Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli | Халқаро кредит ва унинг жаҳон иқтисодиётини ривожлантиришдаги роли - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	478.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli | Халқаро кредит ва унинг жаҳон иқтисодиётини ривожлантиришдаги роли

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………..
I BOB. XALQARO KREDITNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro kredit tushunchasi va uning mohiyati ………………………….
1.2. Xalqaro kredit turlari va shakllari ……………………………………….
1.3. Xalqaro kredit mexanizmlari va tartibga solish asoslari …………………
II BOB. XALQARO KREDITNING JAHON IQTISODIYOTIDAGI
AHAMIYATI VA TA’SIRI
2.1. Xalqaro kreditning global iqtisodiyotga ta’siri va foydalari ………………..
2.2. Xalqaro moliya institutlari va ularning kredit
siyosati ……………………….
2.3. O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki va
istiqbollari ………….
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda jahon iqtisodiyotining
barqarorligi va o‘sishi ko‘plab moliyaviy vositalar, xususan, xalqaro kredit
tizimi bilan chambarchas bog‘liq. Globallashuv natijasida davlatlar o‘rtasidagi
iqtisodiy chegaralar tobora yo‘qolib bormoqda va bu esa moliyaviy kapitalning
erkin harakatini talab etadi. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z
infratuzilmasini modernizatsiya qilish, sanoatni rivojlantirish va ijtimoiy
loyihalarni moliyalashtirish uchun xalqaro kredit resurslariga tayanmoqda. Shu
nuqtai nazardan olib qaraganda, xalqaro kreditlar global moliya tizimining
yuragi hisoblanadi. Hozirda xalqaro moliyaviy tashkilotlar, banklar va
investorlar tomonidan berilayotgan kreditlar iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya
darajasi, to‘lov balansidagi o‘zgarishlar kabi ko‘rsatkichlarga sezilarli ta’sir
ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston ham iqtisodiy islohotlar jarayonida xorijiy
kreditlarga tayangan holda o‘z iqtisodiyotining muhim tarmoqlarini
rivojlantirmoqda. Davlat tashqi qarzi muvozanatini saqlagan holda, kreditlardan
oqilona foydalanishga intilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
qarorlari orqali qator investitsiya va kredit dasturlari amalga oshirilmoqda.
Ayniqsa, infratuzilmaviy rivojlanish, energetika, transport va sog‘liqni saqlash
sohalariga xalqaro kredit hisobidan sarmoya jalb qilinmoqda. Shu bois, xalqaro
kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli bo‘yicha ilmiy
tahlillar olib borish, dolzarb va amaliy jihatdan muhim masala sanaladi. Mavzu
nafaqat nazariy, balki amaliy yondashuvni ham talab etadi. Bu esa uni iqtisodiy
fanlar doirasida keng o‘rganilishi lozim bo‘lgan yo‘nalishga aylantiradi 1
.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro kreditning
iqtisodiyotdagi o‘rni va roli iqtisodchilar tomonidan anchadan beri tadqiq etib
kelinadi. Bu borada dastlabki nazariy yondashuvlar XIX asrga to‘g‘ri keladi.
XX asrda esa xalqaro moliya tizimining shakllanishi bilan bu yo‘nalish
mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Masalan, mashhur iqtisodchilar Pol Krugman va
Jozef Stiglits xalqaro moliya harakatlari, kredit xavfsizligi, to‘lov balansi
muammolari borasida chuqur ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ularning
asarlarida xalqaro kreditning inflyatsiyaga, valyuta kurslariga va iqtisodiy
o‘sishga ta’siri tahlil qilingan. Shu bilan birga, Jahon banki, Xalqaro valyuta
fondi, Osiyo taraqqiyot banki kabi yirik tashkilotlar har yili e’lon qiladigan
hisobotlar, kredit reytinglari va statistikalari mavzuning amaliy o‘rganilganlik
darajasini oshiradi. O‘zbekistonlik olimlardan G‘.Abdurahmonov,
M.Xudoyberdiyev, O.Baxramovlar xalqaro moliya va kredit masalalariga
bag‘ishlangan ilmiy maqolalari bilan ajralib turadi. Ammo shunga qaramay,
aynan O‘zbekiston misolida xalqaro kreditlar samaradorligi, ularning
iqtisodiyotga ta’siri, tashqi qarz xavfsizligi bo‘yicha mukammal tahlillarga
hozircha ehtiyoj katta. Yangi bosqichda olib borilayotgan iqtisodiy siyosat,
kreditlar asosida amalga oshirilayotgan loyihalar chuqur o‘rganishga loyiq. Shu
sababli, mavzuni yangicha qarashlar bilan tahlil qilish, ayniqsa O‘zbekiston
misolida ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish orqali mavjud ilmiy salohiyatni
boyitishga hissa qo‘shish mumkin.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Xalqaro kreditning
nazariy va amaliy jihatdan ahamiyati nihoyatda katta bo‘lib, u iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash va global moliyaviy
aloqalarni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Nazariy jihatdan ushbu
mavzuni o‘rganish orqali talabalar xalqaro moliyaviy munosabatlar, kredit
siyosatining asoslari, kreditlar oqimining iqtisodiyotga ta’siri kabi
tushunchalarni chuqur anglab yetadilar. Ayniqsa, turli mamlakatlar o‘rtasida
kapital harakati, tashqi qarzlar, foiz stavkalari va kredit xavfi kabi omillarni

5tahlil qilish nazariy bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Amaliy jihatdan
esa, ushbu kurs ishi orqali xalqaro moliya institutlarining real faoliyati, kredit
siyosatini yuritish mexanizmlari, kredit reytingi va moliyaviy monitoring
jarayonlari o‘rganiladi. Bundan tashqari, O‘zbekistonning xalqaro kreditlardan
foydalanishdagi holati, yutuqlari va muammolari asosida milliy siyosatga oid
takliflar ishlab chiqilishi mumkin. Masalan, tashqi qarzning barqarorlik
darajasi, kredit resurslarining samaradorligi va iqtisodiyotga real ta’siri
to‘g‘risidagi xulosalar hukumat organlari uchun foydali bo‘lishi mumkin.
Kredit olishdagi risklar, ularni boshqarish vositalari va xalqaro kredit baholash
tizimlarini o‘rganish orqali moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash mexanizmlarini
ishlab chiqish mumkin. Shu bilan birga, kurs ishining natijalari O‘zbekistonning
xalqaro kredit tizimidagi ishtirokini kengaytirish va strategik qarorlar qabul
qilishda metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
ishtirok etuvchi davlatlar va moliyaviy institutlar faoliyati, shuningdek, ularning
o‘zaro kredit siyosati tanlab olingan.
Kurs ishi mavzusining predmeti — xalqaro kreditlarning iqtisodiy
mazmuni, shakllanish mexanizmlari, amaliy turlari va ular orqali jahon
iqtisodiyotiga ko‘rsatilayotgan ijobiy va salbiy ta’sirlardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — xalqaro kredit tushunchasining nazariy
asoslarini ochib berish, ularning jahon iqtisodiy tizimidagi rolini yoritish hamda
O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtirokini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
Quyidagi vazifalar kurs ishining mazmunini belgilab beradi:
xalqaro kreditning iqtisodiy mohiyatini tahlil qilish;
xalqaro kredit shakllari va turlarini tavsiflash;
xalqaro moliyaviy institutlarning kredit siyosatini o‘rganish;
xalqaro kreditlarning jahon iqtisodiyotiga ta’sirini baholash;

6O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki va istiqbollarini
aniqlash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. XALQARO KREDITNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro kredit tushunchasi va uning mohiyati
Xalqaro kredit – bu bir davlat, moliyaviy muassasa yoki xususiy korxona
tomonidan boshqa davlat, xalqaro tashkilot yoki yuridik shaxsga chet el
valyutasida ma’lum muddatga qarz shaklida beriladigan moliyaviy vosita
hisoblanadi. U jahon moliyaviy tizimining asosiy komponentlaridan biri bo‘lib,
transmilliy kapital harakatining yetakchi shakli sifatida baholanadi. Kreditlar
mamlakatlar o‘rtasida tovarlar, xizmatlar va kapital almashinuvi orqali iqtisodiy
o‘zaro bog‘liqlikni kuchaytiradi. Ular bevosita jahon savdosi, investitsiyalar,
texnologik transfer va rivojlanish dasturlarining moliyaviy asosiga aylanadi.
Xalqaro kreditlar orqali rivojlanayotgan mamlakatlar infrastrukturani
yaxshilash, sanoatni modernizatsiya qilish va ijtimoiy loyihalarni
moliyalashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
1-jadval. Xalqaro kreditning mohiyatini ifodalovchi asosiy omillar
№ Tushuncha /
Komponent Tavsifi
1 Kredit mohiyati Bu – vaqtincha foydalanish uchun beriladigan va
qaytariladigan moliyaviy resursdir
2 Valyuta shakli Chet el valyutasida ajratiladi (USD, EUR, JPY va h.k.)
3 Kredit
ishtirokchilari Kreditor – kredit beruvchi; Debitor – kredit oluvchi
4 Foiz stavkasi Kredit uchun to‘lanadigan yillik yoki davriy to‘lov
(LIBOR asosida yoki belgilangan stavkada)
5 Muddat Qisqa (1 yildan kam), o‘rta (1–5 yil) va uzoq (5 yildan
ortiq) muddatli kreditlar
6 Qaytaruv shartlari Belgilangan muddatda asosiy qarz va foizlar to‘lanadi
7 Kredit shakli Pul ko‘rinishida, tovar ko‘rinishida yoki moliyaviy
instrumentlarda

78 Moliyaviy manba Davlat byudjeti, tijorat banki resurslari, xalqaro institut
mablag‘lari
9 Yuridik asos Xalqaro bitimlar, qarz shartnomalari, arbitraj kafolatlari
asosida
10 Foydalanish
maqsadi Infratuzilma qurilishi, sanoat loyihalari, eksport-import
faoliyati, byudjetni moliyalashtirish
Xalqaro kreditning mohiyati, birinchi navbatda, uning ikki tomonlama
harakteri bilan belgilanadi: bir tomonda kredit beruvchi (kreditor), ikkinchi
tomonda esa kredit oluvchi (debitor) mavjud bo‘ladi. Bu ikki subyekt o‘rtasida
kredit bitimi tuziladi va u asosan yirik hajmdagi pul mablag‘lari, foiz stavkalari,
qaytarish muddati va boshqa shartlarni o‘z ichiga oladi. Xalqaro kreditlar
ko‘pincha uzoq muddatli bo‘lib, yillik yoki yillikdan ko‘p bo‘lgan amortizatsiya
rejasiga asoslanadi. Ular iqtisodiy va siyosiy barqarorlikni ta’minlash, global
moliyaviy xavfsizlikni kuchaytirish va transchegaraviy iqtisodiy aloqalarni
kengaytirishda muhim rol o‘ynaydi.
Xalqaro kreditlar bir necha shakllarda amalga oshiriladi: davlatlararo
kreditlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlar orqali beriladigan kreditlar, tijorat
banklari tomonidan beriladigan kreditlar, shuningdek, eksport-import
operatsiyalari doirasida taqdim etiladigan moliyaviy resurslar. Kreditlar ikki
asosiy shaklda – bevosita pul mablag‘lari yoki moliyaviy instrumentlar
(obligatsiyalar, kredit liniyalari, garantiyalar) ko‘rinishida berilishi mumkin.
Ular valyuta bozorida ham muhim rol o‘ynab, xalqaro valyuta kurslariga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Xalqaro kreditning iqtisodiy mohiyati – bu kapital harakatining vaqtincha
shakli bo‘lib, bunda qarz olish orqali to‘lov balansi, investitsiya muhitini
yaxshilash yoki iqtisodiy loyihalarni moliyalashtirishga erishiladi. Bu kreditlar
orqali jahon moliyaviy zanjirlarining muvozanati saqlanadi, kapitallar resurslar
kam bo‘lgan hududlarga oqib keladi. Bunda kreditni ajratayotgan mamlakatlar
yoki institutlar foyda olishni, siyosiy yoki iqtisodiy ta’sirni kuchaytirishni
maqsad qiladilar. Tarixiy nuqtai nazardan olib qaraganda, xalqaro kredit tizimi
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab faol rivojlangan. Birinchi xalqaro

8moliyaviy bitimlar, asosan, davlatlar o‘rtasida tuzilgan bo‘lib, ko‘p hollarda
urushdan keyingi iqtisodiy tiklanishni moliyalashtirishga qaratilgan edi. XX
asrda xalqaro moliyaviy tashkilotlar, xususan, Xalqaro valyuta jamg‘armasi
(IMF), Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) kabi
institutlar shakllandi va xalqaro kreditlar tizimi yanada tizimlashtirildi. Ushbu
tashkilotlar kreditlar ajratish orqali rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam
berish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va inflyatsiyani jilovlashda muhim
rol o‘ynab kelmoqda.
Xalqaro kredit jarayoni nafaqat moliyaviy, balki huquqiy va siyosiy
normalarga ham asoslanadi. Kredit bitimlari xalqaro shartnomalar asosida
tuziladi va odatda xalqaro arbitraj yoki sudlar orqali tartibga solinadi. Kredit
oluvchi davlat yoki tashkilotlar kredit mablag‘larini maqsadli va samarali
ishlatishi lozim, aks holda kredit reytingi tushadi va keyingi kredit olish
imkoniyati cheklanadi. Shu sababli kreditlash jarayonida kredit tahlili, risklarni
baholash va monitoring mexanizmlari juda muhim hisoblanadi.Bundan tashqari,
xalqaro kreditlar jahon iqtisodiyotida moliyaviy integratsiya darajasini oshiradi.
Kreditlar natijasida bir mamlakatda yaratilgan kapital boshqa bir mamlakatda
ishlay boshlaydi, bu esa transmilliy iqtisodiy tizimlarning shakllanishiga zamin
yaratadi. Ayniqsa, bugungi pandemiyadan keyingi davrda xalqaro kreditlar
davlatlar uchun iqtisodiy tiklanish va rivojlanish vositasi sifatida katta ahamiyat
kasb etmoqda. Ko‘plab mamlakatlar sog‘liqni saqlash, infratuzilma, ijtimoiy
yordam kabi yo‘nalishlarda xalqaro kreditlar hisobiga yangi loyihalarni amalga
oshirmoqda.Shuningdek xalqaro kreditlarning salbiy jihatlari ham mavjud. Ular
tashqi qarz yukini oshirishi, foiz stavkalari sabab byudjet bosimiga olib kelishi
yoki iqtisodiy suverenitetga tahdid solishi mumkin. Shu bois, ularni oqilona,
shaffof va maqsadli yo‘naltirish zarur. O‘zbekiston misolida aytadigan bo‘lsak,
davlat kredit siyosatida xorijiy qarzning Yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbati,
qarz xizmatini to‘lash koeffitsienti va samaradorlik ko‘rsatkichlari doimiy
ravishda e’tiborda turadi. So‘nggi yillarda qabul qilingan qarorlar va tashqi

9kredit strategiyasi orqali O‘zbekiston xalqaro kreditlarni iqtisodiy islohotlarga
xizmat qiladigan muhim vositaga aylantirmoqda.
1.2. Xalqaro kredit turlari va shakllari
Xalqaro kredit tizimi o‘zining murakkab va ko‘p qirrali tuzilmasi bilan
ajralib turadi. Ushbu tizim doirasida kreditlarning bir necha turlari va shakllari
mavjud bo‘lib, ular kredit subyektlari, foiz stavkalari, muddati, maqsadi va
shakliga ko‘ra farqlanadi. Xalqaro kreditlar moliyaviy almashinuvning asosiy
vositasi bo‘lib, ular mamlakatlar va kompaniyalar o‘rtasidagi iqtisodiy
munosabatlarni rivojlantiradi. Turli kredit turlari muayyan ehtiyojlar va
moliyaviy holatlarga moslashtirilgan bo‘lib, ularning to‘g‘ri tanlanishi iqtisodiy
muvaffaqiyat garovidir.
Xalqaro kreditlarning asosiy turlari orasida quyidagilar ajralib turadi:

10D avlatlararo kredit, xalqaro moliyaviy institutlar krediti, banklararo kredit,
korporativ kredit, eksport-import krediti, konsortsium kreditlari va obligatsion
kreditlar. Har bir tur o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, foydalanuvchi
subyekt, muddat, foiz stavkasi va kreditlash tartibi bilan ajralib turadi. Masalan,
davlatlararo kreditlar ko‘pincha siyosiy, ijtimoiy yoki strategik loyihalarni
moliyalashtirish uchun ajratiladi. Bunday kreditlar ikki davlat o‘rtasidagi
xalqaro bitim asosida tuziladi va odatda uzoq muddatli bo‘ladi.
Xalqaro moliyaviy institutlar krediti esa Xalqaro valyuta fondi (IMF), Jahon
banki, Osiyo taraqqiyot banki (ADB) kabi tashkilotlar tomonidan beriladi. Ular
asosan rivojlanayotgan mamlakatlarga makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash,
infratuzilmani rivojlantirish yoki ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish uchundavlatlararo kredit
xalqaro moliyaviy institutlar
krediti
banklararo kredit
korporativ kredit
eksport-import krediti
konsortsium kreditlari va
obligatsion kreditlar

11ajratiladi. Bu kreditlar o‘z ichiga nazorat mexanizmlarini, shartli mablag‘
ajratishni va qadam-baqadam monitoring tizimini oladi.
Banklararo kreditlar — bu bir mamlakat tijorat banki tomonidan boshqa
mamlakatdagi bankka yoki moliyaviy muassasaga ajratiladigan qisqa muddatli
kreditlardir. Ular asosan likvidlik muammosini hal qilish, valyuta
operatsiyalarini moliyalashtirish yoki fond bozori faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
uchun xizmat qiladi. Ushbu kreditlar odatda 1 yildan kam muddatga, o‘zaro
ishonch asosida ajratiladi.
Korporativ kreditlar xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi yirik korxonalar
tomonidan olinadi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirish, eksport hajmini oshirish, yoki yangi texnologiyalarni joriy etish
uchun ajratiladi. Ular ko‘pincha banklar yoki moliyaviy tashkilotlar orqali
moliyalashtiriladi. Korporativ kreditlar korxonaning moliyaviy holati, kredit
tarixi va rentabellik darajasiga qarab belgilanadi.
Eksport-import kreditlari savdo operatsiyalarini qo‘llab-quvvatlash uchun
mo‘ljallangan. Masalan, eksport qiluvchi davlat o‘z mahsulotlarini boshqa
davlatga yetkazib berish uchun xaridorga kredit ajratadi. Bu kreditlar odatda
milliy eksport-import banklari yoki maxsus agentliklar orqali amalga oshiriladi.
Ular savdo balansining ijobiy bo‘lishini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Konsortsium kreditlari — bu bir nechta yirik banklar yoki moliyaviy
institutlar tomonidan birgalikda moliyalashtiriladigan yirik loyihalarga
ajratiladigan kreditlardir. Ular ko‘pincha energetika, infratuzilma, transport
yoki sanoat sohalaridagi yirik investitsion loyihalar uchun ajratiladi.
Konsortsium kreditlari yuqori riskga ega bo‘lgani uchun, risklar bir nechta
kreditorlar o‘rtasida taqsimlanadi.
Obligatsion kreditlar esa xalqaro kapital bozorlarida davlatlar yoki yirik
korporatsiyalar tomonidan chiqariladigan xalqaro obligatsiyalar orqali jalb
qilinadi. Investorlar bu obligatsiyalarni sotib olib, ularning egasiga aylanishadi.

12Belgilangan muddatda va foizda to‘lov amalga oshiriladi. Bunday shakldagi
kreditlar suveren qarz deb ham yuritiladi.
Kreditlar muddati bo‘yicha uch toifaga bo‘linadi: qisqa muddatli (1
yilgacha), o‘rta muddatli (1–5 yilgacha) va uzoq muddatli (5 yildan ortiq).
Shuningdek, kreditlar foiz stavkasi bo‘yicha ham ajraladi: sobit stavkali
kreditlar va o‘zgaruvchan stavkali kreditlar. Bular kredit oluvchining riskga
nisbatan munosabatiga, bozordagi valyuta va inflyatsiya sharoitlariga qarab
tanlanadi.Kredit shakllari esa pul, tovar yoki moliyaviy instrumentlar
ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Pul shaklidagi kreditlar eng ko‘p uchraydigan
shakl bo‘lib, asosan banklar va moliyaviy institutlar orqali beriladi. Tovar
shaklidagi kreditlar eksport-import operatsiyalarida qo‘llaniladi. Moliyaviy
instrumentlar shaklidagi kreditlar esa obligatsiyalar, kredit liniyalari yoki
derivativlar orqali amalga oshiriladi.
1.3. Xalqaro kredit mexanizmlari va tartibga solish asoslari
Xalqaro kredit tizimi murakkab iqtisodiy va huquqiy munosabatlardan
iborat bo‘lib, u global moliya bozorining asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan
biridir. Bu tizimda kreditning berilishi, foiz stavkalari, muddati, qaytarilishi va
nazorati aniq mexanizmlar asosida amalga oshiriladi. Xalqaro kredit mexanizmi
deb, kreditni taqdim etishdan boshlab, uni nazorat qilish va qaytarilishini
tartibga soluvchi barcha institutlar, vositalar, qoidalar va protseduralar
majmuasiga aytiladi.
3-jadval. Xalqaro kredit mexanizmining asosiy bosqichlari va tartibga
solish vositalari
Bosqich Jarayon mazmuni Tartibga soluvchi vositalar /
institutlar
1. Kredit
rejalashtirish Kredit maqsadini aniqlash,
loyiha tahlili, to‘lov
qobiliyatini baholash Milliy byudjet siyosati,
Markaziy bank, iqtisodiy
prognozlar
2. Kredit Kredit bitimi tuzish, valyuta Xalqaro moliyaviy institutlar,

13ajratish tanlash, foiz stavkasi belgilash tijorat banklari, davlat
kafolatlari
3. Mablag‘ni
o‘zlashtirish Kredit mablag‘ining
bosqichma-bosqich ajratilishi,
hisob-kitoblar yuritilishi Hisob-kitob banklari, milliy
nazorat organlari
4. Monitoring
va audit Kreditdan maqsadli
foydalanishni nazorat qilish,
hisobotlar tayyorlash Ichki va tashqi auditorlar,
xalqaro institutlar
5. Kreditni
qaytarish Asosiy qarz va foizlar grafigi
asosida to‘lovlarni amalga
oshirish To‘lov rejalari, foiz stavkasi
shartlari, sanktsiyalar tizimi
6. Risklarni
boshqarish Valyuta, siyosiy va likvidlik
xavflarini kamaytirish Xedjing, kredit sug‘urtasi,
kredit reyting agentliklari
7. Huquqiy
tartibga solish Bitim shartlari asosida qonuniy
kafolatlar va nizolarni hal etish Xalqaro huquq, arbitraj
sudlari, Oliy Majlis,
O‘zbekiston qonunlari
Xalqaro kredit mexanizmining markazida birinchi navbatda kredit bitimi
turadi. Bu bitim xalqaro huquq normalari asosida ikki tomonlama (kreditor va
debitor) yoki ko‘p tomonlama (xalqaro institutlar ishtirokidagi) tarzda tuziladi.
Bitimda kredit miqdori, valyutasi, foiz stavkasi, muddati, qaytarish shartlari,
penya va sanktsiyalar, kafolatlar kabi bandlar belgilab qo‘yiladi. Har bir bitim
o‘zining huquqiy asosi bilan birga, moliyaviy risklarni kamaytiruvchi
mexanizmlarni ham o‘z ichiga oladi.
Xalqaro kredit mexanizmlarining asosiy tarkibiy qismlariga quyidagilar
kiradi: kredit rejalashtirish, kredit berish, foydalanish nazorati, kreditni
qaytarish, foizlar to‘lovi, monitoring va audit, kredit reytingi, risklarni baholash
va tartibga solish me’yorlari. Ushbu bosqichlarning har biri o‘ziga xos rol va
jarayonlarga ega. Masalan, kredit rejalashtirish bosqichida kreditning maqsadi
aniqlanadi, shuningdek, loyiha tahlili, iqtisodiy rentabellik va to‘lov qobiliyati
baholanadi.
Keyingi bosqich — kredit berish jarayonidir. Bu yerda kredit liniyasi
ochiladi, mablag‘lar o‘zaro kelishilgan shartlar asosida bosqichma-bosqich
ajratiladi. Ko‘plab hollarda, ayniqsa, xalqaro moliyaviy institutlar orqali

14beriladigan kreditlar oldindan shartli ravishda rejalashtiriladi va monitoring
tizimi ostida amalga oshiriladi. Kreditdan foydalanish shartlari aniq belgilanadi
va ularning bajarilishi qat’iy nazorat qilinadi.
Xalqaro kredit mexanizmining muhim qismi — bu monitoring va audit
tizimidir. Bu tizim kredit ajratilgandan so‘ng, mablag‘lar maqsadli sarflanishini,
xarajatlarning to‘g‘riligini va loyiha samaradorligini baholashga xizmat qiladi.
Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, IMF kabi institutlarda ichki va tashqi audit
tizimlari mavjud bo‘lib, ular doimiy monitoring olib boradi. Kreditning
noto‘g‘ri ishlatilishi kredit reytingining tushishiga olib kelishi mumkin.
Tartibga solish asoslari xalqaro moliyaviy normalar, milliy qonunchilik,
shuningdek, xalqaro shartnomalar asosida yuritiladi. Masalan, IMF tomonidan
ishlab chiqilgan “qarz barqarorligi mezonlari” kredit olishdagi eng muhim
tartibiy asos hisoblanadi. Shuningdek, OECD (Iqtisodiy hamkorlik va
taraqqiyot tashkiloti) va Basel qo‘mitalari tomonidan belgilangan moliyaviy
standartlar banklar va davlatlar uchun kreditlashning xavfsiz chegaralarini
belgilaydi. Bu mezonlar asosan qarzning YaIMga nisbati, xizmat ko‘rsatish
xarajatlari, foiz to‘lovlari va tashqi qarzning strukturasi asosida baholanadi.
Kredit reytingi agentliklari (Moody’s, S&P, Fitch) esa xalqaro kredit
mexanizmining yana bir muhim halqasi hisoblanadi. Ular kredit oluvchilarning
to‘lov qobiliyatini baholash, foiz stavkalarini aniqlash va investorlar uchun
tavsiyalar berishda muhim rol o‘ynaydi. Kredit reytingi pasaygan davlat yoki
tashkilotlar ko‘pincha yuqori foizli kredit olishga majbur bo‘ladi, bu esa tashqi
qarz yukini oshiradi.Shuningdek, xalqaro kredit munosabatlari valyuta risklari,
foiz risklari, likvidlik risklari va politika xavflari bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Shu
sababli, har bir kreditor va debitor o‘z kredit siyosatida risklarni boshqarish
strategiyalarini ishlab chiqadi. Misol uchun, sug‘urta, forward bitimlari yoki
valyuta hedjing strategiyalari orqali bu xavflar kamaytiriladi. Shu bilan birga,
kreditlar asosan ko‘p bosqichli bo‘lib, monitoring tizimi orqali doimiy
baholanib boradi.

15O‘zbekiston misolida, xalqaro kredit mexanizmlari so‘nggi yillarda tizimli
takomillashtirildi. Tashqi qarz olish uchun Vazirlar Mahkamasi, Iqtisodiyot va
moliya vazirligi, Markaziy bank, hamda kreditni oluvchi vazirliklar va
kompaniyalar ishtirokida kompleks tartib belgilangan. Har bir xalqaro qarz
shartnomasi Oliy Majlis tomonidan ma’qullanishi, shartlar ochiq e’lon qilinishi,
auditorlik nazorati o‘rnatilishi bu tizimning shaffofligiga xizmat qiladi.
Xalqaro kredit mexanizmlari — bu global moliyaviy aloqalarni tartibga
soluvchi, kapital harakatini yo‘naltiruvchi va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlovchi asosiy vositadir. Ular o‘z ichiga kredit ajratish, monitoring,
nazorat, qaytarish va huquqiy tartibga solish elementlarini olgan bo‘lib,
ularning har biri xalqaro iqtisodiy xavfsizlik uchun alohida ahamiyatga ega.
Mamlakatlar ushbu mexanizmlardan oqilona foydalanish orqali o‘z iqtisodiy
taraqqiyotiga mustahkam zamin yaratishlari mumkin.
II BOB. XALQARO KREDITNING JAHON IQTISODIYOTIDAGI
AHAMIYATI VA TA’SIRI
2.1. Xalqaro kreditning global iqtisodiyotga ta’siri va foydalari
Xalqaro kredit jahon iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan
biri sifatida faoliyat yuritadi. U milliy iqtisodiyotlar o‘rtasida moliyaviy
resurslarning erkin harakatlanishiga, savdo va investitsiyalar hajmining
ortishiga, iqtisodiy integratsiya jarayonlarining chuqurlashishiga xizmat qiladi.
Xalqaro kreditlar orqali bir mamlakatda to‘plangan kapital boshqa
mamlakatning iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish uchun yo‘naltiriladi. Natijada
global miqyosda resurslardan foydalanish samaradorligi ortadi, kapital bozorlar
o‘zaro bog‘lanadi va yangi texnologiyalar tezroq tarqaladi.

16Xalqaro kreditlar rivojlanayotgan mamlakatlar uchun alohida ahamiyatga
ega. Bu davlatlar odatda ichki moliyaviy resurslar tanqisligi, investitsiya
kamomadi, infrastrukturaviy yetishmovchilik kabi muammolarga duch keladi.
Xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan ajratiladigan kreditlar ushbu
kamchiliklarni qoplash, modernizatsiya, sanoatlashtirish va raqobatbardosh
iqtisodiy tuzilmani shakllantirish uchun imkon yaratadi. Misol uchun, Jahon
banki yoki Osiyo taraqqiyot banki tomonidan infratuzilma, energetika, sog‘liqni
saqlash yoki ta’lim sohalariga yo‘naltirilgan kreditlar ijtimoiy taraqqiyotga
turtki beradi.
Global iqtisodiyotda xalqaro kreditlarning eng muhim funksiyalaridan biri
bu — kapitalning global taqsimotini muvozanatli shakllantirishdir. Boshqacha
qilib aytganda, ortiqcha kapitalga ega bo‘lgan rivojlangan davlatlar o‘z
mablag‘larini foydaliroq va istiqbolli bozorlar — rivojlanayotgan
mamlakatlarga kredit orqali yo‘naltiradi. Bu esa kapitalning dunyo bo‘yicha
optimal taqsimlanishiga, iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga xizmat qiladi. Bu
jarayon “kapital eksporti” deb ataladi va u ko‘plab moliyaviy samaralarni
yuzaga keltiradi.
Xalqaro kreditlar shuningdek, xalqaro savdo hajmini oshirishda ham muhim
vosita hisoblanadi. Eksport-import operatsiyalarida ko‘plab kompaniyalar tovar
yetkazib berish yoki xizmat ko‘rsatishdan oldin kredit mablag‘lariga muhtoj
bo‘ladi. Xalqaro kredit orqali kompaniyalar aylanma mablag‘larini to‘ldirib,
savdo hajmini kengaytirishadi. Masalan, eksportni moliyalashtirish uchun
ajratilgan kreditlar milliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini
oshiradi va ular jahon bozorida faolroq ishtirok eta oladilar.
Kreditlar, ayni paytda, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ham muhim
ahamiyatga ega. Makroiqtisodiy inqirozlar, tabiiy ofatlar yoki pandemiya kabi
favqulodda holatlarda xalqaro kreditlar muhim moliyaviy yostiq vazifasini
o‘taydi. Xususan, Xalqaro valyuta jamg‘armasi tomonidan qisqa muddatli
likvidlik inqirozlarini yumshatish uchun ajratilgan kredit liniyalari ko‘plab

17davlatlarga yordam bo‘lib xizmat qilgan. 2020-yildagi COVID-19 pandemiyasi
paytida IMF tomonidan 100 dan ortiq davlatga jami 100 milliard dollardan ortiq
mablag‘ ajratilgan.
Xalqaro kreditlar yordamida davlatlar iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kredit bitimlari ko‘pincha islohotlar bilan bog‘lanadi:
byudjet intizomi, fiskal shaffoflik, narx siyosatini liberallashtirish,
xususiylashtirish jarayonlari. Kreditni ajratish uchun xalqaro institutlar aniq
shartlarni belgilaydi, bu esa milliy siyosatni tartibga solish, islohotlar sur’atini
oshirishga xizmat qiladi. Shu jihatdan xalqaro kreditlar iqtisodiy islohotlar
uchun bosim va motivatsiya omili sifatida ham qaraladi.
Shuningdek, xalqaro kreditlar moliyaviy integratsiya jarayonining asosi
sifatida ham ko‘riladi. Ular orqali moliyaviy institutlar, investorlar, banklar,
kompaniyalar o‘zaro aloqada bo‘ladi. Kreditlar nafaqat mablag‘ ajratishni, balki
texnologiyalar, boshqaruv tajribasi, me’yoriy standartlar almashinuvini ham
ta’minlaydi. Bu esa global miqyosda iqtisodiy tizimlar o‘rtasida o‘xshashlikni
kuchaytiradi.
Biroq xalqaro kreditlarning faqat foydali tomonlari mavjud deb bo‘lmaydi.
Ularning ta’siri doim ham ijobiy bo‘lmaydi, ayniqsa kredit mablag‘lari
noto‘g‘ri yo‘naltirilgan, shartnomalar shaffof bo‘lmagan yoki foiz stavkalari
yuqori bo‘lganda. Bundan tashqari, tashqi qarzning haddan ortiq ko‘payib
ketishi suveren qarz inqiroziga olib kelishi mumkin. Gretsiya, Argentina, Livan
kabi davlatlar xalqaro kreditlarga ortiqcha tayanib, iqtisodiy inqirozga uchragan
misollar sifatida tilga olinadi.

182022-yil: Xalqaro kreditlar faollik bosqichida
2022-yilda jahon bo‘yicha xalqaro kredit ajratmalari 1100 milliard AQSh
dollarini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich pandemiyadan keyingi iqtisodiy tiklanish
ehtiyojlari bilan izohlanadi. Yil davomida jami 320 ta kredit bitimi tuzilgan
bo‘lib, ularning asosiy qismi infratuzilma, energetika va tibbiyot sohalarini
qamrab oldi. Kredit ajratishda eng faol bo‘lgan institutlar — Jahon banki, Osiyo
taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) va IMF bo‘ldi.
O‘rtacha foiz stavkalari 2,5% atrofida bo‘lib, nisbatan past riskli sharoitni
ifodalagan. Kredit oluvchilar orasida eng ko‘p mablag‘ olgan davlatlar
qatoridan Hindiston, Braziliya va Indoneziya o‘rin oldi. 2022-yil davomida
ajratilgan kreditlarning 60 foizi uzoq muddatli loyihalarga yo‘naltirilgan.
Qolgan qismi qisqa muddatli iqtisodiy yordam sifatida berildi. Kreditlar asosan
ijtimoiy sohalarga — ta’lim, sog‘liqni saqlash, suv ta’minoti, transport va
kommunal infratuzilmaga sarflandi. Shu bilan birga, banklararo kreditlash

19faoliyati ham jonlandi. Bu yil xalqaro moliyaviy institutlar 18 ta faoliyat
yurituvchi yirik subyektni o‘z ichiga oldi. Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan,
O‘zbekiston ham birinchi marta yirik infratuzilma loyihalari uchun to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xalqaro moliya institutlaridan mablag‘ oldi. Bu yildagi kredit siyosati
umumiy global iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirildi.
2023-yil: Kreditlash tizimining kengayishi
2023-yilga kelib xalqaro kreditlar hajmi 1250 milliard AQSh dollariga
yetdi. Kreditlar soni esa 360 taga ko‘paydi. Bu yili foiz stavkalari 2,8% atrofida
shakllandi, bu esa inflyatsiya darajasining oshishi va AQSh Federal rezerv
tizimi siyosatining keskinlashuvi bilan bog‘liq bo‘ldi. Kredit ajratishdagi asosiy
omillar global iqlim o‘zgarishi, energiya inqirozi va oziq-ovqat xavfsizligiga
qaratildi. Eng yirik oluvchilar — Vetnam, Keniya va Pokiston bo‘ldi. Bu
davlatlar iqlimga moslashuv, agrar sohani barqarorlashtirish va elektr energiyasi
ishlab chiqarishni kengaytirish uchun mablag‘ oldilar. Kreditlar hajmining
ortishiga xalqaro institutlar sonining 20 taga yetgani ham sabab bo‘ldi. Bu yilda
O‘zbekistonning ishtiroki yanada faollashdi — suv ta’minoti va yashil
iqtisodiyot loyihalari doirasida bir nechta kredit bitimlari imzolandi. Banklararo
kredit operatsiyalari ham kuchaydi, ayniqsa rivojlangan davlatlar tomonidan
likvidlikni saqlab qolish maqsadida yirik kredit liniyalari ochildi. Kreditlar
bozoridagi raqobat keskinlashdi, bu esa ayrim institutlarning foiz stavkalarini
past saqlashiga turtki bo‘ldi. Umuman olganda, 2023-yilda xalqaro kreditlar
global iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolishda muhim moliyaviy vosita sifatida
ishladi.
2024-yil: Energiya xavfsizligi va texnologiyalar moliyalashtirildi
2024-yilda xalqaro kreditlar hajmi 1400 milliard AQSh dollariga yetdi.
Kredit bitimlari soni 410 taga ko‘paydi. Ushbu yilda o‘rtacha foiz stavkasi 3,1%
ni tashkil etdi, bu esa global iqtisodiyotdagi qattiq pul-kredit siyosatining
davom etayotganidan dalolat beradi. Kreditlarning asosiy qismi energiya
infratuzilmasi, raqamli iqtisodiyot, sun’iy intellekt va iqlimga chidamli

20texnologiyalarga yo‘naltirildi. Kredit mablag‘lari eng ko‘p O‘zbekiston, Misr
va Nigeriyaga ajratildi. Ayniqsa O‘zbekiston uchun bu yil muhim bo‘ldi —
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan transport va energetika sohasida 1
milliard dollarlik bitimlar imzolandi. Jahon banki tomonidan esa ijtimoiy
loyihalarni moliyalashtirish uchun grantlar va imtiyozli kreditlar taqdim etildi.
2024-yilda xalqaro kredit institutlari soni 22 taga yetdi. Yil davomida kredit
nazorati va monitoring tizimlari takomillashtirildi, kredit olish jarayonida
raqamli audit va ochiq hisobot tizimlari joriy qilindi. Shu bilan birga, kredit
reyting agentliklari faoliyati kuchaytirilib, kredit oluvchi davlatlar uchun xavf
darajalari yangilandi. Bu yilda xalqaro kreditlarning 40% iqlimga moslashuv va
energiya tejamkorlik loyihalariga sarflandi. Bu esa jahon iqtisodiyotida barqaror
rivojlanish kun tartibining ustuvorligini ko‘rsatadi.
2025-yil: Kredit hajmlari bo‘yicha rekord yili
2025-yil dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra xalqaro kreditlar hajmi 1580
milliard AQSh dollariga yetgan. Bu so‘nggi to‘rt yildagi eng yuqori
ko‘rsatkichdir. Jami 460 ta kredit bitimi tuzilgan bo‘lib, ularning asosiy qismi
infratuzilma, qishloq xo‘jaligi, transport va texnologiyalar sohalarini
moliyalashtirishga qaratilgan. Foiz stavkalari esa o‘rtacha 3,3% bo‘lib, global
siyosiy risklar va geoiqtisodiy beqarorlik fonida nisbatan yuqori darajada
saqlanmoqda. Asosiy mablag‘ oluvchilar – Bangladesh, Gana va O‘zbekiston
bo‘ldi. O‘zbekiston xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan 10 dan ortiq bitim
imzoladi va umumiy qiymati 3 milliard dollardan ortiq loyihalarni
moliyalashtirdi. 2025-yilda xalqaro kredit institutlari soni 25 taga yetdi, yangi
raqamli kredit platformalari ishga tushdi. Kreditlar monitoringi sun’iy intellekt
asosida amalga oshirilayotgan yangi bosqichga chiqdi. Shuningdek, bu yilda
kredit siyosatida ekologik indikatorlar majburiy mezon sifatida kiritildi.
Davlatlar o‘z kredit loyihalarida karbonat chiqindilarini kamaytirish va yashil
infratuzilmani rivojlantirish majburiyatlarini oldilar. Global miqyosda kredit
mablag‘larining 55% qismi iqlim va barqarorlik yo‘nalishlariga sarflandi. 2025-

21yil jahon bo‘yicha xalqaro kredit tarixidagi eng faol va texnologik yondashuvlar
keng qo‘llanilgan yil sifatida tarixga kirdi.
2022–2025 yillarda xalqaro kreditlar bo‘yicha umumiy jadval
Yil Ajratilgan
kredit
(mlrd
USD) Kredit
bitimlari
soni (ta) O‘rtacha
foiz
stavkasi
(%) Asosiy
oluvchilar Moliyaviy
institutlar
soni
2022 1100 320 2.5 Hindiston,
Braziliya,
Indoneziya 18
2023 1250 360 2.8 Vetnam,
Keniya,
Pokiston 20
2024 1400 410 3.1 O‘zbekiston,
Misr,
Nigeriya 22
2025 1580 460 3.3 Bangladesh,
Gana,
O‘zbekiston 25

22Diagrammadan ko‘rinib turibdiki:
2025-yil eng ko‘p kredit ajratilgan yil bo‘lib, umumiy hajmning sezilarli
qismini tashkil qiladi.
2022-yil esa eng kam ajratilgan kredit yili hisoblanadi.
2.2. Xalqaro moliya institutlari va ularning kredit siyosati
Xalqaro moliya institutlari (XMI) – bu jahon miqyosida moliyaviy
resurslarni muvofiqlashtirish, iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash va
global moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida faoliyat yuritadigan
xalqaro tashkilotlardir. Ushbu institutlar jahon moliya tizimining markaziy
o‘yinchilari sifatida rivojlanayotgan mamlakatlarga kredit ajratadi, islohotlarni
moliyalashtiradi va iqtisodiy muvozanatni tiklashga xizmat qiladi. Ular o‘z

23kredit siyosatini global siyosiy-iqtisodiy vaziyat, inflyatsiya sur’atlari, qarzdor
mamlakatlarning holati va xalqaro bozorlar ehtiyojlariga qarab belgilaydi.
Xalqaro moliya institutlari ichida eng yirik va ta’sirchanlari bu – Xalqaro
valyuta jamg‘armasi (IMF), Jahon banki guruhi, Osiyo taraqqiyot banki (ADB),
Islom taraqqiyot banki (IDB) va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD)
hisoblanadi. Bu institutlar o‘z a’zolarining ulushlari yoki hududiy integratsiya
doirasida tuzilgan bitimlar asosida faoliyat olib boradi. Har bir institutning o‘z
kreditlash siyosati, yo‘nalishlari va prioritet sohalari mavjud.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) kredit siyosati, asosan, makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan. IMF tomonidan ajratiladigan kreditlar
“stand-by” bitimlari, kengaytirilgan fondlar yoki tezkor moliyaviy yordam
paketlari shaklida bo‘ladi. IMF kreditlarini olishda davlatlar odatda qat’iy shart-
sharoitlarga rozi bo‘lishlari zarur: byudjet tanqisligini kamaytirish, valyuta
kursini erkinlashtirish, narx siyosatini isloh qilish, soliqqa tortish tizimini
optimallashtirish. Ushbu shartlar orqali IMF fiskal intizomni kuchaytirishga
intiladi.
Jahon banki esa asosan infratuzilma, ijtimoiy rivojlanish va uzoq muddatli
iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlovchi loyihalarni moliyalashtiradi. Uning
tarkibidagi Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (IBRD) hamda Xalqaro
taraqqiyot assotsiatsiyasi (IDA) orqali turli toifadagi mamlakatlarga kreditlar
ajratiladi. IDA kam daromadli davlatlarga imtiyozli shartlarda kreditlar (past
foizda, uzoq muddatga) beradi, IBRD esa o‘rta daromadli mamlakatlarga bozor
sharoitlariga yaqinroq shartlarda mablag‘ ajratadi. Jahon bankining kredit
siyosatida barqarorlik, ekologik xavfsizlik va korrupsiyaga qarshi kurash asosiy
mezonlar sifatida qaraladi.
Osiyo taraqqiyot banki (ADB) esa Osiyo va Tinch okeani mintaqasida
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga qaratilgan. ADB kreditlari qishloq xo‘jaligi,
energetika, transport va ta’lim sohalarini moliyalashtirishga qaratilgan.
O‘zbekiston ADB bilan ko‘plab strategik hamkorlik dasturlarini amalga oshirib

24kelmoqda. ADBning kredit siyosatida gender tengligi, yashil iqtisodiyot va
xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash asosiy yo‘nalish hisoblanadi.
Islom taraqqiyot banki (IDB) esa islomiy moliya tamoyillari asosida
ishlaydi. Foizsiz, mudharaba yoki musharaka asosidagi investitsiyalar orqali
rivojlanayotgan musulmon mamlakatlar iqtisodiyotiga sarmoya kiritadi. IDB
kredit siyosati – halol daromad manbalarini yaratish, texnik ko‘mak berish va
zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga qaratilgan. O‘zbekiston IDB bilan
ham iqtisodiy, texnologik va ilmiy yo‘nalishlarda faol hamkorlikni olib
bormoqda.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) esa sobiq sotsialistik
mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o‘tishni qo‘llab-quvvatlash maqsadida
tuzilgan. Uning kredit siyosati asosan xususiy sektorni rivojlantirish,
raqobatbardoshlikni oshirish va tashqi investorlar uchun qulay muhit yaratishga
yo‘naltirilgan. O‘zbekiston ham EBRD bilan bank sektorini liberallashtirish,
transport infratuzilmasini modernizatsiya qilish va energetik mustaqillikni
ta’minlash bo‘yicha yirik loyihalarni amalga oshirib kelmoqda.
Ushbu xalqaro moliya institutlarining kredit siyosati bir nechta umumiy
tamoyillarga asoslanadi. Birinchidan, kreditlar faqat iqtisodiy jihatdan
asoslangan, rentabellik darajasi yuqori bo‘lgan loyihalarga ajratiladi.
Ikkinchidan, kreditlar ajratilishidan avval davlatning fiskal holati, tashqi qarzi
va to‘lov qobiliyati baholanadi. Uchinchi muhim omil – kreditdan foydalanish
mexanizmlarining shaffofligi va hisobot berish tizimining mavjudligidir.
Kredit siyosatini yuritishda xalqaro moliya institutlari ko‘pincha davlatga
texnik yordam, konsalting xizmatlari va monitoring tizimlarini ham taklif etadi.
Bunda nafaqat mablag‘, balki bilim va tajriba almashuvi, ilg‘or boshqaruv
texnologiyalari ham mamlakat iqtisodiyotiga kirib keladi. Shuningdek, bu
institutlar o‘z kredit siyosatini zamon talablari asosida doimiy yangilab
boradilar: masalan, so‘nggi yillarda “yashil kreditlar”, “raqamli transformatsiya
kreditlari” kabi yangi yo‘nalishlar paydo bo‘ldi.

25Bugungi global moliyaviy muhitda xalqaro moliya institutlarining roli
tobora ortib bormoqda. Ular faqat kredit beruvchi emas, balki iqtisodiy
islohotlar targ‘ibotchisi, moliyaviy barqarorlikni kafolatlovchi institutlar
sifatida qaralmoqda. O‘zbekiston uchun bu institutlar bilan samarali hamkorlik
qilish — investitsiyaviy muhitni yaxshilash, tashqi moliyaviy resurslardan
oqilona foydalanish va xalqaro kredit reytinglarini oshirishda muhim omildir.
Xalqaro moliyaviy institutlar kredit siyosatining statistik tahlili (2022–2025)
So‘nggi yillarda xalqaro moliya institutlari kredit siyosatini jahon
iqtisodiyotidagi global chaqiriqlar va mintaqaviy ehtiyojlardan kelib chiqib
shakllantirib kelmoqda. 2022–2025 yillar davomida xalqaro moliyaviy
institutlar tomonidan ajratilgan kreditlar hajmi yil sayin barqaror o‘sib
bormoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, bu to‘rt yillik davrda eng yirik kredit
ajratuvchilardan biri bo‘lib Jahon banki (World Bank) ajralib turadi. 2022-yilda
bu institut tomonidan 110 mlrd AQSh dollari miqdorida mablag‘ ajratilgan
bo‘lsa, 2025-yilga kelib bu raqam 160 mlrd AQSh dollarigacha yetishi prognoz
qilinmoqda.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) esa makroiqtisodiy barqarorlikni tiklash
va moliyaviy inqirozlarga qarshi tezkor choralar ko‘rish bo‘yicha yetakchi
institut sifatida harakat qilmoqda. 2022-yilda IMF tomonidan ajratilgan kredit
hajmi 90 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2025-yilda bu ko‘rsatkich 125 mlrd
dollarga chiqishi kutilmoqda. Bu o‘sish global moliyaviy beqarorlikka qarshi
choralar ko‘rilayotganining amaliy ifodasidir.
Osiyo taraqqiyot banki (ADB) Osiyo va Markaziy Osiyodagi ishtirokchi
davlatlarga doimiy yordam ko‘rsatib kelmoqda. 2022-yilda 65 mlrd dollar
ajratgan bu institut 2025-yilda kredit hajmini 88 mlrd dollargacha oshirishi
rejalashtirilgan. ADB kreditlarining asosiy yo‘nalishlari transport
infratuzilmasi, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash va ekologik barqarorlik
sohalaridir. O‘zbekiston ADB bilan faol hamkorlik qilayotgan davlatlar
qatorida turadi.

26Islom taraqqiyot banki (IDB) esa foizsiz moliyalashtirish tamoyillari
asosida ishlagan holda, kredit portfelini yil sayin kengaytirib bormoqda. 2022-
yilda IDB 25 mlrd dollar miqdorida kredit ajratgan bo‘lsa, 2025-yilda bu
ko‘rsatkich 36 mlrd dollarga yetishi kutilmoqda. Bu moliyaviy vositalar asosan
musulmon davlatlarda iqtisodiy taraqqiyotga ko‘maklashadi, shu jumladan
O‘zbekiston ham IDBdan ta’lim, qishloq xo‘jaligi va IT sohasida mablag‘ jalb
qilmoqda.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) sobiq sovet davlatlari,
jumladan, Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan ko‘plab sektorlar bo‘yicha
hamkorlik qilmoqda. 2022-yilda EBRD 40 mlrd dollarlik kredit ajratgan bo‘lsa,
2025-yilda bu raqam 58 mlrd dollargacha yetishi prognoz qilinmoqda.
Bankning asosiy maqsadi – xususiy sektorni rivojlantirish, tadbirkorlik muhitini
yaxshilash va ekologik innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashdan iborat.
Xalqaro moliyaviy institutlar bo‘yicha kredit ajratmalari (2022–2025)
Moliyaviy
institut 2022-yil (mlrd
USD) 2023-yil (mlrd
USD) 2024-yil
(mlrd USD) 2025-yil
(prognoz) (mlrd
USD)
Xalqaro
valyuta
jamg‘armasi
(IMF) 90 100 110 125
Jahon banki
(World
Bank) 110 130 145 160
Osiyo
taraqqiyot
banki (ADB) 65 72 80 88
Islom
taraqqiyot
banki (IDB) 25 28 32 36
Yevropa
tiklanish va
taraqqiyot
banki
(EBRD) 40 45 52 58

27Jahon banki har yili eng katta hajmdagi kredit ajratayotgan institut bo‘lib
qolmoqda.
IMF va ADB faol kredit siyosatini yuritmoqda.
IDB va EBRD kredit hajmlarini izchil oshirib bormoqda.
2.3. O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki va istiqbollari
O‘zbekiston mustaqillik yillaridan boshlab jahondagi xalqaro moliyaviy
institutlar bilan faol hamkorlik qilib kelmoqda. Xalqaro kredit bozori orqali
davlat iqtisodiyotining turli sohalarida infratuzilmaviy loyihalarni amalga
oshirish, energetik xavfsizlikni mustahkamlash, qishloq xo‘jaligini
modernizatsiya qilish kabi yirik dasturlar moliyalashtirilmoqda. Davlat va
xususiy sektor subyektlari ADB, Jahon banki, EBRD va IMF kabi xalqaro
institutlar bilan kredit bitimlarini muvaffaqiyatli amalga oshirdi.
O‘zbekiston 2017–2025 yillarda Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) bilan
makroiqtisodiy barqarorlik, fiskal intizom va tashqi balansni tiklash bo‘yicha
dasturlarni moliyalashtirdi. Bu dasturlar doirasida turli kredit liniyalari ochildi,
shuningdek, iqtisodiy siyosatni isloh qilish bo‘yicha ekspert maslahatlari ham

28taqdim etildi. Natijada IMF tomonidan ajratilgan kreditlar orqali valyuta
zaxiralari mustahkamlandi, milliy valyuta barqarorligi saqlandi, va xalqaro
kredit reytingi yaxshilandi.
Jahon banki (IBRD va IDA) bilan hamkorlik natijasida ijtimoiy soha va
infratuzilma yo‘nalishida bir qator muhim loyihalar amalga oshirildi. Masalan,
suv ta’minoti, qishloq xo‘jaligi, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlariga ajratilgan
kreditlar orqali mamlakatda ijtimoiy infratuzilma modernizatsiyasi jadal
sur’atlarga erishdi. Jahon banki tomonidan moliyalashtirilgan proyekti loyihalar
diagnostik auditlar, monitoring va baholash mexanizmlari bilan mustahkamroq
asosda amalga oshirilgan.
Osiyo taraqqiyot banki (ADB) bilan O‘zbekiston “Yashil iqtisodiyot”,
“Transport infratuzilmasini modernizatsiya qilish”, “Qishloq xo‘jaligi
innovatsiyalari” kabi yo‘nalishlarda ko‘plab investitsion dasturlarni
moliyalashtiradi. Bu yordamlar asosan uzoq muddatli kreditlar ko‘rinishida
bo‘lib, mamlakatda energetika yo‘nalishida investitsiyalarni jalb qilishga
xizmat qildi. ADB orqali amalga oshirilgan infrastruktura va transport
loyihalari mamlakat ichidagi iqtisodiy aloqalarni mustahkamlab, tashqi savdo
imkoniyatlarini kengaytirdi.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) bilan aslida xususiy sektor,
kichik va o‘rta biznes, hamda market infratuzilmasini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan kredit bitimlari mavjud. O‘zbekiston halqaro moliya institutlari
bilan shaffof kredit mexanizmi asosida harakat qilish orqali piyoz va fermer
xo‘jaliklar uchun yangi kredit liniyalarini yaratdi. Bu chora-tadbirlar iqtisodiy
diversifikatsiyani kuchaytirdi.
Islom taraqqiyot banki (IDB) bilan hamkorlik natijasida halol
moliyalashtirish yo‘nalishida kreditlar jalb qilinmoqda. Bu kreditlar asosan
qishloq xo‘jaligi va ilm-fan sohalariga, shuningdek, sanoat infratuzilmasiga
yo‘naltirilgan. IDB tamoyillariga muvofiq, kreditlar foizsiz yoki markaziy
bozor stavkalaridan past foiz bilan beriladi, bu esa iqtisodiy foyda va ijtimoiy

29rivojga xizmat qiladi.O‘zbekiston xalqaro kredit bozori bilan bog‘liq istiqbollari
ijobiy bog‘langan. Birinchidan, mamlakatning kredit olish imkoniyatlari
kengaymoqda — IMF, Jahon banki, ADB, EBRD, IDB kabi institvoritar bilan
hamkorligi mustahkam. Keyinchalik, yashil iqtisodiyot, raqamli
transformatsiya, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy yo‘nalishlarda yangi kredit
dasturlari joriy etilmoqda. Bu esa mamlakat iqtisodiyotining ixcham
diversifikatsiyasi va barqaror o‘sishini ta’minlashda muhim omil bo‘ladi.
Yana bir istiqbol — bu kredit monitoringi va hisobot tizimini
takomillashtirish. Respublikada xalqaro moliyaviy institutlarning talablariga
muvofiq ochiqlik, audit, ijtimoiy va ekologik baholash tizimlari
rivojlantirilmoqda. Bu esa mamlakatga ham kredit olish, ham kredit reytingini
ushlab turish imkonini beradi.Bundan tashqari, O‘zbekiston razvedka va
raqamli infratuzilmalarni rivojlantirish bo‘yicha “raqamli kredit
platformalari”ni yaratishga kirishgan. Bu platformalar kredit mablag‘larini tez,
shaffof va samarali taqsimlash imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, kredit olish
uchun moliyaviy bozorlarni rivojlantirish orqali bank tizimi va kapital
bozorining uzviyligi kuchayadi.
Jahon moliyaviy institutlari bilan hamkorlik doirasida ekologik kreditlar,
iqlimga moslashuv, yashil energetika, kam karbonat mavjud infratuzilma
yaratish fanni hamda davlat siyosatini birlashtirish istiqbollari mavjud. Bu esa
O‘zbekistonni barqaror rivojlanish yo‘nalishida dunyo hamjamiyatining faol
ishtirokchisiga aylantiradi.
Natijada, O‘zbekistonning xalqaro kredit bozoridagi ishtiroki kuchaymoqda
— kreditlar hajmi o‘sib, yo‘nalishlari diversifikatsiyalanmoqda, shaffoflik,
monitoring va raqamli transformatsiya bosqichlari joriy etilmoqda. Erishilgan
natijalar mamlakat iqtisodiy rivojlanish strategiyalari bilan
uyg‘unlashtirilmoqda. Shu sababli, O‘zbekiston xalqaro kredit bozorida
istiqbolli rol o‘ynashi kutilmoqda.

30Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida xalqaro kreditning nazariy
asoslari, uning shakl va turlari, jahon miqyosidagi iqtisodiy tizimdagi o‘rni va
ahamiyatini chuqur o‘rgandim. Mavzu doirasida olib borilgan tahlillar asosida
xalqaro kreditlar nafaqat moliyaviy resurslar oqimini ta’minlaydigan vosita,
balki global iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, investitsion muhitni yaxshilash
va xalqaro iqtisodiy hamkorlikni kuchaytiradigan muhim mexanizm ekanligini
angladim.
Kurs ishi davomida xalqaro moliyaviy institutlar – Jahon banki, Xalqaro
valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa tashkilotlarning kredit
siyosati, ularning moliyaviy yondashuvlari, monitoring tizimlari va
shartnomaviy asoslari tahlil qilindi. Ayniqsa, ularning kredit berishdagi ustuvor
yo‘nalishlari – infratuzilma, energetika, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash,
iqlim o‘zgarishiga moslashuv kabi sohalarga qaratilganligini kuzatdim.
O‘zbekiston misolida xalqaro kreditlarning iqtisodiy rivojlanishdagi real
ta’sirini ko‘rdim. Mamlakatimiz so‘nggi yillarda xalqaro kreditlar yordamida
ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda muhim yutuqlarga erishmoqda. Shu bilan birga,
tashqi qarz xavfsizligi, shaffoflik va samaradorlik masalalari doimiy nazorat
ostida bo‘lishi zarurligini ham angladim. O‘zbekistonning xalqaro kredit
bozoridagi ishtiroki nafaqat mablag‘ jalb qilish bilan cheklanmay, balki xorijiy
tajriba, texnologiya va ilg‘or boshqaruv mexanizmlarini o‘zlashtirish uchun
zamin yaratmoqda.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, xalqaro kreditlar jahon iqtisodiyotining
ajralmas elementi bo‘lib, ular orqali mamlakatlar o‘z iqtisodiy salohiyatini
oshirish, strategik loyihalarni moliyalashtirish va xalqaro hamkorlik doirasini
kengaytirish imkoniga ega bo‘ladilar. Kelgusida xalqaro kreditlardan yanada
samarali foydalanish, ularning ijtimoiy va iqtisodiy natijadorligini oshirish,
shaffoflik va hisobdorlik tamoyillariga qat’iy rioya qilish muhim ahamiyat kasb
etadi.

31Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Xalqaro kredit va uning jahon iqtisodiyotini rivojlantirishdagi roli

Sotib olish