Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 478.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

53 Sotish

Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli | Халқаро кредит ва унинг жаҳон иқтисодиётини ривожлантиришдаги роли

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu: Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………….. I BOB. XALQARO KREDITNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Xalqaro kredit tushunchasi va uning mohiyati …………………………. 1.2. Xalqaro kredit turlari va shakllari ………………………………………. 1.3. Xalqaro kredit mexanizmlari va tartibga solish asoslari ………………… II BOB. XALQARO KREDITNING JAHON IQTISODIYOTIDAGI AHAMIYATI VA TA’SIRI 2.1. Xalqaro kreditning global iqtisodiyotga ta’siri va foydalari ……………….. 2.2. Xalqaro moliya institutlari va ularning kredit siyosati ………………………. 2.3. O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki va istiqbollari …………. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda jahon iqtisodiyotining barqarorligi va o‘sishi ko‘plab moliyaviy vositalar, xususan, xalqaro kredit tizimi bilan chambarchas bog‘liq. Globallashuv natijasida davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy chegaralar tobora yo‘qolib bormoqda va bu esa moliyaviy kapitalning erkin harakatini talab etadi. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z infratuzilmasini modernizatsiya qilish, sanoatni rivojlantirish va ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirish uchun xalqaro kredit resurslariga tayanmoqda. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, xalqaro kreditlar global moliya tizimining yuragi hisoblanadi. Hozirda xalqaro moliyaviy tashkilotlar, banklar va investorlar tomonidan berilayotgan kreditlar iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya darajasi, to‘lov balansidagi o‘zgarishlar kabi ko‘rsatkichlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston ham iqtisodiy islohotlar jarayonida xorijiy kreditlarga tayangan holda o‘z iqtisodiyotining muhim tarmoqlarini rivojlantirmoqda. Davlat tashqi qarzi muvozanatini saqlagan holda, kreditlardan oqilona foydalanishga intilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari orqali qator investitsiya va kredit dasturlari amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, infratuzilmaviy rivojlanish, energetika, transport va sog‘liqni saqlash sohalariga xalqaro kredit hisobidan sarmoya jalb qilinmoqda. Shu bois, xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli bo‘yicha ilmiy tahlillar olib borish, dolzarb va amaliy jihatdan muhim masala sanaladi. Mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy yondashuvni ham talab etadi. Bu esa uni iqtisodiy fanlar doirasida keng o‘rganilishi lozim bo‘lgan yo‘nalishga aylantiradi 1 . 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi o‘rni va roli iqtisodchilar tomonidan anchadan beri tadqiq etib kelinadi. Bu borada dastlabki nazariy yondashuvlar XIX asrga to‘g‘ri keladi. XX asrda esa xalqaro moliya tizimining shakllanishi bilan bu yo‘nalish mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Masalan, mashhur iqtisodchilar Pol Krugman va Jozef Stiglits xalqaro moliya harakatlari, kredit xavfsizligi, to‘lov balansi muammolari borasida chuqur ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ularning asarlarida xalqaro kreditning inflyatsiyaga, valyuta kurslariga va iqtisodiy o‘sishga ta’siri tahlil qilingan. Shu bilan birga, Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, Osiyo taraqqiyot banki kabi yirik tashkilotlar har yili e’lon qiladigan hisobotlar, kredit reytinglari va statistikalari mavzuning amaliy o‘rganilganlik darajasini oshiradi. O‘zbekistonlik olimlardan G‘.Abdurahmonov, M.Xudoyberdiyev, O.Baxramovlar xalqaro moliya va kredit masalalariga bag‘ishlangan ilmiy maqolalari bilan ajralib turadi. Ammo shunga qaramay, aynan O‘zbekiston misolida xalqaro kreditlar samaradorligi, ularning iqtisodiyotga ta’siri, tashqi qarz xavfsizligi bo‘yicha mukammal tahlillarga hozircha ehtiyoj katta. Yangi bosqichda olib borilayotgan iqtisodiy siyosat, kreditlar asosida amalga oshirilayotgan loyihalar chuqur o‘rganishga loyiq. Shu sababli, mavzuni yangicha qarashlar bilan tahlil qilish, ayniqsa O‘zbekiston misolida ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish orqali mavjud ilmiy salohiyatni boyitishga hissa qo‘shish mumkin. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Xalqaro kreditning nazariy va amaliy jihatdan ahamiyati nihoyatda katta bo‘lib, u iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash va global moliyaviy aloqalarni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Nazariy jihatdan ushbu mavzuni o‘rganish orqali talabalar xalqaro moliyaviy munosabatlar, kredit siyosatining asoslari, kreditlar oqimining iqtisodiyotga ta’siri kabi tushunchalarni chuqur anglab yetadilar. Ayniqsa, turli mamlakatlar o‘rtasida kapital harakati, tashqi qarzlar, foiz stavkalari va kredit xavfi kabi omillarni 5tahlil qilish nazariy bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Amaliy jihatdan esa, ushbu kurs ishi orqali xalqaro moliya institutlarining real faoliyati, kredit siyosatini yuritish mexanizmlari, kredit reytingi va moliyaviy monitoring jarayonlari o‘rganiladi. Bundan tashqari, O‘zbekistonning xalqaro kreditlardan foydalanishdagi holati, yutuqlari va muammolari asosida milliy siyosatga oid takliflar ishlab chiqilishi mumkin. Masalan, tashqi qarzning barqarorlik darajasi, kredit resurslarining samaradorligi va iqtisodiyotga real ta’siri to‘g‘risidagi xulosalar hukumat organlari uchun foydali bo‘lishi mumkin. Kredit olishdagi risklar, ularni boshqarish vositalari va xalqaro kredit baholash tizimlarini o‘rganish orqali moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash mexanizmlarini ishlab chiqish mumkin. Shu bilan birga, kurs ishining natijalari O‘zbekistonning xalqaro kredit tizimidagi ishtirokini kengaytirish va strategik qarorlar qabul qilishda metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etuvchi davlatlar va moliyaviy institutlar faoliyati, shuningdek, ularning o‘zaro kredit siyosati tanlab olingan. Kurs ishi mavzusining predmeti — xalqaro kreditlarning iqtisodiy mazmuni, shakllanish mexanizmlari, amaliy turlari va ular orqali jahon iqtisodiyotiga ko‘rsatilayotgan ijobiy va salbiy ta’sirlardir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — xalqaro kredit tushunchasining nazariy asoslarini ochib berish, ularning jahon iqtisodiy tizimidagi rolini yoritish hamda O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtirokini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Quyidagi vazifalar kurs ishining mazmunini belgilab beradi: xalqaro kreditning iqtisodiy mohiyatini tahlil qilish; xalqaro kredit shakllari va turlarini tavsiflash; xalqaro moliyaviy institutlarning kredit siyosatini o‘rganish; xalqaro kreditlarning jahon iqtisodiyotiga ta’sirini baholash; 6O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki va istiqbollarini aniqlash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. XALQARO KREDITNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Xalqaro kredit tushunchasi va uning mohiyati Xalqaro kredit – bu bir davlat, moliyaviy muassasa yoki xususiy korxona tomonidan boshqa davlat, xalqaro tashkilot yoki yuridik shaxsga chet el valyutasida ma’lum muddatga qarz shaklida beriladigan moliyaviy vosita hisoblanadi. U jahon moliyaviy tizimining asosiy komponentlaridan biri bo‘lib, transmilliy kapital harakatining yetakchi shakli sifatida baholanadi. Kreditlar mamlakatlar o‘rtasida tovarlar, xizmatlar va kapital almashinuvi orqali iqtisodiy o‘zaro bog‘liqlikni kuchaytiradi. Ular bevosita jahon savdosi, investitsiyalar, texnologik transfer va rivojlanish dasturlarining moliyaviy asosiga aylanadi. Xalqaro kreditlar orqali rivojlanayotgan mamlakatlar infrastrukturani yaxshilash, sanoatni modernizatsiya qilish va ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 1-jadval. Xalqaro kreditning mohiyatini ifodalovchi asosiy omillar № Tushuncha / Komponent Tavsifi 1 Kredit mohiyati Bu – vaqtincha foydalanish uchun beriladigan va qaytariladigan moliyaviy resursdir 2 Valyuta shakli Chet el valyutasida ajratiladi (USD, EUR, JPY va h.k.) 3 Kredit ishtirokchilari Kreditor – kredit beruvchi; Debitor – kredit oluvchi 4 Foiz stavkasi Kredit uchun to‘lanadigan yillik yoki davriy to‘lov (LIBOR asosida yoki belgilangan stavkada) 5 Muddat Qisqa (1 yildan kam), o‘rta (1–5 yil) va uzoq (5 yildan ortiq) muddatli kreditlar 6 Qaytaruv shartlari Belgilangan muddatda asosiy qarz va foizlar to‘lanadi 7 Kredit shakli Pul ko‘rinishida, tovar ko‘rinishida yoki moliyaviy instrumentlarda 78 Moliyaviy manba Davlat byudjeti, tijorat banki resurslari, xalqaro institut mablag‘lari 9 Yuridik asos Xalqaro bitimlar, qarz shartnomalari, arbitraj kafolatlari asosida 10 Foydalanish maqsadi Infratuzilma qurilishi, sanoat loyihalari, eksport-import faoliyati, byudjetni moliyalashtirish Xalqaro kreditning mohiyati, birinchi navbatda, uning ikki tomonlama harakteri bilan belgilanadi: bir tomonda kredit beruvchi (kreditor), ikkinchi tomonda esa kredit oluvchi (debitor) mavjud bo‘ladi. Bu ikki subyekt o‘rtasida kredit bitimi tuziladi va u asosan yirik hajmdagi pul mablag‘lari, foiz stavkalari, qaytarish muddati va boshqa shartlarni o‘z ichiga oladi. Xalqaro kreditlar ko‘pincha uzoq muddatli bo‘lib, yillik yoki yillikdan ko‘p bo‘lgan amortizatsiya rejasiga asoslanadi. Ular iqtisodiy va siyosiy barqarorlikni ta’minlash, global moliyaviy xavfsizlikni kuchaytirish va transchegaraviy iqtisodiy aloqalarni kengaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro kreditlar bir necha shakllarda amalga oshiriladi: davlatlararo kreditlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlar orqali beriladigan kreditlar, tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar, shuningdek, eksport-import operatsiyalari doirasida taqdim etiladigan moliyaviy resurslar. Kreditlar ikki asosiy shaklda – bevosita pul mablag‘lari yoki moliyaviy instrumentlar (obligatsiyalar, kredit liniyalari, garantiyalar) ko‘rinishida berilishi mumkin. Ular valyuta bozorida ham muhim rol o‘ynab, xalqaro valyuta kurslariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro kreditning iqtisodiy mohiyati – bu kapital harakatining vaqtincha shakli bo‘lib, bunda qarz olish orqali to‘lov balansi, investitsiya muhitini yaxshilash yoki iqtisodiy loyihalarni moliyalashtirishga erishiladi. Bu kreditlar orqali jahon moliyaviy zanjirlarining muvozanati saqlanadi, kapitallar resurslar kam bo‘lgan hududlarga oqib keladi. Bunda kreditni ajratayotgan mamlakatlar yoki institutlar foyda olishni, siyosiy yoki iqtisodiy ta’sirni kuchaytirishni maqsad qiladilar. Tarixiy nuqtai nazardan olib qaraganda, xalqaro kredit tizimi XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab faol rivojlangan. Birinchi xalqaro 8moliyaviy bitimlar, asosan, davlatlar o‘rtasida tuzilgan bo‘lib, ko‘p hollarda urushdan keyingi iqtisodiy tiklanishni moliyalashtirishga qaratilgan edi. XX asrda xalqaro moliyaviy tashkilotlar, xususan, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) kabi institutlar shakllandi va xalqaro kreditlar tizimi yanada tizimlashtirildi. Ushbu tashkilotlar kreditlar ajratish orqali rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va inflyatsiyani jilovlashda muhim rol o‘ynab kelmoqda. Xalqaro kredit jarayoni nafaqat moliyaviy, balki huquqiy va siyosiy normalarga ham asoslanadi. Kredit bitimlari xalqaro shartnomalar asosida tuziladi va odatda xalqaro arbitraj yoki sudlar orqali tartibga solinadi. Kredit oluvchi davlat yoki tashkilotlar kredit mablag‘larini maqsadli va samarali ishlatishi lozim, aks holda kredit reytingi tushadi va keyingi kredit olish imkoniyati cheklanadi. Shu sababli kreditlash jarayonida kredit tahlili, risklarni baholash va monitoring mexanizmlari juda muhim hisoblanadi.Bundan tashqari, xalqaro kreditlar jahon iqtisodiyotida moliyaviy integratsiya darajasini oshiradi. Kreditlar natijasida bir mamlakatda yaratilgan kapital boshqa bir mamlakatda ishlay boshlaydi, bu esa transmilliy iqtisodiy tizimlarning shakllanishiga zamin yaratadi. Ayniqsa, bugungi pandemiyadan keyingi davrda xalqaro kreditlar davlatlar uchun iqtisodiy tiklanish va rivojlanish vositasi sifatida katta ahamiyat kasb etmoqda. Ko‘plab mamlakatlar sog‘liqni saqlash, infratuzilma, ijtimoiy yordam kabi yo‘nalishlarda xalqaro kreditlar hisobiga yangi loyihalarni amalga oshirmoqda.Shuningdek xalqaro kreditlarning salbiy jihatlari ham mavjud. Ular tashqi qarz yukini oshirishi, foiz stavkalari sabab byudjet bosimiga olib kelishi yoki iqtisodiy suverenitetga tahdid solishi mumkin. Shu bois, ularni oqilona, shaffof va maqsadli yo‘naltirish zarur. O‘zbekiston misolida aytadigan bo‘lsak, davlat kredit siyosatida xorijiy qarzning Yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbati, qarz xizmatini to‘lash koeffitsienti va samaradorlik ko‘rsatkichlari doimiy ravishda e’tiborda turadi. So‘nggi yillarda qabul qilingan qarorlar va tashqi 9kredit strategiyasi orqali O‘zbekiston xalqaro kreditlarni iqtisodiy islohotlarga xizmat qiladigan muhim vositaga aylantirmoqda. 1.2. Xalqaro kredit turlari va shakllari Xalqaro kredit tizimi o‘zining murakkab va ko‘p qirrali tuzilmasi bilan ajralib turadi. Ushbu tizim doirasida kreditlarning bir necha turlari va shakllari mavjud bo‘lib, ular kredit subyektlari, foiz stavkalari, muddati, maqsadi va shakliga ko‘ra farqlanadi. Xalqaro kreditlar moliyaviy almashinuvning asosiy vositasi bo‘lib, ular mamlakatlar va kompaniyalar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni rivojlantiradi. Turli kredit turlari muayyan ehtiyojlar va moliyaviy holatlarga moslashtirilgan bo‘lib, ularning to‘g‘ri tanlanishi iqtisodiy muvaffaqiyat garovidir. Xalqaro kreditlarning asosiy turlari orasida quyidagilar ajralib turadi: 10D avlatlararo kredit, xalqaro moliyaviy institutlar krediti, banklararo kredit, korporativ kredit, eksport-import krediti, konsortsium kreditlari va obligatsion kreditlar. Har bir tur o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, foydalanuvchi subyekt, muddat, foiz stavkasi va kreditlash tartibi bilan ajralib turadi. Masalan, davlatlararo kreditlar ko‘pincha siyosiy, ijtimoiy yoki strategik loyihalarni moliyalashtirish uchun ajratiladi. Bunday kreditlar ikki davlat o‘rtasidagi xalqaro bitim asosida tuziladi va odatda uzoq muddatli bo‘ladi. Xalqaro moliyaviy institutlar krediti esa Xalqaro valyuta fondi (IMF), Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki (ADB) kabi tashkilotlar tomonidan beriladi. Ular asosan rivojlanayotgan mamlakatlarga makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, infratuzilmani rivojlantirish yoki ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish uchundavlatlararo kredit xalqaro moliyaviy institutlar krediti banklararo kredit korporativ kredit eksport-import krediti konsortsium kreditlari va obligatsion kreditlar 11ajratiladi. Bu kreditlar o‘z ichiga nazorat mexanizmlarini, shartli mablag‘ ajratishni va qadam-baqadam monitoring tizimini oladi. Banklararo kreditlar — bu bir mamlakat tijorat banki tomonidan boshqa mamlakatdagi bankka yoki moliyaviy muassasaga ajratiladigan qisqa muddatli kreditlardir. Ular asosan likvidlik muammosini hal qilish, valyuta operatsiyalarini moliyalashtirish yoki fond bozori faoliyatini qo‘llab-quvvatlash uchun xizmat qiladi. Ushbu kreditlar odatda 1 yildan kam muddatga, o‘zaro ishonch asosida ajratiladi. Korporativ kreditlar xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi yirik korxonalar tomonidan olinadi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, eksport hajmini oshirish, yoki yangi texnologiyalarni joriy etish uchun ajratiladi. Ular ko‘pincha banklar yoki moliyaviy tashkilotlar orqali moliyalashtiriladi. Korporativ kreditlar korxonaning moliyaviy holati, kredit tarixi va rentabellik darajasiga qarab belgilanadi. Eksport-import kreditlari savdo operatsiyalarini qo‘llab-quvvatlash uchun mo‘ljallangan. Masalan, eksport qiluvchi davlat o‘z mahsulotlarini boshqa davlatga yetkazib berish uchun xaridorga kredit ajratadi. Bu kreditlar odatda milliy eksport-import banklari yoki maxsus agentliklar orqali amalga oshiriladi. Ular savdo balansining ijobiy bo‘lishini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Konsortsium kreditlari — bu bir nechta yirik banklar yoki moliyaviy institutlar tomonidan birgalikda moliyalashtiriladigan yirik loyihalarga ajratiladigan kreditlardir. Ular ko‘pincha energetika, infratuzilma, transport yoki sanoat sohalaridagi yirik investitsion loyihalar uchun ajratiladi. Konsortsium kreditlari yuqori riskga ega bo‘lgani uchun, risklar bir nechta kreditorlar o‘rtasida taqsimlanadi. Obligatsion kreditlar esa xalqaro kapital bozorlarida davlatlar yoki yirik korporatsiyalar tomonidan chiqariladigan xalqaro obligatsiyalar orqali jalb qilinadi. Investorlar bu obligatsiyalarni sotib olib, ularning egasiga aylanishadi. 12Belgilangan muddatda va foizda to‘lov amalga oshiriladi. Bunday shakldagi kreditlar suveren qarz deb ham yuritiladi. Kreditlar muddati bo‘yicha uch toifaga bo‘linadi: qisqa muddatli (1 yilgacha), o‘rta muddatli (1–5 yilgacha) va uzoq muddatli (5 yildan ortiq). Shuningdek, kreditlar foiz stavkasi bo‘yicha ham ajraladi: sobit stavkali kreditlar va o‘zgaruvchan stavkali kreditlar. Bular kredit oluvchining riskga nisbatan munosabatiga, bozordagi valyuta va inflyatsiya sharoitlariga qarab tanlanadi.Kredit shakllari esa pul, tovar yoki moliyaviy instrumentlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Pul shaklidagi kreditlar eng ko‘p uchraydigan shakl bo‘lib, asosan banklar va moliyaviy institutlar orqali beriladi. Tovar shaklidagi kreditlar eksport-import operatsiyalarida qo‘llaniladi. Moliyaviy instrumentlar shaklidagi kreditlar esa obligatsiyalar, kredit liniyalari yoki derivativlar orqali amalga oshiriladi. 1.3. Xalqaro kredit mexanizmlari va tartibga solish asoslari Xalqaro kredit tizimi murakkab iqtisodiy va huquqiy munosabatlardan iborat bo‘lib, u global moliya bozorining asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biridir. Bu tizimda kreditning berilishi, foiz stavkalari, muddati, qaytarilishi va nazorati aniq mexanizmlar asosida amalga oshiriladi. Xalqaro kredit mexanizmi deb, kreditni taqdim etishdan boshlab, uni nazorat qilish va qaytarilishini tartibga soluvchi barcha institutlar, vositalar, qoidalar va protseduralar majmuasiga aytiladi. 3-jadval. Xalqaro kredit mexanizmining asosiy bosqichlari va tartibga solish vositalari Bosqich Jarayon mazmuni Tartibga soluvchi vositalar / institutlar 1. Kredit rejalashtirish Kredit maqsadini aniqlash, loyiha tahlili, to‘lov qobiliyatini baholash Milliy byudjet siyosati, Markaziy bank, iqtisodiy prognozlar 2. Kredit Kredit bitimi tuzish, valyuta Xalqaro moliyaviy institutlar, 13ajratish tanlash, foiz stavkasi belgilash tijorat banklari, davlat kafolatlari 3. Mablag‘ni o‘zlashtirish Kredit mablag‘ining bosqichma-bosqich ajratilishi, hisob-kitoblar yuritilishi Hisob-kitob banklari, milliy nazorat organlari 4. Monitoring va audit Kreditdan maqsadli foydalanishni nazorat qilish, hisobotlar tayyorlash Ichki va tashqi auditorlar, xalqaro institutlar 5. Kreditni qaytarish Asosiy qarz va foizlar grafigi asosida to‘lovlarni amalga oshirish To‘lov rejalari, foiz stavkasi shartlari, sanktsiyalar tizimi 6. Risklarni boshqarish Valyuta, siyosiy va likvidlik xavflarini kamaytirish Xedjing, kredit sug‘urtasi, kredit reyting agentliklari 7. Huquqiy tartibga solish Bitim shartlari asosida qonuniy kafolatlar va nizolarni hal etish Xalqaro huquq, arbitraj sudlari, Oliy Majlis, O‘zbekiston qonunlari Xalqaro kredit mexanizmining markazida birinchi navbatda kredit bitimi turadi. Bu bitim xalqaro huquq normalari asosida ikki tomonlama (kreditor va debitor) yoki ko‘p tomonlama (xalqaro institutlar ishtirokidagi) tarzda tuziladi. Bitimda kredit miqdori, valyutasi, foiz stavkasi, muddati, qaytarish shartlari, penya va sanktsiyalar, kafolatlar kabi bandlar belgilab qo‘yiladi. Har bir bitim o‘zining huquqiy asosi bilan birga, moliyaviy risklarni kamaytiruvchi mexanizmlarni ham o‘z ichiga oladi. Xalqaro kredit mexanizmlarining asosiy tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi: kredit rejalashtirish, kredit berish, foydalanish nazorati, kreditni qaytarish, foizlar to‘lovi, monitoring va audit, kredit reytingi, risklarni baholash va tartibga solish me’yorlari. Ushbu bosqichlarning har biri o‘ziga xos rol va jarayonlarga ega. Masalan, kredit rejalashtirish bosqichida kreditning maqsadi aniqlanadi, shuningdek, loyiha tahlili, iqtisodiy rentabellik va to‘lov qobiliyati baholanadi. Keyingi bosqich — kredit berish jarayonidir. Bu yerda kredit liniyasi ochiladi, mablag‘lar o‘zaro kelishilgan shartlar asosida bosqichma-bosqich ajratiladi. Ko‘plab hollarda, ayniqsa, xalqaro moliyaviy institutlar orqali 14beriladigan kreditlar oldindan shartli ravishda rejalashtiriladi va monitoring tizimi ostida amalga oshiriladi. Kreditdan foydalanish shartlari aniq belgilanadi va ularning bajarilishi qat’iy nazorat qilinadi. Xalqaro kredit mexanizmining muhim qismi — bu monitoring va audit tizimidir. Bu tizim kredit ajratilgandan so‘ng, mablag‘lar maqsadli sarflanishini, xarajatlarning to‘g‘riligini va loyiha samaradorligini baholashga xizmat qiladi. Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, IMF kabi institutlarda ichki va tashqi audit tizimlari mavjud bo‘lib, ular doimiy monitoring olib boradi. Kreditning noto‘g‘ri ishlatilishi kredit reytingining tushishiga olib kelishi mumkin. Tartibga solish asoslari xalqaro moliyaviy normalar, milliy qonunchilik, shuningdek, xalqaro shartnomalar asosida yuritiladi. Masalan, IMF tomonidan ishlab chiqilgan “qarz barqarorligi mezonlari” kredit olishdagi eng muhim tartibiy asos hisoblanadi. Shuningdek, OECD (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) va Basel qo‘mitalari tomonidan belgilangan moliyaviy standartlar banklar va davlatlar uchun kreditlashning xavfsiz chegaralarini belgilaydi. Bu mezonlar asosan qarzning YaIMga nisbati, xizmat ko‘rsatish xarajatlari, foiz to‘lovlari va tashqi qarzning strukturasi asosida baholanadi. Kredit reytingi agentliklari (Moody’s, S&P, Fitch) esa xalqaro kredit mexanizmining yana bir muhim halqasi hisoblanadi. Ular kredit oluvchilarning to‘lov qobiliyatini baholash, foiz stavkalarini aniqlash va investorlar uchun tavsiyalar berishda muhim rol o‘ynaydi. Kredit reytingi pasaygan davlat yoki tashkilotlar ko‘pincha yuqori foizli kredit olishga majbur bo‘ladi, bu esa tashqi qarz yukini oshiradi.Shuningdek, xalqaro kredit munosabatlari valyuta risklari, foiz risklari, likvidlik risklari va politika xavflari bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, har bir kreditor va debitor o‘z kredit siyosatida risklarni boshqarish strategiyalarini ishlab chiqadi. Misol uchun, sug‘urta, forward bitimlari yoki valyuta hedjing strategiyalari orqali bu xavflar kamaytiriladi. Shu bilan birga, kreditlar asosan ko‘p bosqichli bo‘lib, monitoring tizimi orqali doimiy baholanib boradi. 15O‘zbekiston misolida, xalqaro kredit mexanizmlari so‘nggi yillarda tizimli takomillashtirildi. Tashqi qarz olish uchun Vazirlar Mahkamasi, Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Markaziy bank, hamda kreditni oluvchi vazirliklar va kompaniyalar ishtirokida kompleks tartib belgilangan. Har bir xalqaro qarz shartnomasi Oliy Majlis tomonidan ma’qullanishi, shartlar ochiq e’lon qilinishi, auditorlik nazorati o‘rnatilishi bu tizimning shaffofligiga xizmat qiladi. Xalqaro kredit mexanizmlari — bu global moliyaviy aloqalarni tartibga soluvchi, kapital harakatini yo‘naltiruvchi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy vositadir. Ular o‘z ichiga kredit ajratish, monitoring, nazorat, qaytarish va huquqiy tartibga solish elementlarini olgan bo‘lib, ularning har biri xalqaro iqtisodiy xavfsizlik uchun alohida ahamiyatga ega. Mamlakatlar ushbu mexanizmlardan oqilona foydalanish orqali o‘z iqtisodiy taraqqiyotiga mustahkam zamin yaratishlari mumkin. II BOB. XALQARO KREDITNING JAHON IQTISODIYOTIDAGI AHAMIYATI VA TA’SIRI 2.1. Xalqaro kreditning global iqtisodiyotga ta’siri va foydalari Xalqaro kredit jahon iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri sifatida faoliyat yuritadi. U milliy iqtisodiyotlar o‘rtasida moliyaviy resurslarning erkin harakatlanishiga, savdo va investitsiyalar hajmining ortishiga, iqtisodiy integratsiya jarayonlarining chuqurlashishiga xizmat qiladi. Xalqaro kreditlar orqali bir mamlakatda to‘plangan kapital boshqa mamlakatning iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish uchun yo‘naltiriladi. Natijada global miqyosda resurslardan foydalanish samaradorligi ortadi, kapital bozorlar o‘zaro bog‘lanadi va yangi texnologiyalar tezroq tarqaladi. 16Xalqaro kreditlar rivojlanayotgan mamlakatlar uchun alohida ahamiyatga ega. Bu davlatlar odatda ichki moliyaviy resurslar tanqisligi, investitsiya kamomadi, infrastrukturaviy yetishmovchilik kabi muammolarga duch keladi. Xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan ajratiladigan kreditlar ushbu kamchiliklarni qoplash, modernizatsiya, sanoatlashtirish va raqobatbardosh iqtisodiy tuzilmani shakllantirish uchun imkon yaratadi. Misol uchun, Jahon banki yoki Osiyo taraqqiyot banki tomonidan infratuzilma, energetika, sog‘liqni saqlash yoki ta’lim sohalariga yo‘naltirilgan kreditlar ijtimoiy taraqqiyotga turtki beradi. Global iqtisodiyotda xalqaro kreditlarning eng muhim funksiyalaridan biri bu — kapitalning global taqsimotini muvozanatli shakllantirishdir. Boshqacha qilib aytganda, ortiqcha kapitalga ega bo‘lgan rivojlangan davlatlar o‘z mablag‘larini foydaliroq va istiqbolli bozorlar — rivojlanayotgan mamlakatlarga kredit orqali yo‘naltiradi. Bu esa kapitalning dunyo bo‘yicha optimal taqsimlanishiga, iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga xizmat qiladi. Bu jarayon “kapital eksporti” deb ataladi va u ko‘plab moliyaviy samaralarni yuzaga keltiradi. Xalqaro kreditlar shuningdek, xalqaro savdo hajmini oshirishda ham muhim vosita hisoblanadi. Eksport-import operatsiyalarida ko‘plab kompaniyalar tovar yetkazib berish yoki xizmat ko‘rsatishdan oldin kredit mablag‘lariga muhtoj bo‘ladi. Xalqaro kredit orqali kompaniyalar aylanma mablag‘larini to‘ldirib, savdo hajmini kengaytirishadi. Masalan, eksportni moliyalashtirish uchun ajratilgan kreditlar milliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini oshiradi va ular jahon bozorida faolroq ishtirok eta oladilar. Kreditlar, ayni paytda, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Makroiqtisodiy inqirozlar, tabiiy ofatlar yoki pandemiya kabi favqulodda holatlarda xalqaro kreditlar muhim moliyaviy yostiq vazifasini o‘taydi. Xususan, Xalqaro valyuta jamg‘armasi tomonidan qisqa muddatli likvidlik inqirozlarini yumshatish uchun ajratilgan kredit liniyalari ko‘plab 17davlatlarga yordam bo‘lib xizmat qilgan. 2020-yildagi COVID-19 pandemiyasi paytida IMF tomonidan 100 dan ortiq davlatga jami 100 milliard dollardan ortiq mablag‘ ajratilgan. Xalqaro kreditlar yordamida davlatlar iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kredit bitimlari ko‘pincha islohotlar bilan bog‘lanadi: byudjet intizomi, fiskal shaffoflik, narx siyosatini liberallashtirish, xususiylashtirish jarayonlari. Kreditni ajratish uchun xalqaro institutlar aniq shartlarni belgilaydi, bu esa milliy siyosatni tartibga solish, islohotlar sur’atini oshirishga xizmat qiladi. Shu jihatdan xalqaro kreditlar iqtisodiy islohotlar uchun bosim va motivatsiya omili sifatida ham qaraladi. Shuningdek, xalqaro kreditlar moliyaviy integratsiya jarayonining asosi sifatida ham ko‘riladi. Ular orqali moliyaviy institutlar, investorlar, banklar, kompaniyalar o‘zaro aloqada bo‘ladi. Kreditlar nafaqat mablag‘ ajratishni, balki texnologiyalar, boshqaruv tajribasi, me’yoriy standartlar almashinuvini ham ta’minlaydi. Bu esa global miqyosda iqtisodiy tizimlar o‘rtasida o‘xshashlikni kuchaytiradi. Biroq xalqaro kreditlarning faqat foydali tomonlari mavjud deb bo‘lmaydi. Ularning ta’siri doim ham ijobiy bo‘lmaydi, ayniqsa kredit mablag‘lari noto‘g‘ri yo‘naltirilgan, shartnomalar shaffof bo‘lmagan yoki foiz stavkalari yuqori bo‘lganda. Bundan tashqari, tashqi qarzning haddan ortiq ko‘payib ketishi suveren qarz inqiroziga olib kelishi mumkin. Gretsiya, Argentina, Livan kabi davlatlar xalqaro kreditlarga ortiqcha tayanib, iqtisodiy inqirozga uchragan misollar sifatida tilga olinadi. 182022-yil: Xalqaro kreditlar faollik bosqichida 2022-yilda jahon bo‘yicha xalqaro kredit ajratmalari 1100 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich pandemiyadan keyingi iqtisodiy tiklanish ehtiyojlari bilan izohlanadi. Yil davomida jami 320 ta kredit bitimi tuzilgan bo‘lib, ularning asosiy qismi infratuzilma, energetika va tibbiyot sohalarini qamrab oldi. Kredit ajratishda eng faol bo‘lgan institutlar — Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) va IMF bo‘ldi. O‘rtacha foiz stavkalari 2,5% atrofida bo‘lib, nisbatan past riskli sharoitni ifodalagan. Kredit oluvchilar orasida eng ko‘p mablag‘ olgan davlatlar qatoridan Hindiston, Braziliya va Indoneziya o‘rin oldi. 2022-yil davomida ajratilgan kreditlarning 60 foizi uzoq muddatli loyihalarga yo‘naltirilgan. Qolgan qismi qisqa muddatli iqtisodiy yordam sifatida berildi. Kreditlar asosan ijtimoiy sohalarga — ta’lim, sog‘liqni saqlash, suv ta’minoti, transport va kommunal infratuzilmaga sarflandi. Shu bilan birga, banklararo kreditlash 19faoliyati ham jonlandi. Bu yil xalqaro moliyaviy institutlar 18 ta faoliyat yurituvchi yirik subyektni o‘z ichiga oldi. Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, O‘zbekiston ham birinchi marta yirik infratuzilma loyihalari uchun to‘g‘ridan- to‘g‘ri xalqaro moliya institutlaridan mablag‘ oldi. Bu yildagi kredit siyosati umumiy global iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirildi. 2023-yil: Kreditlash tizimining kengayishi 2023-yilga kelib xalqaro kreditlar hajmi 1250 milliard AQSh dollariga yetdi. Kreditlar soni esa 360 taga ko‘paydi. Bu yili foiz stavkalari 2,8% atrofida shakllandi, bu esa inflyatsiya darajasining oshishi va AQSh Federal rezerv tizimi siyosatining keskinlashuvi bilan bog‘liq bo‘ldi. Kredit ajratishdagi asosiy omillar global iqlim o‘zgarishi, energiya inqirozi va oziq-ovqat xavfsizligiga qaratildi. Eng yirik oluvchilar — Vetnam, Keniya va Pokiston bo‘ldi. Bu davlatlar iqlimga moslashuv, agrar sohani barqarorlashtirish va elektr energiyasi ishlab chiqarishni kengaytirish uchun mablag‘ oldilar. Kreditlar hajmining ortishiga xalqaro institutlar sonining 20 taga yetgani ham sabab bo‘ldi. Bu yilda O‘zbekistonning ishtiroki yanada faollashdi — suv ta’minoti va yashil iqtisodiyot loyihalari doirasida bir nechta kredit bitimlari imzolandi. Banklararo kredit operatsiyalari ham kuchaydi, ayniqsa rivojlangan davlatlar tomonidan likvidlikni saqlab qolish maqsadida yirik kredit liniyalari ochildi. Kreditlar bozoridagi raqobat keskinlashdi, bu esa ayrim institutlarning foiz stavkalarini past saqlashiga turtki bo‘ldi. Umuman olganda, 2023-yilda xalqaro kreditlar global iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolishda muhim moliyaviy vosita sifatida ishladi. 2024-yil: Energiya xavfsizligi va texnologiyalar moliyalashtirildi 2024-yilda xalqaro kreditlar hajmi 1400 milliard AQSh dollariga yetdi. Kredit bitimlari soni 410 taga ko‘paydi. Ushbu yilda o‘rtacha foiz stavkasi 3,1% ni tashkil etdi, bu esa global iqtisodiyotdagi qattiq pul-kredit siyosatining davom etayotganidan dalolat beradi. Kreditlarning asosiy qismi energiya infratuzilmasi, raqamli iqtisodiyot, sun’iy intellekt va iqlimga chidamli 20texnologiyalarga yo‘naltirildi. Kredit mablag‘lari eng ko‘p O‘zbekiston, Misr va Nigeriyaga ajratildi. Ayniqsa O‘zbekiston uchun bu yil muhim bo‘ldi — Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan transport va energetika sohasida 1 milliard dollarlik bitimlar imzolandi. Jahon banki tomonidan esa ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirish uchun grantlar va imtiyozli kreditlar taqdim etildi. 2024-yilda xalqaro kredit institutlari soni 22 taga yetdi. Yil davomida kredit nazorati va monitoring tizimlari takomillashtirildi, kredit olish jarayonida raqamli audit va ochiq hisobot tizimlari joriy qilindi. Shu bilan birga, kredit reyting agentliklari faoliyati kuchaytirilib, kredit oluvchi davlatlar uchun xavf darajalari yangilandi. Bu yilda xalqaro kreditlarning 40% iqlimga moslashuv va energiya tejamkorlik loyihalariga sarflandi. Bu esa jahon iqtisodiyotida barqaror rivojlanish kun tartibining ustuvorligini ko‘rsatadi. 2025-yil: Kredit hajmlari bo‘yicha rekord yili 2025-yil dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra xalqaro kreditlar hajmi 1580 milliard AQSh dollariga yetgan. Bu so‘nggi to‘rt yildagi eng yuqori ko‘rsatkichdir. Jami 460 ta kredit bitimi tuzilgan bo‘lib, ularning asosiy qismi infratuzilma, qishloq xo‘jaligi, transport va texnologiyalar sohalarini moliyalashtirishga qaratilgan. Foiz stavkalari esa o‘rtacha 3,3% bo‘lib, global siyosiy risklar va geoiqtisodiy beqarorlik fonida nisbatan yuqori darajada saqlanmoqda. Asosiy mablag‘ oluvchilar – Bangladesh, Gana va O‘zbekiston bo‘ldi. O‘zbekiston xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan 10 dan ortiq bitim imzoladi va umumiy qiymati 3 milliard dollardan ortiq loyihalarni moliyalashtirdi. 2025-yilda xalqaro kredit institutlari soni 25 taga yetdi, yangi raqamli kredit platformalari ishga tushdi. Kreditlar monitoringi sun’iy intellekt asosida amalga oshirilayotgan yangi bosqichga chiqdi. Shuningdek, bu yilda kredit siyosatida ekologik indikatorlar majburiy mezon sifatida kiritildi. Davlatlar o‘z kredit loyihalarida karbonat chiqindilarini kamaytirish va yashil infratuzilmani rivojlantirish majburiyatlarini oldilar. Global miqyosda kredit mablag‘larining 55% qismi iqlim va barqarorlik yo‘nalishlariga sarflandi. 2025- 21yil jahon bo‘yicha xalqaro kredit tarixidagi eng faol va texnologik yondashuvlar keng qo‘llanilgan yil sifatida tarixga kirdi. 2022–2025 yillarda xalqaro kreditlar bo‘yicha umumiy jadval Yil Ajratilgan kredit (mlrd USD) Kredit bitimlari soni (ta) O‘rtacha foiz stavkasi (%) Asosiy oluvchilar Moliyaviy institutlar soni 2022 1100 320 2.5 Hindiston, Braziliya, Indoneziya 18 2023 1250 360 2.8 Vetnam, Keniya, Pokiston 20 2024 1400 410 3.1 O‘zbekiston, Misr, Nigeriya 22 2025 1580 460 3.3 Bangladesh, Gana, O‘zbekiston 25 22Diagrammadan ko‘rinib turibdiki: 2025-yil eng ko‘p kredit ajratilgan yil bo‘lib, umumiy hajmning sezilarli qismini tashkil qiladi. 2022-yil esa eng kam ajratilgan kredit yili hisoblanadi. 2.2. Xalqaro moliya institutlari va ularning kredit siyosati Xalqaro moliya institutlari (XMI) – bu jahon miqyosida moliyaviy resurslarni muvofiqlashtirish, iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash va global moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida faoliyat yuritadigan xalqaro tashkilotlardir. Ushbu institutlar jahon moliya tizimining markaziy o‘yinchilari sifatida rivojlanayotgan mamlakatlarga kredit ajratadi, islohotlarni moliyalashtiradi va iqtisodiy muvozanatni tiklashga xizmat qiladi. Ular o‘z 23kredit siyosatini global siyosiy-iqtisodiy vaziyat, inflyatsiya sur’atlari, qarzdor mamlakatlarning holati va xalqaro bozorlar ehtiyojlariga qarab belgilaydi. Xalqaro moliya institutlari ichida eng yirik va ta’sirchanlari bu – Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Jahon banki guruhi, Osiyo taraqqiyot banki (ADB), Islom taraqqiyot banki (IDB) va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) hisoblanadi. Bu institutlar o‘z a’zolarining ulushlari yoki hududiy integratsiya doirasida tuzilgan bitimlar asosida faoliyat olib boradi. Har bir institutning o‘z kreditlash siyosati, yo‘nalishlari va prioritet sohalari mavjud. Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) kredit siyosati, asosan, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan. IMF tomonidan ajratiladigan kreditlar “stand-by” bitimlari, kengaytirilgan fondlar yoki tezkor moliyaviy yordam paketlari shaklida bo‘ladi. IMF kreditlarini olishda davlatlar odatda qat’iy shart- sharoitlarga rozi bo‘lishlari zarur: byudjet tanqisligini kamaytirish, valyuta kursini erkinlashtirish, narx siyosatini isloh qilish, soliqqa tortish tizimini optimallashtirish. Ushbu shartlar orqali IMF fiskal intizomni kuchaytirishga intiladi. Jahon banki esa asosan infratuzilma, ijtimoiy rivojlanish va uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlovchi loyihalarni moliyalashtiradi. Uning tarkibidagi Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (IBRD) hamda Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi (IDA) orqali turli toifadagi mamlakatlarga kreditlar ajratiladi. IDA kam daromadli davlatlarga imtiyozli shartlarda kreditlar (past foizda, uzoq muddatga) beradi, IBRD esa o‘rta daromadli mamlakatlarga bozor sharoitlariga yaqinroq shartlarda mablag‘ ajratadi. Jahon bankining kredit siyosatida barqarorlik, ekologik xavfsizlik va korrupsiyaga qarshi kurash asosiy mezonlar sifatida qaraladi. Osiyo taraqqiyot banki (ADB) esa Osiyo va Tinch okeani mintaqasida iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga qaratilgan. ADB kreditlari qishloq xo‘jaligi, energetika, transport va ta’lim sohalarini moliyalashtirishga qaratilgan. O‘zbekiston ADB bilan ko‘plab strategik hamkorlik dasturlarini amalga oshirib 24kelmoqda. ADBning kredit siyosatida gender tengligi, yashil iqtisodiyot va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash asosiy yo‘nalish hisoblanadi. Islom taraqqiyot banki (IDB) esa islomiy moliya tamoyillari asosida ishlaydi. Foizsiz, mudharaba yoki musharaka asosidagi investitsiyalar orqali rivojlanayotgan musulmon mamlakatlar iqtisodiyotiga sarmoya kiritadi. IDB kredit siyosati – halol daromad manbalarini yaratish, texnik ko‘mak berish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga qaratilgan. O‘zbekiston IDB bilan ham iqtisodiy, texnologik va ilmiy yo‘nalishlarda faol hamkorlikni olib bormoqda. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) esa sobiq sotsialistik mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o‘tishni qo‘llab-quvvatlash maqsadida tuzilgan. Uning kredit siyosati asosan xususiy sektorni rivojlantirish, raqobatbardoshlikni oshirish va tashqi investorlar uchun qulay muhit yaratishga yo‘naltirilgan. O‘zbekiston ham EBRD bilan bank sektorini liberallashtirish, transport infratuzilmasini modernizatsiya qilish va energetik mustaqillikni ta’minlash bo‘yicha yirik loyihalarni amalga oshirib kelmoqda. Ushbu xalqaro moliya institutlarining kredit siyosati bir nechta umumiy tamoyillarga asoslanadi. Birinchidan, kreditlar faqat iqtisodiy jihatdan asoslangan, rentabellik darajasi yuqori bo‘lgan loyihalarga ajratiladi. Ikkinchidan, kreditlar ajratilishidan avval davlatning fiskal holati, tashqi qarzi va to‘lov qobiliyati baholanadi. Uchinchi muhim omil – kreditdan foydalanish mexanizmlarining shaffofligi va hisobot berish tizimining mavjudligidir. Kredit siyosatini yuritishda xalqaro moliya institutlari ko‘pincha davlatga texnik yordam, konsalting xizmatlari va monitoring tizimlarini ham taklif etadi. Bunda nafaqat mablag‘, balki bilim va tajriba almashuvi, ilg‘or boshqaruv texnologiyalari ham mamlakat iqtisodiyotiga kirib keladi. Shuningdek, bu institutlar o‘z kredit siyosatini zamon talablari asosida doimiy yangilab boradilar: masalan, so‘nggi yillarda “yashil kreditlar”, “raqamli transformatsiya kreditlari” kabi yangi yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. 25Bugungi global moliyaviy muhitda xalqaro moliya institutlarining roli tobora ortib bormoqda. Ular faqat kredit beruvchi emas, balki iqtisodiy islohotlar targ‘ibotchisi, moliyaviy barqarorlikni kafolatlovchi institutlar sifatida qaralmoqda. O‘zbekiston uchun bu institutlar bilan samarali hamkorlik qilish — investitsiyaviy muhitni yaxshilash, tashqi moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish va xalqaro kredit reytinglarini oshirishda muhim omildir. Xalqaro moliyaviy institutlar kredit siyosatining statistik tahlili (2022–2025) So‘nggi yillarda xalqaro moliya institutlari kredit siyosatini jahon iqtisodiyotidagi global chaqiriqlar va mintaqaviy ehtiyojlardan kelib chiqib shakllantirib kelmoqda. 2022–2025 yillar davomida xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan ajratilgan kreditlar hajmi yil sayin barqaror o‘sib bormoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, bu to‘rt yillik davrda eng yirik kredit ajratuvchilardan biri bo‘lib Jahon banki (World Bank) ajralib turadi. 2022-yilda bu institut tomonidan 110 mlrd AQSh dollari miqdorida mablag‘ ajratilgan bo‘lsa, 2025-yilga kelib bu raqam 160 mlrd AQSh dollarigacha yetishi prognoz qilinmoqda. Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) esa makroiqtisodiy barqarorlikni tiklash va moliyaviy inqirozlarga qarshi tezkor choralar ko‘rish bo‘yicha yetakchi institut sifatida harakat qilmoqda. 2022-yilda IMF tomonidan ajratilgan kredit hajmi 90 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2025-yilda bu ko‘rsatkich 125 mlrd dollarga chiqishi kutilmoqda. Bu o‘sish global moliyaviy beqarorlikka qarshi choralar ko‘rilayotganining amaliy ifodasidir. Osiyo taraqqiyot banki (ADB) Osiyo va Markaziy Osiyodagi ishtirokchi davlatlarga doimiy yordam ko‘rsatib kelmoqda. 2022-yilda 65 mlrd dollar ajratgan bu institut 2025-yilda kredit hajmini 88 mlrd dollargacha oshirishi rejalashtirilgan. ADB kreditlarining asosiy yo‘nalishlari transport infratuzilmasi, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash va ekologik barqarorlik sohalaridir. O‘zbekiston ADB bilan faol hamkorlik qilayotgan davlatlar qatorida turadi. 26Islom taraqqiyot banki (IDB) esa foizsiz moliyalashtirish tamoyillari asosida ishlagan holda, kredit portfelini yil sayin kengaytirib bormoqda. 2022- yilda IDB 25 mlrd dollar miqdorida kredit ajratgan bo‘lsa, 2025-yilda bu ko‘rsatkich 36 mlrd dollarga yetishi kutilmoqda. Bu moliyaviy vositalar asosan musulmon davlatlarda iqtisodiy taraqqiyotga ko‘maklashadi, shu jumladan O‘zbekiston ham IDBdan ta’lim, qishloq xo‘jaligi va IT sohasida mablag‘ jalb qilmoqda. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) sobiq sovet davlatlari, jumladan, Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan ko‘plab sektorlar bo‘yicha hamkorlik qilmoqda. 2022-yilda EBRD 40 mlrd dollarlik kredit ajratgan bo‘lsa, 2025-yilda bu raqam 58 mlrd dollargacha yetishi prognoz qilinmoqda. Bankning asosiy maqsadi – xususiy sektorni rivojlantirish, tadbirkorlik muhitini yaxshilash va ekologik innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Xalqaro moliyaviy institutlar bo‘yicha kredit ajratmalari (2022–2025) Moliyaviy institut 2022-yil (mlrd USD) 2023-yil (mlrd USD) 2024-yil (mlrd USD) 2025-yil (prognoz) (mlrd USD) Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) 90 100 110 125 Jahon banki (World Bank) 110 130 145 160 Osiyo taraqqiyot banki (ADB) 65 72 80 88 Islom taraqqiyot banki (IDB) 25 28 32 36 Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) 40 45 52 58 27Jahon banki har yili eng katta hajmdagi kredit ajratayotgan institut bo‘lib qolmoqda. IMF va ADB faol kredit siyosatini yuritmoqda. IDB va EBRD kredit hajmlarini izchil oshirib bormoqda. 2.3. O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki va istiqbollari O‘zbekiston mustaqillik yillaridan boshlab jahondagi xalqaro moliyaviy institutlar bilan faol hamkorlik qilib kelmoqda. Xalqaro kredit bozori orqali davlat iqtisodiyotining turli sohalarida infratuzilmaviy loyihalarni amalga oshirish, energetik xavfsizlikni mustahkamlash, qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish kabi yirik dasturlar moliyalashtirilmoqda. Davlat va xususiy sektor subyektlari ADB, Jahon banki, EBRD va IMF kabi xalqaro institutlar bilan kredit bitimlarini muvaffaqiyatli amalga oshirdi. O‘zbekiston 2017–2025 yillarda Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) bilan makroiqtisodiy barqarorlik, fiskal intizom va tashqi balansni tiklash bo‘yicha dasturlarni moliyalashtirdi. Bu dasturlar doirasida turli kredit liniyalari ochildi, shuningdek, iqtisodiy siyosatni isloh qilish bo‘yicha ekspert maslahatlari ham 28taqdim etildi. Natijada IMF tomonidan ajratilgan kreditlar orqali valyuta zaxiralari mustahkamlandi, milliy valyuta barqarorligi saqlandi, va xalqaro kredit reytingi yaxshilandi. Jahon banki (IBRD va IDA) bilan hamkorlik natijasida ijtimoiy soha va infratuzilma yo‘nalishida bir qator muhim loyihalar amalga oshirildi. Masalan, suv ta’minoti, qishloq xo‘jaligi, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlariga ajratilgan kreditlar orqali mamlakatda ijtimoiy infratuzilma modernizatsiyasi jadal sur’atlarga erishdi. Jahon banki tomonidan moliyalashtirilgan proyekti loyihalar diagnostik auditlar, monitoring va baholash mexanizmlari bilan mustahkamroq asosda amalga oshirilgan. Osiyo taraqqiyot banki (ADB) bilan O‘zbekiston “Yashil iqtisodiyot”, “Transport infratuzilmasini modernizatsiya qilish”, “Qishloq xo‘jaligi innovatsiyalari” kabi yo‘nalishlarda ko‘plab investitsion dasturlarni moliyalashtiradi. Bu yordamlar asosan uzoq muddatli kreditlar ko‘rinishida bo‘lib, mamlakatda energetika yo‘nalishida investitsiyalarni jalb qilishga xizmat qildi. ADB orqali amalga oshirilgan infrastruktura va transport loyihalari mamlakat ichidagi iqtisodiy aloqalarni mustahkamlab, tashqi savdo imkoniyatlarini kengaytirdi. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) bilan aslida xususiy sektor, kichik va o‘rta biznes, hamda market infratuzilmasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan kredit bitimlari mavjud. O‘zbekiston halqaro moliya institutlari bilan shaffof kredit mexanizmi asosida harakat qilish orqali piyoz va fermer xo‘jaliklar uchun yangi kredit liniyalarini yaratdi. Bu chora-tadbirlar iqtisodiy diversifikatsiyani kuchaytirdi. Islom taraqqiyot banki (IDB) bilan hamkorlik natijasida halol moliyalashtirish yo‘nalishida kreditlar jalb qilinmoqda. Bu kreditlar asosan qishloq xo‘jaligi va ilm-fan sohalariga, shuningdek, sanoat infratuzilmasiga yo‘naltirilgan. IDB tamoyillariga muvofiq, kreditlar foizsiz yoki markaziy bozor stavkalaridan past foiz bilan beriladi, bu esa iqtisodiy foyda va ijtimoiy 29rivojga xizmat qiladi.O‘zbekiston xalqaro kredit bozori bilan bog‘liq istiqbollari ijobiy bog‘langan. Birinchidan, mamlakatning kredit olish imkoniyatlari kengaymoqda — IMF, Jahon banki, ADB, EBRD, IDB kabi institvoritar bilan hamkorligi mustahkam. Keyinchalik, yashil iqtisodiyot, raqamli transformatsiya, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy yo‘nalishlarda yangi kredit dasturlari joriy etilmoqda. Bu esa mamlakat iqtisodiyotining ixcham diversifikatsiyasi va barqaror o‘sishini ta’minlashda muhim omil bo‘ladi. Yana bir istiqbol — bu kredit monitoringi va hisobot tizimini takomillashtirish. Respublikada xalqaro moliyaviy institutlarning talablariga muvofiq ochiqlik, audit, ijtimoiy va ekologik baholash tizimlari rivojlantirilmoqda. Bu esa mamlakatga ham kredit olish, ham kredit reytingini ushlab turish imkonini beradi.Bundan tashqari, O‘zbekiston razvedka va raqamli infratuzilmalarni rivojlantirish bo‘yicha “raqamli kredit platformalari”ni yaratishga kirishgan. Bu platformalar kredit mablag‘larini tez, shaffof va samarali taqsimlash imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, kredit olish uchun moliyaviy bozorlarni rivojlantirish orqali bank tizimi va kapital bozorining uzviyligi kuchayadi. Jahon moliyaviy institutlari bilan hamkorlik doirasida ekologik kreditlar, iqlimga moslashuv, yashil energetika, kam karbonat mavjud infratuzilma yaratish fanni hamda davlat siyosatini birlashtirish istiqbollari mavjud. Bu esa O‘zbekistonni barqaror rivojlanish yo‘nalishida dunyo hamjamiyatining faol ishtirokchisiga aylantiradi. Natijada, O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki kuchaymoqda — kreditlar hajmi o‘sib, yo‘nalishlari diversifikatsiyalanmoqda, shaffoflik, monitoring va raqamli transformatsiya bosqichlari joriy etilmoqda. Erishilgan natijalar mamlakat iqtisodiy rivojlanish strategiyalari bilan uyg‘unlashtirilmoqda. Shu sababli, O‘zbekiston xalqaro kredit bozorida istiqbolli rol o‘ynashi kutilmoqda. 30Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida xalqaro kreditning nazariy asoslari, uning shakl va turlari, jahon miqyosidagi iqtisodiy tizimdagi o‘rni va ahamiyatini chuqur o‘rgandim. Mavzu doirasida olib borilgan tahlillar asosida xalqaro kreditlar nafaqat moliyaviy resurslar oqimini ta’minlaydigan vosita, balki global iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash va xalqaro iqtisodiy hamkorlikni kuchaytiradigan muhim mexanizm ekanligini angladim. Kurs ishi davomida xalqaro moliyaviy institutlar – Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa tashkilotlarning kredit siyosati, ularning moliyaviy yondashuvlari, monitoring tizimlari va shartnomaviy asoslari tahlil qilindi. Ayniqsa, ularning kredit berishdagi ustuvor yo‘nalishlari – infratuzilma, energetika, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, iqlim o‘zgarishiga moslashuv kabi sohalarga qaratilganligini kuzatdim. O‘zbekiston misolida xalqaro kreditlarning iqtisodiy rivojlanishdagi real ta’sirini ko‘rdim. Mamlakatimiz so‘nggi yillarda xalqaro kreditlar yordamida ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda muhim yutuqlarga erishmoqda. Shu bilan birga, tashqi qarz xavfsizligi, shaffoflik va samaradorlik masalalari doimiy nazorat ostida bo‘lishi zarurligini ham angladim. O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki nafaqat mablag‘ jalb qilish bilan cheklanmay, balki xorijiy tajriba, texnologiya va ilg‘or boshqaruv mexanizmlarini o‘zlashtirish uchun zamin yaratmoqda. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, xalqaro kreditlar jahon iqtisodiyotining ajralmas elementi bo‘lib, ular orqali mamlakatlar o‘z iqtisodiy salohiyatini oshirish, strategik loyihalarni moliyalashtirish va xalqaro hamkorlik doirasini kengaytirish imkoniga ega bo‘ladilar. Kelgusida xalqaro kreditlardan yanada samarali foydalanish, ularning ijtimoiy va iqtisodiy natijadorligini oshirish, shaffoflik va hisobdorlik tamoyillariga qat’iy rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 31Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli

Sotib olish