• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 567.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi | Халқаро меҳнат тақсимоти ва унинг зарурлиги

7mehnat taqsimotining iqtisodiy samaradorlikni oshirishi, ixtisoslashuv orqali mahsuldorlikni ko‘paytirishi va bozor hajmini kengaytirishi haqida fikr bildirgan. Smitning fikricha, bir xil vazifani bajaruvchi ishchining mahorati oshadi, ish vaqtini tejaydi va mexanizatsiyalashishga zamin yaratadi. Shuningdek, Devid Rikardo esa “komparativ ustunlik nazariyasi” orqali mehnat taqsimotining xalqaro miqyosdagi afzalliklarini ko‘rsatdi. Unga ko‘ra, har bir mamlakat eng samarali ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan sohalarga ixtisoslashishi orqali barcha davlatlar yutadi. Zamonaviy iqtisodiy nazariyalar ham mehnat taqsimotining ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini keng qamrovda ko‘rib chiqadi. Jumladan, Pol Krugman tomonidan ishlab chiqilgan “yangi savdo nazariyasi”da ishlab chiqarish omillarining joylashuvi, o‘lcham iqtisodiyoti va mehnat taqsimoti global raqobatning asosiy elementlari sifatida qaraladi. Bu nazariyalar xalqaro savdo oqimlarini izohlash, transmilliy korporatsiyalar faoliyati va ishlab chiqarishning globallashuvini tushunishda asos bo‘ladi. Mehnat taqsimotining iqtisodiy mohiyati, avvalo, samaradorlikni oshirish bilan bog‘liq. Ishlab chiqarish tarmoqlarining ixtisoslashuvi natijasida texnologik jarayonlar soddalashadi, resurslar tejab-tergab ishlatiladi, mahsulotlar sifatli va arzon ishlab chiqariladi. Bu esa bozorlar kengayishiga, eksport salohiyatining oshishiga va xalqaro aloqalarning rivojlanishiga olib keladi. Shuningdek, mehnat taqsimoti bozor infratuzilmasining rivojlanishiga, logistika, axborot almashinuvi va moliyaviy oqimlarning kuchayishiga ham bevosita ta’sir qiladi. Bugungi kunda yirik ishlab chiqaruvchilar turli mamlakatlarda joylashgan zavodlar va filiallar orqali mahsulot yaratmoqda. Masalan, smartfonning dizayni AQShda yaratiladi, detallar Janubi-Sharqiy Osiyoda ishlab chiqariladi, yig‘ilishi esa boshqa hududlarda amalga oshiriladi. Bu – xalqaro mehnat taqsimotining real ifodasidir. 27Yuqorida taqdim etilgan jadvalda dunyoning yetakchi davlatlari bo‘yicha 2023-yildagi Global Competitiveness Index (GCI) reytingi, ularning asosiy ixtisoslashgan eksport sohalari va eksport hajmlari keltirilgan. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, raqobatbardosh davlatlarning barchasi xalqaro mehnat taqsimotida yuqori texnologiyali, ilm-fan asosidagi yoki xizmatlar tarmog‘ida chuqur ixtisoslashgan. Bu holat ularning xalqaro bozorlarda ustun mavqega ega ekanligini tasdiqlaydi. Shveytsariya GCI reytingida 1-o‘rinda. Bu davlat farmatsevtika mahsulotlari, moliyaviy xizmatlar va intellektual innovatsiyalar sohalarida ixtisoslashgan. Eksport hajmi 350 mlrd dollarni tashkil etadi. Shveytsariya farmatsevtika sohasida “Novartis”, “Roche” kabi dunyoga mashhur brendlar bilan tanilgan. Mehnat taqsimotida yuqori darajadagi ilmiy salohiyat va raqamli texnologiyalar asosiy rol o‘ynaydi. Singapur logistika va elektronika sohasida raqobatbardosh. GCI bo‘yicha 2- o‘rinda turadi va 450 mlrd dollarlik eksport bilan global xizmatlar va tranzit markaziga aylangan. Port xizmatlari, bank sektori va sun’iy intellekt texnologiyalari Singapur iqtisodiyotining tayanch nuqtalari hisoblanadi. U 32dollardan ortiq hajmda eksport qilgan. Bu esa mamlakatda yaratilayotgan yangi ish o‘rinlari, innovatsion texnologiyalar joriy etilishi va xalqaro talabga javob beruvchi sifat standartlarining tatbiq etilayotganini ko‘rsatadi. Xalqaro mehnat taqsimotida bu kabi sektorlarning rivojlanishi O‘zbekistonning raqobatbardoshligini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, raqamli xizmatlar, IT-outsourcing, onlayn ta’lim, dizayn, dasturlash, moliyaviy texnologiyalar kabi intellektual xizmatlar yo‘nalishlari ham rivojlanib bormoqda. Xususan, Toshkent shahrida tashkil etilgan IT-Park orqali yuzlab yoshlar xorijiy mijozlarga xizmat ko‘rsatmoqda. Bu esa intellektual mehnat taqsimotida ham O‘zbekistonning ishtirokini kuchaytirayotgan amaliy harakatdir. Xalqaro savdo tashkilotlari, xususan Jahon Banki, XMT va ITC (International Trade Centre) tomonidan olib borilayotgan baholashlarda O‘zbekistonning eksport salohiyati yil sayin ortib borayotgani qayd etilmoqda. 2023-yilda mamlakat 190 dan ortiq davlatga mahsulot va xizmatlar eksport qilgan. Shuningdek, yangi ishlab chiqarish klasterlari, logistika markazlari, bojxona imtiyozlari va erkin iqtisodiy zonalar orqali O‘zbekiston global ishlab chiqarish zanjirlariga tobora faol qo‘shilmoqda. Biroq xalqaro mehnat taqsimotida muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun faqat tabiiy resurslarga yoki arzon ishchi kuchiga tayanish yetarli emas. Innovatsiyalar, bilimga asoslangan iqtisodiyot, texnologik parklar, malakali mutaxassislar tayyorlash va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish kabi omillar bu borada hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu bois, O‘zbekiston hukumati tomonidan iqtisodiyotning yuqori texnologiyali va intellektual sektorlariga katta e’tibor qaratilmoqda. 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Milliy rivojlanish strategiyasida aynan xalqaro kooperatsiyani kengaytirish, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish va ixtisoslashuvni chuqurlashtirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar belgilangan. Ushbu dastur doirasida 100 dan ortiq yangi eksport korxonalari ishga 2Mavzu: Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTI TUSHUNCHASI VA UNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Mehnat taqsimoti tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati …………………. 1.2. Xalqaro mehnat taqsimotining shakllari va rivojlanish bosqichlari …………. 1.3. Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy omillari va zarurligi …………………. II BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTINING AMALIYOTDA KO‘RINISHI VA O‘ZBEKISTON MISOLIDA TAHLIL 2.1. Xalqaro mehnat taqsimotining global iqtisodiyotdagi roli ………………….. 2.2. Xalqaro mehnat taqsimotining mamlakatlar raqobatbardoshligiga ta’siri ….. 2.3. O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki va istiqbollari …… Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………. 13yig‘ish sexlarini tarqoq joylashtirdi. Masalan, Intel mikrochiplarini loyihalash AQShda amalga oshirilsa, ularning tayyorlanishi Janubiy Koreya yoki Malayziyada bajariladi. Apple kompaniyasining mahsulotlari esa AQShda dizayn qilinib, Xitoyda yig‘iladi, Yevropada esa tarqatiladi. Transmilliy korporatsiyalar xalqaro mehnat taqsimotini faqat iqtisodiy emas, balki texnologik va strategik jihatdan ham boshqara boshladi. Har bir davlat TMKlar tomonidan o‘zining arzon ishchi kuchi, soliqqa oid imtiyozlari, infratuzilmasi yoki geografik joylashuvi tufayli tanlanadigan hamkorga aylandi. Bu esa davlatlar o‘rtasida raqobatni kuchaytirdi. Mazkur bosqichda xalqaro mehnat taqsimoti texnologik shaklga ega bo‘ldi. Endi nafaqat mahsulot, balki ilmiy-texnik tadqiqotlar, muhandislik xizmatlari, dasturlash, dizayn, marketing va servis bo‘yicha ham xalqaro ixtisoslashuv yuzaga keldi. Shu tariqa, TMKlar orqali bir necha qit’ani qamrab olgan global ishlab chiqarish tarmoqlari paydo bo‘ldi. Natijada, TMKlar milliy iqtisodiyotlarga ham ta’sir ko‘rsata boshladi. Ular yangi ish o‘rinlarini yaratdi, sarmoya kiritdi, lekin shu bilan birga, ba’zi hollarda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasaytirdi. Shu sababli, davlatlar TMKlar bilan ishlashda muvozanatni saqlashga harakat qildilar. 6-bosqich: XXI asr – raqamli iqtisodiyot va intellektual mehnatning taqsimoti. XXI asrda xalqaro mehnat taqsimoti tubdan o‘zgardi. Endi u faqat jismoniy ishlab chiqarish faoliyati bilan emas, balki intellektual xizmatlar, raqamli texnologiyalar va virtual ish kuchi bilan bog‘liq jarayonlarga asoslanmoqda. Rivojlangan davlatlar ishlab chiqarishni arzon ishchi kuchiga ega mamlakatlarga ko‘chirar ekan, o‘z e’tiborini yuqori qo‘shilgan qiymatga ega intellektual faoliyatlarga qaratmoqda. Bunda IT, dasturlash, moliyaviy tahlil, dizayn, virtual konsalting, onlayn ta’lim kabi sohalar yetakchi rol o‘ynaydi. 35Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 18pasaytiradi, chunki ixtisoslashuv bilan tajriba, texnologiya va innovatsiyalar rivojlanadi. To‘rtinchidan, u yangi ish o‘rinlari yaratadi, iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi va aholi turmush darajasini oshiradi. Xalqaro mehnat taqsimoti, shuningdek, ilm-fan va texnologiya rivojiga ham turtki beradi. Raqobat kuchaygan sari, davlatlar yuqori darajadagi ixtisoslashuv, innovatsiyalar va raqamli xizmatlar eksportiga yo‘nalmoqda. Bu esa xalqaro bozorlarning sifatini oshiradi va ilmiy yutuqlarni global miqyosda tez tarqalishiga sabab bo‘ladi. Biroq xalqaro mehnat taqsimoti mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy tengsizlikni kuchaytirishi mumkin, chunki texnologik imkoniyatlari past, moliyaviy salohiyati cheklangan davlatlar doim past samarali tarmoqlarga qaram bo‘lib qolish xavfini tug‘diradi. Shu sababli, ularni faol himoya qiluvchi iqtisodiy strategiyalar, davlat siyosatlari va xalqaro hamkorlik muhim rol o‘ynaydi. 252.2. Xalqaro mehnat taqsimotining mamlakatlar raqobatbardoshligiga ta’siri Xalqaro mehnat taqsimoti zamonaviy dunyo iqtisodiyotining ajralmas tarkibiy qismi sifatida mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni nafaqat mustahkamlab boradi, balki ularning raqobatbardoshlik darajasiga ham bevosita ta’sir qiladi. Raqobatbardoshlik — bu davlatning xalqaro bozorlarda o‘z mahsulot yoki xizmatlarini samarali ishlab chiqarish va eksport qilish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlash qobiliyatidir. Bu tushuncha global mehnat bozoridagi ixtisoslashuv darajasi bilan uzviy bog‘liqdir. Xalqaro mehnat taqsimoti doirasida har bir mamlakat o‘zining nisbiy ustunliklariga qarab muayyan sohada ixtisoslashadi. Bu ixtisoslashuv mahsulot sifati, ishlab chiqarish tannarxi, ishlab chiqarish hajmi va logistika xarajatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Natijada, mamlakat ushbu sohada boshqa davlatlar bilan solishtirganda ustun pozitsiyani egallab, eksport salohiyatini oshiradi. Aynan mana shu ustunlik mamlakatlarning raqobatbardoshligini belgilovchi omil hisoblanadi. Misol uchun, Germaniya avtomobil sanoatiga ixtisoslashib, "Volkswagen", "BMW", "Mercedes-Benz" kabi global brendlarni dunyoga tanitgan. Bu sohadagi yuksak texnologiya, samaradorlik, ishonchlilik Germaniya avtomobil sanoatini boshqa mamlakatlarga qaraganda raqobatbardosh qiladi. Xuddi shunday, Janubiy Koreya elektronika va kema qurishda, Xitoy esa umumiy sanoat ishlab chiqarishda, AQSh — axborot texnologiyalari va moliyaviy xizmatlarda global yetakchilikka erishgan. Xalqaro mehnat taqsimoti orqali mamlakatlar o‘zining mavjud resurslari, mehnat kuchi, texnologik imkoniyatlari va infratuzilmasiga qarab ixtisoslashuv orqali iqtisodiy o‘sishga erishadi. Ixtisoslashuv darajasi oshgani sayin, mahsulot sifatlanadi, tannarx kamayadi va eksport imkoniyatlari kengayadi. Bu esa mamlakatning jahon bozoridagi ulushini kengaytiradi va u xalqaro raqobat maydonida faolroq ishtirok eta boshlaydi. 17yo‘naltiradi. Natijada, bu hududlar muayyan mahsulot yoki xizmat turiga ixtisoslashib, xalqaro taqsimotga jalb etiladi. 5. Transport va logistika infratuzilmasining rivojlanganlik darajasi ham xalqaro mehnat taqsimotini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Yaxshi rivojlangan transport tizimiga ega mamlakatlar eksport-importni osonlik bilan amalga oshirib, ishlab chiqarish zanjirining muhim bo‘g‘iniga aylanishi mumkin. Misol uchun, Singapur va Niderlandiya kabi davlatlar geografik qulay joylashuvi va rivojlangan port infratuzilmasi tufayli xalqaro taqsimotda katta rol o‘ynaydi. 6. Siyosiy barqarorlik va qonunchilik muhiti ham transchegaraviy iqtisodiy faoliyatda ishonchli omil sifatida muhim sanaladi. Siyosiy xavfsizlik, mulk huquqlari himoyasi, shaffof qonunchilik investorlar va ishlab chiqaruvchilar uchun qulay sharoit yaratadi. Aks holda, ijtimoiy beqarorlik, korruptsiya va tartibsizlik mehnat taqsimotida ishtirokni cheklaydi. 7. Bozorning hajmi va iste’mol salohiyati ham taqsimotni belgilovchi omillardandir. Yirik bozorga ega davlatlar o‘z ichki ehtiyojini qondirish bilan birga, eksportga ham e’tibor qaratadi. Shuningdek, yuqori iste’mol salohiyatiga ega davlatlar boshqa mamlakatlardan turli mahsulotlarni import qiladi. Bu jarayonda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi mamlakatlar o‘rtasida ixtisoslashuv shakllanadi. Endi ushbu omillar asosida xalqaro mehnat taqsimotining zarurligini tahlil qilamiz. Birinchidan, har bir mamlakatda barcha mahsulot va xizmatlarni birday samarali ishlab chiqarish imkoniyati mavjud emas. Bu holatda, har kim o‘ziga nisbatan ustunlikka ega sohada ixtisoslashishi orqali iqtisodiy foyda oladi. Bu — Devid Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan komparativ ustunlik nazariyasining asosiy g‘oyasidir. Ikkinchidan, xalqaro mehnat taqsimoti mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlikni kuchaytiradi, bu esa tinchlik, barqarorlik va ko‘proq hamkorlikka olib keladi. Uchinchidan, mahsulotlarning sifatini oshiradi va narxini 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy global iqtisodiyotda mehnat resurslarining xalqaro miqyosda oqilona taqsimlanishi tobora muhim strategik omilga aylanmoqda. Mamlakatlar o‘z resurslari, iqlim va inson kapitaliga ko‘ra turli sohalarda ixtisoslashadi. Bu esa xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga olib kelmoqda. Jahon sav dosining rivojlanishi, transmilliy korporatsiyalar sonining ortishi, sanoat va xizmatlar sohasining turli davlatlarga taqsimlanishi mehnat taqsimotining yangi bosqichga ko‘tarilganidan dalolat beradi. Ayniqsa, ishlab chiqarish zanjirining bosqichma-bosqich dunyo bo‘ylab tarqatilishi, bir mahsulotning turli qismlari har xil mamlakatlarda ishlab chiqarilishi bunga yaqqol misoldir. O‘zbekiston ham ushbu global tizimda faol ishtirok etishga intilmoqda. Eksport salohiyati, chet el investitsiyalariga ochiqlik, va mehnat kuchining nisbiy arzonligi O‘zbekiston uchun xalqaro mehnat taqsimotida o‘z o‘rnini topish imkonini beradi. Shuningdek, ishsizlikni kamaytirish, sanoatni modernizatsiyalash va raqobatbardoshlikni oshirishda ham xalqaro mehnat taqsimoti muhim vosita sanaladi. Shu sababli, mazkur mavzuning chuqur o‘rganilishi, uning iqtisodiy, amaliy va nazariy asoslarini tahlil qilish nihoyatda dolzarbdir. Bu nafaqat ilmiy qiziqish, balki davlat siyosati darajasida ahamiyat kasb etadigan masaladir 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro mehnat taqsimoti muammosi iqtisodiy fan doirasida uzoq yillardan beri o‘rganib kelinmoqda. Dastlab Adam Smit “Millat boyligi” asarida mehnat taqsimotining ichki samaradorligi haqida so‘z yuritgan bo‘lsa, Devid Rikardo bu g‘oyani xalqaro 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 22Yuqoridagi jadval va grafikdan ko‘rinib turibdiki, bugungi kunda xalqaro mehnat taqsimotida eng katta ulushni Osiyo mintaqasi egallab turibdi. Jumladan, Osiyoning umumiy sanoat mahsulotlari eksportidagi ulushi 44 foizni tashkil etmoqda. Bu esa Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya, Hindiston va boshqa sanoatlashgan davlatlarning global ishlab chiqarish zanjirlaridagi yetakchiligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, Xitoy xalqaro avtomobil, elektronika, kiyim-kechak va qurilish texnikasi sohalarida jahon bozorining muhim ishtirokchisiga aylangan. Yevropa Ittifoqi esa ko‘proq xizmatlar eksportida yetakchilik qilmoqda — 33,5%. Bu mintaqa asosan moliyaviy xizmatlar, logistika, professional maslahatlar, IT texnologiyalar va intellektual mulk asosida ixtisoslashmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, mehnat taqsimotining intellektual shakli tobora kuchayib borayotganini anglatadi. Shimoliy Amerikada xizmatlar eksporti 29,7% ni tashkil qilmoqda. Bu hududda asosan AQSh va Kanada ilm-fan, tibbiyot, raqamli texnologiyalar, 33tushirilgan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi xorijiy texnologiyalar asosida ishlab chiqarish olib bormoqda. Bundan tashqari, transport va logistika infratuzilmasining rivojlanishi ham xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirok uchun zaruriy shartlardan biridir. Mamlakatning “Yangi Ipak yo‘li” transport loyihasida ishtirok etishi, “Temiryo‘l+port” tamoyili asosida multimodal tashuvlarning tashkil etilishi O‘zbekistonning mintaqaviy va transkontinental savdo yo‘llaridagi o‘rnini mustahkamlamoqda. Kelgusi istiqbolda, O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi pozitsiyasi yanada barqarorlashishi kutilmoqda. Ayniqsa, yuqori qo‘shilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish, intellektual eksport, ilg‘or texnologiyalarni joriy etish orqali mamlakat nafaqat xomashyo, balki bilim va innovatsiya eksportchisi sifatida ham shakllanishi mumkin. 20farovonlikni oshiradi va har bir ishtirokchiga o‘z imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Xalqaro mehnat taqsimotining global iqtisodiyotdagi rolini chuqurroq anglash uchun bugungi iqtisodiy tizimdagi real ko‘rinishlarni ko‘rib chiqish muhim. Masalan, zamonaviy smartfonni olaylik: uning dizayni AQShda yaratiladi, ekran Janubiy Koreyada ishlab chiqariladi, mikrosxemalar Tayvanda yig‘iladi, yig‘ish esa Xitoyda amalga oshiriladi. Yevropa Ittifoqi esa uni tarqatish va marketing bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi. Bunday integratsiyalashgan ishlab chiqarish zanjiri – xalqaro mehnat taqsimotining eng to‘liq ifodasidir. Bu jarayon, shuningdek, transmilliy korporatsiyalar orqali yanada keng miqyosda amalga oshiriladi. TMKlar dunyo bo‘ylab o‘z zavod, fabrikalarini joylashtirib, bir mahsulotni yaratishda o‘nlab davlatlarning resurslari va mehnatini birlashtiradi. Bu esa bir vaqtning o‘zida ko‘plab mamlakatlarda ish o‘rinlarini yaratadi, texnologiyalarni eksport qiladi, byudjetga tushumlar olib keladi va ijtimoiy-iqtisodiy muvozanatni shakllantiradi.Xalqaro mehnat taqsimoti, shuningdek, xalqaro savdo oqimlarini boshqaruvchi vosita vazifasini ham bajaradi. U nafaqat mahsulotlar, balki xizmatlar, intellektual mulk, kapital va ishchi kuchi harakatining yo‘nalishlarini belgilaydi. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar aynan mehnat taqsimotidagi o‘zaro to‘ldiruvchanlik tufayli rivojlanadi. Bu jarayonlar esa, o‘z navbatida, jahon iqtisodiyotining o‘sish sur’atlarini tezlashtiradi. Mehnat taqsimoti global raqobatni kuchaytiradi. Davlatlar mahsulot sifatini oshirish, ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish, texnologiyalarni joriy qilish va innovatsiyalarni tadbiq etish orqali xalqaro bozorda ustunlikka erishishga intiladi. Bu raqobat esa yangi ishlanmalar, yuqori daromadli sohalarning paydo bo‘lishi va iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.Biroq xalqaro mehnat taqsimoti har doim ham bir xil samarali natijalarni bermaydi. Texnologik jihatdan rivojlangan davlatlar ko‘proq foyda ko‘radi, resurslarga qaram davlatlar esa kamroq ulushga ega bo‘ladi. Shu sababli, xalqaro mehnat 9narx o‘zgarishidan butun mamlakatga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan diversifikatsiya siyosati bilan birga olib borilishi lozim. Mehnat taqsimoti ishchilarning kasbiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatsa-da, ba’zida ularni faqat bir soha bilan cheklab qo‘yadi. Bugungi kunda mehnat taqsimoti innovatsion iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar va intellektual resurslar asosida yanada murakkab tus olmoqda. Ayniqsa, sun’iy intellekt, avtomatlashtirish va IT sohasining jadal rivojlanishi natijasida mehnatning ayrim shakllari ortiqcha bo‘lib bormoqda. Bu esa yangi ixtisosliklarni talab qiladi va mehnat taqsimotining qayta shakllanishiga sabab bo‘ladi. O‘zbekiston sharoitida ham mehnat taqsimoti mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy tamoyillaridan biri sifatida namoyon bo‘lmoqda. Mamlakatimizda mehnat resurslari salohiyati yuqori, yoshlar ko‘p, ta’lim tizimi rivojlanmoqda. Shu bilan birga, energetika, paxtachilik, qishloq xo‘jaligi, kimyo sanoati va xizmatlar sohasida xalqaro ixtisoslashuvni chuqurlashtirish imkoniyatlari mavjud. Bu esa xalqaro mehnat bozorida O‘zbekistonning o‘rnini mustahkamlashga xizmat qiladi. 1.2. Xalqaro mehnat taqsimotining shakllari va rivojlanish bosqichlari Xalqaro mehnat taqsimoti – bu dunyo mamlakatlarining o‘z tabiiy, iqtisodiy, mehnat va intellektual resurslariga asoslangan holda ma’lum sohalarda ixtisoslashib, ishlab chiqarish faoliyatini global miqyosda bo‘lishi jarayonidir. Bu iqtisodiy kategoriyaning asosida har bir davlat o‘ziga nisbatan ustun bo‘lgan sohada ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadi va boshqa mamlakatlar bilan mahsulot almashinuvi orqali ehtiyojlarini qondiradi. Ushbu taqsimot shakllari va bosqichlari tarixiy taraqqiyot jarayonida murakkab ko‘rinishlarga ega bo‘lib borgan. Xalqaro mehnat taqsimotining shakllari jamiyat taraqqiyoti davomida takomillashib, chuqurlashgan. Asosan uchta asosiy shakl ajratib ko‘rsatiladi: tarmoqlararo mehnat taqsimoti, ichki tarmoqlararo (subtarmoqlar) taqsimot, va 11resurslarning farqlanishi sababli birinchi iqtisodiy mehnat taqsimoti shakllana boshladi. Masalan, suvga yaqin joylarda yashovchi jamoalar baliq ovlashga ixtisoslashgan bo‘lsa, serhosil yerlarda yashovchilar g‘alla yetishtirish bilan shug‘ullanishgan. Cho‘l va tog‘li hududlarda esa go‘sht, teri, jun kabi resurslarga asoslangan chorvachilik rivoj topgan. Bu ixtisoslashuvlar bevosita resursga bog‘liq holda tabiiy vujudga kelgan bo‘lib, hali ilmiy yoki strategik asosga ega bo‘lmagan. Biroq bu tabiiy ixtisoslashuv ilk xalqaro mehnat taqsimotining ildizlaridan biri hisoblanadi. Mehnat mahsulotlari dastlab jamoa ichida almashilgan bo‘lsa, keyinchalik u boshqa jamoa yoki qabila bilan almashish, ya’ni ayirboshlash shaklida amalga oshirilgan. Bu bosqichda savdo to‘liq barter asosida bo‘lib, umumiy qadriyat – ya’ni pul yo‘q edi. Masalan, paxta yetishtiruvchi hududlar baliq yetishmaydigan tog‘li qabilalarga mato evaziga go‘sht bergan. Bu davrda mehnat taqsimoti va savdo o‘zaro ishonch va ehtiyojga asoslangan bo‘lib, qat’iy tizimli iqtisodiy mexanizmlarga ega emas edi. Ammo aynan ushbu tabiiy ehtiyojlar, resurslar tafovuti va turmush tarzining farqlari xalqlar o‘rtasida ixtisoslashuv va aloqadorlikni kuchaytira boshlagan. Ayni shu jarayon insoniyat tarixida xalqaro mehnat taqsimoti boshlangan birinchi qadamlardan biri sifatida baholanadi. Ilk bosqichning iqtisodiy mohiyati shundaki, insonlar o‘z ehtiyojini mustaqil qondirishdan ko‘ra, boshqa jamoa bilan ayirboshlash orqali ko‘proq foyda olishni tushunib yetgan. Bu esa keyingi bosqichlardagi savdo, ixtisoslashuv va iqtisodiy hamkorlik poydevorini yaratgan. Shunday qilib, mehnat taqsimoti evolyutsion tarzda oddiy ehtiyojlar asosida boshlanib, keyinchalik murakkab xalqaro iqtisodiy tizimga aylangan. 2-bosqich: Yirik imperiyalar davri va hunarmandchilik (milodiy I–XV asrlar). Bu davrda xalqaro mehnat taqsimoti hunarmandchilik va agrar sohalarda 312.3. O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki va istiqbollari Bugungi globallashuv jarayonlarida har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida tutgan o‘rni uning iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilovchi muhim omillardan biriga aylanmoqda. Xalqaro mehnat taqsimoti – bu dunyo davlatlari o‘rtasida mehnat resurslarini ma’lum sohalarga yo‘naltirish orqali ishlab chiqarish ixtisoslashuvi, ya’ni har bir mamlakat o‘z imkoniyatlariga ko‘ra muayyan mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi demakdir. O‘zbekiston ham ushbu jarayonning faol ishtirokchisi sifatida turli bosqichlarni bosib o‘tmoqda. So‘nggi yillarda mamlakatda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar tufayli O‘zbekiston xalqaro mehnat bozorida o‘z o‘rnini mustahkamlashga erishmoqda. O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki, avvalo, tabiiy resurslarga, ishchi kuchi salohiyatiga va hududiy strategik joylashuviga tayanadi. Mamlakat oltin, uran, paxta, gaz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari kabi xomashyo boyliklariga ega. Dastlabki yillarda O‘zbekiston eksportining asosiy qismini aynan xomashyo – oltin, paxta, gaz tashkil etgan bo‘lsa-da, hozirgi bosqichda sanoat, xizmatlar va qayta ishlangan mahsulotlar ulushi ortib bormoqda. Bu esa xalqaro mehnat taqsimotida yangi ixtisoslashuv bosqichlariga o‘tish ehtiyojini yuzaga chiqarmoqda. 2023-yilgi eksport tarkibiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Markaziy bank va Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, oltin eksporti umumiy eksportning 33 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, xizmatlar sektori 21 foiz, sanoat mahsulotlari 17 foiz, qishloq xo‘jaligi 8 foiz, kimyo sanoati 5 foiz va yoqilg‘ilar 4 foizni tashkil etgan. Bu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston endilikda faqat xomashyo yetkazib beruvchi emas, balki tayyor mahsulotlar eksportchisi sifatida ham shakllanmoqda. To‘qimachilik sanoatida erishilayotgan natijalar bunga yorqin misoldir. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston to‘qimachilik mahsulotlarini 3 milliard 12kengaydi. Buyuk Ipak yo‘li orqali Osiyo va Yevropa mamlakatlari o‘rtasidagi ayirboshlov ancha chuqurlashdi. Xitoy ipak va chinni ishlab chiqardi, Arab mamlakatlari ziravorlar, O‘rta Osiyo esa paxta va ipak eksport qilgan. Bu davrda davlatlar o‘z hududiy ixtisoslashuvlarini shakllantira boshladi. 3-bosqich: Sanoat inqilobi davri (XVIII – XIX asrlar). Angliya, Germaniya va AQShda boshlangan sanoat inqilobi natijasida ishlab chiqarish hajmi, texnik imkoniyatlar va ishchilar unumdorligi keskin oshdi. Bu esa xalqaro mehnat taqsimotining tarmoqlararo shaklini kuchaytirdi. Yevropa davlatlari sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda ixtisoslashdi, mustamlaka davlatlar esa xom ashyo manbai sifatida xizmat qildi. Bu bosqichda metropoliyalar va koloniyalar o‘rtasidagi tengsiz iqtisodiy aloqalar shakllandi. 4-bosqich: XX asrning birinchi yarmi – industriyalashgan taqsimot. Bu davrda xalqaro mehnat taqsimoti ishlab chiqarishning sanoat asosidagi kengayishi bilan tavsiflanadi. AQSh, Yevropa va Yaponiya yetakchi sanoat davlatlariga aylandi. Mustaqillikka erishgan mamlakatlar ham sanoat tarmoqlariga kirib kelishga harakat qildi. Biroq texnologik tafovutlar ularni faqat xom ashyo eksportiga ixtisoslashtirib qo‘ydi. Bu esa global tengsizlikni chuqurlashtirdi. 5-bosqich: XX asrning ikkinchi yarmi – transmilliy korporatsiyalar davri. XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat tarixida ilgari kuzatilmagan darajada texnologik taraqqiyot ro‘y berdi. Ayniqsa, kompyuterlar, avtomatlashtirilgan tizimlar, sun’iy yo‘ldosh aloqalari va telekommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi xalqaro mehnat taqsimotiga yangi bosqich ochdi. Shu davrdan boshlab ishlab chiqarish jarayonlari tobora murakkablashib, transchegaraviy tus ola boshladi. Endilikda bitta mahsulotni yaratish uchun dunyoning bir nechta davlatlari ishtirok etadigan ishlab chiqarish zanjirlari paydo bo‘ldi. Bu bosqichning asosiy belgisi – transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyatining jadal kengayishi bo‘ldi. TMKlar o‘z faoliyatini bir davlat bilan cheklab qolmasdan, turli mamlakatlarda filiallar ochdi, ishlab chiqarish va 6I BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTI TUSHUNCHASI VA UNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Mehnat taqsimoti tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati Mehnat taqsimoti insoniyat taraqqiyotining eng qadimiy va asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini ta’minlovchi muhim omil sifatida iqtisodiy nazariyada alohida o‘rin egallaydi. Bu tushuncha jamiyatdagi har bir insonning mehnat faoliyatini turli yo‘nalishlar, kasblar, tarmoqlar va hududlar kesimida ixtisoslashgan holda taqsimlanishini anglatadi. Boshqacha aytganda, har bir shaxs, korxona yoki mamlakat o‘z resurslariga qarab ma’lum yo‘nalishga ixtisoslashadi va bu orqali ishlab chiqarish hajmi va sifati ortadi. Mehnat taqsimoti ikki asosiy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: ichki (milliy) va tashqi (xalqaro) mehnat taqsimoti. Ichki mehnat taqsimoti mamlakat doirasida tarmoqlar, kasblar, hududlar kesimida resurslarning bo‘linishini anglatadi. Tashqi, ya’ni xalqaro mehnat taqsimoti esa butun dunyo miqyosida sodir bo‘ladi. Bu yerda mamlakatlar o‘zining nisbiy ustunliklariga ko‘ra ixtisoslashadi. Masalan, bir davlat sanoatda, boshqasi qishloq xo‘jaligida yoki xizmat ko‘rsatishda yuqori samaradorlikka ega bo‘lishi mumkin. Tarixiy nuqtai nazardan, mehnat taqsimoti jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida mavjud bo‘lgan. Ilk davrlarda u jins va yoshga qarab bo‘lingan bo‘lsa, keyinchalik hunarmandchilik va qishloq xo‘jaligida chuqurlashgan. Sanoat inqilobi davrida esa mehnat taqsimoti yangi bosqichga ko‘tarilib, sanoat korxonalarida mutaxassislikka asoslangan bo‘linish kuchaydi. Bu esa masshtab iqtisodiyotini yuzaga keltirdi va ishlab chiqarish unumdorligini keskin oshirdi. Iqtisodiy nazariyada mehnat taqsimotiga oid dastlabki asosli tushunchalarni Adam Smit ilgari surgan. U 1776 yilda chop etilgan “Millat boyligi” asarida 5Kurs ishi mavzusining obyekti – xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidagi mehnat taqsimoti jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti xalqaro mehnat taqsimotining shakllanishi, uning turlari, omillari, iqtisodiy samaradorligi va O‘zbekiston misolida uning ko‘rinishlarini o‘rganishga qaratilgan. Kurs ishi mavzusining maqsadi – xalqaro mehnat taqsimoti mohiyatini nazariy va amaliy jihatdan chuqur yoritish, uning zarurligini asoslash hamda O‘zbekistonning ushbu jarayondagi ishtiroki va istiqbollarini tahlil qilishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Mehnat taqsimotining iqtisodiy mohiyatini yoritish;  Xalqaro mehnat taqsimotining shakllari va rivojlanish bosqichlarini aniqlash;  Ushbu taqsimotning zaruriyatini belgilovchi asosiy omillarni tahlil qilish;  Xalqaro mehnat taqsimotining global iqtisodiyotdagi o‘rnini ochib berish;  Uning mamlakatlar raqobatbardoshligiga ta’sirini o‘rganish;  O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini tahlil qilish va istiqbollarni ko‘rsatish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 10texnologik bosqichlar bo‘yicha taqsimot. Bular bir-birini to‘ldiruvchi va parallel tarzda shakllangan tizimlar bo‘lib, har biri zamonaviy iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi. Tarmoqlararo mehnat taqsimoti – bu mamlakatlarning butun iqtisodiyot darajasida o‘ziga xos tarmoqlarda ixtisoslashuvini anglatadi. Masalan, ba’zi davlatlar neft sanoatida, boshqalari esa avtomobilsozlik, oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi yoki tekstil sanoatida ixtisoslashadi. Bu shakl eng qadimiy shakl bo‘lib, xom ashyo eksportiga asoslangan iqtisodiyotlarda keng tarqalgan. Ichki tarmoqlararo taqsimot esa konkret bir tarmoq doirasida chuqur ixtisoslashuvni bildiradi. Masalan, mashinasozlik sohasida bir mamlakat dvigatel ishlab chiqarsa, boshqasi korpus yasash bilan shug‘ullanadi. Bu jarayon transmilliy kooperatsiya asosida yo‘lga qo‘yilgan va ko‘pincha avtomobil, elektronika, farmatsevtika kabi sohalarda keng ko‘rinadi. Texnologik bosqichlar bo‘yicha mehnat taqsimoti – bu eng murakkab shakldir. Bu shaklda mahsulotning butun ishlab chiqarish sikli bosqichma- bosqich turli davlatlarda amalga oshiriladi. Masalan, dizayn G‘arbda, detallar Osiyoda, yig‘ish Janubi-Sharqiy Osiyoda, marketing esa boshqa hududlarda amalga oshirilishi mumkin. Bu turdagi taqsimot global zanjirlar (Global Value Chains – GVC) asosida tashkil etiladi. Endi xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanish bosqichlarini tahlil qilamiz. Tarixiy nuqtai nazardan, bu bosqichlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va ishlab chiqarish vositalarining rivoji bilan chambarchas bog‘liq. 1-bosqich: Ilk tabiiy taqsimot (qadimiy davr – miloddan avvalgi asrlar). Ilk tarixiy davrlarda insonlar tabiatdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanar, o‘z hayotini davom ettirish uchun ovchilik, baliqchilik, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanishar edi. Mehnat taqsimoti bu bosqichda asosan jins va yoshga qarab sodir bo‘lgan: erkaklar ovga, ayollar esa uy-ro‘zg‘or yumushlariga ixtisoslashgan. Biroq vaqt o‘tishi bilan hududlar o‘rtasida tabiiy 14Bu bosqichda raqamli iqtisodiyot xalqaro mehnat taqsimotining yangi maydoniga aylandi. Endi odamlar bir joyda yashab, dunyoning boshqa chekkasidagi kompaniyaga xizmat ko‘rsata oladi. Hindiston, Filippin, Vetnam kabi davlatlar arzon, biroq malakali raqamli ishchi kuchi sababli global xizmatlar eksportida old o‘ringa chiqdi. Masalan, Hindiston har yili AQSh va Yevropaga milliardlab dollarlik IT xizmatlari eksport qiladi. Raqamli transformatsiya natijasida bulutli texnologiyalar, masofaviy ish, sun’iy intellekt, robotlashtirish va big data (katta ma’lumotlar) kabi yo‘nalishlar ham xalqaro mehnat taqsimotida muhim o‘rin egallay boshladi. Bular klassik ishlab chiqarish modelini o‘zgartirib yubordi. Endi bir mahsulot yaratishda texnologlar, dasturchilar, dizaynerlar, marketologlar va mijozlar bir vaqtning o‘zida turli mamlakatlardan turib hamkorlik qilmoqda. Xalqaro taqsimot endilikda vaqt va makon cheklovlaridan xoli holga keldi. Bu esa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun yangi imkoniyatlar, rivojlangan davlatlar uchun esa raqobat va xavfsizlik bilan bog‘liq yangi muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ayniqsa, raqamli sohadagi intellektual mulkni himoya qilish, ma’lumot xavfsizligi va kiberxavfsizlik masalalari global muammoga aylangan. Xalqaro mehnat taqsimoti zamonaviy bosqichda faqatgina mahsulot ishlab chiqarish bilan cheklanmay, butun iqtisodiy zanjir – ya’ni ilmiy izlanish, loyihalash, ishlab chiqarish, marketing, logistika, servis va xizmat ko‘rsatishni ham qamrab olmoqda. Bu esa har bir mamlakat uchun o‘ziga mos bo‘g‘inda samarali ishlash imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga, ularni global tizimga qaram qiladi. O‘zbekiston ham bu bosqichlarning ayrimlarini boshidan o‘tkazmoqda. Ayni paytda mamlakatimiz paxta, oziq-ovqat, meva-sabzavot, energiya, tekstil mahsulotlari ishlab chiqarish va eksport qilish orqali xalqaro mehnat taqsimotida faol ishtirok etmoqda. Yaqin istiqbolda avtomobilsozlik, turizm, IT xizmatlari kabi tarmoqlarda ham ishtirok kuchayishi kutilmoqda. 3611) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 4savdoga tatbiq etib, komparativ ustunlik nazariyasini yaratgan. Keyinchalik E. Xekcher va B. Olin mehnat resurslari, kapital va yerning mavjudligi asosida mamlakatlararo ixtisoslashuvni tahlil qilgan. Pol Krugman esa zamonaviy xalqaro savdo va mehnat bozorining dinamikasini tushuntiruvchi yangi nazariyalarni ishlab chiqqan. O‘zbekistonlik olimlar – R. Qodirov, A. Yusupov, B. Xoshimov va boshqalar milliy iqtisodiyotning xalqaro tizimdagi o‘rnini aniqlash, eksport tarmoqlarining shakllanishi va mehnat samaradorligini oshirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borgan. Shu bilan birga, global texnologik almashinuv, infratuzilma rivoji va logistika tarmoqlari bilan bog‘liq jihatlar hali ham chuqur o‘rganilishga muhtoj. Ayniqsa, O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotida faol va barqaror ishtirokini ta’minlash uchun yangicha ilmiy yondashuvlarga ehtiyoj bor. Mavzuning nazariy asoslari puxta, ammo milliy kontekstdagi amaliy tahlilni kengaytirish dolzarb bo‘lib qolmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u xalqaro iqtisodiyot nazariyalarida muhim o‘rin tutuvchi mehnat taqsimoti tushunchasini chuqur tahlil etishga xizmat qiladi. Mehnatning xalqaro darajadagi taqsimlanishi, mamlakatlar o‘rtasidagi ixtisoslashuv va komparativ ustunliklar doirasida ilmiy asoslangan tushunchalarni shakllantiradi. Bu esa talabalarda xalqaro savdo, ishlab chiqarish va resurslardan foydalanishning nazariy poydevorini mustahkamlashga yordam beradi. Amaliy jihatdan esa mazkur mavzu O‘zbekistonning iqtisodiy strategiyasini shakllantirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti orqali mamlakat eksporti kengayishi, investitsiya jalb qilish imkoniyatlari ortishi va raqobatbardosh tarmoqlar aniqlanishi mumkin. Shu bilan birga, mehnat resurslarining xalqaro bozorlar talabiga mos ixtisoslashuvi O‘zbekiston mehnat bozorini takomillashtirishda asos bo‘la oladi. Mavzuni o‘rganish orqali siyosiy qarorlar asoslanadi, milliy iqtisodiy ustuvorliklar belgilanadi va mehnat samaradorligi oshiriladi. 23ta’lim va moliya sohalarida xalqaro ixtisoslashuvga ega. Misol uchun, AQShning Silikon vodiysi global dasturiy ta’minot, sun’iy intellekt va startaplar markazi hisoblanadi. Afrika esa 25,6% ulush bilan asosan xom ashyo va tabiiy resurslar eksporti bo‘yicha ixtisoslashgan. Bu esa Afrika qit’asining xalqaro mehnat taqsimotida hali yuqori qo‘shilgan qiymatga ega sohalarga kira olmaganini ko‘rsatadi. Masalan, Nigeriyada neft, Kongo Demokratik Respublikasida kobalt, Janubiy Afrikada platina va olmos asosiy eksport turlaridir. Bu xomashyo eksporti esa mintaqani resurslarga qaram holatda qoldirgan. Janubiy Amerika esa 12,8% ko‘rsatkich bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (soya, go‘sht, qahva) va xomashyo (mis, temir) eksportida faol ishtirok etmoqda. Biroq, bu mintaqa hamon to‘liq ixtisoslashgan xizmatlar yoki yuqori texnologiyali mahsulotlarga yetarlicha kira olmayapti. Okeaniya esa eng past ulushga ega bo‘lib, xalqaro mehnat taqsimotida unchalik faol emas. Bu mintaqada asosan Avstraliya va Yangi Zelandiya xizmatlar eksporti, kon sanoati va qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan. Bu statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, xalqaro mehnat taqsimoti bugungi global iqtisodiyotda aniq strukturaga ega. Har bir mintaqa o‘zining afzalliklariga asoslangan ixtisoslashuv orqali xalqaro bozorning muayyan bo‘g‘inida faoliyat yuritmoqda. Shu bilan birga, past darajadagi mamlakatlar yuqori qo‘shilgan qiymatga ega sohalarga o‘ta olmayotgani global tengsizlikni saqlab qolmoqda.Ayniqsa, O‘zbekiston uchun bu ko‘rsatkichlar muhim tahliliy asos bo‘lib xizmat qiladi. Mamlakat hali xizmatlar va yuqori texnologiyali mahsulotlar eksportida global zanjirga to‘liq qo‘shilmagan bo‘lsa-da, qishloq xo‘jaligi, to‘qimachilik, kon sanoati va qurilish materiallari eksporti orqali o‘ziga xos pozitsiyaga ega. Biroq bu sohalarda ishlab chiqarishning chuqur qayta ishlash bosqichlarini rivojlantirish, yangi texnologiyalarni joriy qilish va xizmatlar sektorini kengaytirish orqali xalqaro mehnat taqsimotida yuqori o‘rinlarni egallash mumkin. 24 Yevropa xizmatlar eksportida yetakchi bo‘lib, umumiy ulushning 33.5% ini tashkil etmoqda. Shimoliy Amerika 29.7% bilan ikkinchi o‘rinda. Osiyo 22% ulushga ega bo‘lib, xizmatlar eksportida tez sur’atlarda o‘sib bormoqda. Janubiy Amerika (6.1%), Afrika (4.8%) va Okeaniya (3.9%) esa pastroq ulushga ega. · 8Ixtisoslashuv nafaqat ishlab chiqarish, balki ta’lim, ilmiy-tadqiqot, sog‘liqni saqlash kabi sohalarda ham kuchaymoqda. Har bir davlat o‘zining resurs salohiyati, iqlimi, kadrlar bazasi va infratuzilmasiga ko‘ra o‘ziga mos tarmoqlarda ustunlikka ega bo‘lishga intiladi. Masalan, Shveytsariya moliyaviy xizmatlar bo‘yicha, Germaniya sanoat asbob-uskunalari, Hindiston axborot texnologiyalari, Xitoy esa arzon ishlab chiqarish kuchi bilan tanilgan. Mehnat taqsimotining ijobiy jihatlari qatorida: Biroq mehnat taqsimoti bilan bog‘liq ayrim salbiy holatlar ham mavjud. Masalan, haddan tashqari ixtisoslashgan iqtisodiyot biror sohadagi inqiroz yoki– Iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishi; – Ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishi; – Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishi; – Bozorlarni kengaytirishi; – Texnologik taraqqiyotni rag‘batlantirishi; – Raqobatbardoshlikni kuchaytirishi kabilarni sanash mumkin. 16 bog‘laydi 1. Tabiiy resurslar farqi – xalqaro mehnat taqsimotining eng birlamchi omillaridan biridir. Har bir davlatda yer, suv, mineral boyliklar, iqlim sharoiti bir xilda emas. Misol uchun, OPEK davlatlari neft-gaz sanoatiga ixtisoslashgan bo‘lsa, Yaponiyada bu kabi resurslar deyarli yo‘q, ammo texnologik salohiyati kuchli. O‘zbekiston paxta, rangli metallar va meva-sabzavot yetishtirishda ustunlikka ega. Shunday qilib, resurslarning notekis taqsimlanishi global ixtisoslashuv zaruratini yuzaga keltiradi. 2. Mehnat resurslari va demografik omillar ham xalqaro mehnat taqsimotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ishchi kuchining soni, sifati, malakasi va narxi muhim jihatlardan hisoblanadi. Masalan, Xitoy va Hindiston arzon, ammo katta hajmdagi mehnat resurslariga ega bo‘lganligi sababli ko‘plab ishlab chiqarish korxonalari ushbu mamlakatlarda joylashgan. Aksincha, G‘arbiy Yevropa davlatlari yuqori malakali ishchi kuchiga ega bo‘lib, asosan xizmatlar, moliya va texnologiya sohalariga ixtisoslashgan. 3. Texnologik rivojlanish darajasi – davlatlarning mehnat taqsimotidagi pozitsiyasini belgilovchi asosiy omillardandir. Yuqori texnologiyalar va ilmiy tadqiqotlarga ega mamlakatlar ko‘proq innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishga yo‘naltiriladi. AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya, Germaniya kabi davlatlar yuqori qo‘shilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish orqali xalqaro mehnat taqsimotining yuqori bo‘g‘inida turadi. Texnologik jihatdan orqada qolgan mamlakatlar esa xomashyo, agrar mahsulotlar yoki oddiy sanoat buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. 4. Kapital va investitsiya imkoniyatlari – ishlab chiqarishni kengaytirish va yangi bozorlarni egallashda muhim omildir. Investitsiyalar qaysi soha yoki hududga yo‘naltirilgan bo‘lsa, o‘sha yerda ixtisoslashuv kuchayadi. Transmilliy korporatsiyalar o‘z sarmoyasini arzon mehnat kuchi, soliqqa oid imtiyozlar, infratuzilmaning mavjudligi kabi omillar asosida boshqa mamlakatlarga 29xorijiy davlatlarga eksport qilinmoqda. Shuningdek, kon sanoati (oltin, mis, uran), energetika va transport-logistika sohalarida ixtisoslashuv yo‘nalishlari kuchaymoqda. Xalqaro mehnat taqsimoti va raqobatbardoshlik: Davlat GCI reytingi (2023) Ixtisoslashgan soha Eksport hajmi (mlrd $) Shveytsariya 1 Farmatsevtika, moliya 350 Singapur 2 Logistika, elektronika 450 AQSh 3 IT, moliya, xizmatlar 780 Germaniya 4 Avtomobilsozlik, muhandislik 710 Niderlandiya 5 Logistika, agrotexnologiya 420 Xitoy 12 Sanoat, texnologiya 2600 O‘zbekiston 87 To‘qimachilik, kon sanoati 3 Ushbu tahlillar xalqaro mehnat taqsimotida yuqori texnologiyali xizmatlar va ilmiy salohiyatga tayanuvchi davlatlar yuqori GCI reytinglarini egallayotganini ko‘rsatadi. Ular nafaqat mahsulot ishlab chiqaradi, balki global qiymat zanjirining eng daromadli bo‘g‘inlarida faoliyat yuritadi. Bu esa ularga barqaror iqtisodiy o‘sish, innovatsion yetakchilik va ta’sirchan siyosiy mavqe olib keladi. Shu bilan birga, resurslarga tayanadigan yoki past qayta ishlovchi iqtisodiyotga ega mamlakatlar raqobat maydonida ortda qolmoqda. Ularning asosiy eksport mahsulotlari xomashyo bo‘lib, narxlardagi tebranishlarga qattiq 21taqsimoti global tengsizlikni ham yuzaga keltirishi mumkin. Ayniqsa, faqat xom ashyo eksportiga tayanadigan mamlakatlar o‘z iqtisodiyotini yetarli darajada rivojlantira olmaydi. Bunday holatlarni bartaraf etish uchun davlatlar o‘z milliy iqtisodiy strategiyasini to‘g‘ri shakllantirishi, yuqori qo‘shilgan qiymatga ega sohalarga yo‘naltirilgan investitsiyalarni jalb qilishi va ilg‘or texnologiyalarni o‘zlashtirishi lozim. Xalqaro mehnat taqsimoti, shuningdek, rivojlanayotgan davlatlar uchun ta’lim, salohiyatni oshirish va zamonaviy kadrlar tayyorlash sohalarini rivojlantirishga turtki beradi. Chunki xalqaro ishlab chiqarish zanjirida ishtirok etish uchun malakali ishchi kuchi, zamonaviy boshqaruv, xorijiy tillarni biladigan xodimlar talab qilinadi. Bu esa iqtisodiy modernizatsiyani ta’minlash bilan birga, inson kapitalining rivojiga ham xizmat qiladi.Bundan tashqari, xalqaro mehnat taqsimoti orqali innovatsiyalar tezroq tarqaladi. Bir davlatda yaratilgan texnologik yangilik boshqalar tomonidan tezda qabul qilinadi va ishlab chiqarishga joriy etiladi. Shu bilan birga, ixtisoslashuv ilmiy-texnik hamkorlikni kuchaytiradi, qo‘shma ilmiy markazlar va startaplar paydo bo‘ladi. Xalqaro mehnat taqsimoti jahon iqtisodiyotining asosiy drayveri sifatida barqaror rivojlanish, savdo-iqtisodiy integratsiya, siyosiy barqarorlik va mintaqalararo aloqalarning kengayishiga xizmat qilmoqda. Uning mavjudligi global iqtisodiy inqirozlarni yumshatishda, zaxira bozorlarni shakllantirishda va iqtisodiy tahdidlarga qarshi birgalikda harakat qilishda muhim rol o‘ynaydi.Shuningdek, xalqaro mehnat taqsimoti iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolarni kamaytirishda ham vosita bo‘lishi mumkin. Masalan, ekologik toza ishlab chiqarish usullariga ega mamlakatlar “yashil texnologiyalar” eksportini yo‘lga qo‘yib, global isish muammolarini yengillashtiradi. Shu bilan birga, texnologiyalar almashinuvi ekologik me’yorlarning standartlashuviga olib keladi. 26Boshqa tomondan, mehnat taqsimoti mamlakatlar o‘rtasida innovatsion raqobatni kuchaytiradi. Buning natijasida har bir davlat texnologik yutuqlarni ishlab chiqishga, ishlab chiqarishni modernizatsiyalashga, samaradorlikni oshirishga intiladi. Masalan, Yaponiya robototexnika sohasida global ilg‘or texnologiyalarni yaratgan va shu orqali ushbu sohada raqobatbardoshlikni mustahkamlagan. Mehnat taqsimoti raqobatbardoshlikni oshirishda quyidagi yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi: Ixtisoslashuv orqali samaradorlikni oshiradi – har bir davlat o‘ziga eng mos sohaga e’tibor qaratadi, bu esa resurslardan oqilona foydalanishga olib keladi. Tannarxni pasaytiradi – mehnat unumdorligi oshgani sari ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va mahsulot global bozorda raqobatbardosh bo‘ladi. Yangi texnologiyalarni joriy etishga undaydi – texnologik o‘zgarishlar taqsimotda ustunlikni saqlab qolish uchun doimiy yangilanishni talab etadi. Eksport hajmini oshiradi – ixtisoslashgan sohalar xalqaro bozorda talab yuqori bo‘lgan mahsulotlarni taklif etadi. Ishlab chiqarish zanjiriga kirish imkonini beradi – bu esa yangi investorlar va savdo hamkorlarini jalb qilishga yordam beradi. Shu bilan birga, xalqaro mehnat taqsimoti ba’zi hollarda raqobatbardoshlikka salbiy ta’sir ham ko‘rsatishi mumkin. Ayniqsa, resurslarga qaram mamlakatlar faqat xom ashyo eksportiga tayanib qolsa, ular global iqtisodiy o‘zgarishlarga nisbatan zaif bo‘lib qoladi. Narxlar tebranishi, tashqi talabning pasayishi kabi omillar ularning iqtisodiyotini izdan chiqarishi mumkin. Yana bir xavf – haddan tashqari ixtisoslashuv. Agar mamlakat faqat bir yoki ikki sohada ixtisoslashsa, boshqa sohalar rivojlana olmaydi va bu iqtisodiy xavfsizlikka tahdid tug‘diradi. Shuning uchun raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun diversifikatsiyalangan ixtisoslashuv zarur. Xalqaro reytinglarda ham mehnat taqsimoti bilan bog‘liq raqobatbardoshlik ochiq ko‘rinadi. Misol uchun: 30bog‘liq. Bunday davlatlar uchun yuqori qo‘shilgan qiymatli sohalarga o‘tish strategiyasi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Raqobatbardoshlikni oshirish uchun mamlakatlar quyidagi strategik yondashuvlarni qo‘llaydi: Ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy kadrlar tayyorlash. Innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va ilmiy-tadqiqotga sarmoya kiritish. Texnologik transferni rag‘batlantirish. Tashqi bozorlarda faol ishtirok etish. Transport va logistika infratuzilmasini rivojlantirish 34 Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish davomida xalqaro mehnat taqsimotining nazariy asoslari, tarixiy bosqichlari, zamonaviy shakllari va amaliyotdagi ahamiyatini chuqur o‘rgandim. Tadqiqotlarim davomida angladimki, bugungi globallashuv davrida xalqaro mehnat taqsimoti har bir davlat uchun o‘z iqtisodiy salohiyatini to‘liq namoyon qilish, o‘ziga xos yo‘nalishda ixtisoslashish va xalqaro bozorda munosib o‘rin egallash imkonini beradi. Men o‘rgangan ma’lumotlar asosida aytishim mumkinki, bugungi kunda davlatlar nafaqat mahsulot, balki xizmatlar va intellektual salohiyat bo‘yicha ham xalqaro mehnat taqsimotida faol ishtirok etmoqda. Bunga raqamli iqtisodiyot, sun’iy intellekt, moliyaviy texnologiyalar va IT-xizmatlar misol bo‘la oladi.Men ayniqsa, O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘rni va istiqbollari borasida olib borgan tahlillarimda quyidagi muhim xulosalarga keldim: mamlakatimiz tabiiy resurslar, geografik joylashuv, mehnat kuchi va ishlab chiqarish salohiyati nuqtai nazaridan katta imkoniyatlarga ega. Shu bilan birga, eksport tarkibini diversifikatsiyalash, xizmatlar sohasini rivojlantirish va yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tish orqali O‘zbekiston xalqaro mehnat taqsimotida yanada kuchliroq ishtirokchi bo‘lishi mumkin.Kurs ishini yozar ekanman, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, savdo siyosati va sanoat ixtisoslashuvi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham angladim. Aynan mehnat taqsimoti orqali davlatlar o‘zaro manfaatli hamkorlik qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu esa global iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotning negizidir. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, men bu kurs ishim orqali xalqaro mehnat taqsimotining nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va ijtimoiy ahamiyatini ham tushunib yetdim. Mening fikrimcha, ushbu tizimni chuqur o‘rganish har bir iqtisodchi uchun muhimdir. Kelajakda ushbu sohadagi bilim va ko‘nikmalarimni yanada chuqurlashtirib, amaliy faoliyatimda ham foydalanishga intilaman. 151.3. Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy omillari va zarurligi Xalqaro mehnat taqsimoti zamonaviy global iqtisodiyotning ajralmas qismi hisoblanadi. U har bir mamlakatning tabiiy, iqtisodiy va intellektual resurslariga qarab, ishlab chiqarish jarayonida ixtisoslashuvini ta’minlaydi. Ushbu taqsimotning shakllanishi va samaradorligi esa ko‘plab ichki va tashqi omillarning o‘zaro ta’siri bilan belgilanadi. Xalqaro mehnat taqsimoti nafaqat mahsulotlar almashinuvi, balki texnologiyalar, kapital, xizmatlar va ishchi kuchi harakati orqali dunyo iqtisodiyotining integratsiyalashuvini tezlashtiradi. Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy omillari va ta’sir mexanizmlari № Omil nomi Qisqacha tavsifi Taqsimotga ta’siri 1 Tabiiy resurslar Mamlakatdagi yer, suv, foydali qazilmalar, iqlim Resursga boy davlatlar xom ashyo yoki energetik mahsulotlarga ixtisoslashadi 2 Mehnat resurslari Ishchi kuchining soni, malakasi, narxi Arzon va ko‘p sonli ishchi kuchiga ega davlatlar oddiy ishlab chiqarish sohalariga ixtisoslashadi 3 Texnologik rivojlanish darajasi Ilmiy-tadqiqot, yuqori texnologiyalar, innovatsion salohiyat Yuqori texnologik salohiyatga ega davlatlar innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi 4 Kapital va investitsiya oqimlari Sarmoya kiritish hajmi, investorlar faolligi Investitsiyalar ko‘p bo‘lgan hududlar TMKlar tomonidan ishlab chiqarish markaziga aylantiriladi 5 Transport va logistika infratuzilmasi Yo‘llar, portlar, terminal va logistika tizimlari Yaxshi infratuzilmaga ega davlatlar xalqaro savdoda va ishlab chiqarish zanjirlarida ustunlikka ega 6 Siyosiy barqarorlik va qonunchilik muhiti Siyosiy xavfsizlik, qonun ustuvorligi, iqtisodiy ishonchlilik Barqaror va qonuniy muhit bo‘lgan mamlakatlar xalqaro hamkorlik uchun afzal tanlanadi 7 Bozor hajmi va iste’mol salohiyati Aholi soni, daromad darajasi, ichki talab hajmi Yirik iste’mol bozorlari ko‘p mamlakatlarni ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish bilan 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 28xalqaro ishlab chiqarish va xizmatlar zanjirining strategik uzeli bo‘lib xizmat qilmoqda. AQSh xalqaro xizmatlar eksporti bo‘yicha yetakchi — 780 mlrd dollar. Bu ko‘rsatkich IT, mudofaa sanoati, moliyaviy xizmatlar, kino industriyasi, yuqori o‘quv yurtlari va konsalting sohalari bilan bog‘liq. “Google”, “Microsoft”, “Amazon” kabi kompaniyalar orqali AQSh global xizmatlar bozorida ustunlikni saqlab kelmoqda. GCI bo‘yicha 3-o‘rinni egallashi ham ana shu omillar bilan bog‘liq. Germaniya dunyoda avtomobilsozlikda yetakchilardan biri bo‘lib, 710 mlrd dollar eksport qiladi. Bu davlatda ishlab chiqariladigan “BMW”, “Volkswagen”, “Mercedes-Benz” kabi brendlar sanoatning yuqori darajadagi texnik sifati bilan ajralib turadi. Mehnat taqsimotida u texnologik asbob- uskunalar, kimyo sanoati va muhandislik xizmatlari bo‘yicha chuqur ixtisoslashgan. Niderlandiya logistika va agrotexnologiyalarga ixtisoslashgan bo‘lib, 420 mlrd dollarlik eksportga ega. Gollandiyaning Rotterdam porti Yevropadagi eng yirik tranzit nuqtasi hisoblanadi. Bu davlat raqamli texnologiyalarni qishloq xo‘jaligiga tatbiq etishda ilg‘or bo‘lib, issiqxona klasterlari orqali dunyodagi eng yirik eksportchilar safida. Xitoy sanoat mahsulotlari eksportida dunyo yetakchisi hisoblanadi. Uning 2023-yildagi eksport hajmi 2.6 trln dollardan oshdi. Xitoy arzon va ko‘p sonli mehnat resurslariga tayangan holda xalqaro mehnat taqsimotining ishlab chiqarish bosqichini egallagan. Uning raqobatbardoshligi sanoat masshtablarida yotadi. Biroq endilikda Xitoy yuqori texnologiyalarga (5G, AI, kosmik texnologiyalar) ham faol yo‘nalmoqda. O‘zbekiston GCI reytingida 87-o‘rinda bo‘lsa-da, so‘nggi yillarda xalqaro mehnat taqsimotida o‘z o‘rnini mustahkamlashga harakat qilmoqda. 2023-yilda mamlakat to‘qimachilik mahsulotlari eksporti 3 milliard dollardan oshdi. Paxta, ip-kalava, tayyor kiyim-kechak, tekstil hamda meva-sabzavot mahsulotlari 19II BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTINING AMALIYOTDA KO‘RINISHI VA O‘ZBEKISTON MISOLIDA TAHLIL 2.1. Xalqaro mehnat taqsimotining global iqtisodiyotdagi roli Zamonaviy global iqtisodiyotda xalqaro mehnat taqsimoti tobora murakkab, ko‘p bosqichli va integratsiyalashgan tizimga aylanib bormoqda. Har bir davlat o‘zining tabiiy boyliklari, demografik salohiyati, texnologik imkoniyatlari, siyosiy barqarorligi va logistika infratuzilmasiga qarab, global ishlab chiqarish zanjirining muayyan bo‘g‘inida ixtisoslashadi. Bu ixtisoslashuv o‘zaro to‘ldiruvchi iqtisodiy aloqalarni yaratadi va barcha mamlakatlarning nisbiy ustunliklaridan samarali foydalanishga imkon beradi. Xalqaro mehnat taqsimoti orqali davlatlar o‘z iqtisodiyotini diversifikatsiya qiladi, mahsulotlar tannarxini pasaytiradi, ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi. Bu esa milliy daromadning oshishiga, eksport salohiyatining kengayishiga va texnologik rivojlanishga turtki beradi. Masalan, Xitoy sanoat mahsulotlari, Germaniya texnik uskunalar, AQSh IT va moliyaviy xizmatlar bo‘yicha dunyo bozorida yetakchi hisoblanadi. Ularning barchasi aynan mehnat taqsimotidagi ixtisoslashuv natijasida global yetakchilikni saqlab qolmoqda. Global iqtisodiyotda xalqaro mehnat taqsimoti komparativ ustunlik nazariyasi asosida faoliyat ko‘rsatadi. Har bir mamlakat, o‘zining eng samarali ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan tovar yoki xizmat turiga ixtisoslashadi va boshqa mamlakatlar bilan savdo qiladi. Bu o‘zaro manfaatli almashuv umumiy

Халқаро меҳнат тақсимоти ва унинг зарурлиги

Купить