Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	927.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	17 Март 2024
Расширение	pptx
Категория	Экономика

Xalqaro moliya munosabatlarida to‘lov balansini boshqarish

GWE 28Devalvatsiya. Milliy valyuta kursi(boshqa xorijiy valyutalarga
nisbatan qadri)ning pasaytirilishi. Bu tadbir milliy eksportni
rag‘batlantirish va importni jilovlash bilan bog‘liq maqsadlarda
amalga oshiriladi. Ammo, to‘lov balansini tartibga solishda
devalvatsiyaning roli, uni o‘tkazish tartiblari va ularga hamkorlik
qiluvchi mamlakatning umumiqtisodiy va moliyaviy siyosatiga
bog‘liq bo‘ladi. Devalvatsiya faqatgina, raqobatbardosh tovarlarning
eksport potentsiali va jahon bozoridagi qulay vaziyatlarning
mavjudligi sharoitidagina tovarlar eksportini rag‘batlantirishi
mumkin. Devalvatsiyaning importni cheklashga ta’siri esa, takror
ishlab chiqarish jarayonining baynalmilallashuvi hamda xalqaro
ixtisoslashuv darajasining rivojlanishi bilan, mamlakatning importni
cheklash bo‘yicha keskin choralar qo‘llash imkoniyatlari
pasayishidan kelib chiqadi.

GWE 2Reja:

To‘lov balansining iqtisodiy mohiyati va taqdim
etish shakllari.

To‘lov balansining tarkibi hamda ularga xos
xususiyatlar.

To‘lov balansiga ta’sir etuvchi omillar va uni
tartibga solishning asosiy usullari.

GWE 37E’tiboringiz uchun ra h mat !!!.

Joriy operatsiyalar hisobining ikkinchi asosiy qismi xizmatlar
balansi hisoblanadi. Xalqaro savdoda xizmatlar muhim
ahamiyatga ega. Xizmatlar balansida transport xizmatlari,
jumladan yuk yo‘lovchilarni tashish, sug‘urta, elektron, tele-
kosmik, telegraf, telefon, pochta va boshqa turdagi aloqa
xizmatlari, xalqaro turizm, ishlab chiqarish va ilmiy-texnik
tajribalarni o‘zaro almashish, ekspert xizmatlari, chet elda
diplomatik, savdo va boshqa vakolatxonalarni saqlash,
ma’lumotlar berish, ilmiy-ma’naviy va madaniy hamkorlik
xizmatlari, reklama, yarmarka va turli yig‘inlar uchun yig‘imlar
va h.k. bo‘yicha to‘lovlar va tushumlar aks etadi.

17
GWE

To‘lov balansini tuzishning turlicha uslubiyati mavjud bo‘lib,
hozirgi kunda Xalqaro valyuta fondi (XVF) taklif etgan metodika
(uslubiyat)dan, ya’ni to‘lov balansini moddalarining tasnifidan
mamlakatlar amaliyotida keng q o‘llaniladi. Mazkur uslubiyatda
ob’ektiv reallik ko‘proq ko‘rinadi, xususan to‘lov balansi ikkita
yirik bo‘limga ajratilgan. Bu, bitimlarning hisobini yuritishning
ikki tomonlama xususiyatidan, ya’ni savdo va moliyaviy
jihatidan kelib chi q qan holda yaratilgan. Tovarlar va xizmatlar
eksporti natijasida mamlakatda valyuta zaxiralari to‘planib boradi
va ular import operatsiyalari to‘loviga xizmat qilishi mumkin.

11
GWE

Nazariy jihatdan, joriy hamda kapital bilan bog‘liq
operatsiyalar hisoblari saldosi yig‘indisi moliyaviy hisobning
saldosiga teng bo‘lishi lozim. Ammo, amaliyotda hisobot
shakllanishida foydalaniladigan ma’lumotlar turli manbalardan
olinishi, aktiv va majburiyatlar qiymatining o‘zgarishi va boshqa
o‘zgarishlar to‘lov balansi qismlarining nomutanosibligiga olib
keladi. Ushbu nomutanosibliklar to‘lov balansida sof xatolar va
yo‘qotishlar
sifatida ko‘rsatiladi.
GWE
21

GWE 27To‘lov balansida taqchillik mavjud bo‘lgan davlatlar tomonidan, eksportni
rag‘batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy
kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga
qaratilgan quyidagi tadbirlar qo‘llaniladi:
Deflyatsion siyosat. Bu siyosat, ichki talabni kamaytirishga yo‘naltirilgan
holda, o‘z ichiga byudjet mablag‘larini aholiga kamroq ishlatish, baholarni
va ish haqlarini muzlatish kabilarni qamrab oladi. Uning eng asosiy
instrumentlaridan biri bo‘lib, moliyaviy va pul-kredit choralari
hisoblanadi: byudjet taqchilligini kamaytirish, Markaziy bankning hisob
stavkalarini o‘zgartirishi (diskont siyosati) kredit cheklovlari, pul
muassasining o‘sib borishiga chegara ko‘yish. Iqtisodiy pasayish,
ishsizlikning yuqori ko‘rsatkichi va to‘la foydalanilmayotgan ishlab
chiqarish quvvatlari sharoitida deflyatsiya siyosatini qo‘llash, ishlab
chiqarish va bandlikning yanada pasayishiga olib keladi. Bu esa, aholining
turmush darajasiga sezilarli salbiy ta’sir ko‘rsatib, vaziyatni yumshatish
bo‘yicha tezkor chora-tadbirlar qo‘llanilmasa, ijtimoiy nizolar kelib
chiqadi.

To‘lov balansiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillarga
quyidagilar kiradi:

Mamlakat iqtisodiy siyosatining tubdan o‘zgarishi;

Markaziy bank diskont siyosatining o‘zgarishi;

Valyuta kursining keskin tebranishi (ikkiyoqlama ta’sir);

Harbiy xarakatlarning yuzaga kelishi natijasida
xarajatlarning oshishi;

Xalqaro savdo sharoitlarining o‘zgarishi;

Inflyatsiya darajasi va boshq.
IFT25

To‘lov balansi mamlakatning jahon xo‘jaligidagi ishtiroki,
ko‘lami, tarkibi va tashqi iqtisodiy aloqalari to‘g‘risida to‘liq
tasavvurni shakllantirib, unda, bular bilan birga quyidagilar ham
aks etadi:

tovarlar, kapital va xizmatlar importiga bo‘lgan talab va
eksport taklifi bilan aniqlanadigan milliy iqtisodiyotdagi
tarkibiy muvozanatsizlik;

iqtisodiyotni bozor va davlat orqali tartibga solish holatidagi
o‘zgarishlar;

bozor kon’yunkturasidagi omillar (xalqaro raqobat darajasi,
inflyatsiya, valyuta kursining o‘zgarishi va h.k.).
24
GWE

To‘lov balansi – bir mamlakatning boshqa malakatlarga
ma’lum bir davr mobaynida haqiqatda o‘tkazgan valyutaviy
to‘lovlari va tushumlari o‘rtasidagi nisbatni, mamlakatning
xalqaro pullar harakatini o‘zida aks ettiruvchi hujjatdir. Agar
to‘lov balansida valyutaviy tushumlar to‘lovlardan ortib ketsa,
to‘lov balansi aktiv, aksincha esa passiv hisoblanadi.
GWE 6

Shuningdek, joriy operatsiyalar balansida bir
tomonlama o‘tkazmalar, xususan olingan
daromadlar, ya’ni xorijga qo‘yilgan
investitsiyalardan olingan daromadlar yoki chet
el investitsiyalariga to‘lovlar ham asosiy rol
o‘ynaydi. To‘lov balansining aynan ushbu
moddasi mamlakatda xorijiy tadbirkorlikni
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
18
GWE

34
GWEJahon amaliyotida to‘lov balansi taqchilligini
qoplashning asosiy ikkita usulidan foydalaniladi:

Vaqtinchalik usul;

So‘nggi usul.
To‘lov balansi taqchilligini qoplash ning
vaqtinchalik usul i ga xalqaro kreditlar ni jalb etish
kiradi.
So‘nggi usulda mamlakat rasmiy oltin-valyuta
zahirasini ishlatish orqali to‘lov balansi taqchilligini
bartaraf etadi.

To‘lov balansi ikkita yirik bo‘limga
bo‘linadi, ya’ni joriy operatsiyalar hisobi
(current account balance) bo‘limi hamda kapital
va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi
(capital and financial account) bo‘limi. XVF
mamlakatlar to‘lov balansini ikki xil ko‘rinishda,
ya’ni jamlangan va operatsiyalari batafsil, to‘liq
ko‘rsatilgan holda e’lon qiladi.

14
GWE

GWE 35To‘lov balansini tartibga solishning moddiy asosi bo‘lib
q uyidagilar xizmat kiladi:
• rasmiy oltin-valyuta zaxiralari;
• milliy daromadning davlat byudjeti or q ali ta q simlanadigan
q ismi;
• davlatning xal q aro iqtisodiy munosabatlarda kapital
eksport q iluvchi, kreditor, kafolat beruvchi, q arz oluvchi sifatida
bevosita q atnashishi;
• tash q i i q tisodiy operatsiyalarni me’yoriy xujjatlar va
davlat organlari yordamida tartibga solish.

To‘lov balansining iqtisodiy mohiyati va
uning tarkibi
To‘lov balansi ( Balance of payment) - xalqaro
operatsiyalarning balans hisobvarag‘i bo‘lib,
davlatning tovarlar, xizmatlar, kapitallarni olib kirish
h amda olib chiqish ko‘rsatkichlarining nisbati
ko‘rinishidagi barcha xalqaro aloqalari majmuining
puldagi ifodasidir.
IFT
3

Hisob-kitob lar balansi va to‘lov balansi orasidagi farqlar
quyidagi lar dan iborat:

to‘lov balansida mamlakatning valyuta tushumlari va to‘lovlari o‘z
ifodasini topadi, hisob-kitoblar balansida esa, davlatning tashqi iqtisodiy
aloqalar bo‘yicha talab va majburiyatlari hisobga olinadi;

to‘lov balansi faqat real tushum va to‘lovlarni ifodalaydi, hisob-kitob
balansi esa xali to‘lanmagan qarz va majburiyatlarini ham o‘z ichiga oladi;

to‘lov balansida hisob-kitob balansida o‘z ifodasini topgan xali
«uzilmagan» berilgan va olingan kreditlar hisobga olinmaydi;

to‘lov va hisob-kitob balanslarining oxirgi qoldiqlari-aktiv yoki passiv
bo‘lishi mohiyati jihatdan mos kelmaydi va qarama-qarshidir. Chunki
kreditor davlatlarning hisob-kitob balanslari asosan aktiv, to‘lov balanslari
esa passiv bo‘lishi mumkin. Qarzdor mamlakatlarda esa passiv hisob-kitob
balansi qoldig‘i ba’zi vaqtlarda aktiv to‘lov balansi qoldig‘iga to‘g‘ri keladi;

to‘lov balansi faqat to‘langan eksport va importni o‘z ichiga oladi, hisob-
kitob balansi esa xali to‘lanmagan, kreditga berilgan tovaroobortni ham o‘z
ichiga oladi.

Joriy operatsiyalar hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar
hisoblaridagi defitsitlar moliyaviy operatsiyalar hisobi evaziga
moliyalashtiriladi. Masalan, joriy operatsiyalar hisobi
defitsitining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan savdo balansi
defitsiti (import hajmining eksport hajmidan ortiqligi) asosan
moliyaviy operatsiyalar hisobidagi investitsiyalar va qarzlar
evaziga qoplanadi.

GWE
23

Xalqaro valyuta jamg‘armasining tasnifiga
binoan, to‘lov balansi:

joriy operatsiyalar hisobi;

kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisobi;

moliyaviy operatsiyalar hisobi;

sof xatolar va yo‘qotishlar kabi tarkibiy
qismlardan iborat.
GWE 7

Bundan tashqari, bir mamlakatdagi
korxonaning boshqa bir mamlakat korxonasiga katta
miqdorda b e g‘araz moliyaviy resurs taqdim etishi
yoki ixtiyoriy ravishda qarzidan voz kechishi kabi
kapital transfertlari hamda y er, tabiiy resurslar,
shartnomalar, marketing ishlanmalari kabi ishlab
chiqarilmagan nomoliyaviy aktivlar savdolari to‘lov
balansining kapital bilan bog‘liq operatsiyalar
hisobida
jamlanadi.
GWE 9

To‘lov balansining davlat tomonidan tartibga solinishi –
bu, davlatni to‘lov balansining asosiy moddalarini
shakllantirishga hamda paydo bo‘lgan taqchillikni
moliyalashtirishga yo‘naltirilgan iqtisodiy, jumladan, valyuta,
moliya, pul-kredit tadbirlarini amalga oshirishga yo‘naltirilgan
faoliyatining umumiy yig‘indisidir.
Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblari va valyuta-iqtisodiy
holatiga bog‘liq holda to‘lov balansini boshqarishning, tashqi
iqtisodiy operatsiyalarni rag‘batlantirish yoki qisqartirishga
yo‘naltirilgan turli usullari mavjud.
26
GWE

Agar mamlakatda import operatsiyalari to‘lovi uchun
etarlicha valyuta zaxiralari mavjud bo‘lmasa, u xorijdan qarz
mablag‘larini jalb etishi mumkin. Bu kabi qarz mablag‘larini
davlatlar o‘zlarining tovarlar va xizmatlar eksportini doimiy
oshirib borish orqali qoplashi mumkin. Bunday holatda,
bitimning savdo qismi (tovarlar va xizmatlarning mamlakatga
kirib kelishi) bo‘yicha chet elliklar oldida so‘ndirishni talab
qiluvchi (“-” ishorasi bilan belgilanadigan) mamlakat
qarzdorligining paydo bo‘lishiga olib keladi. Mamlakatga
norezidentlarning kreditlarini jalb etish esa mamlakatning chet
elliklar oldida moliyaviy majburiyatlarini ortishiga sabab bo‘ladi
va “+” ishorasi bilan aks ettiriladi.
12
GWE

GWE 32To‘lov balansi taqchilligi quyidagi sabablar tufayli yuzaga
keladi:
1. Ishlab chiqarish sur’atlarining tushib ketishi va
giperinflyatsiya.
2. H arbiy xarajatlarning ko‘payishi.
3. Markaziy bank valyuta zahiralarining kamligi.
4. Davlat pul-kredit siyosatining nobarqarorligi, chetdan kredit
va investitsiyalar oqimining cheklanganligi.
5. Mamlakat milliy valyutasining nobarqarorligi va unga
ishonchning yo‘qligi.
6. Milliy tovarlarning jahon bozori g a chiqarish darajasining
pastligi va hokazolar.

GWE 31Moliya va pul-kredit siyosati. To‘lov balansidagi taqchillikni
bartaraf etish maqsadida eksport qiluvchilarga byudjet
subsidiyalari beriladi, protektsionistik (ichki ishlab
chiqaruvchilarni himoyalash) maqsadlarida import bojlari
oshiriladi, mamlakatga pul oqimining kirib kelishini
rag‘batlantirish maqsadida qimmatli qog‘ozlar egasi bo‘lgan
xorijliklardan olinadigan soliqlarni bekor qilish kabi chora-
tadbirlardan keng foydalaniladi. Shuningdek, pul-kredit siyosati,
bank hisob siyosati va muomaladagi pulning massasini belgilash
tadbirlari yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqqan holda amalga
oshiriladi.

To‘lov balansida joriy operatsiyalar hisobidagi defitsit
(taqchillik) quyidagi yo‘llar orqali moliyalashtirilishi mumkin:

chet elga ma’lum bir qism milliy aktivlarni sotish, ya’ni
xorijiy mamlakatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki portfel investitsiya
shaklida turli milliy aktivlari yoki mablag‘larni qo‘yish;

chet el banklaridan, hukumatlaridan yoki xalqaro
tashkilotlardan tashqi qarz olish yordamida;

mamlakat Markaziy bankida saqlanayotgan rasmiy valyuta
zaxiralaridan foydalanish orqali, ularni taqchillikni bartaraf
etish uchun sarflash hisobiga.
16
GWE

Mamlakatdan tashqarida olingan daromadlarni investor o‘z
mamlakatiga o‘tkaza olmasligi davlatga xorijiy investitsiyalarni
kirib kelishiga keskin to‘siq bo‘lishi mumkin. Shuning uchun
ham, XVF ustavida alohida 8-kelishuv moddasi (2 (a), 3 va 4
qismlari) bo‘lib, unga ko‘ra o‘ziga xalqaro operatsiyalar bo‘yicha
majburiyat oluvchi mamlakat XVF bilan kelishmasdan turib,
joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘lovlar va turli o‘tkazmalarni
amalga oshirishda diskriminatsion valyuta cheklovlarini
o‘rnatishi mumkin emas.
19
GWE

Joriy o‘tkazmalarga turli ko‘rinishdagi bir tomonlama
o‘tkazmalar, shuningdek, qaytarmaslik sharti bilan bilan
beriladigan mablag‘lar, to‘lovlar ham qo‘shiladi. Ularni ikki
ko‘rinishga bo‘lish mumkin, ya’ni davlat operatsiyalari va
shaxsiy maqsadlar uchun bir tomonlama o‘tkazmalar. Davlat
operatsiyalari bilan bog‘liq bir tomonlama o‘tkazmalarga bir
mamlakatning boshqa bir mamlakatga iqtisodiy yordam
tariqasida bergan subsidiyasi, yoki beg‘araz yordami, xalqaro
tashkilotlarning to‘lovi, moliyaviy grantlari, foizsiz ajratmalari
va.h.k. kiradi.
20
GWE

Valyuta cheklovlari. Ushbu tadbir eksport
qiluvchilaring xorijiy valyutalardagi tushumlaridan
foydalanishni cheklash, xorijiy valyutani import
qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga oshiriladi.
Shuningdek, u valyuta operatsiyalarni maxsus ruxsatnomaga
ega bo‘lgan banklarda amalga oshirilishi hamda to‘lov
balansidagi taqchillikni kamaytirish maqsadida, kapital
eksportini chegaralash va uning oqib kelishini
rag‘batlantirish, tovarlar importini chegaralashga qaratilgan
tadbirlar yig‘indisidir.
GWE 30

Joriy operatsiyalar balansidagi defitsit
mamlakatning boshqa mamlakat oldidagi
qarzdorligini ortishini o‘zida aks ettiradi. Agar
mamlakat joriy operatsiyalar balansida defitsit
yuzaga kelsa, u albatta mazkur taqchillikni har
qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham (boshqa bir
mamlakatdan qarz olish, o‘z valyuta zaxirasidan
foydalangan holda va h.k.) to‘lashi zarur.
15
GWE

Shuningdek, mamlakatlar o‘rtasidagi
aktivlar va majburiyatlar bilan bog‘liq operatsiyalar
to‘lov balansining moliyaviy operatsiyalar
hisobida
yuritiladi. Moliyaviy hisob to‘g‘ridan
to‘g‘ri investitsiyalar, portfel investitsiyalar,
moliyaviy derivativlar (svop, optsion va h.k.),
boshqa investitsiyalar (valyuta va depozitlar, savdo
kreditlari hamda avanslari va boshqalar) va rezerv
aktivlaridan iborat.

GWE 10

Qaysi mamlakatda tashqi savdo operatsiyalarining hisobi aniq
yuritilsa, mustahkam va barqaror tendentsiya bilan o‘zgarsa,
mazkur modda qiymati katta bo‘lmaydi (ya’ni eksport yoki
import hajmiga nisbatan u 5-7% darajasida bo‘lsa, o‘rta (normal)
holat hisoblanadi). Qaysi bir mamlakatda qashshoqlik yoki
noqonuniy kapital chiqishi yuqori bo‘lsa, mazkur moddaning
qiymati ham katta shuncha katta bo‘ladi.

22
GWE

Umumiy holatda to‘lov balansi – ma’lum bir vaqt
mobaynida ( chorak, yarim yil, bir yil va h.k. ) bir mamlakat va
unda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar, jismoniy shaxslar va
davlat idoralarining boshqa mamlakatlardagi korxonalar,
jismoniy shaxslar va davlat idoralari bilan amalga oshirgan
barcha iqtisodiy operatsiyalarini o‘zida aks ettiruvchi statistik
hisobotdir.
To‘lov balansi ikkita qismdan iborat bo‘ladi:
1.Tushumlar;
2.To‘lovlar.
IFT 5

Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, hamma mamlakatlarda ham
import o‘rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarish siyosati
muvaffaqiyatli chiqavermaydi. Devalvatsiya importni cheklashi bilan,
mamlakat ichida tovarlar ishlab chiqarish xarajatlari ortishiga,
narxlarning ko‘tarilishiga va oqibatda, tashqi bozorlarda
raqobatbardoshlik qobiliyatining yo‘qolishiga olib keladi. Shuning
uchun, bu tadbir mamlakatga vaqtinchalik ustuvorlik berishi mumkin,
ammo u to‘lov balansining taqchilligini keltirib chiqaruvchi sabablarni
bartaraf etishga qodir emas. Kutilgan natijani olish uchun, devalvatsiya
etarli darajada bo‘lishi zarur. Aks holda, u valyuta spekulyatsiyasini
kuchaytiradi va valyuta kursini qaytadan ko‘rib chiqishga majbur
qiladi. Haddan ortiq darajada amalga oshirilgan devalvatsiya, boshqa
valyutalar kursini ham tushirishga olib keladigan, zanjirli reaktsiyani
amalga oshiradi. Va natijada, devalvatsiyani amalga oshirgan
mamlakat, raqobatda o‘zi kutgan ustuvorlikka ega bo‘la olmasligi
mumkin.
GWE 29

GWE 4Xalqaro operatsiyalarning balans hisobvarag‘i
o‘z mohiyati jihatdan mamlakatning tashqi
iqtisodiy aloqalarining ko‘lami, tarkibi va
tusi jihatdan miqdoriy va sifat ko‘rinishini hamda
uning xal q aro hamjamiyatdagi o‘rnini belgilaydi.

GWE 33Mamlakat to‘lov balansining surunkali taqchilligini bartaraf qilish
uchun:
1. Mamlakatda mahalliy ishlab chiqarishni va mehnat
unumdorligini oshirish.
2. Chetga tovar va xizmatlar ko‘rsatish hajmi va usullarini
ko‘paytirishi.
3. Importga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirish va eksport salohiyatini
oshirish.
4. Protektsionizm siyosatini joriy qilish.
5. Milliy valyuta barqarorligini o‘rnatish bo‘yicha tadbirlar amalga
oshirish lozim.

Qaytarmaslik sharti bilan boshqa mamlakatlarga taqdim
etiladigan iqtisodiy boyliklar (mahsulotlar, xizmatlar va
moliyaviy aktivlar) to‘lov balansi moddalarida ikki yoqlama
yozuv tamoyili asosida qanday aks ettiriladi degan tabiiy savol
paydo bo‘ladi. Bu kabi operatsiyalar uchun to‘lov balansida
alohida “Bir tomonlama o‘tkazmalar” moddasi mavjud. Masalan
O‘zbekiston boshqa mamlakatdan ijtimoiy yordam sifatida 10
mln. AQSh dollari miqdoridagi mahsulotlarni oldi.

13
GWE

Tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, bir
mamlakatning xorijda ishlovchi hamda o‘sha davlatda
ishlovchi chet ellik ishchilarning daromadlari va
xarajatlari, bir mamlakatning tashqi aktivlari va
majburiyatlari bo‘yicha qo‘lga kiritgan yoki to‘lab
berishi lozim bo‘lgan daromadlari, shuningdek,
xalqaro pul o‘tkazmalari, grantlar va insonparvarlik
yordamlari va boshqa operatsiyalar to‘lov
balansining joriy operatsiyalar hisobida aks etadi.
GWE 8

Xalqaro moliya munosabatlarida to‘lov balansini boshqarish

Купить