Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 2.8MB
Покупки 1
Дата загрузки 17 Март 2024
Расширение pptx
Раздел Презентации
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Xalqaro korporatsiyalar xalqaro moliya tizimining sub’ekti sifatida

XALQARO KORPORATSIYALAR XALQARO MOLIYA TIZIMINING SUB’EKTI SIFATIDA 1Toshkent moliya instituti “ Xalqaro moliya-kredit” kafedrasi “ Xalqaro moliya” fani LOGO Режа: Xalqaro korporatsiyalarning yuzaga kelishi va ular faoliyatining mohiyati. 1 Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining asosiy xususiyatlari va rivojlanish bosqichlari.2 Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot uchun afzalliklari. 3 Transmilliy korporatsiyalar faoliyati rivojlanishining zamonaviy tendentsiyalari. 4 5 Globallashuv sharoitida TMKlar o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib olish (M&A) jarayonlari. СMO 31. Xalqaro korporatsiyalarning yuzaga kelishi va ular faoliyatining mohiyati Hozirgi davrda xalqaro korporatsiyalar jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishining muhim elementlaridan hisoblanadi. Oxirgi yillarda ularning jadal ravishda rivojlanishi jahon xo‘jaliklari aloqalarining globallashuvida, kapital va ishlab chiqarishning baynalmillashuv jarayonlarida namoyon bo‘lmoqda. Xalqaro korporatsiyalar jahon xo‘jaligi aloqalarining barcha sohalarida faol ishtirokchi bo‘lib hisoblanadi. Xalqaro korporatsiyalar bir tomondan jadal rivojlanib borayotgan xalqaro moliya munosabatlarining mahsuli, boshqa tomondan esa, mazkur munosabatlarga ta’sir etuvchi qudratli mexanizm sifatida namoyon bo‘ladi. СMO 4Xalqaro korporatsiyalarning paydo bo‘lishi va taraqqiy etishida jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishga bo‘lgan zaruratning kuchayishi hamda xo‘jalik hayoti baynalmilallashuvining jadallashuvi muhim o‘rin tutdi. Transmilliy korporatsiyalardan farqli ravishda xalqaro korporatsiyalar egalari yagona davlatning emas, balki ikki yoki undan ortiq davlatlar kapitallarining egalari hisoblanadi. Ular faoliyatining muhim xususiyati, aktsiyadorlik kapitalini xalqaro ko‘lamda bo‘lib- bo‘lib joylashtirishdadir. Xalqaro korporatsiyalarning jahon iqtisodiyotiga ta’siri eng avvalo ishlab chiqarishning nihoyatda keng tarqalishi orqali yuzaga keladigan afzalliklarda namoyon bo‘ladi. LOGO Transmilliy korporatsiyalar – asosiy kompaniya bir mamlakat kapitaliga tegishli bo‘lib, filiallari esa dunyo bo‘ylab tarqalgan kompaniyalardir. Xalqaro korporatsiyalarning shakllari Ko‘p millatli kompaniyalar – asosiy kompaniya ikki va undan ortiq mamlakat kapitaliga tegishli bo‘lib, xorijiy bo‘limlari turli mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar. 6 СMO Transmilliy korporatsiyalarning huquqiy tuzilmasi sho‘’ba kompaniyalar va filiallarni tashkil etish orqali turli mamlakatlarda amalga oshiriladigan ish faolligini talab qiladi. Ushbu kompaniyalar nisbatan mustaqil ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarni sotish, ilmiy-tadqiqot ishlanmalari va boshqa xizmatlarga egadirlar. Umuman olganda, ular yagona yirik ishlab chiqarish majmuini tashkil etgan holda aktsionerlik kapitaliga faqat ta’sischi davlat vakillari egalik qilishadi. Ayni vaqtda filial va sho‘’ba kompaniyalar tashkil etilgan mamlakat kapitali ustunligida aralash korxonalar bo‘lishi ham mumkin. 7 СMO Ko‘p millatli korporatsiyalar – ishlab chiqarish va ilmiy- texnik asosda bir qator davlatlarning milliy kompaniyalari birlashishidan yuzaga kelgan xalqaro korporatsiyalardir. Mazkur korporatsiyaga misol sifatida 1907 yildan o‘z faoliyatini boshlagan Angliya-Gollandiya kontserni hisoblangan “Royal Datch Shell”ni keltirish mumkin. Mazkur kompniyaning kapitali 60:40 nisbatda taqsimlangan. Ko‘p millatli korporatsiyaga misol bo‘lib, Evropada birmuncha taniqli bo‘lgan mashinasozlik, elektrotexnika injeneriyasi sohasiga ixtisoslashgan Shveytsariya-Shvetsiya kompaniyasi ABB (Asea Brown Bovery)ni keltirish mumkin. 8 СMO Xalqaro xuquqiy normalar nuqtai nazaridan ko‘p millatli korporatsiyalarning o‘ziga xos belgilari quyidagilardan iborat:  ko‘p millatli aktsiyadorlik kapitalining mavjudligi;  ko‘p millatli boshqaru v markazining mavjudligi;  xorijiy filiallar ma’muriyati ni mahalliy sharoitlarni biladigan kadrlar bilan to‘ldirish. Oxirgisi, ko‘pgina transmilliy korporatsiyalarga xos bo‘lgan xususiyat hisoblanadi. Xalqaro korporatsiyalar yuzaga kelishidan buyon bir qancha bosqichlarni boshdan kechirishgan. Zamonaviy xalqaro korporatsiyalarning birinchi avlodi, umumiy tarzda xom-ashyo transmilliy korporatsiyalari sifatida namoyon bo‘lishgan. Birinchi jahon urushi va urushdan keyingi davrda TMKlar qurol- yarog‘ ishlab chiqarishga ixtisoslashgan holda o‘z faoliyatlarini rivojlantirishdi. Ushbu bosqichda TMKlarning rivojlanishi jahon iqtisodiyotiga va jahon xo‘jalik aloqalariga unchalik ahamiyatli ta’sir ko‘rsatmadi. XX asrning 40- yillari boshlarida xalqaro monopoliyalarning umumiy soni 300 tadan oshmasdi. 9 СMO Xalqaro korporatsiyalar yuzaga kelgan davrdan boshlab asta- sekinlik bilan o‘z faoliyatlarining istiqboldagi strategiyasini ishlab chiqishdi. Ularning asosiy belgilariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) o‘zining ishlab chiqarishini xorijiy xom-ashyo bilan ta’minlash; 2) filiallari tarmog‘i orqali xorijiy bozorla r dagi o‘rnini mustahkamlash; 3) asosiy mamlakatdagiga qaraganda ishlab chiqarish xarajatlari past mamlakatlarda ishlab chiqarishni joylashtirish; 4) tabaqalashtirilgan ishlab chiqarish-savdo-moliya faoliyatiga yo‘naltirilganlik. 10 СMO 50-yillarning boshlarida xalqaro korporatsiyalar jahon bozorlarini egallash bo‘yicha faol harakatlarini boshladilar. Bunga xalqaro iqtisodiy aloqalarning erkinlashtirilishi, jahon maydonida ko‘plab mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi, jahon iste’mol talabining o‘sishi va boshqa shu kabi omillar imkon yaratdi. Xalqaro korporatsiyalarning miqdori bo‘yicha ham, faoliyatining hajmi va ko‘lami bo‘yicha ham jadal rivojlanishi ularning jahon iqtisodiyotida muhim o‘rin egallashiga sabab bo‘ldi. 11 СMO Milliy kompaniyalarning xalqaro kompaniyaga aylanishi bir qator bosqichlarda sodir bo‘ladi. Birinchi bosqichda xorijiy xo‘jalik faoliyati amalda butun kompaniya holatiga kam ta’sir ko‘rsatadi. U faqat xorijiy iqtisodiy faoliyatni eksport shaklida rivojlantirishdan boshlanadi. Ushbu bosqichda kompaniya yuridik jihatdan bitta davlatga tegishli bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda xorijiy xo‘jalik faoliyati nisbiy mustaqillikka ega bo‘ldi. Kompaniyaning xorijdagi faoliyati kompaniya faoliyatining boshqa barcha tomonlari bilan o‘zaro bog‘liqlikning murakkab tizimiga kiradi. Xalqaro faoliyat markazi eksportdan xorijiy ishlab chiqarishga o‘tadi. Xorijiy faoliyatni ichki bozordagi faoliyatdan ajralishi sodir bo‘ladi. Bu esa, kompaniyaning tashkiliy tuzilmasiga ta’sirni yuzaga keltiradi. Kompaniya xalqaro xususiyatga ega bo‘ladi. 12 СMO Uchinchi bosqichda, kompaniya xorijiy faoliyatning roli oshadi. Ichki bozor ustuvorligi yo‘qolgan holda bir qator tashqi bozorlarda faoliyat shakllanadi. Aynan mazkur bosqichda kompaniya yuqorida qayd etilgan belgilar bilan haqiqatda xalqaro kompaniya bo‘ladi. Qayd etilgan uchta bosqich barcha mamlakatlarda biznesni baynalminallashuv jarayonlari uchun taalluqli hisoblanadi. СMO 13Mamlakatlar iqtisodiyotiga kapital qiritishiga muvofiq xalqaro korporatsiyalar bir nechta shaklda namoyon bo‘ladi:  xorijiy korxona shaklida, bunda ushbu norezident korxona jami kapitalning 50 foizidan kam bo‘lgan qismiga egalik qiladi;  sho‘’ba korxona, norezident korxonaning ulushi umumiy kapitalning 50 foizidan oshishi mumkin;  xorijiy bo‘linmalar shaklida, bunda korxona to‘liq TTXI hisobidan tashkil etilishi mumkin. СMO 14Xalqaro korporatsiyalar faoliyati orqali iqtisodiyotda quyidagi imkoniyatlar yaratiladi :  ishlab chiqarishning yirik hajmi va ko‘lami hisobiga mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarni kamaytirish;  ishlab chiqarishning samarali tashkil etilishi hisobiga mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvni yanada chuqurlashtirish;  tashqi muhit o‘zgarishlariga tezda moslashish;  xorijiy bo‘linmalar orqali ular joylashgan mamlakatlardagi bozorlar holatining va mahsulotlarga bo‘lgan talab darajasining o‘zgarishiga tegishli ma’lumotlarni to‘plash hamda tahlil etib borish;  jahon bozoridagi talabning o‘zgarishiga muvofiq strategik loyihalarni amalga oshirish . Agar kompaniya jahon bozorlarida faoliyat yuritishning quyidagi talablarini kompleks tarzda hisobga olsa, xalqaro korporatsiyalarning strategiyasi global bo‘lib hisoblanadi:  raqobat va bozorlarning umumjahon holatini doimiy muhokama qilish;  o‘zining raqobatchilarini va global raqobat kurashida faoliyat yuritish usullarini yaxshi bilishi;  o‘z faoliyatini umumjahon yoki yirik mintaqaviy ko‘lamda amalga oshirishi;  o‘z foydasining ma’lum qismini ilmiy tadqiqot ishlariga yo‘naltirishi va yuqori texnologiyali tarmoqlarda faoliyat ko‘rsatishi;  tez moslashuvchan axborot, ishlab chiqarish, moliyaviy texnologiyalar yordamida o‘z faoliyatini muvofiqlashtirishi;  o‘zining korxona va ishlab chiqarish filiallarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog‘iga birlashtirish va bosh q a transmilliy korporatsiyalar bilan o‘zaro yaqin aloqalar o‘rnatishi. СMO 15 16 СMO Hozirgi davrda xalqaro korporatsiyalar faoliyati rivojlanishiga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat:  jahon bozoridagi talabning o‘zgarishiga tezda moslashishi;  umumjahon global strategiyasi doirasida faoliyat ko‘rsatib jahon bozorining barcha tarkibiy qismlariga ta’sir o‘tkazish imkoniga egaligi;  ishlab chiqarishning global omillaridan keng tarzda foydalanishi;  xalqaro korporatsiyalar deyarli dunyoning barcha mamlakatlarida xalqaro ishlab chiqarishning global tizimini yarata olishganligi. Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining asosiy xususiyatlari va rivojlanish bosqichlari Jahon xo‘jaligida ro‘y berayotgan iqtisodiy jarayonlarning ob’ektiv natijasiga ko‘ra vujudga kelgan transmilliy korporatsiyalar o‘ziga xos hususiyatga ega. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar xalqaro mehnat taqsimotining faol ishtirokchisi bo‘lib, uning rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda. Xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, transmilliy korporatsiyalar, transmilliy banklar, xalqaro moliyaviy markazlar faoliyati doirasining kengayib borishi davlatlar iqtisodiy rivojlanishida sezilarli rol o‘ynamoqda. 17 СMO 18 СMO Transmilliy korporatsiya deganda xorijiy aktivlarga va xalqaro miqyosda iqtisodiyotning biror-bir sohasiga kuchli ta’sir ko‘rsatish qobiliyatiga ega bo‘lgan yirik ishlab chiqarish birlashmalari tushuniladi. Transmilliy korporatsiyalarning quyidagi asosiy xususiyatli belgilarini ajratib ko‘rsatish mumkin:  TMKlar jahon xo‘jaligi rivojlanishining, xalqaro mehnat taqsimoti jarayonining faol ishtirokchisi bo‘lib, aynan ular globallashuvni harakatga keltiruvchi kuch hisoblanishadi;  milliy chegaralarda sodir bo‘layotgan jarayonlardan birmuncha mustaqil holda kapitalni harakatlantirish imkoniyatining mavjudligi;  dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida o‘zining operatsiyalarini amalga oshirgan holda jahon xo‘jaligi munosabatlarini tartibga solishda ishtirok etishi; 19 СMO  TMKlar o‘z tarkibiy tuzilmasiga ko‘ra, ishlab chiqarish korxonalari, savdo yoki moliyaviy tashkilotlarning xalqaro majmuasi bo‘lib, asosiy mamlakatdagi boshqaruv qarorlariga mos holda faoliyat yo‘nalishini muvofiqlashtirib boradi;  aktsionerlik kapitalining mulkchilik huquqi faqat ta’sis etuvchi mamlakat vakolatiga tegishli bo‘ladi;  xorijiy bo‘linma va sho‘’ba korxonalar milliy ishtirok darajasiga ko‘ra aralash bo‘lishi mumkin;  TMK kapitalining harakati korporatsiya joylashgan mamlakatdagi sodir bo‘layotgan jarayonlardan erkin bo‘ladi;  TMKlar asosiy masalalar bo‘yicha yagona markazdan boshqariluvchi dunyoning ko‘plab mamlakatlarida bo‘linmalar, sho‘’ba kompaniyalarini joylashtirishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish tizimini shakllantirishadi; 20 СMO  TMKlar ularga yuqori darajada afzallik beruvchi ko‘p millatli aktsionerlik kapitaliga egalik qilishadi;  TMKlar dunyoning turli mintaqa va mamlakatlari o‘rtasida turli xildagi resurslarni (kapital, ishchi kuchlari va boshq.) taqsimlashni samarali tarzda amalga oshiradi;  TMKlar ilmiy tadqiqotlar va tajriba konstruktorlik ishlari, nou-xaular, yangi mahsulotlar va texnologiyalarni joriy etish hamda ommalashtirish, ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish sohalarida uzluksiz faoliyat olib borishadi;  mamlakatlar o‘rtasidagi xalqaro iqtisodiy, ilmiy-tadqiqot va texnologik hamkorlik aloqalarining kengayishiga faol yordam ko‘rsatadi. 21 СMO Zamonaviy jahon iqtisodiyotida transmilliy va oddiy korporatsiyalar o‘rtasidagi chegara etarlicha farqlanmaydi, chunki iqtisodiyot globallashuvining rivojlanishi orqali ta’minot bozorlari, ishlab chiqarish hamda mulkchilik munosabatlarida baynalmilallashuv jarayonlari kuchaymoqda. Shuning uchun, tadqiqotchilar tomonidan TMKlarni ajratishda turli miqdoriy mezonlardan foydalaniladi. Dastlab 1960 yillarda Birlashgan Millatlar tashkiloti tomonidan yillik aylanmasi 100 mln. dollardan ortiq bo‘lgan hamda kamida oltita mamlakatda o‘zining filiallariga ega bo‘lgan korporatsiyalarni TMKlar jumlasiga kiritildi. 22 СMO Keyinchalik esa TMKlarni ajratishda bir qator mezonlar qo‘llanila boshladi. Hozirgi kunda BMT tomonidan quyidagi xususiyatli belgilarga ega bo‘lgan korporatsiyalar TMK jumlasiga kiritiladi:  markazlashgan boshqaruv tizimi asosida muvofiqlashtirilgan iqtisodiy siyosatni yuritishi;  ishlab chiqarish bo‘linmalarining majburiyatlar hamda resurslar almashinuvida bir biri bilan faol hamkorligi;  yillik savdo hajmi 1 mlrd. dollardan kam bo‘lmasligi;  umumiy moliyaviy aylanma mablag‘larining 1/5 qismidan 1/3 qismigacha xorijdagi operatsiyalarga to‘g‘ri kelishi;  xorijdagi aktivlar ulushi 25 foizidan kam bo‘lmasligi;  filiallari oltitadan kam bo‘lmagan mamlakatlarda mavjud bo‘lishi. 23 СMO TMKlar rivojlanishining uchta asosiy bosqichini ajartib ko‘rsatish mumkin: Birinchi bosqich XX asrning boshlariga to‘g‘ri kelib, bu bosqichda TMKlar tomonidan iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan xorijiy mamlakatlarning xom-ashyo tarmoqlariga investitsiya mablag‘lari yo‘naltirildi, shuningdek ta’minot va sotuv bo‘linmalari tashkil etildi. Bu paytda xorijda yuqori texnologiyali sanoat ishlab chiqarishlarini tashkil qilish foyda keltirmasdi. Chunki, bir tomondan qabul qiluvchi mamlakatlarda zaruriy malakali mutaxassislar etishmasdi, texnologiyalar esa hali yuqori darajada avtomatlashgan tizimga ega emasdi. Boshqa tomondan esa, korxonlarga yangi texnologiyalarni joriy etish natijasida ularning joriy ishlab chiqarish holatida yuzaga keladigan vaziyatni hisobga olish lozim edi. Ushbu davrda transmilliylashuv jarayoni turli mamlakatlar firmalarining birlashishi, ular tomonidan ta’minot bozorlarining bo‘lib olinishi hamda kelishilgan narx siyosatining yuritilishida namoyon bo‘ldi. 24 СMO Transmilliy korporatsiyalar rivojlanishining ikkinchi bosqichi XX asrning o‘rtalariga tegishli bo‘lib, bu bosqichda nafaqat rivojlanayotgan mamlakatlarda, balki rivojlangan mamlakatlarda ham xorijiy ishlab chiqarish bo‘linmalari rolining kuchayishi sodir bo‘ldi. Xorijiy ishlab chiqarish bo‘linmalari ham oldin TMK uchun asosiy mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslasha boshladi. Asta-sekinlik bilan TMKlarning xorijiy bo‘linmalari mahalliy bozorlardagi talabni qondirishga yo‘naltirilgan faoliyatini kuchaytirdilar. Oldin jahon xo‘jaligida xalqaro kartellar faoliyat yuritgan bo‘lsa, so‘ngra mustaqil tashqi iqtisodiy strategiyasini amalga oshiruvchi etarlicha yirik milliy kompaniyalar vujudga keldi. 25 СMO TMKlar soni va ular ahamiyatining ortishi ko‘proq 1960 yillarda fan-texnika inqilobining ta’siri ostida sodir bo‘ldi. Yangi texnologiyalarni joriy etilishi va ishlab chiqarish operatsiyalarini yanada soddalashtirilishi natijasida faoliyat ko‘lamini yanada kengaytirishga imkoniyat yaratildi. Transport va axborot tizimlarining rivojlanishi, o‘z navbatida mazkur imkoniyatni amalga oshirishga yordam berdi. Shuningdek, mazkur bosqichda TMKlar tomonidan ishlab chiqarish resurslari arzon bo‘lgan mamlakatlarda bo‘linmalarni tashkil etishga qaratilgan strategiya amalga oshirilishi kuchaytirildi. XX asrning oxirida TMKlar rivojlanishining zamonaviy bosqichi yuzaga keldi. TMKlar rivojlanishining mazkur bosqichiga xos bo‘lgan xususiyat ular tomonidan ishlab chiqarish tarmoqlarini tashkil etishni global ko‘lamda amalga oshirilishida namoyon bo‘ldi. 26 СMO Zamonaviy jahon xo‘jaligida TMKlar rolini quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida ko‘rish mumkin:  TMKlar jahon savdosining qariyb 2/3 qismini nazorat etadi;  dunyo sanoat ishlab chiqarishining taxminan 1/2 qismi TMKlar hisobiga to‘g‘ri keladi;  TMKlar bo‘linmalarida barcha ish bilan band aholining qariyb 10% faoliyat yuritadi;  jahondagi mavjud patent, litsenziya va nou-xaularning deyarli 4/5 qismi TMKlar tomonidan nazorat qilinadi. 27 СMO Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot uchun afzalliklari Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlarining kuchayib borishida transmilliy korporatsiyalar muhim o‘rin tutadi, ya’ni aynan transmilliy korporatsiyalar globallashuv jarayonlarini harakatga keltiruvchi kuch sifatida qaraladi. Chunki, transmilliy korporatsiyalar filiallarining dunyo mamlakatlari bo‘ylab tarqalishi, mazkur mamlakatlar iqtisodiyotida ishlab chiqarishni rivojlanishiga hamda eksport hajmining oshishiga olib keladi. Eksport-import operatsiyalarining rivojlanishi esa, o‘z navbatida mamlakatlar iqtisodiyotining ochiqligini ta’minlaydi. 28 СMO 29 СMO Transmilliy korporatsiyalar xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishida muhim o‘rin egallaydi. Chunki, aynan transmilliy korporatsiyalarning faoliyati orqali butun dunyo bo‘ylab investitsiyalar oqimi harakat qiladi. Transmilliy korporatsiyalar tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalar milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 30 СMO Transmilliy korporatsiyalar tomonidan mamlakatlar milliy iqtisodiyotiga kiritilayotgan investitsiyalar natijasida mazkur mamlakatning jahon xo‘jaligi bilan aloqalari rivojlanib boradi. Bu holat esa, xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki, transmilliy korporatsiyalar bir vaqtning o‘zida, xalqaro investitsiya munosabatlari, eksport-import operatsiyalari, xalqaro valyuta munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari hamda xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalar rivojlanishiga o‘zining ta’sirini o‘tkazadi. Mazkur munosabatlarning barchasini xalqaro moliya munosabatlari o‘zida mujassam etadi. 31 СMO Korporatsiyalarning milliy va jahon iqtisodiyoti uchun muhimligi ular shakllanishi va faoliyat yuritishi jarayonlarining tegishli ilmiy tahlilini talab etadi. Kapital va ishlab chiqarishning keng ko‘lamda bir joyga to‘planishi asosida yuzaga keluvchi birlashgan korporativ tuzilmalar bugungi kunda milliy va jahon iqtisodiyotining muhim sub y ektlari bo‘lib hisoblanadi. Biroq ularning milliy va jahon iqtisodiyotiga ko‘rsatadigan ta’siri ijobiy hamda salbiy bo‘lishi mumkin. TMKlar quyidagi afzalliklarga ega:  o‘z tuzilmasida ta’minot, ishlab chiqarish, ilmiy-tadqiqot, taqsimlash va sotish korxonalarini birlashtirgan barcha yirik kompaniyalar uchun muhim hisoblangan raqobatbardoshlikni kuchaytirish va samaradorlikni oshirish imkoniyati;  aktivlarni samarali boshqarish imkoniyati;  xorijiy mamlakatlarning resurslaridan foydalanish (qabul qiluvchi mamlakatlarning moliyaviy resurslari, ishlab chiqarish imkoniyatlari, ilmiy-tadqiqot salohiyati, xom ashyo resurslari hamda yuqori malakali ishchi kuchlaridan foydalanish) yo‘li bilan raqobatbardoshlik kuchaytirish va samaradorlikni oshirishning qo‘shimcha imkoniyatlari;  qabul qiluvchi mamlakatlardagi raqobatchilarning salohiyati, bozorlarning istiqboli haqidagi ma’lumotlarni olish imkoniyati hamda xorijiy bo‘linmalar mahsulotlarining iste’molchilarga yaqinligi. Shuningdek, TMKlar bo‘linmalari asosiy kompaniya va bo‘linmalarning boshqaruv va ilmiy-texnik salohiyatining yuqoriligi natijasida qabul qiluvchi mamlakatlardagi korxonlarga qaraganda muhim afzalliklarga ega bo‘ladi. 32 СMO 33 СMO mamlakatlar bozorlariga kirishdagi turli xildagi protektsionistik to‘siqlarni tovarlar eksportini kapital eksportiga (jumladan, xorijiy filiallarni tashkil etish) almashtirish yo‘li bilan olini olish imkoniyati;  xorijiy bo‘linmalarning ishlab chiqarish faoliyatiga asosiy kompaniya tomonidan yaratilgan yuqori texnologiyalar va yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishning doimiy ravishda joriy etilishi;  dunyoning turli mamlakatlariga o‘zining ishlab chiqarishlarini joylashtirish orqali ishlab chiqarish faoliyatida yuzaga keladigan risklarni kamaytirish imkoniyati. 34 СMO TMKlarning milliy iqtisodiyot uchun quyidagi ijobiy tomonlarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin :  aholi va sanoat uchun keng ko‘lamda mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish imkoniyati;  milliy iqtisodiyotga yangi fan-texnika yutuqlarining kirib kelishi;  iqtisodiyotning turli tarmoqlarida barqaror rivojlanishni ta’minlash;  mamlakat mintaqalarida iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash;  yangi ish o‘rinlarini yaratish;  kadrlar malakasining oshishi;  resurslardan samarali foydalanish tizimining vujudga kelishi;  milliy ishlab chiqaruvchilarning xalqaro mehnat taqsimotiga qo‘shilishini ta’minlash;  investitsion faollikni oshirish;  yirik loyihalarni moliyalashtirish imkoniyati va boshqalar. 35 СMO TMKlarning mamlakatlar iqtisodiyotiga ko‘rsatadigan salbiy ta’siri ular afzalliklarining davom etishi bo‘lib, asosan, ularning juda yirik o‘lchamdagi moliyaviy resurslarni to‘plashi ularga butun tarmoqlarni va alohida mintaqalarni nazorat qilish imkonini berishi, shuningdek, iqtisodiy rivojlanish sur’atlariga ta’sir qilishi bilan bog‘liq. Shuningdek, TMKlarning milliy iqtisodiyot holatiga salbiy ta’sirlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:  milliy ishlab chiqaruvchilar imkoniyatlarini cheklab qo‘yilishi;  investitsion va ishlab chiqarish jarayonlari rivojlanishida risklarning oshishi;  monopollashuv holatining yuzaga kelishi;  TMK tomonidan ichki narxlarning qo‘llanilishi tufayli byudjet daromadlarini qisqarishi;  milliy iqtisodiyotning birmuncha istiqbolli va rivojlangan tarmoqlarini TMKlar tomonidan egallanishi tufayli milliy korxonalar faoliyatining sustlashuvi. 36 СMO Korporatsiyalar uchun faoliyatning transmilliylashuvi iqtisodiy risklarni pasaytiradi, lekin qabul qiluvchi mamlakatlar uchun bu holat aksincha bo‘ladi. Chunki, transmilliy korporatsiyalar iqtisodiy qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan mamlakatlarni tark etgan holda o‘z kapitalini mamlakat o‘rtasida ko‘chirishi mumkin. Tabiiy ravishda, bunday sharoitlarda transmilliy korporatsiya kapitali chiqib ketgan mamlakatdagi holat yanada yomonlashishi, ishsizlik darajasining oshishi va iqtisodiyot uchun boshqa salbiy holatlarni yuzaga keltirishi mumkin. Transmilliy korporatsiyalar faoliyati rivojlanishining zamonaviy tendentsiyalari Zamonaviy korporatsiyalar shubhasiz, mamlakatda va jahonda yirik iqtisodiy va moliyaviy markazga aylanishi mumkin. Ularning milliy va jahon iqtisodiyotiga qo‘shadigan hissasi yangi iqtisodiy hududni tashkil topishida, milliy va jahon moliya bozorlarini rivojlanishda muhim ahamiyatga ega. Yirik korporatsiyalarning sotish hajmi dunyoning ko‘plab mamlakatlari YaIM hajmidan oshib ketadi. Dunyodagi ikki yuzta yirik transmilliy kompaniyalarning umumiy sotish hajmi AQSh, Yaponiya, Germaniya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Italiya, XRR, Braziliya, Kanada, Ispaniyadan tashqari barcha mamlakatlarning YaIM hajmidan ortiqdir. Oxirgi 25 yilda ushbu ko‘rsatkich mazkur tuzilmalar uchun ishchilar soni 14,4 foizga oshgani holda deyarli 4 marta ko‘paygan 37 СMO 38 СMO Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning sohaviy strukturasi ham turli tumandir. Hozirgi kunda 500 ta eng kuchli transmilliy korporatsiyalardan 85 tasi xorijiy mamlakatlardagi investitsiyalarning 70%i ustidan o‘z nazoratini o‘rnatgandir. Ushbu 500 ta gigant korporatsiyalar hissasiga jahon bozoriga chiqarilayotgan elektronika va kimyo sanoatining 80 foiz, farmatsevtikaning 95 foiz, mashinasozlikning 76 foiz mahsulotlari to‘g‘ri keladi. Hozirgi davrda korporatsiyalarning transmilliylashuv jarayoni kuchayib bormoqda. Mohiyatiga ko‘ra, korporatsiyalarning xorijdagi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonidagi ishtiroki transmilliylashish darajasini ifodalaydi. Korporatsiyalarining transmilliylashuvini aniqlash uchun maxsus transmilliylashuv indeksidan foydalaniladi. 39 СMO Transmilliylashuv indeksi quyidagi formulaga asosan hisoblanadi: I T = 1/3 (A I /A + R I /R + S I /S) x 100 % , Bunda, I T — transmilliylashuv indeksi, %; A I — xorijiy aktivlar; A — umumiy aktivlar; R I — xorijiy filiallarda mahsulot va xizmatlar sotish hajmi; R — mahsulot va xizmatlar sotishning umumiy hajmi; S I — xorijdagi shtatlar (ish o‘rinlari) ; S — kompaniya ishchilarining umumiy shtati. 40 СMO Zamonaviy TMKlar faoliyatida quyidagi asosiy tendentsiyalar kuzatilmoqda:  aktivlarning umumiy hajmida xorijiy aktivlar ulushiga ko‘ra tasniflashda AQShning TMKlari etakchilik qilishmoqda;  Yaponiya TMKlarining faoliyati 1970-1980 yillarda boshqa TMKlarga nisbatan birmuncha barqaror bo‘lgan, lekin umumiy holda hozirgi vaqtdaham ular TMKlar raqobatlashuvida o‘zining mustahkam o‘rnini egallab kelishmoqda;  hozirgi davrda Xitoy TMKlari jadal sur’atlarda o‘z faoliyatlarini kengaytirmoqda, shuningdek, TMKlar faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan faol tadbirlarni amalga oshirayotgan mamlakatlar qatoriga Braziliya, Janubiy Koreya, Hindiston va Malayziyani kiritish mumkin;  Evropa TMKlari mashinasozlik, elektrotexnika, avtomobilsozlik, farmatsevtika sanoati kabi yirik xarajatlar talab etuvchi sohalardagi ilmiy tadqiqot va ishlanmalarni rivojlantirishga alohida e’tibor berishmoqda;  Tarmoq tarkibi nuqtai nazaridan eng yuqori transmilliylashuv indeksini kimyo va farmatsevtika sanoatidagi TMKlar, undan keyingi o‘rinlarni oziq-ovqat va elektronika sanoati egallashgan, eng past indeks esa savdo kompaniyalariga tegishlidir.  41 СMO Globallashuv sharoitida TMKlar o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib olish (M&A) jarayonlari Birlashish va qo‘shib olishlar ( ingl. Mergers and Acquisitions, M&A) – kapital va biznesni mustahkamlashda makro va mikroiqtisodiy darajalarda bozordagi bir nechta kichik kompaniyalar o‘rnida yiriklarining yuzaga kelishi natijasida sodir bo‘ladigan iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi. Birlashish – bu ikki va undan ortiq xo‘jalik yurituvchi sub y ektlarning birlashishi bo‘lib, natijada yangi, birlashgan iqtisodiy birlik shakllanadi. Birlashishlarda kompaniya yuridik shaxs va soliq to‘lovchi sifatidagi o‘zining mustaqilligini tugatgan holda boshqa kompaniya bilan birlashadi. Yangi kompaniya o‘zining tarkibiy qismidagi kompaniyaning mijozlari oldidagi barcha majburiyatlarini va aktivlarini bevosita boshqarishni hamda nazorat qilishni o‘z zimmasiga oladi. 42 СMO Qo‘shib olish – qo‘shib olinadigan kompaniya ustav kapitalining 30 foizdan ortig‘ini egallash yo‘li bilan amalga oshiriladigan va xo‘jalik jamiyati ustidan nazorat o‘rnatish maqsadida tuziladigan bitimdir, bunda jamiyatning yuridik mustaqilligi saqlab qolinadi. 43 СMO Xususiyatiga bog‘liq holda kompaniyalar integratsiyasi quyidagi turlarga ajratiladi:  Kompaniyalarning gorizontal birlashish. Bu aynan bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi ikki kompaniyaning qo‘shilishi emas, buning natijasida faoliyatni rivojlantirish va raqobatlashuv bo‘yicha ustunlikka erishiladi.  Kompaniyalarning vertikal birlashish – bu bir qator kompaniyalarning birlashishi bo‘lib, bunda ulardan biri boshqalari uchun xom ashe etkazib beradi. Natijada mahsulot tannarxi pasayishi va foydaning oshishiga erishiladi.  Kompaniyalarning parallel birlashish – o‘zaro aloqador bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalarning birlashishi.  Konglomerat birlashishi – ishlab chiqarish yoki ta’minot munosabatlari bo‘yicha o‘zaro aloqador bo‘lmagan kompaniyalarning birlashish bo‘lib, bunda bir tarmoqda faoliyat yurituvchi kompaniyaning boshqa tarmoqdagi kompaniya bilan qo‘shilishi sodir bo‘ladi.  44 СMO Tahliliy ma’lumotlarga ko‘ra duneda M&A bo‘yicha har yili o‘n besh mingga yaqin bitim tuziladi. Bitimlar xajmi va qiymati bo‘yicha etakchilikni AQSh egallagan. Geografik ko‘lami bo‘yicha bitimlar quyidagilarga bo‘linadi:  mahalliy;  mintaqaviy;  milliy;  xalqaro;  transmilliy (transmilliy korporatsiyalar ishtirokidagi bitilar). Milliy aloqadorligi bo‘yicha quyidagicha tasniflash mumkin:  ichki bitimlar (bitta mamlakat doirasida sodir bo‘ladigan);  eksportga oid (bozorning xorijiy ishtirokchilariga nazorat xuquqini berish);  importga oid (xorijdagi kompaniyalar ustidan nazorat qilish xuquqiga ega bo‘lish);  aralash (transmilliy korporatsiyalarning bitimlarida yoki bir nechta turli davlatlar aktivlari bilan kompaniyalar da ishtirok etish ). 45 СMO Kompaniyalarning birlashish va qo‘shib olishlar jarayonining (M&A) faollashuvi zamonaviy iqtisodiyotning muhim jihatlaridan biri hisoblandi. Korporatsiyalar birlashishi tufayli yuzaga keladigan salohiyatli imkoniyatlar integratsion jarayonlarning yanada jadallashuviga ta’sir ko‘rsatdi. Birlashish va qo‘shib olishlar ko‘pgina korporatsiyalar tomonidan o‘zgaruvchan bozor sharoilariga muvofiq holda ishlab chiqarish aktivlarini optimallashtirish hamda raqobatlashuv afzalliklariga erishish yo‘li sifatida qaraladi. Shuning uchun mazkur soha tadqiqotlari bo‘yicha ko‘pgina ekspertlar shug‘ullanishadi hamda ular korporatsiyalar birlashish va qo‘shib olishlarining unversal loyihalarini tuzishga harakat qilishadi. Misol uchun, Watson Wyatt kompaniyasi korporatsiyalar birlashishining beshta bosqichini aniqlagan: vazifalarni tashkil etish, holatni baholash, tadqiq etish, muzokaralar o‘tkazish, haqiqiy birlashish. Shuningdek, ushbu sohadagi boshqa mutaxassislar birlashishning turli bosqichlarini taklif etishgan. 46 СMO TMKlar faoliyati tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiy globallashuv sharoitlarida birlashish va qo‘shib olishlar turli mamlakatlarning mahalliy aktivlardan investitsion portfelni tezlikda shakllantirish, yangi bozorlarni o‘zlashtirish, ishlab chiqarish jarayonining yangi bosqichini hamda xom ashyoning yangi manbalarini egallash imkoniyati hisobiga korporatsiya raqobatlashuvi oshishining muhim manbasi hisoblanadi. 47 СMO Dunyodagi yirik korporatsiyalar o‘rtasida birlashish va qo‘shib olishlar, shuningdek, “yomon” aktivlarni sotish va natijada raqobatchilar bilan solishtirganda birmuncha afzallikka erishgan korporatsiyalar guruhini ajratib ko‘rsatish mumkin. Bunday korporatsiyalarga, BP (Buyuk Britaniya, neft sohasi), ExxonMobil, ChevronTexaco, ConocoPhilips (AQSh, neft sohasi), General Electric (AQSh, konglomerat), Glaxo Smith Kline (Buyuk Britaniya, farmatsevtika sanoati), Cisco Systems, IBM, Apple (AQSh, elektronika sanoati), Nestle (Shveytsariya)larni kiritish mumkin. Innovatsion ishlanmalar yoki texnologiyalarga ega bo‘lgan boshqa kompaniyalar qo‘shilishining muhim jihati farmatsevtika TMKlarining raqobatbardoshligini qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir. Bu holatni Amerika TMK faoliyatini tahlil etish isbotlab beradi, Pfizer, Johnson & Johnson, Abbot Laboratories, Bristol-Myers-Squibb, Shveytsariya TMKlari Hoffman-La Roche va Novartis, Angliya TMKlari GlaxoSmithKline va AstraZeneca, Frantsiyaning Sanofi-Aventis. 48 СMO Transchegaraviy birlashish va qo‘shib olishlar ishtirokchi kompaniyalarning mehnat, ilmiy-texnik va moliyaviy resurslarini birlashtirish hisobiga raqobat afzalliklariga erishishga yo‘naltirilgan. Shuningdek, ishlab chiqarishni kengaytirish hisobiga iqtisodiy samaraga erishish, yangi bozorlarga kirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, yangi aktivlardan foydalanish, asosan nommodiy (nou-xau, savdo belgilari, tashkiliy bilimlar) va boshqalarga ega bo‘lish imkoniyati yuzaga keladi. 49 СMO E’ TIBORIN GIZ UCHUN RA H MAT!!! СMO 50

Xalqaro korporatsiyalar xalqaro moliya tizimining sub’ekti sifatida

Купить