Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi | Халқаро меҳнат тақсимоти ва унинг зарурлиги - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	567.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi | Халқаро меҳнат тақсимоти ва унинг зарурлиги

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTI TUSHUNCHASI VA UNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Mehnat taqsimoti tushunchasi va uning iqtisodiy
mohiyati ………………….
1.2. Xalqaro mehnat taqsimotining shakllari va rivojlanish
bosqichlari ………….
1.3. Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy omillari va
zarurligi ………………….
II BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTINING AMALIYOTDA
KO‘RINISHI VA O‘ZBEKISTON MISOLIDA TAHLIL
2.1. Xalqaro mehnat taqsimotining global iqtisodiyotdagi roli …………………..
2.2. Xalqaro mehnat taqsimotining mamlakatlar raqobatbardoshligiga ta’siri …..
2.3. O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki va istiqbollari ……
Xulosa ……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy global iqtisodiyotda mehnat
resurslarining xalqaro miqyosda oqilona taqsimlanishi tobora muhim strategik
omilga aylanmoqda. Mamlakatlar o‘z resurslari, iqlim va inson kapitaliga ko‘ra
turli sohalarda ixtisoslashadi. Bu esa xalqaro mehnat taqsimotining
chuqurlashuviga olib kelmoqda. Jahon sav dosining rivojlanishi, transmilliy
korporatsiyalar sonining ortishi, sanoat va xizmatlar sohasining turli davlatlarga
taqsimlanishi mehnat taqsimotining yangi bosqichga ko‘tarilganidan dalolat
beradi. Ayniqsa, ishlab chiqarish zanjirining bosqichma-bosqich dunyo bo‘ylab
tarqatilishi, bir mahsulotning turli qismlari har xil mamlakatlarda ishlab
chiqarilishi bunga yaqqol misoldir. O‘zbekiston ham ushbu global tizimda faol
ishtirok etishga intilmoqda. Eksport salohiyati, chet el investitsiyalariga
ochiqlik, va mehnat kuchining nisbiy arzonligi O‘zbekiston uchun xalqaro
mehnat taqsimotida o‘z o‘rnini topish imkonini beradi. Shuningdek, ishsizlikni
kamaytirish, sanoatni modernizatsiyalash va raqobatbardoshlikni oshirishda
ham xalqaro mehnat taqsimoti muhim vosita sanaladi. Shu sababli, mazkur
mavzuning chuqur o‘rganilishi, uning iqtisodiy, amaliy va nazariy asoslarini
tahlil qilish nihoyatda dolzarbdir. Bu nafaqat ilmiy qiziqish, balki davlat
siyosati darajasida ahamiyat kasb etadigan masaladir 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro mehnat taqsimoti
muammosi iqtisodiy fan doirasida uzoq yillardan beri o‘rganib kelinmoqda.
Dastlab Adam Smit “Millat boyligi” asarida mehnat taqsimotining ichki
samaradorligi haqida so‘z yuritgan bo‘lsa, Devid Rikardo bu g‘oyani xalqaro
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4savdoga tatbiq etib, komparativ ustunlik nazariyasini yaratgan. Keyinchalik E.
Xekcher va B. Olin mehnat resurslari, kapital va yerning mavjudligi asosida
mamlakatlararo ixtisoslashuvni tahlil qilgan. Pol Krugman esa zamonaviy
xalqaro savdo va mehnat bozorining dinamikasini tushuntiruvchi yangi
nazariyalarni ishlab chiqqan. O‘zbekistonlik olimlar – R. Qodirov, A. Yusupov,
B. Xoshimov va boshqalar milliy iqtisodiyotning xalqaro tizimdagi o‘rnini
aniqlash, eksport tarmoqlarining shakllanishi va mehnat samaradorligini
oshirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borgan. Shu bilan birga, global
texnologik almashinuv, infratuzilma rivoji va logistika tarmoqlari bilan bog‘liq
jihatlar hali ham chuqur o‘rganilishga muhtoj. Ayniqsa, O‘zbekistonning
xalqaro mehnat taqsimotida faol va barqaror ishtirokini ta’minlash uchun
yangicha ilmiy yondashuvlarga ehtiyoj bor. Mavzuning nazariy asoslari puxta,
ammo milliy kontekstdagi amaliy tahlilni kengaytirish dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundan iboratki, u xalqaro iqtisodiyot nazariyalarida muhim
o‘rin tutuvchi mehnat taqsimoti tushunchasini chuqur tahlil etishga xizmat
qiladi. Mehnatning xalqaro darajadagi taqsimlanishi, mamlakatlar o‘rtasidagi
ixtisoslashuv va komparativ ustunliklar doirasida ilmiy asoslangan
tushunchalarni shakllantiradi. Bu esa talabalarda xalqaro savdo, ishlab chiqarish
va resurslardan foydalanishning nazariy poydevorini mustahkamlashga yordam
beradi. Amaliy jihatdan esa mazkur mavzu O‘zbekistonning iqtisodiy
strategiyasini shakllantirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro
mehnat taqsimoti orqali mamlakat eksporti kengayishi, investitsiya jalb qilish
imkoniyatlari ortishi va raqobatbardosh tarmoqlar aniqlanishi mumkin. Shu
bilan birga, mehnat resurslarining xalqaro bozorlar talabiga mos ixtisoslashuvi
O‘zbekiston mehnat bozorini takomillashtirishda asos bo‘la oladi. Mavzuni
o‘rganish orqali siyosiy qarorlar asoslanadi, milliy iqtisodiy ustuvorliklar
belgilanadi va mehnat samaradorligi oshiriladi.

5Kurs ishi mavzusining obyekti – xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidagi
mehnat taqsimoti jarayonidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti xalqaro mehnat taqsimotining
shakllanishi, uning turlari, omillari, iqtisodiy samaradorligi va O‘zbekiston
misolida uning ko‘rinishlarini o‘rganishga qaratilgan.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – xalqaro mehnat taqsimoti mohiyatini
nazariy va amaliy jihatdan chuqur yoritish, uning zarurligini asoslash hamda
O‘zbekistonning ushbu jarayondagi ishtiroki va istiqbollarini tahlil qilishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Mehnat taqsimotining iqtisodiy mohiyatini yoritish;
 Xalqaro mehnat taqsimotining shakllari va rivojlanish bosqichlarini
aniqlash;
 Ushbu taqsimotning zaruriyatini belgilovchi asosiy omillarni tahlil qilish;
 Xalqaro mehnat taqsimotining global iqtisodiyotdagi o‘rnini ochib berish;
 Uning mamlakatlar raqobatbardoshligiga ta’sirini o‘rganish;
 O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini tahlil qilish va
istiqbollarni ko‘rsatish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTI TUSHUNCHASI VA UNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Mehnat taqsimoti tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
Mehnat taqsimoti insoniyat taraqqiyotining eng qadimiy va asosiy
tamoyillaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini
ta’minlovchi muhim omil sifatida iqtisodiy nazariyada alohida o‘rin egallaydi.
Bu tushuncha jamiyatdagi har bir insonning mehnat faoliyatini turli
yo‘nalishlar, kasblar, tarmoqlar va hududlar kesimida ixtisoslashgan holda
taqsimlanishini anglatadi. Boshqacha aytganda, har bir shaxs, korxona yoki
mamlakat o‘z resurslariga qarab ma’lum yo‘nalishga ixtisoslashadi va bu orqali
ishlab chiqarish hajmi va sifati ortadi.
Mehnat taqsimoti ikki asosiy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: ichki (milliy) va
tashqi (xalqaro) mehnat taqsimoti. Ichki mehnat taqsimoti mamlakat doirasida
tarmoqlar, kasblar, hududlar kesimida resurslarning bo‘linishini anglatadi.
Tashqi, ya’ni xalqaro mehnat taqsimoti esa butun dunyo miqyosida sodir
bo‘ladi. Bu yerda mamlakatlar o‘zining nisbiy ustunliklariga ko‘ra
ixtisoslashadi. Masalan, bir davlat sanoatda, boshqasi qishloq xo‘jaligida yoki
xizmat ko‘rsatishda yuqori samaradorlikka ega bo‘lishi mumkin.
Tarixiy nuqtai nazardan, mehnat taqsimoti jamiyat taraqqiyotining barcha
bosqichlarida mavjud bo‘lgan. Ilk davrlarda u jins va yoshga qarab bo‘lingan
bo‘lsa, keyinchalik hunarmandchilik va qishloq xo‘jaligida chuqurlashgan.
Sanoat inqilobi davrida esa mehnat taqsimoti yangi bosqichga ko‘tarilib, sanoat
korxonalarida mutaxassislikka asoslangan bo‘linish kuchaydi. Bu esa masshtab
iqtisodiyotini yuzaga keltirdi va ishlab chiqarish unumdorligini keskin oshirdi.
Iqtisodiy nazariyada mehnat taqsimotiga oid dastlabki asosli tushunchalarni
Adam Smit ilgari surgan. U 1776 yilda chop etilgan “Millat boyligi” asarida

7mehnat taqsimotining iqtisodiy samaradorlikni oshirishi, ixtisoslashuv orqali
mahsuldorlikni ko‘paytirishi va bozor hajmini kengaytirishi haqida fikr
bildirgan. Smitning fikricha, bir xil vazifani bajaruvchi ishchining mahorati
oshadi, ish vaqtini tejaydi va mexanizatsiyalashishga zamin yaratadi.
Shuningdek, Devid Rikardo esa “komparativ ustunlik nazariyasi” orqali mehnat
taqsimotining xalqaro miqyosdagi afzalliklarini ko‘rsatdi. Unga ko‘ra, har bir
mamlakat eng samarali ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan sohalarga
ixtisoslashishi orqali barcha davlatlar yutadi.
Zamonaviy iqtisodiy nazariyalar ham mehnat taqsimotining ijtimoiy-
iqtisodiy ahamiyatini keng qamrovda ko‘rib chiqadi. Jumladan, Pol Krugman
tomonidan ishlab chiqilgan “yangi savdo nazariyasi”da ishlab chiqarish
omillarining joylashuvi, o‘lcham iqtisodiyoti va mehnat taqsimoti global
raqobatning asosiy elementlari sifatida qaraladi. Bu nazariyalar xalqaro savdo
oqimlarini izohlash, transmilliy korporatsiyalar faoliyati va ishlab chiqarishning
globallashuvini tushunishda asos bo‘ladi.
Mehnat taqsimotining iqtisodiy mohiyati, avvalo, samaradorlikni oshirish
bilan bog‘liq. Ishlab chiqarish tarmoqlarining ixtisoslashuvi natijasida
texnologik jarayonlar soddalashadi, resurslar tejab-tergab ishlatiladi,
mahsulotlar sifatli va arzon ishlab chiqariladi. Bu esa bozorlar kengayishiga,
eksport salohiyatining oshishiga va xalqaro aloqalarning rivojlanishiga olib
keladi.
Shuningdek, mehnat taqsimoti bozor infratuzilmasining rivojlanishiga,
logistika, axborot almashinuvi va moliyaviy oqimlarning kuchayishiga ham
bevosita ta’sir qiladi. Bugungi kunda yirik ishlab chiqaruvchilar turli
mamlakatlarda joylashgan zavodlar va filiallar orqali mahsulot yaratmoqda.
Masalan, smartfonning dizayni AQShda yaratiladi, detallar Janubi-Sharqiy
Osiyoda ishlab chiqariladi, yig‘ilishi esa boshqa hududlarda amalga oshiriladi.
Bu – xalqaro mehnat taqsimotining real ifodasidir.

8Ixtisoslashuv nafaqat ishlab chiqarish, balki ta’lim, ilmiy-tadqiqot, sog‘liqni
saqlash kabi sohalarda ham kuchaymoqda. Har bir davlat o‘zining resurs
salohiyati, iqlimi, kadrlar bazasi va infratuzilmasiga ko‘ra o‘ziga mos
tarmoqlarda ustunlikka ega bo‘lishga intiladi. Masalan, Shveytsariya moliyaviy
xizmatlar bo‘yicha, Germaniya sanoat asbob-uskunalari, Hindiston axborot
texnologiyalari, Xitoy esa arzon ishlab chiqarish kuchi bilan tanilgan.
Mehnat taqsimotining ijobiy jihatlari qatorida:
Biroq mehnat taqsimoti bilan bog‘liq ayrim salbiy holatlar ham mavjud.
Masalan, haddan tashqari ixtisoslashgan iqtisodiyot biror sohadagi inqiroz yoki– Iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishi;
– Ishlab chiqarish tannarxini
pasaytirishi;
– Ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirishi;
– Bozorlarni kengaytirishi;
– Texnologik taraqqiyotni
rag‘batlantirishi;
– Raqobatbardoshlikni kuchaytirishi
kabilarni sanash mumkin.

9narx o‘zgarishidan butun mamlakatga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu
sababli iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan diversifikatsiya siyosati bilan birga
olib borilishi lozim. Mehnat taqsimoti ishchilarning kasbiy rivojlanishiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatsa-da, ba’zida ularni faqat bir soha bilan cheklab qo‘yadi.
Bugungi kunda mehnat taqsimoti innovatsion iqtisodiyot, raqamli
texnologiyalar va intellektual resurslar asosida yanada murakkab tus olmoqda.
Ayniqsa, sun’iy intellekt, avtomatlashtirish va IT sohasining jadal rivojlanishi
natijasida mehnatning ayrim shakllari ortiqcha bo‘lib bormoqda. Bu esa yangi
ixtisosliklarni talab qiladi va mehnat taqsimotining qayta shakllanishiga sabab
bo‘ladi.
O‘zbekiston sharoitida ham mehnat taqsimoti mamlakat iqtisodiy
taraqqiyotining asosiy tamoyillaridan biri sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Mamlakatimizda mehnat resurslari salohiyati yuqori, yoshlar ko‘p, ta’lim tizimi
rivojlanmoqda. Shu bilan birga, energetika, paxtachilik, qishloq xo‘jaligi,
kimyo sanoati va xizmatlar sohasida xalqaro ixtisoslashuvni chuqurlashtirish
imkoniyatlari mavjud. Bu esa xalqaro mehnat bozorida O‘zbekistonning o‘rnini
mustahkamlashga xizmat qiladi.
1.2. Xalqaro mehnat taqsimotining shakllari va rivojlanish bosqichlari
Xalqaro mehnat taqsimoti – bu dunyo mamlakatlarining o‘z tabiiy, iqtisodiy,
mehnat va intellektual resurslariga asoslangan holda ma’lum sohalarda
ixtisoslashib, ishlab chiqarish faoliyatini global miqyosda bo‘lishi jarayonidir.
Bu iqtisodiy kategoriyaning asosida har bir davlat o‘ziga nisbatan ustun bo‘lgan
sohada ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadi va boshqa mamlakatlar bilan
mahsulot almashinuvi orqali ehtiyojlarini qondiradi. Ushbu taqsimot shakllari
va bosqichlari tarixiy taraqqiyot jarayonida murakkab ko‘rinishlarga ega bo‘lib
borgan.
Xalqaro mehnat taqsimotining shakllari jamiyat taraqqiyoti davomida
takomillashib, chuqurlashgan. Asosan uchta asosiy shakl ajratib ko‘rsatiladi:
tarmoqlararo mehnat taqsimoti, ichki tarmoqlararo (subtarmoqlar) taqsimot, va

10texnologik bosqichlar bo‘yicha taqsimot. Bular bir-birini to‘ldiruvchi va parallel
tarzda shakllangan tizimlar bo‘lib, har biri zamonaviy iqtisodiyotda muhim rol
o‘ynaydi.
Tarmoqlararo mehnat taqsimoti – bu mamlakatlarning butun iqtisodiyot
darajasida o‘ziga xos tarmoqlarda ixtisoslashuvini anglatadi. Masalan, ba’zi
davlatlar neft sanoatida, boshqalari esa avtomobilsozlik, oziq-ovqat, qishloq
xo‘jaligi yoki tekstil sanoatida ixtisoslashadi. Bu shakl eng qadimiy shakl
bo‘lib, xom ashyo eksportiga asoslangan iqtisodiyotlarda keng tarqalgan.
Ichki tarmoqlararo taqsimot esa konkret bir tarmoq doirasida chuqur
ixtisoslashuvni bildiradi. Masalan, mashinasozlik sohasida bir mamlakat
dvigatel ishlab chiqarsa, boshqasi korpus yasash bilan shug‘ullanadi. Bu
jarayon transmilliy kooperatsiya asosida yo‘lga qo‘yilgan va ko‘pincha
avtomobil, elektronika, farmatsevtika kabi sohalarda keng ko‘rinadi.
Texnologik bosqichlar bo‘yicha mehnat taqsimoti – bu eng murakkab
shakldir. Bu shaklda mahsulotning butun ishlab chiqarish sikli bosqichma-
bosqich turli davlatlarda amalga oshiriladi. Masalan, dizayn G‘arbda, detallar
Osiyoda, yig‘ish Janubi-Sharqiy Osiyoda, marketing esa boshqa hududlarda
amalga oshirilishi mumkin. Bu turdagi taqsimot global zanjirlar (Global Value
Chains – GVC) asosida tashkil etiladi.
Endi xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanish bosqichlarini tahlil qilamiz.
Tarixiy nuqtai nazardan, bu bosqichlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va ishlab
chiqarish vositalarining rivoji bilan chambarchas bog‘liq.
1-bosqich: Ilk tabiiy taqsimot (qadimiy davr – miloddan avvalgi asrlar).
Ilk tarixiy davrlarda insonlar tabiatdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanar, o‘z
hayotini davom ettirish uchun ovchilik, baliqchilik, dehqonchilik va
chorvachilik bilan shug‘ullanishar edi. Mehnat taqsimoti bu bosqichda asosan
jins va yoshga qarab sodir bo‘lgan: erkaklar ovga, ayollar esa uy-ro‘zg‘or
yumushlariga ixtisoslashgan. Biroq vaqt o‘tishi bilan hududlar o‘rtasida tabiiy

11resurslarning farqlanishi sababli birinchi iqtisodiy mehnat taqsimoti shakllana
boshladi.
Masalan, suvga yaqin joylarda yashovchi jamoalar baliq ovlashga
ixtisoslashgan bo‘lsa, serhosil yerlarda yashovchilar g‘alla yetishtirish bilan
shug‘ullanishgan. Cho‘l va tog‘li hududlarda esa go‘sht, teri, jun kabi
resurslarga asoslangan chorvachilik rivoj topgan. Bu ixtisoslashuvlar bevosita
resursga bog‘liq holda tabiiy vujudga kelgan bo‘lib, hali ilmiy yoki strategik
asosga ega bo‘lmagan. Biroq bu tabiiy ixtisoslashuv ilk xalqaro mehnat
taqsimotining ildizlaridan biri hisoblanadi.
Mehnat mahsulotlari dastlab jamoa ichida almashilgan bo‘lsa, keyinchalik u
boshqa jamoa yoki qabila bilan almashish, ya’ni ayirboshlash shaklida amalga
oshirilgan. Bu bosqichda savdo to‘liq barter asosida bo‘lib, umumiy qadriyat –
ya’ni pul yo‘q edi. Masalan, paxta yetishtiruvchi hududlar baliq yetishmaydigan
tog‘li qabilalarga mato evaziga go‘sht bergan.
Bu davrda mehnat taqsimoti va savdo o‘zaro ishonch va ehtiyojga asoslangan
bo‘lib, qat’iy tizimli iqtisodiy mexanizmlarga ega emas edi. Ammo aynan
ushbu tabiiy ehtiyojlar, resurslar tafovuti va turmush tarzining farqlari xalqlar
o‘rtasida ixtisoslashuv va aloqadorlikni kuchaytira boshlagan. Ayni shu jarayon
insoniyat tarixida xalqaro mehnat taqsimoti boshlangan birinchi qadamlardan
biri sifatida baholanadi.
Ilk bosqichning iqtisodiy mohiyati shundaki, insonlar o‘z ehtiyojini mustaqil
qondirishdan ko‘ra, boshqa jamoa bilan ayirboshlash orqali ko‘proq foyda
olishni tushunib yetgan. Bu esa keyingi bosqichlardagi savdo, ixtisoslashuv va
iqtisodiy hamkorlik poydevorini yaratgan. Shunday qilib, mehnat taqsimoti
evolyutsion tarzda oddiy ehtiyojlar asosida boshlanib, keyinchalik murakkab
xalqaro iqtisodiy tizimga aylangan.
2-bosqich: Yirik imperiyalar davri va hunarmandchilik (milodiy I–XV
asrlar).
Bu davrda xalqaro mehnat taqsimoti hunarmandchilik va agrar sohalarda

12kengaydi. Buyuk Ipak yo‘li orqali Osiyo va Yevropa mamlakatlari o‘rtasidagi
ayirboshlov ancha chuqurlashdi. Xitoy ipak va chinni ishlab chiqardi, Arab
mamlakatlari ziravorlar, O‘rta Osiyo esa paxta va ipak eksport qilgan. Bu
davrda davlatlar o‘z hududiy ixtisoslashuvlarini shakllantira boshladi.
3-bosqich: Sanoat inqilobi davri (XVIII – XIX asrlar).
Angliya, Germaniya va AQShda boshlangan sanoat inqilobi natijasida ishlab
chiqarish hajmi, texnik imkoniyatlar va ishchilar unumdorligi keskin oshdi. Bu
esa xalqaro mehnat taqsimotining tarmoqlararo shaklini kuchaytirdi. Yevropa
davlatlari sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda ixtisoslashdi, mustamlaka
davlatlar esa xom ashyo manbai sifatida xizmat qildi. Bu bosqichda
metropoliyalar va koloniyalar o‘rtasidagi tengsiz iqtisodiy aloqalar shakllandi.
4-bosqich: XX asrning birinchi yarmi – industriyalashgan taqsimot.
Bu davrda xalqaro mehnat taqsimoti ishlab chiqarishning sanoat asosidagi
kengayishi bilan tavsiflanadi. AQSh, Yevropa va Yaponiya yetakchi sanoat
davlatlariga aylandi. Mustaqillikka erishgan mamlakatlar ham sanoat
tarmoqlariga kirib kelishga harakat qildi. Biroq texnologik tafovutlar ularni
faqat xom ashyo eksportiga ixtisoslashtirib qo‘ydi. Bu esa global tengsizlikni
chuqurlashtirdi.
5-bosqich: XX asrning ikkinchi yarmi – transmilliy korporatsiyalar davri.
XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat tarixida ilgari kuzatilmagan darajada
texnologik taraqqiyot ro‘y berdi. Ayniqsa, kompyuterlar, avtomatlashtirilgan
tizimlar, sun’iy yo‘ldosh aloqalari va telekommunikatsiya texnologiyalarining
jadal rivojlanishi xalqaro mehnat taqsimotiga yangi bosqich ochdi. Shu davrdan
boshlab ishlab chiqarish jarayonlari tobora murakkablashib, transchegaraviy tus
ola boshladi. Endilikda bitta mahsulotni yaratish uchun dunyoning bir nechta
davlatlari ishtirok etadigan ishlab chiqarish zanjirlari paydo bo‘ldi.
Bu bosqichning asosiy belgisi – transmilliy korporatsiyalar (TMK)
faoliyatining jadal kengayishi bo‘ldi. TMKlar o‘z faoliyatini bir davlat bilan
cheklab qolmasdan, turli mamlakatlarda filiallar ochdi, ishlab chiqarish va

13yig‘ish sexlarini tarqoq joylashtirdi. Masalan, Intel mikrochiplarini loyihalash
AQShda amalga oshirilsa, ularning tayyorlanishi Janubiy Koreya yoki
Malayziyada bajariladi. Apple kompaniyasining mahsulotlari esa AQShda
dizayn qilinib, Xitoyda yig‘iladi, Yevropada esa tarqatiladi.
Transmilliy korporatsiyalar xalqaro mehnat taqsimotini faqat iqtisodiy emas,
balki texnologik va strategik jihatdan ham boshqara boshladi. Har bir davlat
TMKlar tomonidan o‘zining arzon ishchi kuchi, soliqqa oid imtiyozlari,
infratuzilmasi yoki geografik joylashuvi tufayli tanlanadigan hamkorga aylandi.
Bu esa davlatlar o‘rtasida raqobatni kuchaytirdi.
Mazkur bosqichda xalqaro mehnat taqsimoti texnologik shaklga ega bo‘ldi.
Endi nafaqat mahsulot, balki ilmiy-texnik tadqiqotlar, muhandislik xizmatlari,
dasturlash, dizayn, marketing va servis bo‘yicha ham xalqaro ixtisoslashuv
yuzaga keldi. Shu tariqa, TMKlar orqali bir necha qit’ani qamrab olgan global
ishlab chiqarish tarmoqlari paydo bo‘ldi.
Natijada, TMKlar milliy iqtisodiyotlarga ham ta’sir ko‘rsata boshladi. Ular
yangi ish o‘rinlarini yaratdi, sarmoya kiritdi, lekin shu bilan birga, ba’zi
hollarda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasaytirdi.
Shu sababli, davlatlar TMKlar bilan ishlashda muvozanatni saqlashga harakat
qildilar.
6-bosqich: XXI asr – raqamli iqtisodiyot va intellektual mehnatning
taqsimoti.
XXI asrda xalqaro mehnat taqsimoti tubdan o‘zgardi. Endi u faqat jismoniy
ishlab chiqarish faoliyati bilan emas, balki intellektual xizmatlar, raqamli
texnologiyalar va virtual ish kuchi bilan bog‘liq jarayonlarga asoslanmoqda.
Rivojlangan davlatlar ishlab chiqarishni arzon ishchi kuchiga ega
mamlakatlarga ko‘chirar ekan, o‘z e’tiborini yuqori qo‘shilgan qiymatga ega
intellektual faoliyatlarga qaratmoqda. Bunda IT, dasturlash, moliyaviy tahlil,
dizayn, virtual konsalting, onlayn ta’lim kabi sohalar yetakchi rol o‘ynaydi.

14Bu bosqichda raqamli iqtisodiyot xalqaro mehnat taqsimotining yangi
maydoniga aylandi. Endi odamlar bir joyda yashab, dunyoning boshqa
chekkasidagi kompaniyaga xizmat ko‘rsata oladi. Hindiston, Filippin, Vetnam
kabi davlatlar arzon, biroq malakali raqamli ishchi kuchi sababli global
xizmatlar eksportida old o‘ringa chiqdi. Masalan, Hindiston har yili AQSh va
Yevropaga milliardlab dollarlik IT xizmatlari eksport qiladi.
Raqamli transformatsiya natijasida bulutli texnologiyalar, masofaviy ish,
sun’iy intellekt, robotlashtirish va big data (katta ma’lumotlar) kabi yo‘nalishlar
ham xalqaro mehnat taqsimotida muhim o‘rin egallay boshladi. Bular klassik
ishlab chiqarish modelini o‘zgartirib yubordi. Endi bir mahsulot yaratishda
texnologlar, dasturchilar, dizaynerlar, marketologlar va mijozlar bir vaqtning
o‘zida turli mamlakatlardan turib hamkorlik qilmoqda.
Xalqaro taqsimot endilikda vaqt va makon cheklovlaridan xoli holga keldi.
Bu esa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun yangi imkoniyatlar, rivojlangan
davlatlar uchun esa raqobat va xavfsizlik bilan bog‘liq yangi muammolarni
keltirib chiqarmoqda. Ayniqsa, raqamli sohadagi intellektual mulkni himoya
qilish, ma’lumot xavfsizligi va kiberxavfsizlik masalalari global muammoga
aylangan.
Xalqaro mehnat taqsimoti zamonaviy bosqichda faqatgina mahsulot ishlab
chiqarish bilan cheklanmay, butun iqtisodiy zanjir – ya’ni ilmiy izlanish,
loyihalash, ishlab chiqarish, marketing, logistika, servis va xizmat ko‘rsatishni
ham qamrab olmoqda. Bu esa har bir mamlakat uchun o‘ziga mos bo‘g‘inda
samarali ishlash imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga, ularni global tizimga
qaram qiladi.
O‘zbekiston ham bu bosqichlarning ayrimlarini boshidan o‘tkazmoqda. Ayni
paytda mamlakatimiz paxta, oziq-ovqat, meva-sabzavot, energiya, tekstil
mahsulotlari ishlab chiqarish va eksport qilish orqali xalqaro mehnat
taqsimotida faol ishtirok etmoqda. Yaqin istiqbolda avtomobilsozlik, turizm, IT
xizmatlari kabi tarmoqlarda ham ishtirok kuchayishi kutilmoqda.

151.3. Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy omillari va zarurligi
Xalqaro mehnat taqsimoti zamonaviy global iqtisodiyotning ajralmas qismi
hisoblanadi. U har bir mamlakatning tabiiy, iqtisodiy va intellektual resurslariga
qarab, ishlab chiqarish jarayonida ixtisoslashuvini ta’minlaydi. Ushbu
taqsimotning shakllanishi va samaradorligi esa ko‘plab ichki va tashqi
omillarning o‘zaro ta’siri bilan belgilanadi. Xalqaro mehnat taqsimoti nafaqat
mahsulotlar almashinuvi, balki texnologiyalar, kapital, xizmatlar va ishchi
kuchi harakati orqali dunyo iqtisodiyotining integratsiyalashuvini tezlashtiradi.
Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy omillari va ta’sir
mexanizmlari
№ Omil nomi Qisqacha tavsifi Taqsimotga ta’siri
1 Tabiiy resurslar Mamlakatdagi yer, suv,
foydali qazilmalar, iqlim Resursga boy davlatlar xom
ashyo yoki energetik
mahsulotlarga ixtisoslashadi
2 Mehnat
resurslari Ishchi kuchining soni,
malakasi, narxi Arzon va ko‘p sonli ishchi
kuchiga ega davlatlar oddiy
ishlab chiqarish sohalariga
ixtisoslashadi
3 Texnologik
rivojlanish
darajasi Ilmiy-tadqiqot, yuqori
texnologiyalar,
innovatsion salohiyat Yuqori texnologik salohiyatga
ega davlatlar innovatsion
mahsulotlar ishlab chiqarishga
ixtisoslashadi
4 Kapital va
investitsiya
oqimlari Sarmoya kiritish hajmi,
investorlar faolligi Investitsiyalar ko‘p bo‘lgan
hududlar TMKlar tomonidan
ishlab chiqarish markaziga
aylantiriladi
5 Transport va
logistika
infratuzilmasi Yo‘llar, portlar, terminal
va logistika tizimlari Yaxshi infratuzilmaga ega
davlatlar xalqaro savdoda va
ishlab chiqarish zanjirlarida
ustunlikka ega
6 Siyosiy
barqarorlik va
qonunchilik
muhiti Siyosiy xavfsizlik,
qonun ustuvorligi,
iqtisodiy ishonchlilik Barqaror va qonuniy muhit
bo‘lgan mamlakatlar xalqaro
hamkorlik uchun afzal tanlanadi
7 Bozor hajmi va
iste’mol
salohiyati Aholi soni, daromad
darajasi, ichki talab
hajmi Yirik iste’mol bozorlari ko‘p
mamlakatlarni ishlab chiqarish
yoki xizmat ko‘rsatish bilan

16 bog‘laydi
1. Tabiiy resurslar farqi – xalqaro mehnat taqsimotining eng birlamchi
omillaridan biridir. Har bir davlatda yer, suv, mineral boyliklar, iqlim sharoiti
bir xilda emas. Misol uchun, OPEK davlatlari neft-gaz sanoatiga ixtisoslashgan
bo‘lsa, Yaponiyada bu kabi resurslar deyarli yo‘q, ammo texnologik salohiyati
kuchli. O‘zbekiston paxta, rangli metallar va meva-sabzavot yetishtirishda
ustunlikka ega. Shunday qilib, resurslarning notekis taqsimlanishi global
ixtisoslashuv zaruratini yuzaga keltiradi.
2. Mehnat resurslari va demografik omillar ham xalqaro mehnat taqsimotiga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Ishchi kuchining soni, sifati, malakasi va narxi muhim
jihatlardan hisoblanadi. Masalan, Xitoy va Hindiston arzon, ammo katta
hajmdagi mehnat resurslariga ega bo‘lganligi sababli ko‘plab ishlab chiqarish
korxonalari ushbu mamlakatlarda joylashgan. Aksincha, G‘arbiy Yevropa
davlatlari yuqori malakali ishchi kuchiga ega bo‘lib, asosan xizmatlar, moliya
va texnologiya sohalariga ixtisoslashgan.
3. Texnologik rivojlanish darajasi – davlatlarning mehnat taqsimotidagi
pozitsiyasini belgilovchi asosiy omillardandir. Yuqori texnologiyalar va ilmiy
tadqiqotlarga ega mamlakatlar ko‘proq innovatsion mahsulotlar ishlab
chiqarishga yo‘naltiriladi. AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya, Germaniya kabi
davlatlar yuqori qo‘shilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish orqali
xalqaro mehnat taqsimotining yuqori bo‘g‘inida turadi. Texnologik jihatdan
orqada qolgan mamlakatlar esa xomashyo, agrar mahsulotlar yoki oddiy sanoat
buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashadi.
4. Kapital va investitsiya imkoniyatlari – ishlab chiqarishni kengaytirish va
yangi bozorlarni egallashda muhim omildir. Investitsiyalar qaysi soha yoki
hududga yo‘naltirilgan bo‘lsa, o‘sha yerda ixtisoslashuv kuchayadi. Transmilliy
korporatsiyalar o‘z sarmoyasini arzon mehnat kuchi, soliqqa oid imtiyozlar,
infratuzilmaning mavjudligi kabi omillar asosida boshqa mamlakatlarga

17yo‘naltiradi. Natijada, bu hududlar muayyan mahsulot yoki xizmat turiga
ixtisoslashib, xalqaro taqsimotga jalb etiladi.
5. Transport va logistika infratuzilmasining rivojlanganlik darajasi ham
xalqaro mehnat taqsimotini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Yaxshi
rivojlangan transport tizimiga ega mamlakatlar eksport-importni osonlik bilan
amalga oshirib, ishlab chiqarish zanjirining muhim bo‘g‘iniga aylanishi
mumkin. Misol uchun, Singapur va Niderlandiya kabi davlatlar geografik qulay
joylashuvi va rivojlangan port infratuzilmasi tufayli xalqaro taqsimotda katta rol
o‘ynaydi.
6. Siyosiy barqarorlik va qonunchilik muhiti ham transchegaraviy iqtisodiy
faoliyatda ishonchli omil sifatida muhim sanaladi. Siyosiy xavfsizlik, mulk
huquqlari himoyasi, shaffof qonunchilik investorlar va ishlab chiqaruvchilar
uchun qulay sharoit yaratadi. Aks holda, ijtimoiy beqarorlik, korruptsiya va
tartibsizlik mehnat taqsimotida ishtirokni cheklaydi.
7. Bozorning hajmi va iste’mol salohiyati ham taqsimotni belgilovchi
omillardandir. Yirik bozorga ega davlatlar o‘z ichki ehtiyojini qondirish bilan
birga, eksportga ham e’tibor qaratadi. Shuningdek, yuqori iste’mol salohiyatiga
ega davlatlar boshqa mamlakatlardan turli mahsulotlarni import qiladi. Bu
jarayonda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi mamlakatlar o‘rtasida ixtisoslashuv
shakllanadi.
Endi ushbu omillar asosida xalqaro mehnat taqsimotining zarurligini tahlil
qilamiz. Birinchidan, har bir mamlakatda barcha mahsulot va xizmatlarni birday
samarali ishlab chiqarish imkoniyati mavjud emas. Bu holatda, har kim o‘ziga
nisbatan ustunlikka ega sohada ixtisoslashishi orqali iqtisodiy foyda oladi. Bu
— Devid Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan komparativ ustunlik
nazariyasining asosiy g‘oyasidir.
Ikkinchidan, xalqaro mehnat taqsimoti mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro
bog‘liqlikni kuchaytiradi, bu esa tinchlik, barqarorlik va ko‘proq hamkorlikka
olib keladi. Uchinchidan, mahsulotlarning sifatini oshiradi va narxini

18pasaytiradi, chunki ixtisoslashuv bilan tajriba, texnologiya va innovatsiyalar
rivojlanadi. To‘rtinchidan, u yangi ish o‘rinlari yaratadi, iqtisodiy o‘sishni
tezlashtiradi va aholi turmush darajasini oshiradi.
Xalqaro mehnat taqsimoti, shuningdek, ilm-fan va texnologiya rivojiga ham
turtki beradi. Raqobat kuchaygan sari, davlatlar yuqori darajadagi ixtisoslashuv,
innovatsiyalar va raqamli xizmatlar eksportiga yo‘nalmoqda. Bu esa xalqaro
bozorlarning sifatini oshiradi va ilmiy yutuqlarni global miqyosda tez
tarqalishiga sabab bo‘ladi.
Biroq xalqaro mehnat taqsimoti mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy tengsizlikni
kuchaytirishi mumkin, chunki texnologik imkoniyatlari past, moliyaviy
salohiyati cheklangan davlatlar doim past samarali tarmoqlarga qaram bo‘lib
qolish xavfini tug‘diradi. Shu sababli, ularni faol himoya qiluvchi iqtisodiy
strategiyalar, davlat siyosatlari va xalqaro hamkorlik muhim rol o‘ynaydi.

19II BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTINING AMALIYOTDA
KO‘RINISHI VA O‘ZBEKISTON MISOLIDA TAHLIL
2.1. Xalqaro mehnat taqsimotining global iqtisodiyotdagi roli
Zamonaviy global iqtisodiyotda xalqaro mehnat taqsimoti tobora murakkab,
ko‘p bosqichli va integratsiyalashgan tizimga aylanib bormoqda. Har bir davlat
o‘zining tabiiy boyliklari, demografik salohiyati, texnologik imkoniyatlari,
siyosiy barqarorligi va logistika infratuzilmasiga qarab, global ishlab chiqarish
zanjirining muayyan bo‘g‘inida ixtisoslashadi. Bu ixtisoslashuv o‘zaro
to‘ldiruvchi iqtisodiy aloqalarni yaratadi va barcha mamlakatlarning nisbiy
ustunliklaridan samarali foydalanishga imkon beradi.
Xalqaro mehnat taqsimoti orqali davlatlar o‘z iqtisodiyotini diversifikatsiya
qiladi, mahsulotlar tannarxini pasaytiradi, ishlab chiqarish samaradorligini
oshiradi va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi. Bu esa milliy daromadning
oshishiga, eksport salohiyatining kengayishiga va texnologik rivojlanishga
turtki beradi. Masalan, Xitoy sanoat mahsulotlari, Germaniya texnik uskunalar,
AQSh IT va moliyaviy xizmatlar bo‘yicha dunyo bozorida yetakchi
hisoblanadi. Ularning barchasi aynan mehnat taqsimotidagi ixtisoslashuv
natijasida global yetakchilikni saqlab qolmoqda.
Global iqtisodiyotda xalqaro mehnat taqsimoti komparativ ustunlik
nazariyasi asosida faoliyat ko‘rsatadi. Har bir mamlakat, o‘zining eng samarali
ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan tovar yoki xizmat turiga ixtisoslashadi va
boshqa mamlakatlar bilan savdo qiladi. Bu o‘zaro manfaatli almashuv umumiy

20farovonlikni oshiradi va har bir ishtirokchiga o‘z imkoniyatlaridan maksimal
darajada foydalanish imkonini beradi.
Xalqaro mehnat taqsimotining global iqtisodiyotdagi rolini chuqurroq
anglash uchun bugungi iqtisodiy tizimdagi real ko‘rinishlarni ko‘rib chiqish
muhim. Masalan, zamonaviy smartfonni olaylik: uning dizayni AQShda
yaratiladi, ekran Janubiy Koreyada ishlab chiqariladi, mikrosxemalar Tayvanda
yig‘iladi, yig‘ish esa Xitoyda amalga oshiriladi. Yevropa Ittifoqi esa uni
tarqatish va marketing bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi. Bunday
integratsiyalashgan ishlab chiqarish zanjiri – xalqaro mehnat taqsimotining eng
to‘liq ifodasidir. Bu jarayon, shuningdek, transmilliy korporatsiyalar orqali
yanada keng miqyosda amalga oshiriladi. TMKlar dunyo bo‘ylab o‘z zavod,
fabrikalarini joylashtirib, bir mahsulotni yaratishda o‘nlab davlatlarning
resurslari va mehnatini birlashtiradi. Bu esa bir vaqtning o‘zida ko‘plab
mamlakatlarda ish o‘rinlarini yaratadi, texnologiyalarni eksport qiladi,
byudjetga tushumlar olib keladi va ijtimoiy-iqtisodiy muvozanatni
shakllantiradi.Xalqaro mehnat taqsimoti, shuningdek, xalqaro savdo oqimlarini
boshqaruvchi vosita vazifasini ham bajaradi. U nafaqat mahsulotlar, balki
xizmatlar, intellektual mulk, kapital va ishchi kuchi harakatining yo‘nalishlarini
belgilaydi. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar aynan mehnat
taqsimotidagi o‘zaro to‘ldiruvchanlik tufayli rivojlanadi. Bu jarayonlar esa, o‘z
navbatida, jahon iqtisodiyotining o‘sish sur’atlarini tezlashtiradi.
Mehnat taqsimoti global raqobatni kuchaytiradi. Davlatlar mahsulot sifatini
oshirish, ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish, texnologiyalarni joriy qilish va
innovatsiyalarni tadbiq etish orqali xalqaro bozorda ustunlikka erishishga
intiladi. Bu raqobat esa yangi ishlanmalar, yuqori daromadli sohalarning paydo
bo‘lishi va iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.Biroq xalqaro
mehnat taqsimoti har doim ham bir xil samarali natijalarni bermaydi.
Texnologik jihatdan rivojlangan davlatlar ko‘proq foyda ko‘radi, resurslarga
qaram davlatlar esa kamroq ulushga ega bo‘ladi. Shu sababli, xalqaro mehnat

21taqsimoti global tengsizlikni ham yuzaga keltirishi mumkin. Ayniqsa, faqat
xom ashyo eksportiga tayanadigan mamlakatlar o‘z iqtisodiyotini yetarli
darajada rivojlantira olmaydi. Bunday holatlarni bartaraf etish uchun davlatlar
o‘z milliy iqtisodiy strategiyasini to‘g‘ri shakllantirishi, yuqori qo‘shilgan
qiymatga ega sohalarga yo‘naltirilgan investitsiyalarni jalb qilishi va ilg‘or
texnologiyalarni o‘zlashtirishi lozim. Xalqaro mehnat taqsimoti, shuningdek,
rivojlanayotgan davlatlar uchun ta’lim, salohiyatni oshirish va zamonaviy
kadrlar tayyorlash sohalarini rivojlantirishga turtki beradi. Chunki xalqaro
ishlab chiqarish zanjirida ishtirok etish uchun malakali ishchi kuchi, zamonaviy
boshqaruv, xorijiy tillarni biladigan xodimlar talab qilinadi. Bu esa iqtisodiy
modernizatsiyani ta’minlash bilan birga, inson kapitalining rivojiga ham xizmat
qiladi.Bundan tashqari, xalqaro mehnat taqsimoti orqali innovatsiyalar tezroq
tarqaladi. Bir davlatda yaratilgan texnologik yangilik boshqalar tomonidan
tezda qabul qilinadi va ishlab chiqarishga joriy etiladi. Shu bilan birga,
ixtisoslashuv ilmiy-texnik hamkorlikni kuchaytiradi, qo‘shma ilmiy markazlar
va startaplar paydo bo‘ladi.
Xalqaro mehnat taqsimoti jahon iqtisodiyotining asosiy drayveri sifatida
barqaror rivojlanish, savdo-iqtisodiy integratsiya, siyosiy barqarorlik va
mintaqalararo aloqalarning kengayishiga xizmat qilmoqda. Uning mavjudligi
global iqtisodiy inqirozlarni yumshatishda, zaxira bozorlarni shakllantirishda va
iqtisodiy tahdidlarga qarshi birgalikda harakat qilishda muhim rol
o‘ynaydi.Shuningdek, xalqaro mehnat taqsimoti iqlim o‘zgarishi va ekologik
muammolarni kamaytirishda ham vosita bo‘lishi mumkin. Masalan, ekologik
toza ishlab chiqarish usullariga ega mamlakatlar “yashil texnologiyalar”
eksportini yo‘lga qo‘yib, global isish muammolarini yengillashtiradi. Shu bilan
birga, texnologiyalar almashinuvi ekologik me’yorlarning standartlashuviga
olib keladi.

22Yuqoridagi jadval va grafikdan ko‘rinib turibdiki, bugungi kunda xalqaro
mehnat taqsimotida eng katta ulushni Osiyo mintaqasi egallab turibdi.
Jumladan, Osiyoning umumiy sanoat mahsulotlari eksportidagi ulushi 44 foizni
tashkil etmoqda. Bu esa Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya, Hindiston va boshqa
sanoatlashgan davlatlarning global ishlab chiqarish zanjirlaridagi yetakchiligini
ko‘rsatadi. Ayniqsa, Xitoy xalqaro avtomobil, elektronika, kiyim-kechak va
qurilish texnikasi sohalarida jahon bozorining muhim ishtirokchisiga aylangan.
Yevropa Ittifoqi esa ko‘proq xizmatlar eksportida yetakchilik qilmoqda —
33,5%. Bu mintaqa asosan moliyaviy xizmatlar, logistika, professional
maslahatlar, IT texnologiyalar va intellektual mulk asosida ixtisoslashmoqda.
Bu esa, o‘z navbatida, mehnat taqsimotining intellektual shakli tobora kuchayib
borayotganini anglatadi.
Shimoliy Amerikada xizmatlar eksporti 29,7% ni tashkil qilmoqda. Bu
hududda asosan AQSh va Kanada ilm-fan, tibbiyot, raqamli texnologiyalar,

23ta’lim va moliya sohalarida xalqaro ixtisoslashuvga ega. Misol uchun,
AQShning Silikon vodiysi global dasturiy ta’minot, sun’iy intellekt va
startaplar markazi hisoblanadi.
Afrika esa 25,6% ulush bilan asosan xom ashyo va tabiiy resurslar eksporti
bo‘yicha ixtisoslashgan. Bu esa Afrika qit’asining xalqaro mehnat taqsimotida
hali yuqori qo‘shilgan qiymatga ega sohalarga kira olmaganini ko‘rsatadi.
Masalan, Nigeriyada neft, Kongo Demokratik Respublikasida kobalt, Janubiy
Afrikada platina va olmos asosiy eksport turlaridir. Bu xomashyo eksporti esa
mintaqani resurslarga qaram holatda qoldirgan.
Janubiy Amerika esa 12,8% ko‘rsatkich bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
(soya, go‘sht, qahva) va xomashyo (mis, temir) eksportida faol ishtirok
etmoqda. Biroq, bu mintaqa hamon to‘liq ixtisoslashgan xizmatlar yoki yuqori
texnologiyali mahsulotlarga yetarlicha kira olmayapti.
Okeaniya esa eng past ulushga ega bo‘lib, xalqaro mehnat taqsimotida
unchalik faol emas. Bu mintaqada asosan Avstraliya va Yangi Zelandiya
xizmatlar eksporti, kon sanoati va qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan.
Bu statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, xalqaro mehnat taqsimoti bugungi
global iqtisodiyotda aniq strukturaga ega. Har bir mintaqa o‘zining
afzalliklariga asoslangan ixtisoslashuv orqali xalqaro bozorning muayyan
bo‘g‘inida faoliyat yuritmoqda. Shu bilan birga, past darajadagi mamlakatlar
yuqori qo‘shilgan qiymatga ega sohalarga o‘ta olmayotgani global tengsizlikni
saqlab qolmoqda.Ayniqsa, O‘zbekiston uchun bu ko‘rsatkichlar muhim tahliliy
asos bo‘lib xizmat qiladi. Mamlakat hali xizmatlar va yuqori texnologiyali
mahsulotlar eksportida global zanjirga to‘liq qo‘shilmagan bo‘lsa-da, qishloq
xo‘jaligi, to‘qimachilik, kon sanoati va qurilish materiallari eksporti orqali
o‘ziga xos pozitsiyaga ega. Biroq bu sohalarda ishlab chiqarishning chuqur
qayta ishlash bosqichlarini rivojlantirish, yangi texnologiyalarni joriy qilish va
xizmatlar sektorini kengaytirish orqali xalqaro mehnat taqsimotida yuqori
o‘rinlarni egallash mumkin.

24 Yevropa xizmatlar eksportida yetakchi bo‘lib, umumiy ulushning 33.5% ini
tashkil etmoqda.
Shimoliy Amerika 29.7% bilan ikkinchi o‘rinda.
Osiyo 22% ulushga ega bo‘lib, xizmatlar eksportida tez sur’atlarda o‘sib
bormoqda.
Janubiy Amerika (6.1%), Afrika (4.8%) va Okeaniya (3.9%) esa pastroq
ulushga ega.
·

252.2. Xalqaro mehnat taqsimotining mamlakatlar raqobatbardoshligiga
ta’siri
Xalqaro mehnat taqsimoti zamonaviy dunyo iqtisodiyotining ajralmas
tarkibiy qismi sifatida mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni nafaqat
mustahkamlab boradi, balki ularning raqobatbardoshlik darajasiga ham bevosita
ta’sir qiladi. Raqobatbardoshlik — bu davlatning xalqaro bozorlarda o‘z
mahsulot yoki xizmatlarini samarali ishlab chiqarish va eksport qilish orqali
iqtisodiy o‘sishni ta’minlash qobiliyatidir. Bu tushuncha global mehnat
bozoridagi ixtisoslashuv darajasi bilan uzviy bog‘liqdir.
Xalqaro mehnat taqsimoti doirasida har bir mamlakat o‘zining nisbiy
ustunliklariga qarab muayyan sohada ixtisoslashadi. Bu ixtisoslashuv mahsulot
sifati, ishlab chiqarish tannarxi, ishlab chiqarish hajmi va logistika xarajatlariga
ta’sir ko‘rsatadi. Natijada, mamlakat ushbu sohada boshqa davlatlar bilan
solishtirganda ustun pozitsiyani egallab, eksport salohiyatini oshiradi. Aynan
mana shu ustunlik mamlakatlarning raqobatbardoshligini belgilovchi omil
hisoblanadi.
Misol uchun, Germaniya avtomobil sanoatiga ixtisoslashib, "Volkswagen",
"BMW", "Mercedes-Benz" kabi global brendlarni dunyoga tanitgan. Bu
sohadagi yuksak texnologiya, samaradorlik, ishonchlilik Germaniya avtomobil
sanoatini boshqa mamlakatlarga qaraganda raqobatbardosh qiladi. Xuddi
shunday, Janubiy Koreya elektronika va kema qurishda, Xitoy esa umumiy
sanoat ishlab chiqarishda, AQSh — axborot texnologiyalari va moliyaviy
xizmatlarda global yetakchilikka erishgan.
Xalqaro mehnat taqsimoti orqali mamlakatlar o‘zining mavjud resurslari,
mehnat kuchi, texnologik imkoniyatlari va infratuzilmasiga qarab ixtisoslashuv
orqali iqtisodiy o‘sishga erishadi. Ixtisoslashuv darajasi oshgani sayin, mahsulot
sifatlanadi, tannarx kamayadi va eksport imkoniyatlari kengayadi. Bu esa
mamlakatning jahon bozoridagi ulushini kengaytiradi va u xalqaro raqobat
maydonida faolroq ishtirok eta boshlaydi.

26Boshqa tomondan, mehnat taqsimoti mamlakatlar o‘rtasida innovatsion
raqobatni kuchaytiradi. Buning natijasida har bir davlat texnologik yutuqlarni
ishlab chiqishga, ishlab chiqarishni modernizatsiyalashga, samaradorlikni
oshirishga intiladi. Masalan, Yaponiya robototexnika sohasida global ilg‘or
texnologiyalarni yaratgan va shu orqali ushbu sohada raqobatbardoshlikni
mustahkamlagan.
Mehnat taqsimoti raqobatbardoshlikni oshirishda quyidagi yo‘nalishlarda
ta’sir ko‘rsatadi:
Ixtisoslashuv orqali samaradorlikni oshiradi – har bir davlat o‘ziga eng mos
sohaga e’tibor qaratadi, bu esa resurslardan oqilona foydalanishga olib keladi.
Tannarxni pasaytiradi – mehnat unumdorligi oshgani sari ishlab chiqarish
xarajatlari kamayadi va mahsulot global bozorda raqobatbardosh bo‘ladi.
Yangi texnologiyalarni joriy etishga undaydi – texnologik o‘zgarishlar
taqsimotda ustunlikni saqlab qolish uchun doimiy yangilanishni talab etadi.
Eksport hajmini oshiradi – ixtisoslashgan sohalar xalqaro bozorda talab
yuqori bo‘lgan mahsulotlarni taklif etadi.
Ishlab chiqarish zanjiriga kirish imkonini beradi – bu esa yangi investorlar va
savdo hamkorlarini jalb qilishga yordam beradi.
Shu bilan birga, xalqaro mehnat taqsimoti ba’zi hollarda raqobatbardoshlikka
salbiy ta’sir ham ko‘rsatishi mumkin. Ayniqsa, resurslarga qaram mamlakatlar
faqat xom ashyo eksportiga tayanib qolsa, ular global iqtisodiy o‘zgarishlarga
nisbatan zaif bo‘lib qoladi. Narxlar tebranishi, tashqi talabning pasayishi kabi
omillar ularning iqtisodiyotini izdan chiqarishi mumkin.
Yana bir xavf – haddan tashqari ixtisoslashuv. Agar mamlakat faqat bir yoki
ikki sohada ixtisoslashsa, boshqa sohalar rivojlana olmaydi va bu iqtisodiy
xavfsizlikka tahdid tug‘diradi. Shuning uchun raqobatbardoshlikni saqlab qolish
uchun diversifikatsiyalangan ixtisoslashuv zarur.
Xalqaro reytinglarda ham mehnat taqsimoti bilan bog‘liq raqobatbardoshlik
ochiq ko‘rinadi. Misol uchun:

27Yuqorida taqdim etilgan jadvalda dunyoning yetakchi davlatlari bo‘yicha
2023-yildagi Global Competitiveness Index (GCI) reytingi, ularning asosiy
ixtisoslashgan eksport sohalari va eksport hajmlari keltirilgan. Jadvaldan
ko‘rinib turibdiki, raqobatbardosh davlatlarning barchasi xalqaro mehnat
taqsimotida yuqori texnologiyali, ilm-fan asosidagi yoki xizmatlar tarmog‘ida
chuqur ixtisoslashgan. Bu holat ularning xalqaro bozorlarda ustun mavqega ega
ekanligini tasdiqlaydi.
Shveytsariya GCI reytingida 1-o‘rinda. Bu davlat farmatsevtika mahsulotlari,
moliyaviy xizmatlar va intellektual innovatsiyalar sohalarida ixtisoslashgan.
Eksport hajmi 350 mlrd dollarni tashkil etadi. Shveytsariya farmatsevtika
sohasida “Novartis”, “Roche” kabi dunyoga mashhur brendlar bilan tanilgan.
Mehnat taqsimotida yuqori darajadagi ilmiy salohiyat va raqamli texnologiyalar
asosiy rol o‘ynaydi.
Singapur logistika va elektronika sohasida raqobatbardosh. GCI bo‘yicha 2-
o‘rinda turadi va 450 mlrd dollarlik eksport bilan global xizmatlar va tranzit
markaziga aylangan. Port xizmatlari, bank sektori va sun’iy intellekt
texnologiyalari Singapur iqtisodiyotining tayanch nuqtalari hisoblanadi. U

28xalqaro ishlab chiqarish va xizmatlar zanjirining strategik uzeli bo‘lib xizmat
qilmoqda.
AQSh xalqaro xizmatlar eksporti bo‘yicha yetakchi — 780 mlrd dollar. Bu
ko‘rsatkich IT, mudofaa sanoati, moliyaviy xizmatlar, kino industriyasi, yuqori
o‘quv yurtlari va konsalting sohalari bilan bog‘liq. “Google”, “Microsoft”,
“Amazon” kabi kompaniyalar orqali AQSh global xizmatlar bozorida ustunlikni
saqlab kelmoqda. GCI bo‘yicha 3-o‘rinni egallashi ham ana shu omillar bilan
bog‘liq.
Germaniya dunyoda avtomobilsozlikda yetakchilardan biri bo‘lib, 710 mlrd
dollar eksport qiladi. Bu davlatda ishlab chiqariladigan “BMW”,
“Volkswagen”, “Mercedes-Benz” kabi brendlar sanoatning yuqori darajadagi
texnik sifati bilan ajralib turadi. Mehnat taqsimotida u texnologik asbob-
uskunalar, kimyo sanoati va muhandislik xizmatlari bo‘yicha chuqur
ixtisoslashgan.
Niderlandiya logistika va agrotexnologiyalarga ixtisoslashgan bo‘lib, 420
mlrd dollarlik eksportga ega. Gollandiyaning Rotterdam porti Yevropadagi eng
yirik tranzit nuqtasi hisoblanadi. Bu davlat raqamli texnologiyalarni qishloq
xo‘jaligiga tatbiq etishda ilg‘or bo‘lib, issiqxona klasterlari orqali dunyodagi
eng yirik eksportchilar safida.
Xitoy sanoat mahsulotlari eksportida dunyo yetakchisi hisoblanadi. Uning
2023-yildagi eksport hajmi 2.6 trln dollardan oshdi. Xitoy arzon va ko‘p sonli
mehnat resurslariga tayangan holda xalqaro mehnat taqsimotining ishlab
chiqarish bosqichini egallagan. Uning raqobatbardoshligi sanoat masshtablarida
yotadi. Biroq endilikda Xitoy yuqori texnologiyalarga (5G, AI, kosmik
texnologiyalar) ham faol yo‘nalmoqda.
O‘zbekiston GCI reytingida 87-o‘rinda bo‘lsa-da, so‘nggi yillarda xalqaro
mehnat taqsimotida o‘z o‘rnini mustahkamlashga harakat qilmoqda. 2023-yilda
mamlakat to‘qimachilik mahsulotlari eksporti 3 milliard dollardan oshdi. Paxta,
ip-kalava, tayyor kiyim-kechak, tekstil hamda meva-sabzavot mahsulotlari

29xorijiy davlatlarga eksport qilinmoqda. Shuningdek, kon sanoati (oltin, mis,
uran), energetika va transport-logistika sohalarida ixtisoslashuv yo‘nalishlari
kuchaymoqda.
Xalqaro mehnat taqsimoti va raqobatbardoshlik:
Davlat GCI reytingi
(2023) Ixtisoslashgan
soha Eksport hajmi
(mlrd $)
Shveytsariya 1 Farmatsevtika,
moliya 350
Singapur 2 Logistika,
elektronika 450
AQSh 3 IT, moliya,
xizmatlar 780
Germaniya 4 Avtomobilsozlik,
muhandislik 710
Niderlandiya 5 Logistika,
agrotexnologiya 420
Xitoy 12 Sanoat,
texnologiya 2600
O‘zbekiston 87 To‘qimachilik,
kon sanoati 3
Ushbu tahlillar xalqaro mehnat taqsimotida yuqori texnologiyali xizmatlar va
ilmiy salohiyatga tayanuvchi davlatlar yuqori GCI reytinglarini egallayotganini
ko‘rsatadi. Ular nafaqat mahsulot ishlab chiqaradi, balki global qiymat
zanjirining eng daromadli bo‘g‘inlarida faoliyat yuritadi. Bu esa ularga barqaror
iqtisodiy o‘sish, innovatsion yetakchilik va ta’sirchan siyosiy mavqe olib keladi.
Shu bilan birga, resurslarga tayanadigan yoki past qayta ishlovchi
iqtisodiyotga ega mamlakatlar raqobat maydonida ortda qolmoqda. Ularning
asosiy eksport mahsulotlari xomashyo bo‘lib, narxlardagi tebranishlarga qattiq

30bog‘liq. Bunday davlatlar uchun yuqori qo‘shilgan qiymatli sohalarga o‘tish
strategiyasi dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Raqobatbardoshlikni oshirish uchun mamlakatlar quyidagi strategik
yondashuvlarni qo‘llaydi:
Ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy kadrlar tayyorlash.
Innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va ilmiy-tadqiqotga sarmoya kiritish.
Texnologik transferni rag‘batlantirish.
Tashqi bozorlarda faol ishtirok etish.
Transport va logistika infratuzilmasini rivojlantirish

312.3. O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki va
istiqbollari
Bugungi globallashuv jarayonlarida har bir mamlakatning xalqaro mehnat
taqsimotida tutgan o‘rni uning iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilovchi
muhim omillardan biriga aylanmoqda. Xalqaro mehnat taqsimoti – bu dunyo
davlatlari o‘rtasida mehnat resurslarini ma’lum sohalarga yo‘naltirish orqali
ishlab chiqarish ixtisoslashuvi, ya’ni har bir mamlakat o‘z imkoniyatlariga
ko‘ra muayyan mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi
demakdir. O‘zbekiston ham ushbu jarayonning faol ishtirokchisi sifatida turli
bosqichlarni bosib o‘tmoqda. So‘nggi yillarda mamlakatda amalga oshirilgan
iqtisodiy islohotlar tufayli O‘zbekiston xalqaro mehnat bozorida o‘z o‘rnini
mustahkamlashga erishmoqda.
O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki, avvalo, tabiiy
resurslarga, ishchi kuchi salohiyatiga va hududiy strategik joylashuviga
tayanadi. Mamlakat oltin, uran, paxta, gaz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari kabi
xomashyo boyliklariga ega. Dastlabki yillarda O‘zbekiston eksportining asosiy
qismini aynan xomashyo – oltin, paxta, gaz tashkil etgan bo‘lsa-da, hozirgi
bosqichda sanoat, xizmatlar va qayta ishlangan mahsulotlar ulushi ortib
bormoqda. Bu esa xalqaro mehnat taqsimotida yangi ixtisoslashuv
bosqichlariga o‘tish ehtiyojini yuzaga chiqarmoqda.
2023-yilgi eksport tarkibiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Markaziy bank va
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, oltin eksporti umumiy
eksportning 33 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, xizmatlar sektori 21 foiz, sanoat
mahsulotlari 17 foiz, qishloq xo‘jaligi 8 foiz, kimyo sanoati 5 foiz va yoqilg‘ilar
4 foizni tashkil etgan. Bu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston endilikda
faqat xomashyo yetkazib beruvchi emas, balki tayyor mahsulotlar eksportchisi
sifatida ham shakllanmoqda.
To‘qimachilik sanoatida erishilayotgan natijalar bunga yorqin misoldir.
2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston to‘qimachilik mahsulotlarini 3 milliard

32dollardan ortiq hajmda eksport qilgan. Bu esa mamlakatda yaratilayotgan yangi
ish o‘rinlari, innovatsion texnologiyalar joriy etilishi va xalqaro talabga javob
beruvchi sifat standartlarining tatbiq etilayotganini ko‘rsatadi. Xalqaro mehnat
taqsimotida bu kabi sektorlarning rivojlanishi O‘zbekistonning
raqobatbardoshligini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, raqamli xizmatlar, IT-outsourcing, onlayn ta’lim, dizayn,
dasturlash, moliyaviy texnologiyalar kabi intellektual xizmatlar yo‘nalishlari
ham rivojlanib bormoqda. Xususan, Toshkent shahrida tashkil etilgan IT-Park
orqali yuzlab yoshlar xorijiy mijozlarga xizmat ko‘rsatmoqda. Bu esa
intellektual mehnat taqsimotida ham O‘zbekistonning ishtirokini
kuchaytirayotgan amaliy harakatdir.
Xalqaro savdo tashkilotlari, xususan Jahon Banki, XMT va ITC
(International Trade Centre) tomonidan olib borilayotgan baholashlarda
O‘zbekistonning eksport salohiyati yil sayin ortib borayotgani qayd etilmoqda.
2023-yilda mamlakat 190 dan ortiq davlatga mahsulot va xizmatlar eksport
qilgan. Shuningdek, yangi ishlab chiqarish klasterlari, logistika markazlari,
bojxona imtiyozlari va erkin iqtisodiy zonalar orqali O‘zbekiston global ishlab
chiqarish zanjirlariga tobora faol qo‘shilmoqda.
Biroq xalqaro mehnat taqsimotida muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun faqat
tabiiy resurslarga yoki arzon ishchi kuchiga tayanish yetarli emas.
Innovatsiyalar, bilimga asoslangan iqtisodiyot, texnologik parklar, malakali
mutaxassislar tayyorlash va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish kabi omillar bu
borada hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu bois, O‘zbekiston hukumati tomonidan
iqtisodiyotning yuqori texnologiyali va intellektual sektorlariga katta e’tibor
qaratilmoqda.
2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Milliy rivojlanish strategiyasida aynan
xalqaro kooperatsiyani kengaytirish, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish va
ixtisoslashuvni chuqurlashtirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar belgilangan.
Ushbu dastur doirasida 100 dan ortiq yangi eksport korxonalari ishga

33tushirilgan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi xorijiy texnologiyalar asosida ishlab
chiqarish olib bormoqda.
Bundan tashqari, transport va logistika infratuzilmasining rivojlanishi ham
xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirok uchun zaruriy shartlardan biridir.
Mamlakatning “Yangi Ipak yo‘li” transport loyihasida ishtirok etishi,
“Temiryo‘l+port” tamoyili asosida multimodal tashuvlarning tashkil etilishi
O‘zbekistonning mintaqaviy va transkontinental savdo yo‘llaridagi o‘rnini
mustahkamlamoqda.
Kelgusi istiqbolda, O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi pozitsiyasi
yanada barqarorlashishi kutilmoqda. Ayniqsa, yuqori qo‘shilgan qiymatga ega
mahsulotlar ishlab chiqarish, intellektual eksport, ilg‘or texnologiyalarni joriy
etish orqali mamlakat nafaqat xomashyo, balki bilim va innovatsiya
eksportchisi sifatida ham shakllanishi mumkin.

34 Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish davomida xalqaro mehnat taqsimotining
nazariy asoslari, tarixiy bosqichlari, zamonaviy shakllari va amaliyotdagi
ahamiyatini chuqur o‘rgandim. Tadqiqotlarim davomida angladimki, bugungi
globallashuv davrida xalqaro mehnat taqsimoti har bir davlat uchun o‘z
iqtisodiy salohiyatini to‘liq namoyon qilish, o‘ziga xos yo‘nalishda
ixtisoslashish va xalqaro bozorda munosib o‘rin egallash imkonini beradi. Men
o‘rgangan ma’lumotlar asosida aytishim mumkinki, bugungi kunda davlatlar
nafaqat mahsulot, balki xizmatlar va intellektual salohiyat bo‘yicha ham
xalqaro mehnat taqsimotida faol ishtirok etmoqda. Bunga raqamli iqtisodiyot,
sun’iy intellekt, moliyaviy texnologiyalar va IT-xizmatlar misol bo‘la
oladi.Men ayniqsa, O‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘rni va
istiqbollari borasida olib borgan tahlillarimda quyidagi muhim xulosalarga
keldim: mamlakatimiz tabiiy resurslar, geografik joylashuv, mehnat kuchi va
ishlab chiqarish salohiyati nuqtai nazaridan katta imkoniyatlarga ega. Shu bilan
birga, eksport tarkibini diversifikatsiyalash, xizmatlar sohasini rivojlantirish va
yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tish orqali O‘zbekiston
xalqaro mehnat taqsimotida yanada kuchliroq ishtirokchi bo‘lishi mumkin.Kurs
ishini yozar ekanman, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, savdo siyosati va sanoat
ixtisoslashuvi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham angladim. Aynan mehnat taqsimoti
orqali davlatlar o‘zaro manfaatli hamkorlik qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu
esa global iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotning negizidir.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, men bu kurs ishim orqali xalqaro mehnat
taqsimotining nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va ijtimoiy ahamiyatini ham
tushunib yetdim. Mening fikrimcha, ushbu tizimni chuqur o‘rganish har bir
iqtisodchi uchun muhimdir. Kelajakda ushbu sohadagi bilim va
ko‘nikmalarimni yanada chuqurlashtirib, amaliy faoliyatimda ham
foydalanishga intilaman.

35Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3611) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Халқаро меҳнат тақсимоти ва унинг зарурлиги

Sotib olish