Xalqaro savdo uning turlari va tartibga solish mexanizmi. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	3.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

53 Sotish

Xalqaro savdo uning turlari va tartibga solish mexanizmi.

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga solish
mexanizmi.
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga solish mexanizmi
MUNBDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. XALQARO SAVDONING NAZARIY ASOSLARI VA TURLARI
1.1. Xalqaro savdo tushunchasi va uning rivojlanish tarixiy bosqichlari ………..
1.2. Xalqaro savdoning asosiy turlari va shakllari ………………………….……
1.3. Xalqaro savdoning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyati ……….
…….
II BOB. XALQARO SAVDONI TARTIBGA SOLISH MEXANIZMLARI
VA ULARNING AMALIYOTI
2.1. Xalqaro savdoni tartibga solishning davlat va nodavlat mexanizmlari …..
…..
2.2. Savdo siyosati vositalari: tariflar, kvotalar, subsidiyalar va litsenziyalar .
…...
2.3. O‘zbekistonning xalqaro savdodagi ishtiroki va uni tartibga solish bo‘yicha
olib borilayotgan chora-
tadbirlar ………………………………………………….
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv davrida xalqaro
savdo davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni belgilovchi asosiy omillardan
biri sifatida namoyon bo‘lmoqda. Turli mamlakatlar o‘rtasidagi tovar va
xizmatlar almashinuvi ichki bozor imkoniyatlarini kengaytiribgina qolmay,
iqtisodiy raqobatbardoshlikni oshiradi. Shu sababli xalqaro savdo — har bir
milliy iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi sifatida e’tirof etiladi. Xalqaro
savdo orqali davlatlar o‘zlarining ixtisoslashgan mahsulotlarini eksport qilish,
texnologiyalarni jalb etish va yangi bozorlarni egallash imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Ayniqsa, zamonaviy logistik tizimlar, elektron platformalar va raqamli
to‘lov tizimlarining rivojlanishi savdo jarayonlarini soddalashtirdi. O‘zbekiston
ham so‘nggi yillarda tashqi savdo siyosatini liberallashtirish, eksportni
rag‘batlantirish va bojxona tartiblarini soddalashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli
islohotlarni amalga oshirmoqda. Jahon Savdo Tashkiloti bilan muzokaralar
faollashdi. Bularning barchasi xalqaro savdoni chuqur o‘rganish va uni tartibga
solish mexanizmlarini tahlil qilishni dolzarb ilmiy-amaliy yo‘nalishga
aylantiradi. Shu nuqtayi nazardan, tanlangan mavzu bugungi iqtisodiy sharoit
va davlat siyosatiga to‘la mos keladi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro savdo nazariyasi
va amaliyoti ko‘plab iqtisodiy maktablar tomonidan o‘rganilgan. Klassik
iqtisodiy maktab vakillari — Adam Smit va David Rikardo savdoning erkin
bo‘lishi orqali davlatlar farovonligini oshirish mumkinligini asoslab bergan.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4Keyinchalik E. Xeksher va B. Olin tomonidan ishlab chiqilgan "nisbiy ustunlik"
nazariyasi esa, xalqaro savdoda ixtisoslashuv va resurs taqsimotining
muhimligini ko‘rsatgan. Neoklassik va institutsional iqtisodchilar ham savdo
aloqalarini chuqur tahlil qilganlar. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, bu
boradagi ilmiy izlanishlar faollashdi. M. Xojayev, B. Vahobov, Sh.
Shermuhamedov, M. Nurmuhamedov kabi iqtisodchilar milliy iqtisodiyotda
xalqaro savdoning o‘rni, tashqi savdo balansini tahlil qilish, bojxona-soliq
siyosatini ishlab chiqish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Shu bilan
birga, O‘zbekistonning WTOga a’zo bo‘lishi munosabati bilan so‘nggi yillarda
xalqaro savdoni tartibga soluvchi mexanizmlar, huquqiy me’yorlar va iqtisodiy
diplomatiya masalalari ham yangicha yondashuvda ko‘rib chiqilmoqda. Bu
mavzuning o‘rganilganlik darajasi yuqori bo‘lsa-da, milliy kontekstda hali
to‘liq ilmiy yechim topmagan masalalar ko‘pchilikni tashkil qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Xalqaro savdo
mavzusi nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy nuqtayi nazardan ham juda
muhim hisoblanadi. Nazariy jihatdan olib qaralganda, kurs ishida xalqaro
savdoning klassik va zamonaviy yondashuvlari, iqtisodiy maktablar tomonidan
ishlab chiqilgan asosiy konsepsiyalar tahlil qilinadi. Bu esa talaba yoki
tadqiqotchiga savdo-sotiq jarayonlarini chuqur tushunish va tahlil qilish
imkonini beradi. Xalqaro savdo nazariyalari yordamida davlatlar o‘rtasidagi
tovar almashinuvi mexanizmlarini tahlil qilish, iqtisodiy integratsiya
jarayonlarini baholash mumkin bo‘ladi. Amaliy ahamiyati esa yanada dolzarb:
bugungi kunda O‘zbekiston tashqi savdo siyosatini liberallashtirish, eksport-
import tartiblarini soddalashtirish, bojxona tizimini raqamlashtirish yo‘lida faol
harakat qilmoqda. Kurs ishida O‘zbekistonning xalqaro savdoga qo‘shilishi,
Jahon Savdo Tashkiloti bilan muzokaralari, va xalqaro savdoni tartibga solish
bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar atroflicha yoritiladi. Natijada, ushbu
mavzuni o‘rganish orqali davlatlar savdo siyosatida qanday vositalardan
foydalanayotganini, hamda bu vositalar iqtisodiyotga qanday ta’sir qilishini

5amalda ko‘rish mumkin bo‘ladi. Shu sababli, kurs ishining natijalari iqtisodiy
siyosatga oid amaliy tavsiyalar ishlab chiqishda ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida
amalga oshirilayotgan savdo aloqalari va ularni tartibga solish mexanizmlaridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — xalqaro savdoning asosiy turlari, savdo
siyosati vositalari (tariflar, kvotalar, subsidiyalar), hamda davlat va nodavlat
tashkilotlari orqali uni tartibga solish usullaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — xalqaro savdo tushunchasini, uning
turlarini, nazariy asoslarini va uni tartibga soluvchi mexanizmlarni tahlil qilish
orqali, O‘zbekistonning xalqaro savdo sohasidagi ishtirokini o‘rganishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Xalqaro savdo tushunchasini nazariy jihatdan tahlil qilish;
 Savdo turlarini va shakllarini tavsiflash;
 Savdoni tartibga solish vositalarini o‘rganish (tarif, kvota, subsidiyalar);
 Xalqaro tashkilotlarning (WTO va boshqalar) savdo siyosatiga ta’sirini
o‘rganish;
 O‘zbekistonning xalqaro savdodagi ishtiroki va amaliy siyosatini tahlil
qilish;
 Ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I B OB. XALQARO SAVDONING NAZARIY ASOSLARI VA TURLARI
1.1. Xalqaro savdo tushunchasi va uning rivojlanish tarixiy bosqichlari
Xalqaro savdo insoniyat tarixining eng qadimiy iqtisodiy faoliyat turlaridan
biri bo‘lib, davlatlar, xalqlar va hududlar o‘rtasida mahsulotlar va xizmatlar
almashinuvi shaklida namoyon bo‘ladi. Mazkur tushuncha tor ma’noda
davlatlar o‘rtasida tovar va xizmatlar eksporti va importi faoliyatini bildiradi,
keng ma’noda esa, resurslar, texnologiyalar, kapital va intellektual mulk
almashinuvi kabi ko‘plab ko‘rinishlarni o‘z ichiga oladi. Xalqaro savdo
bugungi globallashgan dunyoda iqtisodiy taraqqiyotning asosiy
harakatlantiruvchi kuchi sifatida e’tirof etiladi. U ichki bozor imkoniyatlarini
kengaytirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ixtisoslashuvni
chuqurlashtirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va raqobat muhitini yaxshilash
imkonini beradi. Ayniqsa, zamonaviy bosqichda xalqaro savdo innovatsiyalar,
texnologik yangiliklar va raqamli infratuzilmalar bilan chambarchas bog‘liq
holda rivojlanmoqda.
1-bosqich: Qadimgi davrlardagi xalqaro savdo (barter va karvon
yo‘llari asosida)
Xalqaro savdoning ilk ko‘rinishlari qadimgi sivilizatsiyalar davriga borib
taqaladi. Bu davrda savdo aloqalari hali "xalqaro" darajada emas, balki ko‘proq
xalqaro xususiyat kasb etgan almashinuvlar orqali shakllandi. Misr,
Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi qadimgi davlatlar o‘rtasida tovar
almashinuvi, asosan, iqlim va resurslar farqiga asoslangan holda tashkil etilgan.
O‘sha davrda yetarli darajada ishlab chiqarish quvvatlari bo‘lmagani uchun
mahsulotlar asosan o‘zaro barterni tashkil qilgan. Masalan, Misrda don

7mahsulotlari ko‘p bo‘lsa, Hindistondan ziravorlar, Xitoydan ipak va chinni
keltirilgan.Qadimgi savdo yo‘llari, jumladan, Ipak yo‘li va Ziravorlar yo‘li
savdo almashinuvini Yevropa va Osiyo oralig‘ida birinchi global savdo tizimiga
aylantirdi. Bu yo‘llar orqali nafaqat tovarlar, balki bilim, madaniyat va diniy
g‘oyalar ham yoyildi. Aynan shu davrda qadimgi Bobil, Fors, Hindiston
imperiyalari o‘zlarining strategik geografik joylashuvi tufayli savdo
markazlariga aylana boshlagan. Tovarlar karvonlar orqali olib borilgan bo‘lib,
bu esa uzoq muddatli, xavfli, ammo foydali savdo shakli edi. Ayniqsa,
Markaziy Osiyo xalqlari karvon savdosida faol ishtirok etgan.
Savdoning o‘ziga xos jihati shundan iborat ediki, u hali milliy iqtisodiyotlar
shakllanmagan davrda, mahalliy iqtisodiy tizimlar bilan cheklangan bo‘lsa ham,
xalqaro xususiyatga ega edi. Pul tizimi hali keng tarqalmagan bo‘lib, tovar
almashinuvi ko‘p hollarda paxta, kumush, tuz, chorva, shakar, xurmo va boshqa
mahsulotlar asosida amalga oshirilgan. Bu davrda xalqaro savdo davlat
siyosatining asosiy yo‘nalishi bo‘lmagan, biroq uning diplomatik aloqalar,
tinchlik shartnomalari va hatto urush sabablari sifatida muhim rol o‘ynagani
aniqlangan.Shuningdek bu davrda portlar, savdo bozorlarining shakllanishi va
dengiz yo‘llaridan foydalanishning boshlanishi kuzatiladi. Misol uchun,
Qadimgi Finikiyaliklar, Rimliklar va Yunonlar o‘z dengiz flotlaridan
foydalangan holda savdoni kengaytirishga muvaffaq bo‘lgan. Ular o‘z
tovarlarini Afrika, Osiyo va Yevropa bo‘ylab sotgan. Bu xalqaro savdoning ilk
infrastruktural ko‘rinishlaridan biridir.Qadimgi davr xalqaro savdosi bugungi
zamonaviy xalqaro iqtisodiy aloqalarning tarixiy ildizidir. Har bir
madaniyatning boshqa madaniyat bilan tovarlar orqali aloqaga kirishishi
xalqlarning taraqqiyotini ham jadallashtirgan. Xalqaro savdo o‘zining dastlabki
tarixiy bosqichidayoq sivilizatsiyalarni bog‘lovchi ko‘prik vazifasini bajargan.
2-bosqich: O‘rta asrlar savdosi va islom davri savdo tizimi
O‘rta asrlar davri (taxminan milodiy V–XV asrlar) xalqaro savdoning muhim
bosqichi bo‘lib, bu davrda savdo aloqalari yanada kengaygan, savdo yo‘llari

8mustahkamlangan, tijorat markazlari shakllangan va yangi iqtisodiy tizimlar
yuzaga chiqqan. Ayniqsa, islom dunyosining gullab-yashnagan davrida xalqaro
savdo rivoji yuksak cho‘qqilarga chiqqan bo‘lib, Markaziy Osiyo, Arabiston,
Hindiston, Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi savdo munosabatlari uzviy aloqada
bo‘lgan. Islom davlati chegaralarining kengayishi bilan savdo geografiyasi ham
kengayib, Bag‘dod, Damashq, Buxoro, Samarqand, Qohira, Kordova kabi yirik
shaharlar yirik savdo markazlariga aylangan.
Bu davrda savdo aloqalarining asosiy infratuzilmasi karvonsaroylar,
bozorlari, moliyaviy xizmatlar (qarz berish, valyuta almashinuvi), ishonchnoma
va vakolat tizimi orqali shakllandi. Islom huquqida (fiqh) savdo masalalariga
oid alohida boblar ajratilgan bo‘lib, “muomalat” deb ataluvchi bo‘lim savdo
shartnomalari, adolatli baho, vazn va o‘lchov me’yorlari, halollik tamoyillarini
tartibga solgan. Shu tariqa, islomiy iqtisodiyot asosida savdoni halol va barakali
yo‘l bilan yuritish mafkurasi savdogarlarga katta ta’sir o‘tkazgan.
Islom savdogarlari Hind okeani, Qizil dengiz va O‘rta yer dengizi orqali faol
savdo olib borishgan. Ular ziravorlar, ipak, oltingugurt, temir, matolar, qurol-
aslaha, tilla va kumush tangalar, xurmo, qand va qimmatbaho toshlar bilan
savdo qilganlar. Bunda Buxoro va Samarqand orqali o‘tgan qadimgi Ipak yo‘li

9yana ham faollashgan. Aynan shu paytda savdo Yevropa, Osiyo va Afrika
orasidagi eng muhim integratsiya vositasiga aylangan.
Yevropada esa Venetsiya, Genuya, Marsel kabi port shaharlari savdoning eng
muhim markazlariga aylana boshladi. Bu shaharlar orqali Sharqdan keltirilgan
tovarlar Yevropa bo‘ylab tarqalgan. Bu davrda savdo odatiga aylangan yana bir
hodisa – hunarmandchilik va mahsulot almashinuvi asosidagi yarmarkalar edi.
Buyuk yarmarkalar har yili o‘tkazilib, unda xalqaro miqyosdagi savdogarlar
qatnashar edi.
Aynan o‘rta asrlar savdosi jarayonida ilk bank tizimlari va kredit
mexanizmlari shakllana boshladi. “Savdo veksellari” degan hujjatlar paydo
bo‘ldi. Bu veksellar bir hududdagi savdogarning boshqa hududdagi ishonchli
vakili orqali to‘lov qilishiga imkon yaratgan. Bu esa hozirgi elektron to‘lov
tizimlarining ilk ko‘rinishi bo‘lgan deb aytish mumkin.Shuningdek, musulmon
savdogarlar o‘z faoliyatlarini faqat iqtisodiy maqsadlarda emas, balki diniy va
madaniy da’vat orqali ham yuritganlar. Ular boradigan hududlarga faqat tovar
emas, balki islom dini, arab yozuvi, ilm-fan yutuqlarini ham olib borishgan.
Masalan, Sharqiy Afrika va Janubi-Sharqiy Osiyoda musulmon savdogarlar
orqali islom dini tarqalgan.
O‘rta asrlar savdosining yana bir jihati shuki, bu davrda savdo davlat
siyosatining ajralmas qismiga aylangan. Xalifalik va boshqa musulmon
davlatlari savdogarlarni qo‘llab-quvvatlab, ularga imtiyozlar, himoya va erkin
harakat kafolatlari bergan. Xalqaro savdoning bu davridagi huquqiy asoslar
hozirgi erkin savdo zonalari konsepsiyasiga yaqin bo‘lgan.
3- bosqich: Geografik kashfiyotlar davri va mustamlakachilik savdosi
Xalqaro savdoning rivojlanishidagi uchinchi muhim bosqich sifatida XV–
XVII asrlardagi buyuk geografik kashfiyotlar davri e’tirof etiladi. Bu bosqichda
Yevropa davlatlari yangi dengiz yo‘llarini izlash va yangi qit’alarni kashf qilish
orqali savdo hududlarini kengaytirishga intildilar. Dengizchilik
texnologiyalarining rivojlanishi, kompas va xaritalarning mukammallashuvi

10Portugaliya, Ispaniya, keyinchalik esa Niderlandiya, Fransiya va Angliyaning
jahon savdo tizimiga faol kirib kelishiga sabab bo‘ldi.
Bu davrda eng yirik tarixiy voqealardan biri — 1492-yilda Xristofor Kolumb
tomonidan Amerika qit’asining kashf qilinishi bo‘ldi. Shuningdek, Vasko da
Gama Hind okeani orqali Hindistonga dengiz yo‘li ochdi, Magellan
ekspeditsiyasi esa Yer sharining to‘liq aylanib chiqilishi bilan yakunlandi. Bu
kashfiyotlar natijasida Yevropa davlatlari yangi qit’alar va orollarni bosib olib,
ularni o‘zining iqtisodiy manfaatlariga bo‘ysundira boshladi. Bu esa
mustamlakachilik savdosining boshlanishiga olib keldi.
Geografik kashfiyotlar davrida xalqaro savdo asosan Yevropa davlatlari bilan
mustamlaka hududlari o‘rtasida amalga oshirildi. Yevropaliklar yangi yerlarni
egallab, u yerdagi boyliklar — oltin, kumush, kakao, tamaki, paxta, ziravorlar
va boshqa qimmatbaho resurslarni o‘z vatanlariga olib kela boshladilar.
Aksincha, ular mustamlakalarga qurol, alkogol, mato, tuz, va boshqa sanoat
mahsulotlarini olib borishdi. Bu “yo‘nalishli” savdo tizimi tarixda uchburchak
savdo deb nom olgan: Yevropa — Afrika — Amerika o‘rtasida doimiy savdo
aylanishi yuzaga kelgan.
Bu bosqichda xalqaro savdoning o‘ziga xos jihati — qullar savdosi edi.
Afrika qit’asidan yuz minglab insonlar zo‘rlik bilan olib ketilib, Amerika
plantatsiyalarida ishlashga majbur etilgan. Bu insoniy fojialar Yevropaning
iqtisodiy rivojiga xizmat qilgan bo‘lsa-da, u mustamlakachilik savdosining
salbiy, zulmkor va adolatsiz tarafini ochib bergan.
Savdo hajmlarining ortishi bilan birga, savdo-siyosiy raqobat ham kuchaydi.
Angliya, Fransiya, Ispaniya va Portugaliya o‘rtasida savdo yo‘llari va
mustamlaka hududlari uchun urushlar yuz berdi. Bu urushlar natijasida ba’zi
imperiyalar kuchaygan, boshqalari esa zaiflashgan. Angliya esa bu jarayonda
eng katta savdo imperiyalaridan biriga aylanishga erishdi.
Ushbu bosqichda birinchi yirik xalqaro kompaniyalar — Britaniya Sharqiy
Hind kompaniyasi (1600), Golland Sharqiy Hind kompaniyasi (1602) va

11boshqalar tashkil etildi. Ular xalqaro savdoning korporativ shakli bo‘lib, o‘z
armiyasi, savdo floti, diplomatik vakillari bilan deyarli mustaqil davlatlar
sifatida faoliyat yuritganlar. Bu kompaniyalar yangi mustamlaka hududlarida
eksport-import siyosatini o‘zlari belgilagan, mahalliy aholini soliq va majburiy
mehnat bilan bosim ostida ushlab turgan.
Bu davrda savdo bilan birga, diniy ekspansiya ham kuchaydi. Yevropaliklar
yangi hududlarga xristian dinini tarqatish maqsadida missionerlik harakatlarini
olib borishdi. Natijada xalqaro savdo endilikda nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy
va mafkuraviy vositaga aylana boshladi. Mustamlakachilik savdosi orqali
Yevropa o‘z sanoatini rivojlantirib, kapital to‘plash bosqichini boshlab berdi, bu
esa sanoat inqilobining iqtisodiy asosini yaratdi.
Geografik kashfiyotlar davri xalqaro savdoni tobora murakkablashtirib, uni
global miqyosga olib chiqdi. Har bir qit’a o‘z resurslari, mehnat kuchi va bozor
sifatida jahon savdosiga jalb etildi. Mustamlakachilik siyosati esa bu savdoning
siyosiy tomonini belgilab berdi. Shu bois, bu bosqichni xalqaro savdoning ilk
"imperialist" shakli sifatida baholash mumkin. Bu holat bugungi global
iqtisodiy tengsizliklarning tarixiy ildizini tashkil qiladi.
4-bosqich: Sanoat inqilobi va XIX asrdagi xalqaro savdo
Xalqaro savdoning rivojlanishidagi to‘rtinchi bosqich — bu sanoat inqilobi
davri bo‘lib, taxminan XVIII asrning oxiri va XIX asr mobaynida sodir bo‘lgan
ulkan iqtisodiy, texnologik va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Sanoat
inqilobi dastlab Angliyada boshlangan bo‘lib, keyinchalik Germaniya, Fransiya,
AQSH va boshqa Yevropa mamlakatlariga ham keng tarqaldi. Bu inqilob ishlab
chiqarish texnologiyalarining tubdan o‘zgarishiga, ishchi kuchidan
foydalanishning zamonaviy tizimiga va jahon bozorlariga yangi shakllarda
chiqishga asos soldi.Sanoat inqilobi xalqaro savdoni yangi bosqichga olib
chiqdi, chunki ishlab chiqarish ko‘lami ilgari misli ko‘rilmagan darajada
kengaydi. Avval faqat mahalliy yoki regional miqyosda mavjud bo‘lgan
mahsulotlar endilikda dunyo bo‘ylab eksport qilina boshladi. Ingliz

12to‘qimachilik sanoati, po‘lat, ko‘mir va mashinasozlik mahsulotlari butun
dunyo bo‘ylab tarqaldi. Shuningdek, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni tashish
uchun temiryo‘llar, paroxodlar va telegraf kabi transport va aloqa vositalari
savdoni ancha tezlashtirdi.
Bu davrda xalqaro bozorlar tobora globallashdi. Sanoatlashtirilgan davlatlar
yangi xomashyo manbalarini izlab mustamlakachilik siyosatini kuchaytirdilar.
Xususan, Angliya Hindiston, Janubiy Afrika va Osiyo mamlakatlarida, Fransiya
esa Shimoliy Afrikada o‘z ta’sir doirasini kengaytirdi. Xom ashyoni arzon
narxda olib kirib, tayyor mahsulotni yuqori narxlarda eksport qilish orqali ular
boylik to‘plash tizimini shakllantirdilar. Bu jarayon jahon iqtisodiy
tengsizliklarining shakllanishiga zamin yaratdi.
Sanoat inqilobi davrida xalqaro savdo sohasida iqtisodiy nazariyalar ham
shakllandi. Masalan, David Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan “nisbiy
ustunlik nazariyasi”ga ko‘ra, har bir davlat o‘zida eng samarali ishlab
chiqariladigan mahsulotga ixtisoslashib, boshqa davlatlar bilan almashinish
orqali umumiy foyda ko‘radi. Bu nazariya xalqaro savdoning nazariy asoslarini
mustahkamlab, erkin savdoni targ‘ib qilishda asos bo‘ldi.
Erkin savdo g‘oyalari kuchaygan sari, proteksionizm siyosati bilan qarama-
qarshilik ham kuchaydi. Ayrim davlatlar o‘z sanoatini himoya qilish uchun
import bojlarini joriy qilishgan bo‘lsa, boshqalari esa erkin bozor printsiplariga
tayangan. XIX asrda xalqaro savdoni tartibga solish uchun hali biror global
tashkilot mavjud emas edi, ammo davlatlar o‘zaro ikki tomonlama bitimlar
tuzish orqali savdo aloqalarini boshqarib borishgan.
Bu bosqichda xalqaro savdoning geografik doirasi yanada kengaydi.
Amerikada AQSH sanoatlashgan davlat sifatida shakllanib, Yevropa va Lotin
Amerikasi o‘rtasida savdo aloqalari kuchaydi. Shuningdek, Osiyo davlatlari,
xususan Xitoy bilan bo‘lgan savdo aloqalari Yevropa davlatlari uchun juda
muhim ahamiyat kasb etdi. Ingliz-Xitoy urushlari (Afyun urushlari) aynan
savdo manfaatlari ziddiyati tufayli yuzaga kelgan edi.Shuningdek, XIX asrda

13xalqaro moliyaviy tizim shakllanib bordi. Londonda joylashgan banklar va
sug‘urta kompaniyalari xalqaro savdo uchun moliyaviy xizmatlar ko‘rsata
boshladi. Buyuk Britaniya funti jahon valyutasi sifatida ishlatila boshlandi. Bu
savdo bitimlarining soddalashtirilishiga, valyuta konvertatsiyasi
muammolarining kamayishiga olib keldi.Sanoat inqilobi va XIX asr
savdosining yana bir xususiyati – monopoliyalar va kartellar shakllanishidir.
Yirik korporatsiyalar ishlab chiqarishni va eksportni o‘z qo‘llariga olishga
harakat qildilar. Bu esa jahon savdosida raqobat sharoitlarining buzilishiga olib
keldi. Bunga qarshi ayrim davlatlar anti-monopoliya qonunlarini ishlab chiqa
boshladilar.
5-bosqich: XX asr – Jahon urushlari, Bretton-Vuds va WTOga tayyorgarlik –
60 qator
Xalqaro savdoning beshinchi bosqichi — bu XX asr bo‘lib, u ikki Jahon
urushi, iqtisodiy inqirozlar, yangi moliyaviy institutlarning vujudga kelishi va
jahon savdosini tartibga soluvchi mexanizmlarning shakllanishi bilan
xarakterlanadi. Bu davrda xalqaro savdo global jarayonlarga bog‘liq bo‘lgan
murakkab, ko‘p qirrali tizim sifatida shakllandi.
Birinchi Jahon urushi (1914–1918) xalqaro savdo uchun og‘ir sinov bo‘ldi.
Urush davomida ko‘plab davlatlar proteksionistik siyosat yuritdi: chegaralar
yopildi, eksport-import cheklovlari joriy etildi, valuta konvertatsiyasi cheklab
qo‘yildi. Natijada xalqaro savdo hajmi keskin qisqardi. Urush tugagach,
savdoni qayta tiklash zaruriyati tug‘ildi, ammo bu jarayon 1930-yillardagi
Buyuk Depressiya bilan to‘xtab qoldi.
1929–1933-yillardagi Buyuk Depressiya xalqaro savdoga yana bir jiddiy
zarba bo‘ldi. AQSH va boshqa yetakchi davlatlarda ishlab chiqarish pasaydi,
ishsizlik oshdi, valyuta tanqisligi yuzaga keldi. Bu holat proteksionistik
siyosatni kuchaytirdi. Masalan, AQSHda 1930-yilda qabul qilingan Smoot-
Hawley tarif akti import bojlarini keskin oshirdi va bu boshqa davlatlar

14tomonidan ham javob tariqasida o‘xshash chora-tadbirlar bilan kuzatildi. Bu esa
jahon bo‘yicha savdoning qulashi va iqtisodiy tanazzulga olib keldi.
Ikkinchi Jahon urushi (1939–1945) xalqaro iqtisodiy aloqalarni yana
inqirozga uchratdi. Urush sharoitida resurslar harbiy ehtiyojlarga yo‘naltirildi,
savdo yo‘llari buzildi, transport tarmoqlari vayron bo‘ldi. Urushdan keyin esa
xalqaro iqtisodiy tizimni yangilash zarurati tug‘ildi.
Shu sharoitda 1944-yilda AQSHning Nyu-Gempshir shtatidagi Bretton-Vuds
konferensiyasi o‘tkazildi. Bu konferensiyada yangi xalqaro moliyaviy tizim
asoslari belgilandi. Konferensiya natijasida uch muhim institut tashkil etildi:
 Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) – valuta barqarorligini ta’minlash
uchun.
 Jahon banki (WB) – infratuzilma va rivojlanayotgan mamlakatlarga kredit
ajratish uchun.
 GATT (Savdo va tariflar bo‘yicha umumiy kelishuv) – erkin savdoni
rivojlantirishga qaratilgan huquqiy asos.
GATT 1947-yilda tashkil topdi va bu tashkilot XX asrning ikkinchi yarmida
xalqaro savdo tizimining poydevorini yaratdi. GATTning asosiy vazifasi
bojxona tariflarini pasaytirish, proteksionizmga qarshi kurashish va savdo
shartlarini yaxshilashdan iborat edi. Dastlab GATT vaqtincha bitim sifatida
ko‘rilgan bo‘lsa-da, u 1995-yilgacha amalda jahon savdo siyosatini boshqargan.
1945-yillardan keyin jahon savdosining hajmi tez o‘sdi. AQSH, G‘arbiy
Yevropa, Yaponiya kabi davlatlar ishlab chiqarishni tiklab, eksport salohiyatini
kuchaytirdi. Shu bilan birga, Marshall rejasi orqali Yevropa davlatlari
AQSHdan iqtisodiy yordam olib, o‘z sanoatini tikladi va jahon savdosiga
qaytdi. Bu davrda xalqaro savdo asosan industrial davlatlar o‘rtasida amalga
oshirildi.
1960–1980-yillarda rivojlanayotgan mamlakatlar ham xalqaro savdoga faol
qo‘shila boshladilar. Yangi mustaqillikka erishgan davlatlar eksport-import
aloqalarini rivojlantirish, xomashyo sotish va tayyor mahsulotlar importi

15asosida xalqaro iqtisodiy aloqalarda ishtirok eta boshladi. Bu jarayon GATT
doirasida o‘tkazilgan bir necha raund muzokaralarda ifodalandi. Har bir
raundda tariflar kamaytirildi, savdo erkinligi kengaytirildi.
XX asr oxirlariga borib, GATTning rasmiy huquqiy maqomi kuchaytirilib, u
xalqaro savdoni muvofiqlashtirishga doimiy tashkilot zarurligini taqozo etdi.
Shu sababli, 1995-yilda Jahon Savdo Tashkiloti (WTO) tashkil etildi. WTO
GATTning vorisi sifatida ish boshlagan bo‘lib, u a’zolar o‘rtasidagi savdo
nizolarini hal qilish, erkin va adolatli savdo sharoitlarini yaratish bilan
shug‘ullandi.
6-bosqich: XXI asr – Raqamli savdo, logistika va elektron tijorat
XXI asrda xalqaro savdo ilgari misli ko‘rilmagan darajada jadallashdi. Bu
davr texnologik taraqqiyot, raqamli transformatsiya va sun’iy intellekt asosida
rivojlanayotgan global iqtisodiy munosabatlar fonida kechmoqda. Raqamli
texnologiyalar savdo jarayonlarini tubdan o‘zgartirib yubordi — tovarlar va
xizmatlar endi nafaqat jismoniy shaklda, balki raqamli platformalar orqali ham
sotilmoqda. Ayniqsa, elektron tijorat (e-commerce), global logistika tizimlari va
real vaqtdagi to‘lov vositalari xalqaro savdoni yangi bosqichga olib chiqdi.
XXI asrning boshlarida internet texnologiyalari va raqamli to‘lov
tizimlarining ommalashuvi xalqaro savdoga kirish imkoniyatini deyarli
cheklanmagan darajaga olib chiqdi. Kichik va o‘rta bizneslar ham endi o‘z
mahsulotlarini global bozorlarga taklif qila olishmoqda. Amazon, Alibaba,
eBay, Shopify kabi platformalar minglab kompaniyalar uchun xalqaro
bozorlarga chiqishning asosiy vositasiga aylandi. Elektron savdo orqali mijozga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yetkazib berish, oraliq bozorlar va vositachilarsiz amalga
oshirilmoqda.
Bundan tashqari, raqamli to‘lov tizimlari – PayPal, Stripe, Apple Pay,
WeChat Pay, kriptovalyutalar va blockchain asosidagi kontraktlar orqali
xalqaro hisob-kitoblar soddalashdi. Bu tizimlar moliyaviy vositachilar sonini

16qisqartirib, tranzaksiyalar tezligini oshirdi. Endilikda savdo operatsiyalari
soniyalar ichida amalga oshmoqda.
Raqamli savdoning yana bir muhim jihati — logistika tizimlarining
raqamlashtirilishidir. Bugungi kunda global yetkazib berish zanjirlari GPS,
RFID, sun’iy intellekt va bulutli hisoblash (cloud computing) asosida
boshqarilmoqda. Amazon va AliExpress kabi kompaniyalar real vaqtda
yetkazib berish holatini nazorat qilish imkonini beruvchi texnologiyalarni joriy
qilgan. Bu esa mijoz ishonchini oshirib, savdo samaradorligini yuqori darajaga
ko‘tardi.Shuningdek, raqamli marketing (digital marketing) xalqaro savdoda
muhim rol o‘ynamoqda. Onlayn reklama, ijtimoiy tarmoqlar orqali
mahsulotlarni chet el mijozlariga targ‘ib qilish, SEO va influencer marketing
orqali global auditoriyaga chiqish imkoniyati paydo bo‘ldi. Endilikda
kompaniyalar geografik chegarasiz tarzda iste’molchilarga murojaat qilmoqda.
Bu davrda sun’iy intellekt va ma’lumotlar tahlili (big data) xalqaro savdoni
boshqarishning muhim instrumentiga aylandi. Algoritmlar xaridorlarning xatti-
harakatini oldindan bashorat qiladi, avtomatlashtirilgan tizimlar esa ombor
zaxiralarini real vaqtda boshqaradi. Bu texnologiyalar mijozga individual
yondashuv, moslashtirilgan narxlar va tez yetkazib berish xizmatlarini taqdim
etadi.
XXI asrda xalqaro savdoda yangi tushunchalar yuzaga keldi, masalan,
servislar savdosi, intellektual mulk eksporti, raqamli xizmatlar, freelance
platformalari orqali ish kuchi eksporti, onlayn ta’lim, bulutli texnologiyalar
eksporti va boshqalar. Bu turdagi savdo shakllari fizik tovarlar savdosidan kam
emas, balki ba’zida ko‘proq daromad keltiradi.Shuningdek, COVID-19
pandemiyasi (2020–2021) davrida raqamli savdoning ustunligi yaqqol namoyon
bo‘ldi. An’anaviy savdo yo‘llari to‘xtab qolgan bir vaqtda, onlayn savdo keskin
o‘sdi. Bu davr global iqtisodiyotni raqamli formatga o‘tkazish zaruratini yanada
kuchaytirdi. Karantin sharoitlarida ishlovchi logistika tizimlari, kontaktsiz
to‘lovlar va onlayn xizmatlar xalqaro savdoning asosi bo‘lib qoldi.

17Ammo raqamli savdo bilan birga, kiberxavfsizlik, ma’lumotlar himoyasi,
xalqaro raqamli qonunchilik, kriptoaktivlar tartibga solinishi, sun’iy intellekt
etikasi kabi murakkab muammolar ham paydo bo‘lmoqda. Hozirda Jahon
Savdo Tashkiloti (WTO), Xalqaro Telekommunikatsiya Ittifoqi (ITU) va
boshqa tashkilotlar raqamli savdoni tartibga solish bo‘yicha xalqaro bitimlar
ishlab chiqishmoqda.
1.2. Xalqaro savdoning asosiy turlari va shakllari
Xalqaro savdo bugungi global iqtisodiy tizimda asosiy harakatlantiruvchi
kuchlardan biri bo‘lib, uning turlari va shakllarini chuqur tahlil qilish
zamonaviy iqtisodiy jarayonlarni to‘g‘ri tushunishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Har bir davlat o‘zining ishlab chiqarish imkoniyatlari, ehtiyojlari,
resurslari va raqobatbardosh sohalariga qarab xalqaro savdoda ishtirok etadi.
Shu sababli, xalqaro savdoning turlari va shakllari davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy
munosabatlarning mazmuni, vositasi va yo‘nalishini belgilab beradi.
Xalqaro savdoning turlari va shakllari jadval
№ Savdo turi
yoki shakli Qisqacha tavsifi Asosiy afzalligi Qo‘llaniladigan
sohalar
1 Tovar
savdosi Moddiy
mahsulotlar
eksport-importi Real mahsulot
aylanishi Qishloq xo‘jaligi,
sanoat, energetika
2 Xizmatlar
savdosi Turizm, transport,
moliya, IT va
boshqa xizmatlar Rivojlangan
sohalar uchun
daromad manbai Bank, telekom, turizm,
ta’lim
3 Export
(eksport) Mahsulotni chet
elga sotish Valyuta tushumi,
iqtisodiy o‘sish Har qanday mahsulot
va xizmat
4 Import
(import) Mahsulotni
chetdan xarid
qilish Ichki ehtiyojlarni
qoplash Texnika,
farmatsevtika, oziq-
ovqat
5 To‘g‘ridan-
to‘g‘ri savdo Ishlab chiqaruvchi
va xaridor
o‘rtasidagi savdo Vositachilarsiz
yuqori foyda Yirik kompaniyalar,
sanoat
6 Vositachilar
orqali savdo Agent, broker yoki
savdo uylar orqali
amalga oshiriladi Raqobatli
bozorlarda
qulaylik Kichik biznes,
marketing agentliklar

187 Barter
savdosi Pul o‘rniga
mahsulotlar
almashinuvi Valyutasiz
davlatlar uchun
foydali Resurs almashuvi,
sanksiyadagi davlatlar
8 Kontrakt
asosida savdo Oldindan tuzilgan
shartnomaga
asoslangan uzoq
muddatli savdo Barqarorlik,
ishonchli
yetkazib berish Energetika, kimyo
sanoati
9 Birja savdosi Rasmiy savdo
platformalari
(tovar birjalari)
orqali Narx shaffofligi,
standart mahsulot Neft, metallar, valyuta
10 Franchayzing Brend va
texnologiyani
boshqa hududga
berish Brend
kengayishi, xavf
pastligi Fast-food, ta’lim,
texnologiya
11 Lizing Uskunani
vaqtinchalik
foydalanishga
berish Boshlang‘ich
xarajatlarsiz
foydalanish Texnika, transport, IT
12 Elektron
tijorat Onlayn
platformalarda
savdo Tez, global,
vositachisiz B2C va B2B
segmentlar,
dropshipping
Xalqaro savdoning asosiy turlari odatda tovarlar va xizmatlar savdosi
doirasida ko‘rib chiqiladi. Tovar savdosi — bu moddiy mahsulotlarning bir
davlatdan boshqa davlatga eksport yoki import qilinishi bo‘lsa, xizmatlar
savdosi esa moliyaviy, transport, turizm, aloqa, ta’lim, sog‘liqni saqlash kabi
xizmatlarni xalqaro darajada taklif etish va iste’mol qilish jarayonidir. Tovar
savdosi ko‘proq an’anaviy shaklga ega bo‘lib, xalqaro savdoning umumiy
hajmining asosiy qismini tashkil etadi. Shu bilan birga, xizmatlar savdosi ham
zamonaviy iqtisodiy munosabatlarda muhim o‘rin egallab bormoqda, ayniqsa
raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bilan.
Tovarlar savdosi o‘z ichida xomashyo, oraliq mahsulotlar va tayyor
mahsulotlar savdosiga bo‘linadi. Xomashyo savdosiga foydali qazilmalar,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va energetika resurslari kiradi. Masalan, neft, gaz,
ko‘mir, paxta, bug‘doy va boshqa ko‘plab mahsulotlar xomashyo sifatida

19eksport qilinadi. Oraliq mahsulotlar esa sanoat korxonalari tomonidan ishlab
chiqarish jarayonida foydalaniladi, ular tarkibiy qismlar sifatida xizmat qiladi
(masalan, avtomobil detallarining eksporti). Tayyor mahsulotlar esa
iste’molchilarga mo‘ljallangan tovarlardir, ular o‘zida yuqori qiymat zanjirini
ifodalaydi: telefonlar, avtomobillar, kiyim-kechaklar va boshqa.
Xizmatlar savdosi esa xizmat ko‘rsatish sohasi rivojlangan davlatlar
tomonidan ko‘proq amalga oshiriladi. Turizm, transport, moliyaviy xizmatlar
(bank, sug‘urta), muhandislik xizmatlari, IT xizmatlar, konsalting va ta’lim
xizmatlari xalqaro bozorda eng ko‘p taklif etilayotgan xizmatlar turiga kiradi.
Rivojlanayotgan davlatlar esa ko‘proq xizmatlar importchilari hisoblanadi.
Ayniqsa, so‘nggi yillarda onlayn ta’lim, dasturiy ta’minot yaratish, IT
infratuzilma xizmatlari eksporti kuchayib bormoqda.
Xalqaro savdoning turlarini yana boshqa mezonlarga ko‘ra ham tasniflash
mumkin. Masalan, savdo yo‘nalishi bo‘yicha — eksport va import;
ishtirokchilar soniga qarab — ikki tomonlama (bilateral) va ko‘p tomonlama
(multilateral); to‘lov shakliga qarab — bevosita to‘lovli, barterni o‘z ichiga
olgan, kredit asosidagi savdo turlari mavjud.
Export — bu mahsulot yoki xizmatlarni boshqa davlatga sotishdir. U davlat
uchun valyuta tushumining asosiy manbai hisoblanadi. Import esa boshqa
davlatlardan tovar yoki xizmat xarid qilishdir. Bu ko‘proq ichki ehtiyojlarni
qoplash yoki sanoatni rivojlantirish uchun zarur resurslarni jalb qilishga xizmat
qiladi. Ko‘pgina rivojlanayotgan davlatlar yuqori texnologik mahsulotlarni
import qilish orqali ichki ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishadi.
Xalqaro savdoning shakllari esa savdoning tashkil etilish usuli, ishtirokchilar
o‘rtasidagi munosabatlar va vositachilar orqali belgilanadi. Bu shakllarga
quyidagilar kiradi:
 To‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo – ishlab chiqaruvchi va xorijiy xaridor o‘rtasidagi
bevosita shartnoma asosidagi savdo. Bu shakl, odatda, yirik kompaniyalar

20tomonidan qo‘llaniladi va vositachilarsiz amalga oshiriladi. Xarajatlar
nisbatan kam bo‘ladi, foyda esa yuqoriroq.
 Vositachilar orqali savdo – eksportyor va importyor o‘rtasida vositachi
tashkilotlar (savdo uylari, agentliklar, brokerlar) ishtirok etadi. Bu usul
ko‘proq kichik va o‘rta bizneslar tomonidan qo‘llaniladi. Vositachilar
mahsulotni reklama qiladi, bozorga chiqishini osonlashtiradi, ammo
ularning xizmat haqi narxni oshiradi.
 Barter savdosi – ikki tomon o‘zaro mahsulotlar almashinuvini to‘g‘ridan-
to‘g‘ri pul ishtirokisiz amalga oshiradi. Bu shakl asosan valyuta defitsiti
bo‘lgan mamlakatlar yoki sanksiyalar ostidagi davlatlar o‘rtasida
qo‘llaniladi.
 Kontrakt asosidagi savdo – korxonalar uzoq muddatli shartnomalar orqali
mahsulot etkazib beradi. Bu shakl asosan energetika (neft, gaz) va sanoat
xomashyolari bozorida keng tarqalgan.
 Bozorlar orqali savdo (birja savdosi) – tovarlar tovar birjalari yoki elektron
platformalar orqali taklif etiladi. Masalan, London metallar birjasi, Nyu-
York fond birjasi, Alibaba platformasi.
 Franchayzing, lizing va boshqa shakllar – zamonaviy savdo shakllariga
kiradi. Franchayzingda kompaniya o‘z brendi va texnologiyasini boshqa
davlatdagi tadbirkorga beradi. Lizingda esa texnika yoki uskuna
vaqtinchalik foydalanishga beriladi, keyinchalik mulkka aylanadi.
 Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi xalqaro savdoning shakllarini ham
yangilamoqda. Elektron tijorat orqali amalga oshirilayotgan savdo — bu
savdoning yangi shakli hisoblanadi. Bu yerda mahsulotlar onlayn
platformalar orqali buyurtma qilinadi, to‘lovlar elektron tizimlar orqali
amalga oshiriladi. Amazon, eBay, AliExpress, Ozon kabi platformalar
millionlab xalqaro tranzaksiyalarni kunlik amalga oshirmoqda. Bu esa
xalqaro savdoning vositachilarsiz, tez, xavfsiz va ochiq shaklini yuzaga
keltirmoqda.

21Xalqaro savdoning shakllari va turlarini aniqlash har bir davlat uchun
strategik ahamiyatga ega. Agar davlat o‘zining qanday mahsulotlar bilan
xalqaro bozorga chiqayotganini va qanday shakllar orqali bu jarayonni tashkil
etayotganini aniq bilsa, u holda eksportni kengaytirish, importni muvozanatlash,
tashqi savdo balansini yaxshilash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu sababli, har bir
hukumat va kompaniya xalqaro savdoning qanday shakllarini o‘z faoliyatiga
mos deb bilsa, o‘sha asosda savdo strategiyasini belgilaydi.
1.3. Xalqaro savdoning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyati
Zamonaviy jahon iqtisodiyoti rivojlanishida xalqaro savdoning tutgan o‘rni
beqiyosdir. U davlatlarning iqtisodiy salohiyatini oshirish, ishlab chiqarishning
ixtisoslashuvi va texnologik rivojlanishini ta’minlashda strategik vosita bo‘lib
xizmat qiladi. Har bir davlatda mavjud bo‘lgan tabiiy resurslar, mehnat
resurslari va ishlab chiqarish quvvatlari cheklangan bo‘lib, xalqaro savdo orqali
bu cheklovlarni engib o‘tish, tashqi bozorlar orqali ichki iqtisodiyotga yangi
imkoniyatlar yaratish mumkin bo‘ladi.
Xalqaro savdo iqtisodiy taraqqiyotga uchta asosiy yo‘l bilan ta’sir ko‘rsatadi.
Birinchidan, u ichki bozorlarni kengaytiradi, ya’ni mahalliy ishlab
chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini chet elga sotish orqali katta auditoriyaga
chiqadi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini oshiradi, raqobatni kuchaytiradi va
mahsulot sifatini yaxshilashga undaydi. Ikkinchidan, xalqaro savdo chetdan
texnologiya, uskunalar va ilg‘or tajribalarni olib kirish imkonini beradi. Bu,
ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar uchun juda muhim bo‘lib, ular tayyor
texnologiyalarni sotib olish yoki texnologik transfer orqali sanoatini
rivojlantiradi. Uchinchidan, xalqaro savdo orqali kapital oqimi, investitsiyalar
va valyuta tushumi ta’minlanadi. Bu mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Xalqaro savdoning iqtisodiy ahamiyatini tushunish uchun Davlatlararo
ixtisoslashuv masalasiga to‘xtalish joiz. Masalan, bir davlat energiya
resurslariga, boshqasi esa sanoat ishlab chiqarishiga ixtisoslashgan bo‘lishi

22mumkin. Xalqaro savdo bu davlatlarga o‘z resurslaridan maksimal samarali
foydalanish va ortiqcha mahsulotni eksport qilish orqali foyda olish imkonini
beradi. Shuningdek, ular o‘zlari ishlab chiqara olmaydigan yoki iqtisodiy
jihatdan foydasiz bo‘lgan mahsulotlarni chetdan import qilish orqali
ehtiyojlarini qoplaydi. Bu holat milliy iqtisodiyotlarda optimal resurs
taqsimotini shakllantirishga xizmat qiladi.
Yana bir muhim jihat — xalqaro savdo ish o‘rinlari yaratishda beqiyos rol
o‘ynaydi. Eksport salohiyatiga ega korxonalar ishlab chiqarish hajmini
oshirgani sari yangi ishchi kuchiga ehtiyoj seziladi. Shuningdek, import
operatsiyalarini amalga oshirishda logistika, transport, bojxona, bank va
sug‘urta sohalarida ham yangi bandlik imkoniyatlari yaratiladi. Bu bevosita
aholi daromadining oshishiga, soliq tushumlarining ko‘payishiga va davlat
budjetining mustahkamlanishiga olib keladi.
Xalqaro savdo davlat iqtisodiyotiga valyuta tushumlarini olib kiradi. Eksport
orqali erkin konvertatsiya qilinadigan xorijiy valyutalar, asosan AQSH dollari
yoki yevro shaklida mamlakatga kirib keladi. Bu valyuta zaxiralari nafaqat
tashqi qarzlarni to‘lash, balki iqtisodiy islohotlar, infratuzilma rivoji, ijtimoiy
dasturlarni moliyalashtirishda ham qo‘llaniladi. Ayniqsa, O‘zbekiston kabi
rivojlanayotgan davlatlar uchun eksportdan olinadigan valyuta tushumlari
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Bugungi globallashuv davrida xalqaro savdo innovatsion taraqqiyotning ham
asosiy turtki vositasiga aylandi. Bir davlatda ishlab chiqilgan ilg‘or
texnologiyalar, mahsulot dizaynlari, dasturiy ta’minotlar savdo orqali boshqa
davlatlarga tezda tarqalmoqda. Bu raqobatbardoshlikni kuchaytiradi, ishlab
chiqaruvchilarni doimiy yangiliklar izlashga undaydi. Raqamli iqtisodiyot
sharoitida raqamli mahsulotlar (masalan, mobil ilovalar, sun’iy intellekt
algoritmlari, online xizmatlar) ham xalqaro savdo ob’ekti sifatida
ko‘rilmoqda.Shuningdek, xalqaro savdo ishlab chiqarish zanjirlarining jahon
miqyosida shakllanishiga olib kelmoqda. Masalan, bir mahsulotning dizayni

23AQSHda ishlab chiqiladi, detallarini Xitoyda yig‘iladi, yakuniy to‘plami esa
Yevropada birlashtiriladi. Bu esa iqtisodiy ixtisoslashuv va integratsiyaning
chuqurlashishini anglatadi. Bunday jarayonlar global ishlab chiqarish
tarmog‘ini yaratib, har bir mamlakat o‘zining eng kuchli jihatlari orqali bu
tizimda ishtirok etish imkoniga ega bo‘ladi.
Xalqaro savdo moliyaviy tizimlarni rivojlantiradi. Eksport-import bilan
bog‘liq barcha operatsiyalar banklar, sug‘urta kompaniyalari, valyuta
ayirboshlash markazlari ishtirokida amalga oshiriladi. Bu esa mamlakat
moliyaviy sektorining rivojlanishini tezlashtiradi. Bundan tashqari, xalqaro
savdo kreditlar, investitsiyalar, moliyaviy risklarni boshqarish, hedj qilish kabi
vositalarni amaliyotga tatbiq etish uchun muhim platforma bo‘lib xizmat qiladi.
Xalqaro savdo shuningdek, davlatlar o‘rtasida diplomatik va siyosiy
munosabatlarni mustahkamlash vositasiga ham aylanadi. Savdo orqali bog‘liq
bo‘lgan mamlakatlar o‘zaro siyosiy barqarorlikni saqlashga, do‘stona aloqalarni
rivojlantirishga intiladi. Buning natijasida mintaqaviy iqtisodiy bloklar, erkin
savdo zonalari, bojxona ittifoqlari va iqtisodiy ittifoqlar tashkil etiladi. Masalan,
Yevropa Ittifoqi (EU), ASEAN, Eron-Rossiya-Hindiston ittifoqi, Yevroosiyo
Iqtisodiy Ittifoqi kabi tuzilmalar aynan xalqaro savdo orqali shakllangan.

24II BOB. XALQARO SAVDONI TARTIBGA SOLISH
MEXANIZMLARI VA ULARNING AMALIYOTI
2.1. Xalqaro savdoni tartibga solishning davlat va nodavlat
mexanizmlari
Xalqaro savdo nafaqat iqtisodiy munosabatlarning shakli, balki tartibga
solinadigan ijtimoiy-iqtisodiy tizim hamdir. Bu sohadagi muvaffaqiyatli
faoliyat bevosita savdoni boshqarish, muvofiqlashtirish va himoya qilish
mexanizmlariga bog‘liq. Har bir davlat tashqi iqtisodiy siyosatini yuritar ekan,
xalqaro savdoni tartibga soluvchi o‘zining aniq mexanizmlariga ega bo‘ladi.
Ushbu mexanizmlar ikki yirik toifaga — davlat va nodavlat mexanizmlariga
bo‘linadi.Avvalo, davlat mexanizmlari deganda hukumat, vazirliklar, maxsus
agentliklar, bojxona xizmati, moliya institutlari, milliy banklar va soliq idoralari
tomonidan amalga oshiriladigan rasmiy tartibga solish vositalari tushuniladi.
Ular orqali davlat tashqi savdo siyosatini ishlab chiqadi, strategiyalar belgilaydi
va xalqaro bitimlarda qatnashadi. Bular birinchi navbatda normativ-huquqiy
mexanizmlar bo‘lib, qonunlar, kodekslar, qarorlar, litsenziyalar, kvotalar va
tariflar orqali xalqaro savdoni boshqaradi.
Misol uchun, O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga
solish bo‘yicha “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonun, Prezident
farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosiy huquqiy asos hisoblanadi.
Bojxona kodeksi esa import va eksport tartib-taomillarini belgilaydi. Bundan
tashqari, Davlat statistika qo‘mitasi, Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi,
Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Markaziy bank kabi muassasalar xalqaro
savdoni tartibga solish, nazorat qilish, monitoring yuritish, valyuta
operatsiyalarini belgilash kabi funksiyalarni bajaradi.Davlat mexanizmlari
shuningdek, iqtisodiy vositalar orqali ham faoliyat yuritadi. Bunga bojlar

25(import-eksport tariflari), subsidiya (ichki ishlab chiqaruvchini qo‘llab-
quvvatlash), soliq imtiyozlari, valyuta kursini tartibga solish, kvotalar, valyuta
cheklovlari va tarifdan tashqari chora-tadbirlar kiradi. Masalan, davlat ba’zi
tovarlarni import qilishga ruxsat berilishini litsenziyalar orqali cheklashi yoki
muayyan tovarlarga nisbatan yuqori boj stavkasi qo‘llashi mumkin. Bu vositalar
asosan ichki bozorni himoya qilish, milliy ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va
strategik sohalarda mustaqillikni ta’minlashga qaratilgan.Xalqaro savdoni
tartibga solishda davlatlarning ishtiroki faqat milliy darajada emas, balki
xalqaro darajada ham namoyon bo‘ladi. Bunda hukumatlar o‘zaro bitimlar
tuzish, mintaqaviy savdo tashkilotlariga a’zo bo‘lish, iqtisodiy ittifoqlarda
ishtirok etish orqali tashqi savdo siyosatini uyg‘unlashtiradi. Masalan, Jahon
Savdo Tashkiloti (WTO), Yevropa Ittifoqi (EU), Yevroosiyo Iqtisodiy Ittifoqi
(YeOII), MDH erkin savdo hududi va boshqa tuzilmalar davlatlar o‘rtasidagi
savdo aloqalarini umumiy qoidalarga asoslangan holda tartibga soladi.
Nodavlat mexanizmlar esa asosan tashqi savdo faoliyatida ishtirok etuvchi
yuridik va jismoniy shaxslar, nodavlat notijorat tashkilotlari, palatalar,
uyushmalar va xalqaro tashkilotlar faoliyati orqali namoyon bo‘ladi. Nodavlat
sektor vakillari bozorning talab va taklifiga bevosita ta’sir etuvchi kuch
hisoblanadi. Ular, o‘z navbatida, davlat tomonidan belgilangan tartib-qoidalar
asosida harakat qiladi, biroq amaliyotda ko‘plab tashabbuskorlikni o‘z
zimmasiga oladi.Masalan, O‘zbekistonda Tashqi iqtisodiy faoliyat
ishtirokchilarining manfaatlarini ifodalovchi Savdo-sanoat palatasi,
Eksportchilar uyushmasi, Tovar-xomashyo birjalari, Logistika assotsiatsiyalari
faoliyat ko‘rsatadi. Ular xalqaro savdo bo‘yicha konsalting xizmatlari, huquqiy
yordam, ko‘rgazma va yarmarkalar tashkil etish, xorijiy investorlar bilan
bog‘lovchi bo‘g‘in vazifasini bajaradi.
Nodavlat mexanizmlariga yana xalqaro moliyaviy institutlar — Jahon banki,
Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki,
hamda yirik transmilliy korporatsiyalar va konsorsiumlar kiradi. Bu tashkilotlar

26orqali savdo-sarmoya oqimi yo‘lga qo‘yiladi, kreditlar, grantlar, texnik
yordamlar ajratiladi. Ular davlatlar orasida savdo va sarmoya aloqalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi.Shuningdek, zamonaviy dunyoda elektron
platformalar (Amazon, Alibaba, eBay, ExportHub, TradeIndia) va raqamli
marketing vositalari ham xalqaro savdoning nodavlat boshqaruv vositalari
sifatida maydonga chiqmoqda. Bu vositalar orqali kompaniyalar o‘z
mahsulotlarini vositachisiz global bozorga olib chiqishi, narx va taklif bo‘yicha
mustaqil strategiya ishlab chiqishi mumkin. Bu esa erkin bozor tamoyillarini
mustahkamlaydi.Xalqaro savdoni tartibga solishda davlat va nodavlat
mexanizmlarning o‘zaro muvofiqlashtirilgan harakati iqtisodiy siyosatning
asosiy elementi hisoblanadi. Davlat nazorat va muvofiqlashtirishni amalga
oshirsa, nodavlat sektor taklif, innovatsiya, xizmat ko‘rsatish va operatsion
faoliyatni amalga oshiradi. Har ikki tizim o‘zaro hamkorlik qilgan taqdirda
savdoning samaradorligi ortadi.
2.2. Savdo siyosati vositalari: tariflar, kvotalar, subsidiyalar va
litsenziyalar
Xalqaro savdoni tartibga solishda davlatlar tomonidan qo‘llaniladigan eng
muhim iqtisodiy vositalardan biri bu savdo siyosati vositalari hisoblanadi. Ular
mamlakat ichki bozorini himoya qilish, milliy ishlab chiqaruvchilarni
rag‘batlantirish, tashqi savdo balansini tartibga solish, eksportni kengaytirish va
strategik tovarlar harakatini boshqarish kabi maqsadlarda qo‘llaniladi. Savdo
siyosati vositalari odatda ikki toifaga — tarif (bojxona stavkalari) va notarif
vositalarga bo‘linadi. Bu bo‘limda ular ichida eng ko‘p qo‘llaniladigan va
ta’sirchan vositalar bo‘lmish tariflar, kvotalar, subsidiyalar va litsenziyalar
tahlil qilinadi.
1. Tariflar
Tariflar — bu boshqa davlatlardan import qilinadigan tovarlarga nisbatan
davlat tomonidan belgilangan boj stavkalaridir. Ular xalqaro savdoni tartibga
solishdagi eng qadimiy va keng tarqalgan vosita hisoblanadi. Tariflar

27yordamida davlat ichki bozorni arzon yoki past sifatli import tovarlardan
himoya qiladi va milliy ishlab chiqaruvchilarni raqobatdan asraydi.
Tariflar uch turga bo‘linadi:
 Advalorem tarif – tovar narxining foizida belgilanadi (masalan, 10%).
 Spesifik tarif – har bir birlik mahsulot uchun qat’iy summa (masalan, 1 kg
mahsulotga 2 dollar).
 Aralash tarif – yuqoridagi ikkala shaklning kombinatsiyasi.
 Tariflarning ijobiy tomonlari shundaki, ular byudjetga daromad keltiradi,
importga qaramlikni kamaytiradi va mahalliy ishlab chiqarishni qo‘llab-
quvvatlaydi. Ammo yuqori tariflar import mahsulotlar narxining oshishiga,
iste’molchilar tanlovining kamayishiga va bozor raqobatining sustlashishiga
olib kelishi mumkin. Shu sababli, zamonaviy savdo siyosati erkin savdo va
mo‘tadil tariflarni yoqlaydi.
2. Kvotalar
Kvotalar — bu muayyan tovarning ma’lum miqdordagina import yoki
eksport qilinishiga ruxsat beriladigan cheklov chorasidir. Bu vosita yordamida
davlat import hajmini aniq nazorat qiladi. Masalan, davlat yilda faqat 10 000
dona avtomobil importiga ruxsat berishi mumkin, undan ortig‘i esa taqiqlanadi
yoki ruxsatsiz hisoblanadi.Kvotalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklov bo‘lib, tariflardan
farqli o‘laroq, narxga emas, balki miqdorga ta’sir qiladi. Ular strategik sohalarni
himoya qilish, muhim tovarlar ustidan nazoratni kuchaytirish va ichki ishlab
chiqaruvchilarni raqobat muhitida qo‘llab-quvvatlash uchun ishlatiladi.Biroq
kvotalarning kamchiligi shundaki, ular tez-tez sun’iy taqchillik, korrupsiya,
monopoliya holatlarining kuchayishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, kvotalarni
tarqatishda tenglik buzilishi, “yopiq” bozorlar va suiiste’mol holatlari
kuzatilishi mumkin. Shu sababli, Jahon Savdo Tashkiloti kvotalarni muqobil
choralar bilan almashtirishni tavsiya etadi.
3. Subsidiyalar

28Subsidiyalar — bu davlat tomonidan ichki ishlab chiqaruvchilarga
ajratiladigan moliya, soliq yengilliklari yoki boshqa yordam shakllaridir,
ularning maqsadi — eksport hajmini oshirish, import bilan raqobatga bardosh
berish va mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirishdir.
 Subsidiyalar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi:
 To‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy yordam (grantlar, pul to‘lovlari);
 Soliq imtiyozlari (bojdan ozod qilish, QQS qaytarish);
 Arzon kreditlar (foizsiz yoki past foizli);
 Energiya, transport xarajatlarining subsidiyalanishi.
Subsidiyalar eksportni rag‘batlantiradi, tashqi bozorlarda milliy tovarlar
narxini arzonlashtiradi, korxonalarni texnologik yangilanishga undaydi. Biroq
noto‘g‘ri va ortiqcha subsidiyalar byudjetga yuk soladi, soxta raqobat muhiti
shakllanishiga olib keladi va xalqaro savdoda nizolar keltirib chiqaradi. Shu
bois WTO doirasida ayrim turdagi subsidiyalar taqiqlanadi yoki nazoratga
olinadi.
4. Litsenziyalar
Litsenziyalar — bu muayyan tovarni eksport yoki import qilish uchun davlat
tomonidan beriladigan rasmiy ruxsatnomadir. Ular iqtisodiy xavfsizlik,
sanitariya va ekologik talablar, davlat manfaatlarini himoya qilish kabi
sabablarga ko‘ra joriy qilinadi.
Litsenziyalar quyidagilarga bo‘linadi:
 Avtomatik litsenziyalar – statistik maqsadlar uchun, ko‘pincha rad
qilinmaydi;
 Nootomatik (cheklangan) litsenziyalar – davlat ixtiyoriga ko‘ra beriladi,
raqobat asosida tarqatiladi.
Litsenziyalash tizimi ko‘pincha farmatsevtika, qurol-aslaha, oziq-ovqat
xavfsizligi, hayvonot va o‘simliklar salomatligi bilan bog‘liq mahsulotlar
savdosida qo‘llaniladi. Litsenziyalar orqali davlat tovarlar harakatini kuzatadi,
sifat va xavfsizlik talablariga amal qilinishini ta’minlaydi.

29Agar ushbu tizim ochiq va shaffof bo‘lsa, u sog‘lom savdo muhitini yaratadi.
Aks holda esa, bu byurokratiya, vaqt yo‘qotilishi va korrupsiya xavfini
kuchaytirishi mumkin. Shu bois hozirgi kunda ko‘plab davlatlar litsenziyalarni
elektron tizimlar orqali avtomatlashtirib, ularni zamonaviy monitoring vositalari
bilan bog‘lamoqda.
2.3. O‘zbekistonning xalqaro savdodagi ishtiroki va uni tartibga solish
bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar
O‘zbekiston Respublikasi o‘zining mustaqillikka erishgan ilk yillaridan
boshlab xalqaro iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yishga, savdo-sotiq
munosabatlarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratib kelmoqda. Aholi
sonining ortishi, resurslardan samarali foydalanish ehtiyoji, ichki bozor
imkoniyatlarining cheklanganligi, texnologik rivojlanishga bo‘lgan ehtiyoj
mamlakatning jahon iqtisodiy tizimiga faol integratsiyalashishini talab
qilmoqda. Shu sababli, xalqaro savdoda ishtirokni kengaytirish O‘zbekiston
iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylangan.
Hozirgi kunda O‘zbekistonning asosiy tashqi savdo hamkorlari – Rossiya,
Xitoy, Qozog‘iston, Turkiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Afg‘oniston,
Niderlandiya va boshqalardir. Respublikadan asosan paxta tolasi, meva-
sabzavot, rangli metallar, gaz, mineral o‘g‘itlar, avtomobillar, elektrotexnika
mahsulotlari eksport qilinmoqda. Importda esa asosan texnika va uskunalar,
kimyo sanoati mahsulotlari, oziq-ovqat, dori-darmon, qora metall va plastmassa
mahsulotlari ustunlik qiladi.So‘nggi yillarda O‘zbekiston tashqi savdoni
erkinlashtirish, bojxona tartiblarini soddalashtirish, eksport salohiyatini oshirish
va global savdo zanjirlariga qo‘shilishni tezlashtirishga qaratilgan muqobil
chora-tadbirlarni faol amalga oshirmoqda. Xususan, Prezident Shavkat
Mirziyoyev rahbarligida 2017-yildan boshlab olib borilayotgan islohotlar
natijasida tashqi savdo liberalizatsiya qilindi, eksport-import amaliyotlari
soddalashtirildi, valyuta bozorida konvertatsiya ochildi.

302022-yilda O‘zbekistonning umumiy tashqi savdo aylanmasi 50 milliard
dollardan oshdi, bu esa ilgari kuzatilmagan yuksak ko‘rsatkich hisoblanadi.
Eksport tarkibida qayta ishlangan mahsulotlar ulushi yildan-yilga ortib
bormoqda, bu esa iqtisodiyotda sanoatning ulushi kuchayganidan darak beradi.
Ayniqsa, avtomobilsozlik, elektrotexnika, farmatsevtika, to‘qimachilik
sohalarida eksport geografiyasi kengaymoqda.
Xalqaro savdoni tartibga solish bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar
ichida quyidagilar alohida ajralib turadi:
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va savdo siyosatini erkinlashtirish – Valyuta
siyosatida erkin konvertatsiya tizimi joriy etildi, eksportchilar valyuta tushumini
erkin boshqarish huquqiga ega bo‘ldi. Banklar o‘rtasidagi valyuta ayirboshlash
kursi bozor tomonidan shakllantirilmoqda.
Bo‘g‘liq byurokratik to‘siqlarni kamaytirish – Eksport-import amaliyotlarida
litsenziya, kvota, sertifikat olish jarayonlari elektronlashtirildi. “Yagona
darcha” tamoyili asosida bojxona deklaratsiyalari onlayn topshirilmoqda.
Erkin iqtisodiy zonalar va eksportchilarni qo‘llab-quvvatlash – “Navoi”
xalqaro intermodal logistika markazi, “Urgut”, “G‘ijduvon”, “Angren” kabi
erkin iqtisodiy zonalarda eksport yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlar yo‘lga
qo‘yilgan. Eksport qiluvchilarga soliq imtiyozlari, subsidiyalar, kreditlar
berilishi yo‘lga qo‘yilgan.
Savdo diplomatiyasining faollashtirilishi – O‘zbekiston ko‘plab davlatlar
bilan erkin savdo bitimlarini imzolashga intilmoqda. 2021-yilda Yevroosiyo
Iqtisodiy Ittifoqi bilan kuzatuvchi maqomida hamkorlik boshlanib, tarif va
texnik to‘siqlarni bosqichma-bosqich bartaraf etish rejalashtirildi. Shuningdek,
Turkiya, Janubiy Koreya, Eron, Xitoy kabi davlatlar bilan ikki tomonlama
savdo kelishuvlari faol ishlamoqda.
WTOga a’zo bo‘lish yo‘lida harakatlar – 1994-yildan beri kuzatuvchi
maqomida bo‘lgan O‘zbekiston 2020-yildan boshlab Jahon Savdo Tashkilotiga
a’zo bo‘lish bo‘yicha faol muzokaralar olib bormoqda. Bu yo‘lda milliy

31qonunchilik xalqaro talablar asosida qayta ko‘rib chiqilmoqda, bojxona va tarif
siyosati bosqichma-bosqich moslashtirilmoqda.
Logistika va infratuzilmani rivojlantirish – Eksport-import operatsiyalarida
transport xarajatlarini kamaytirish maqsadida “Toshkent-Andijon-O‘sh”,
“Navoiy-Xitoy” yo‘nalishlari bo‘yicha logistika tarmoqlari kengaytirilmoqda.
Temiryo‘l, avtoyo‘l va avia transport infratuzilmasi zamonaviylashtirilmoqda.
Eksportchilarni axborot bilan ta’minlash va xizmat ko‘rsatish – “UzTrade”,
“Export Promotion Agency”, “Made in Uzbekistan” platformalari orqali eksport
qiluvchi korxonalar uchun marketing, huquqiy maslahat, xorijiy bozorlar haqida
tahliliy ma’lumotlar taqdim etilmoqda. Onlayn ko‘rgazmalar, biznes-forumlar,
xalqaro yarmarkalar tashkil etilmoqda.O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi
yillarda xalqaro savdo faoliyatini liberallashtirish, eksport hajmini ko‘paytirish
va tashqi bozorlar bilan integratsiyani kuchaytirish borasida sezilarli yutuqlarga
erishdi. Jumladan, 2022–2025 yillar oralig‘ida tashqi savdo aylanmasi hajmi,
eksport-import balansining tarkibi, hamkor davlatlar bilan aloqalar va milliy
ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorga chiqish salohiyati jadal o‘sdi.
Quyidagi jadvalda 2022-yildan 2025-yil (prognoz ma’lumotlari)gacha
bo‘lgan tashqi savdo aylanmasi va eksport-import ko‘rsatkichlari
umumlashtirilgan:
Jadval: O‘zbekistonning tashqi savdo ko‘rsatkichlari (2022–2025 yillar,
mlrd. AQSh dollari)
Yil Tashqi savdo
aylanmasi Eksport
hajmi Import
hajmi Eksport
ulushi (%) Import
ulushi (%)
2022 50,0 19,6 30,4 39,2% 60,8%
2023 62,6 23,8 38,8 38,0% 62,0%
2024
* 71,2 28,5 42,7 40,0% 60,0%
2025
* 78,0 32,0 46,0 41,0% 59,0%

322024 va 2025-yil ma’lumotlari prognoz asosida shakllantirilgan (O‘zbekiston
Respublikasi Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi, Davlat statistika
qo‘mitasi ma’lumotlari asosida).
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinadiki, O‘zbekistonning tashqi savdo
aylanmasi yil sayin oshib bormoqda. 2022-yilda bu ko‘rsatkich 50 mlrd. AQSh
dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2025-yilga kelib u 78 mlrd. dollarga yetishi
kutilmoqda. Eksport hajmi ham sezilarli o‘sishda: 2022-yilda 19,6 mlrd. dollar
bo‘lgan bo‘lsa, 2025-yilga borib bu raqam 32 mlrd. dollarga yetishi
rejalashtirilgan.
Bunday o‘sish, avvalo, eksportga yo‘naltirilgan davlat siyosati,
raqamlashtirilgan bojxona tizimlari, erkin iqtisodiy zonalar faoliyati va xalqaro
ko‘rgazmalarda ishtirok etish faolligi bilan bog‘liqdir. Xususan, “Made in
Uzbekistan” brendi ostida o‘tkazilayotgan ko‘rgazmalar milliy mahsulotlarning
xalqaro bozorda tanilishini ta’minlamoqda.
Import hajmi ham yil sayin oshmoqda, ammo o‘sish sur’ati eksportga
nisbatan barqarorlik ko‘rsatmoqda. Bu esa tashqi savdo balansining asta-sekin
muvozanatga kelayotganidan dalolat beradi. 2022-yilda eksport-import farqi
10,8 mlrd. dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2025-yilda bu tafovut 14 mlrd. dollardan
yuqori bo‘lishi kutilmoqda. Shu bilan birga, eksport ulushi umumiy tashqi
savdoda 2025-yilga kelib 41% ga yetadi — bu salmoqli yutuqdir.
Tarkibiy jihatdan qaralganda, 2022–2023-yillarda O‘zbekistonning
eksportida to‘qimachilik mahsulotlari, rangli metallar, meva-sabzavot, tabiiy
gaz va kimyoviy mahsulotlar asosiy o‘rinni egallagan. 2024–2025-yillarda esa
qo‘shilgan qiymati yuqori bo‘lgan mahsulotlar — avtomobil, elektr texnika,
farmatsevtika, charm mahsulotlari ulushi ortishi kutilmoqda. Bu sanoat
diversifikatsiyasi yo‘nalishidagi islohotlarning samarasidir.
Import tarkibida texnologik uskunalar, energetika jihozlari, farmatsevtika
mahsulotlari va oziq-ovqat xavfsizligi uchun zarur tovarlar ustunlik qilmoqda.

33Importning bu tarkibi iqtisodiyot modernizatsiyasi va sanoatlashtirish
jarayonlarini aks ettiradi.
2022–2025-yillarda eksport geografiyasida ham sezilarli kengayish
kuzatilmoqda. 2022-yilda asosiy savdo sheriklari Rossiya, Xitoy va
Qozog‘iston bo‘lgan bo‘lsa, 2023–2024-yillarda Turkiya, Hindiston, Pokiston,
BAA, AQSh va Germaniya bilan ham aloqalar faollashdi. 2025-yilga borib
Yevropa Ittifoqi davlatlariga tayyor mahsulotlar eksporti hajmining oshishi
prognoz qilinmoqda.
O‘zbekiston hukumati savdo siyosatini yanada faollashtirish maqsadida bir
qator institutsional va huquqiy chora-tadbirlarni amalga oshirdi:
“Yagona darcha” tamoyili asosida elektron bojxona tizimi takomillashtirildi;
Eksport qiluvchilarga kredit, sug‘urta va logistik xizmatlar ko‘rsatuvchi
Export Promotion Agency faoliyati kengaytirildi;
WTOga a’zo bo‘lish bo‘yicha muzokaralar jadallashtirildi;
Eksportchilarga soliq va boj imtiyozlari berish tizimi kengaytirildi.
Xalqaro savdoni yanada rivojlantirish uchun logistika infratuzilmasini
modernizatsiya qilish asosiy ustuvorliklardan biri bo‘lib qolmoqda. “Andijon–
Toshkent–Qashg‘ar” temiryo‘l loyihasi, Termiz logistika markazi, “Toshkent
xalqaro savdo markazi” kabi inshootlar 2025-yilgacha bosqichma-bosqich
foydalanishga topshirilishi rejalashtirilgan.

342022–2025-yillar O‘zbekiston xalqaro savdo siyosatida sifat jihatdan yangi
bosqich bo‘ldi. Tashqi savdo aylanmasining ortishi, eksport tarkibining boyishi,
raqamli boshqaruv tizimlarining joriy etilishi, logistika va diplomatik
harakatlarning faolligi mamlakatni jahon iqtisodiyotidagi ishonchli hamkor
sifatida ko‘rsatmoqda. Yaqin yillarda WTOga a’zo bo‘lish, raqamli savdoni
kengaytirish va yangi bozorlarni zabt etish orqali xalqaro savdodagi ishtirok
yanada mustahkamlanadi.

35 Xulosa
Men ushbu kurs ishim davomida xalqaro savdo tushunchasi, uning tarixiy
rivojlanish bosqichlari, asosiy turlari, shakllari va davlatlar tomonidan
qo‘llaniladigan tartibga solish mexanizmlarini har tomonlama o‘rganishga
harakat qildim. Tadqiqotim davomida shuni angladimki, xalqaro savdo nafaqat
moddiy boyliklar almashinuvi, balki har bir milliy iqtisodiyotning tashqi dunyo
bilan integratsiyasini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Bugungi
globallashuv va texnologik taraqqiyot sharoitida xalqaro savdo barcha davlatlar
uchun strategik vositaga aylangan.
Xalqaro savdoning tovarlar, xizmatlar, intellektual mulk va texnologiyalar
almashinuvi kabi turlari bor. Ularning har biri jahon iqtisodiyotida muhim
ahamiyatga ega. Savdo shakllarining xilma-xilligi — to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo,
vositachilar orqali savdo, barterni o‘z ichiga olgan shakllar, zamonaviy elektron
tijorat — bu munosabatlarning kengayib borayotganligidan dalolat beradi.
Ayniqsa, XXI asrda raqamli platformalar va sun’iy intellektga asoslangan savdo
tizimlari xalqaro savdoni butunlay yangi bosqichga olib chiqmoqda.

36Tadqiqot davomida savdo siyosatini tartibga solish mexanizmlari — tariflar,
kvotalar, subsidiyalar, litsenziyalar kabi vositalarning milliy iqtisodiyotlarni
muhofaza qilishdagi ahamiyatini ham tahlil qildim. Shu bilan birga, ushbu
vositalarning noto‘g‘ri yoki haddan tashqari qo‘llanilishi iqtisodiy izolyatsiyaga
va savdo nizolariga olib kelishi mumkinligini tushundim. Demak, har bir chora
xalqaro bitimlar, shaffoflik, iqtisodiy samaradorlik va barqarorlik prinsiplari
asosida joriy etilishi kerak.
Men ayniqsa O‘zbekiston misolida olib borilgan savdo siyosati, 2022–2025-
yillar oralig‘idagi statistik ko‘rsatkichlar, eksport-import hajmining o‘sishi,
eksport geografiyasining kengayishi va hukumat tomonidan amalga
oshirilayotgan institutsional chora-tadbirlar bilan tanishib, respublikamizning
jahon bozorida faol ishtirok etayotganini isbotlovchi faktlarga duch keldim.
Tashqi savdo aylanmasining 2022-yildagi 50 mlrd. dollardan 2025-yilga kelib
78 mlrd. dollarga yetishi kutilayotgani O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining
to‘g‘riligidan dalolat beradi.
Xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishini tayyorlash orqali xalqaro savdo
sohasidagi asosiy tushuncha, tamoyillar, institutsional mexanizmlar va amaliy
jarayonlar bilan yaqindan tanishdim. Bu bilimlar nafaqat nazariy bilimimni
mustahkamladi, balki kelajakdagi iqtisodchi mutaxassis sifatida xalqaro
iqtisodiy munosabatlarda samarali ishtirok etishimga zamin yaratdi.Kelgusida
men O‘zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga to‘liq a’zo bo‘lishi, eksport
salohiyatining ortishi, raqamli savdoning rivojlanishi va xalqaro bitimlar
samaradorligining oshishi orqali mamlakatimizning global iqtisodiyotdagi
mavqeini yanada mustahkamlashiga ishonaman.

37Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.

385) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.

3921) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Xalqaro savdo uning turlari va tartibga solish mexanizmi.

Sotib olish