Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 65.5KB
Покупки 6
Дата загрузки 25 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экология

Продавец

Bohodir Jalolov

Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish

Купить
Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish Reja : Kirish 1. Xalqaro talablar bo ’ yicha foyda va zararlar to ’ g ’ risidagi hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishi 2. Xalqaro talablar bo ’ yicha foyda va zararlar to ’ g ’ risidagi hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishining mazmuni va uni amaliyotga joriy etilishdagi muammolari va uni bartaraf etish yo ’ llari 3. Xalqaro talablar bo ’ yicha foyda va zararlar to ’ g ’ risidagi hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishni takomillashtirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xalqaro hisob tizimi taraqqiy ettirilishida buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari (BHXS) muhim o’rin tutadi. BHXSlar mamlakatlar o’rtasidagi hamkorlikni, jumladan iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish va mamlakatlarda investitsion muhitni yaxshilashda muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda. Shuning uchun ham kun sayin xalqaro standartlarni e’tirof etuvchi mamlakatlar soni oshib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi ham BHXSga o’tishning o’ziga xos yo’lini tanladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720- sonli “Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoniga asosan, 2015-2018 yillarda barcha aktsiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy balansni nashr etishi va Xalqaro audit standartlari hamda Xalqaro moliyaviy balans standartlariga muvofiq tashqi auditni o’tkazishi va aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasi 2015 yilning 1 iyuliga qadar aktsiyadorlik jamiyatlarining yillik moliyaviy balansini xalqaro standartlarga muvofiq nashr etish jadvalini tasdiqlanishi lozimligi belgilangan. Bundan so’ng, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 21 dekabrdagi PQ-2454-sonli “Aktsiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qaroriga asosan, aktsiyadorlik jamiyatlarining ustav kapitaliga 15 foizdan kam bo’lmagan miqdorda xorijiy investorlarning ulushi jalb qilinishi lozimligi belgilangan. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, aktsiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy balansni tuzish va taqdim etish moliyaviy balansning xalqaro standartlari asosida tuzilishiga to’g’ri keladi. Chunki, undan xorijiy investorlar aktsiyadorlik jamiyatlarining moliyaviyviy balanslarini to’g’ridan to’g’ri tushunishiga va ishonch hosil qilish lozimligiga erishadi. Moliyaviy balansning xalqaro standartlari (MHXSlar) – bu Moliyaviy balansning xalqaro standartlari bo’yicha Kengashi (MHXSK) tomonidan chiqarilgan standartlar va sharhlardir. Ular quyidagilarni qamrab oladi: (a) Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari; (b) Moliyaviy balansning xalqaro standartlari. Mulkchilik va tarmoq shaklidan qat’iy nazar, barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda moliyaviy balanslarini milliy standartlardan xalqaro standartlar asosida tuzish muhim hisoblanib, xalqaro standartlar asosida tuzilgan moliyaviy balanslarni xorijiy investorlar tomonidan tanishish imkoniyatiga ega bo’lishi va o’zining sarmoyasini kiritish bo’yicha engilliklar tug’diradi. Buxgalteriya hisobi ma’lum bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt to’g’risida moliyaviy ma’lumotlarni aniqlash, qayta ishlash va moliyaviy balans shaklida faoliyat yurituvchi sub’ektning moliyaviy holatiga qiziquvchi foydalanuvchilarga ma’lumotni yetkazib berishni amalga oshiradigan axborot tizimdir. Buxgalteriyaning maqsadi – turli foydalanuvchilarni ma’lumotga bo’lgan ehtiyojini, ushbu ma’lumotni olish uchun eng kam sarf-xarajatlar bilan qondirishdir. O’z-o’zidan ma’lumki qarorlarni qabul qilish uchun axborot tizimdan foydalanish natijasida olinishi mumkin bo’lgan iqtisodiy naflar ushbu tizimga ketgan xarajatlardan ustun bo’lishi lozim. Demak, moliyaviy balansning xalqaro standartlari predmeti bo’lib, xalqaro standartlar asosida pul ifodasida aks ettiriladigan xo’jalik mablag’lari, shu mablag’lar manbalari, ularning xo’jalik faoliyati va moliyaviy natijalari bo’lib hisoblanadi. 1. Xalqaro talablar bo’yicha buxgalteriya foyda va zararlar togrisidagi hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishi Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari ( MHXSlar ) – bu Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari Kengashi ( MHXSK ) tomonidan chiqarilgan Standartlar va Sharhlardir . Ular quyidagilarni qamrab oladi : ( a ) Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari ; ( b ) Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari ; ( v ) MHXSlarni Sharhlash bo ’ yicha Qo ’ mita ( MHXSShQ ) tomonidan chiqarilgan Sharhlar; va (g) Sharhlash bo’yicha Doimiy Qo’mita (ShDQ) tomonidan chiqarilgan Sharhlar. MHXSlar bo’yicha birinchi moliyaviy hisobotlar - Tadbirkorlik sub’ekti MHXSlarga muvofiqlik to’g’risida aniq va sharsiz bildirib Moliyaviy Hisobotlarning Xalqaro Standartlari (MHXSlar)ni qo’llagan birinchi yillik moliyaviy hisobotlar. Oldingi BHUT - MHXSlarni birinchi marta qo’llaydigan tadbirkorlik sub’ekti MHXSlarni qabul qilishidan bevosita oldin qo’llagan buxgalteriya hisobining asosi. MHXS bo’yicha birinchi hisobot davri - Tadbirkorlik sub’ektining MHXS bo’yicha birinchi moliyaviy hisobotlari qamrab olgan yeng oxirgi hisobot davri. MHXS bo’yicha moliyaviy holat to’g’risidagi boshlang’ich hisobot - Tadbirkorlik sub’ektining MHXSlarga o’tish sanasiga bo’lgan moliyaviy holat to’g’risidagi hisoboti. Shartli tannarx - berilgan sanaga tannarxning yoki amortizatsiyalangan qiymatning o’rnini bosuvchi summa. Keyinchalik yeskirish yoki amortizatsiya hisoblanganida tadbirkorlik sub’ekti aktivni yoki majburiyatni ushbu berilgan sanada dastlabki marta tan olgan va ushbu aktivning yoki majburiyatning tannarxi shartli tannarxga teng bo’lgan deb faraz qilinadi. Umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan moliyaviy hisobotlar (“moliyaviy hisobotlar” deb ataladi) – bu shunday foydalanuvchilarning axborotga bo’lgan talablarini qondirishga qaratilgan moliyaviy hisobotlarki, bu foydalanuvchilar ularning axborotga bo’lgan maxsus talablariga moslashtirilgan hisobotlarni xo’jalik sub’ektidan talab qila olmaydi. Ahamiyatli tushirib qoldirishlar yoki buzilishlar – bunda moddalarning tushirib qoldirilishi yoki buzilishi ahamiyatli bo’lib hisoblanadiki, agarda ular foydalanuvchilarning moliyaviy hisobotlar asosida qabul qiladigan iqtisodiy qarorlariga, alohida yoki birgalikda, ta’sir yeta olganda. Ahamiyatlilik tushirib qoldirishning yoki buzilishning ular sodir bo’lgan sharoitlarni hisobga olgan holda aniqlanadigan hajmi va xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Moddaning hajmi yoki xususiyati, yoki ikkalasining birikmasi, hal qiluvchi omil bo’lishi mumkin. Foyda yoki zarar – bu boshqa umumlashgan daromadning tarkibiy qismlaridan tashqari jami daromaddan xarajatlar chegirilganidan keyin qolgan natija. Boshqa umumlashgan daromad boshqa MHXSlarda talab yetilganidek yoki ruxsat yetilganidek foyda yoki zarar sifatida tan olinmaydigan daromad va xarajat moddalarini (jumladan qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlarini) qamrab oladi. Mulk yegalari – bu ulushli instrumentlar sifatida tasniflangan instrumentlarning yegalari. Foyda yoki zarar – bu boshqa umumlashgan daromadning tarkibiy qismlaridan tashqari jami daromaddan xarajatlar chegirilganidan keyin qolgan natija. Qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlar – bu joriy yoki oldingi davrlardagi boshqa umumlashgan daromadda tan olingan, lekin joriy davrda foyda yoki zarar sifatida qayta tasniflangan summalar. Jami umumlashgan daromad – bu kapitaldagi davr mobaynida operatsiyalar va boshqa hodisalar natijasida yuzaga keladigan o’zgarish bo’lib, mulk yegalari bilan ularning mulk yegalari sifatida amal qilishidagi operatsiyalardan yuzaga keladigan o’zgarishlar bundan mustasnodir. Pul mablag’lari - naqd pul va talab qilib olguncha depozitlarni o’z ichiga oladi. Pul mablag’larining yekvivalentlari - belgilangan summadagi pul mablag’lariga oson aylantiriladigan va qiymatining o’zgarishi jihatidan sezilarsiz darajadagi hatarga yega bo’lgan, qisqa muddatli va yuqori likvidli investitsiyalardir. Pul mablag’larining yekvivalentlari investitsiya yoki boshqa maqsadlari uchun yemas, balki qisqa muddatli majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish uchun foydalaniladi. Investitsiyani pul yekvivalenti deb hisoblash uchun, u belgilangan summadagi pul mablag’iga oson aylantiriladigan va qiymatidagi o’zgarishlar hatari sezilarsiz darajada bo’lishi lozim. Shu sababli, investitsiya odatda uning so’ndirish muddati qisqa bo’lsagina, ya’ni xarid qilingan paytdan boshlab taxminan uch oy yoki undan kam muddat ichida to’lanadigan bo’lsa, pul mablag’larining yekvivalenti deb hisoblanishi mumkin. Ulushli investitsiyalar pul yekvivalentlariga kirmaydi, bundan ular, aslini olganda, pul mablag’larining yekvivalentlari bo’lgan holatlari istisno, masalan so’ndirilishiga qisqa muddat qolganda sotib olingan va so’ndirilish muddati aniq belgilangan imtiyozli aksiyalar misolida kabi. Oshiqcha pul mablag’larini ularning yekvivalentlariga investitsiya qilish pul mablag’larini boshqarish bo’lib hisoblanadi. Pul oqimlari - pul mablag’lari va pul ekvivalentlarining kirimi va chiqimi. Operatsion faoliyat - xo’jalik sub’ektining asosiy daromad keltiruvchi faoliyati hamda investitsion va moliyaviy faoliyat hisoblanmagan boshqa faoliyat turlari. Investitsion faoliyat - uzoq muddatli aktivlarning hamda pul yekvivalentlariga kirmaydigan boshqa investitsiyalarning sotib olinishi va chiqib ketishi. Moliyaviy faoliyat - xo’jalik sub’ektining qo’yilgan kapitali va qarz mablag’larining miqdori va tarkibidagi o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi faoliyat. Hisob ciyosati – bu xo’jalik sub’ekti tomonidan moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda va taqdim yetishda qo’llaniladigan muayyan tamoyillar, usullar, odatlar, qoidalar va amaliyotlardir. Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish - aktivlar va majburiyatlarning joriy holatini hamda ular bilan bog’liq bo’lgan, kelgusida kutilayotgan manfaat va majburiyatlarni baholash natijasida, aktiv yoki majburiyatning balans qiymatini, yoki aktivdan davriy foydalanish summasini tuzatishdir. Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishlar yangi ma’lumotlar olinishi yoki yangi hodisalar ro’y berishi natijasida yuzaga keladi, va, shu sababdan, xatolarni tuzatish bo’lib hisoblanmaydi. Oldingi davr xatolari xo’jalik sub’ektining bir yoki undan ortiq oldingi davrlari uchun moliyaviy hisobotlaridagi buzilishlar va tushirib qoldirishlardir; ular ishonchli axborotdan foydalanmaslik yoki noto’g’ri foydalanish natijasida yuzaga keladi va ushbu axborot: (a)mazkur davrlar uchun moliyaviy hisobotlar chiqarilishi ruxsat yetilganida mavjud bo’lgan; va (b)mazkur moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim yetish chog’ida olinishi va hisobga olinishi oqilona ravishda kutilishi mumkin bo’lgan axborotdir. Bunday xatolar matematik yanglishishlar, hisob siyosatini qo’llashda yo’l qo’yilgan xatolar, ye’tiborsizlik yoki faktlarni noto’g’ri talqin yetish oqibatlarini hamda firibgarlikni o’z ichiga oladi. Restrospektiv qo’llash - yangi hisob siyosatini operatsiyalar, boshqa hodisalar va vaziyatlarga nisbatan ushbu siyosat oldin ham har doim qo’llanilganidek tarzda qo’llash. Retrospektiv qayta hisoblash - moliyaviy hisobotlardagi yelementlar summalarinining tan olinishi, baholanishi va oshkor qilinishini oldingi davrda xatoga hech qachon yo’l qo’yilmaganidek tarzda tuzatish. Hisobot davridan keyingi hodisalar - hisobot davri tugagan sana bilan moliyaviy hisobotlarni ye’lon qilish uchun tasdiqlash sanasi o’rtasidagi oraliqda yuzaga kelgan, ijobiy va salbiy, hodisalardir. Hodisalar ikki xil bo’la oladi: (a) hisobot davrining oxirida mavjud bo’lgan shart-sharoitlarni tasdiqlaydigan hodisalar (tuzatishlar kiritilishini talab yetadigan hisobot davridan keyingi hodisalar); va (b) hisobot davridan keyin yuzaga kelgan shart-sharoitlarni ko’rsatadigan hodisalar (tuzatishlar kiritilishini talab yetmaydigan hisobot davridan keyingi hodisalar). 2. Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishining mazmuni va uni amaliyotga joriy etilishdagi muammolari va uni bartaraf etish yo’llari BHXS (IAS) 1 “Moliyaviy hisobotlarni taqdim yetish” standarti umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan moliyaviy hisobotlarni taqdim yetish asosini xo’jalik sub’ektining oldingi davrlardagi moliyaviy hisobotlari hamda boshqa xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan qiyosiyligini ta’minlash maqsadida belgilaydi. U moliyaviy hisobotlarni taqdim yetishga nisbatan umumiy talablarni, ularning tuzilishiga oid ko’rsatmalarni hamda ularning mazmuniga doir minimal talablarni o’rnatadi. Xo’jalik sub’ekti mazkur standartni umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan moliyaviy hisobotlarni moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga (MHXSlari) muvofiq tayyorlashda va taqdim yetishda qo’llashi lozim. Boshqa MHXSlar muayyan operatsiyalar va boshqa hodisalarni tan olish, baholash va oshkor yetish bo’yicha talablarini belgilaydi. Moliyaviy hisobotlar - xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati va moliyaviy natijalarining tartibga solingan holda ifodalanishidir. Moliyaviy hisobotlarning maqsadi keng ko’lamdagi foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda foydali bo’lgan xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ta’minlashdan iboratdir. Moliyaviy hisobotlar rahbariyat tomonidan unga ishonib topshirilgan resurslar boshqarilishining natijalarini ham aks yettiradi. Ushbu maqsadga yerishish uchun, moliyaviy hisobotlar xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lgan quyidagi jihatlar to’g’risida ma’lumotlarni ta’minlaydi: (a) aktivlar; (b) majburiyatlar; (v) kapital; (g) daromad va xarajatlar, jumladan foyda va zararlar; (d) mulk yegalari tomonidan ularning mulk yegalari sifatida amal qilishidagi qilingan qo’yilmalar va ularga taqsimlanadigan summala; va (ye) pul oqimlari 1 . Ushbu ma’lumotlar, izohlardagi boshqa ma’lumotlar bilan birga, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarga xo’jalik sub’ektining kelgusi pul oqimlarini va, xususan, ularning muddatini va aniqliligini oldindan taxminan bilishda yordam beradi. Moliyaviy hisobotlarning to’liq to’plami quyidagilarni qamrab oladi: (a) davr oxiridagi moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot; (b) davr uchun foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobot; (v) davr uchun kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobot; (g) davr uchun pul oqimlari to’g’risidagi hisobot; (d) izohlar, ya’ni muhim hisob siyosatlarining va boshqa tushuntirish ma’lumotlarining qisqa bayonini qamrab olgan izohlar; (ye) oldingi davr boshiga moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot, qachonki xo’jalik sub’ekti hisob siyosatini retrospektiv tarzda qo’llasa, yoki o’zining moliyaviy hisobotlaridagi moddalarni retrospektiv tarzda qayta hisoblashni 1 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 1. p.162. amalga oshirsa, o’zining moliyaviy hisobotlaridagi moddalarni qayta tasniflasa 2 . Xo’jalik sub’ekti mazkur Standartda foydalanilgan hisobot nomlaridan tashqari nomlardan foydalanishi mumkin. Masalan, xo’jalik sub’ekti “foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobot” o’rniga “umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobot” nomidan foydalanishi mumkin. Moliyaviy hisobotlar xo’jalik sub’ektining moliyaviy holatini, moliyaviy natijalarini va pul oqimlarini haqqoniy tarzda taqdim yetishi lozim. Haqqoniy taqdim yetish operatsiyalarning, boshqa hodisalarning va sharoitlarning oqibatlarini Konseptual asos da keltirilgan aktivlar, majburiyatlar, daromadlar va xarajatlarning ta’riflariga va tan olish mezonlariga muvofiq haqqoniy taqdim yetishni talab yetadi. MHXSlarni, zarur bo’lganda qo’shimcha ma’lumotlarni oshkor yetish bilan birga, qo’llash haqqoniy taqdim yetishni ta’minlaydigan moliyaviy hisobotlarga olib keladi deb ko’zda tutiladi. Moliyaviy hisobotlari MHXSlarga muvofiq bo’lgan xo’jalik sub’ekti izohlarda bunday muvofiqlikni aniq va sharsiz ta’kidlashi lozim. Moliyaviy hisobotlar MHXSlarning barcha talablariga muvofiq bo’lmaguncha, xo’jalik sub’ekti ularni MHXSlarga muvofiq deb ta’kidlamasligi lozim. Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash paytida, rahbariyat xo’jalik sub’ekti faoliyatini uzluksiz davom yetishi qobiliyatini baholashi lozim. Qachonki rahbariyat xo’jalik sub’ektining faoliyatini tugatishni yoki savdoni to’xtatishni mo’ljallayotgan bo’lmasa yoki bunday choralarni amalga oshirishdan boshqa amaliy muqobil choralar mavjud bo’lmagan holat yuzaga kelmasa, xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni faoliyatning uzluksizligi asosida tayyorlashi lozim. Agar rahbariyat, baholashni amalga oshirayotganda, xo’jalik sub’ekti faoliyatini uzluksiz davom yetishi qobiliyati to’g’risida ahamiyatli shubha to’g’dirishi mumkin bo’lgan hodisalar yoki sharoitlarga tegishli ahamiyatli noaniqliklardan xabardor bo’lsa, xo’jalik sub’ekti ushbu noaniqliklarni oshkor yetishi lozim. Agar xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni faoliyatning 2 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 1. p.167-168. uzluksizligi asosida tayyorlamasa, u ushbu faktni, moliyaviy hisobotlar qaysi asosda tayyorlanganligini hamda xo’jalik sub’ekti faoliyatning uzluksizligini ta’minlay olmaydi deb hisoblanishining sababi bilan birga, oshkor yetishi lozim. Xo’jalik sub’ekti o’zining, pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlaridan tashqari, moliyaviy hisobotlarini buxgalteriya hisobining hisoblash usuli asosida tayyorlashi lozim. Buxgalteriya hisobining hisoblash usuli qo’llanilganda, xo’jalik sub’ekti moddalarni aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromadlar va xarajatlar (moliyaviy hisobotlar yelementlarini) sifatida tan oladi, qachonki ular Konseptual asosda keltirilgan ushbu yelementlarning ta’riflariga va tan olish mezonlariga to’g’ri kelsa. Xo’jalik sub’ekti o’xshash moddalarning har bir ahamiyatli turkumini alohida taqdim yetishi lozim. Bir biridan farq qiladiganli xususiyatga yoki vazifaga yega bo’lgan moddalarni, ular ahamiyatsiz bo’lmasa, xo’jalik sub’ekti alohida taqdim yetishi lozim. Moliyaviy hisobotlar o’z xususiyatiga yoki funksiyasiga ko’ra turkumlarga birlashtiriladigan katta hajmdagi operatsiyalar yoki boshqa hodisalarni qayta ishlash natijasida yuzaga keladi. Birlashtirish va tasniflash jarayonining oxirgi bosqichi yig’ilgan va tasniflangan ma’lumotlarni taqdim yetish hisoblanib, u moliyaviy hisobotlarning satrlarida aks yettiriladigan moddalarini shakllantiradi. Agar satrdagi modda alohida olinganda ahamiyatli bo’lmasa, u ushbu hisobotlarda yoki izohlarda boshqa moddalar bilan birlashtiriladi. Ushbu hisobotlarda alohida satrda aks yettirish uchun yetarli darajada ahamiyatli bo’lmagan modda, izohlarda alohida aks yettirilishi muhim bo’lishi mumkin. MHXS da talab yetilmaguncha yoki ruxsat yetilmaguncha, xo’jalik sub’ekti aktivlar bilan majburiyatlarni yoki daromadlar bilan xarajatlarni o’zaro hisob-kitob qilmasligi lozim. Xo’jalik sub’ekti aktivlar bilan majburiyatlarni ham daromadlar bilan xarajatlarni ham alohida aks yettiradi. O’zaro hisob-kitob qilish operatsiyaning yoki boshqa hodisaning mohiyatini aks yettiradigan holatdan tashqari, foyda yoki zarar va boshqa umumlashtirilgan daromadlar yoki moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot(lar)da o’zaro hisob-kitob qilish foydalanuvchilarning sodir bo’lgan operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarni tushunish hamda xo’jalik sub’ektining kelgusi pul oqimlarini baholash qobiliyatini susaytiradi. Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarning (jumladan qiyosiy ma’lumotni) to’liq to’plamini kamida yillik asosda taqdim yetishi lozim. Odatda, xo’jalik sub’ekti bir me’yorda bir yillik davr uchun moliyaviy hisobotlarni tayyorlaydi. Biroq, amaliy sabablar tufayli, ayrim xo’jalik sub’ektlari, masalan, 52-haftalik davr uchun moliyaviy hisobotlarni taqdim yetishni afzal ko’radilar. Mazkur Standart ushbu amaliyotni taqiqlamaydi. Xo’jalik sub’ekti bir davrdan keyingi davrga moliyaviy hisobotlardagi moddalarni aks yettirishni yoki tasniflashni o’zgartirmasdan qoldirishi lozim, bunda: (a) xo’jalik sub’ekti faoliyati xususiyatining ahamiyatli o’zgarishi yoki uning moliyaviy hisobotlarini qayta ko’rib chiqish natijasida, MHXS 8 dagi hisob siyosatlarini tanlash va qo’llash uchun mezonlarni inobatga olgan holda boshqa taqdimot yoki tasniflash o’rinliroq bo’lishi mumkinligi ochiq namoyon bo’lmaguncha; yoki (b) MHXS taqdimotda o’zgarishni talab yetmaguncha. Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni aniq belgilashi va aynan bir xil chop yetilgan hujjatdagi boshqa ma’lumotlardan farqlashi lozim. MHXSlar faqatgina moliyaviy hisobotlarga nisbatan qo’llanilib, yillik hisobotda taqdim yetilgan boshqa ma’lumotlarga, me’yoriy ma’lumotlarga, yoki boshqa hujjatga nisbatan zaruriy tarzda qo’llanilmaydi. Shu tufayli, foydalanuvchilar MHXSlarga asosan tayyorlanadigan ma’lumotlarni foydalanuvchilar uchun foydali bo’lishi mumkin bo’lgan ammo ushbu talablar ostida bo’lmagan boshqa ma’lumotlardan farqlay olishi muhimdir. Xo’jalik sub’ekti har bir moliyaviy hisobotni va izohlarni aniq belgilashi lozim. Shu bilan birga, xo’jalik sub’ekti quyidagi ma’lumotlarni aniq ajratib ko’rsatishi va ularni taqdim yetilgan ma’lumotlar tushunarli bo’lishi uchun zarur bo’lganda takrorlashi lozim: (a) Hisobot beradigan xo’jalik sub’ektining nomi yoki aniqlashning boshqa usullari va oldin keladigan hisobot davri oxiridan boshlab ushbu ma’lumotdagi har qanday o’zgarish; (b) moliyaviy hisobotlar alohida xo’jalik sub’ektiga yoki xo’jalik sub’ektlari guruhiga tegishliligi; (v) hisobot davri oxirining sanasi yoki moliyaviy hisobotlar to’plami yoki izohlar qamrab olgan davr; (g) MHXS 21 da ta’riflanganidek taqdimot valyutasi; (d) moliyaviy hisobotlarda miqdorlarni taqdim yetishda foydalanilgan yaxlitlash darajasi. Minimum darajada, moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot quyidagi miqdorlarni aks yettiradigan satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini o’z ichiga olishi lozim: (a) asosiy vositalar; (b) investitsion mulk; (v) nomoddiy aktivlar; (g) moliyaviy aktivlar ((d), (z) va (b) larda keltirilgan miqdorlardan tashqari); (d) ulushbay ishtirok yetish usulidan foydalangan holda hisobga olingan investitsiyalar; (ye) biologik aktivlar; (j) tovar-moddiy zaxiralar; (z) savdo bo’yicha va boshqa debitorlik qarzlari; (i) naqd pullar va naqd pul yekvivalentlari; (y) MHXS 5 Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va tugatilgan faoliyatlar ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan aktivlar va sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan aktivlar jami; (k) savdo bo’yicha va boshqa kreditorlik qarzlari; (l) zaxiralar; (m) moliyaviy majburiyatlar ((k) va (l) larda keltirilgan miqdorlardan tashqari); (n) BHXS 12 «Daromad solig’i» da ta’riflanganidek, joriy soliq bo’yicha majburiyatlar va aktivlar; (o) BHXS 12da ta’riflanganidek, muddati kechiktirilgan soliq majburiyatlari va muddati kechiktirilgan soliq aktivlari; (p) MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan majburiyatlar; (r) kapital tarkibida aks yettirilgan nazorat kuchiga yega bo’lmagan hissalar; va (s) bosh xo’jalik sub’ektining mulk yegalariga tegishli chiqarilgan kapital va zahiralar. 3 Xo’jalik sub’ekti moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot satrlarida ko’rsatiladigan qo’shimcha moddalarini, sarlavhalarni va jamilarni taqdim yetishi lozim, qachonki bunday taqdim yetish xo’jalik sub’ektining moliyaviy holatini tushunishda o’rinli bo’lsa. Agar xo’jalik sub’ekti o’zining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotida joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni alohida turkumlar sifatida aks yettirsa, u muddati kechiktirilgan soliq aktivlarini (majburiyatlarini) joriy aktivlar (majburiyatlar) sifatida tasniflamasligi lozim. Xo’jalik sub’ekti joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni o’zining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotida alohida guruhlar sifatida taqdim yetishi lozim, likvidlilik asosida taqdim yetish ishonchli va o’rinliroq bo’lgan ma’lumotlarni ta’minlaydigan holat bundan mustasno. Agar bu istisno qo’llanilsa, xo’jalik sub’ekti barcha aktivlarni va majburiyatlarni ularning likvidliligi bo’yicha taqdim yetishi lozim. 3 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 1. p.175. Taqdim yetishning qaysi usuli qabul qilinishidan qat’iy nazar, xo’jalik sub’ekti: (a) hisobot davridan so’ng o’n ikki oydan ortiq bo’lmagan va (b) hisobot davridan so’ng o’n ikki oydan ortiq bo’lgan davr mobaynida qoplanadigan yoki hisob-kitob qilinadigan miqdorlarni qamrab oladigan har bir aktiv va majburiyatning satrlarda ko’rsatiladigan moddasiga nisbatan o’n ikki oydan ortiq davrdan so’ng qoplanadigan yoki hisob-kitob qilinadigan summani oshkor yetishi lozim. Xo’jalik sub’ekti aktivni joriy sifatida tasniflashi lozim, qachonki: (a) u o’zining odatiy operatsion sikli davomida aktivni pulga aylantirishni mo’ljallagan bo’lsa, yoki uni sotishni yoki iste’mol qilishni rejalashtirsa; (b) u asosan savdo uchun aktivni o’zida saqlasa; (v) u aktivni hisobot davridan so’ng o’n ikki oy ichida pulga aylantirishni mo’ljallagan bo’lsa; yoki (g) aktiv (BHXS 7 da ta’riflanganidek) pul mablag’lari yoki ularning yekvivalenti bo’lsa, bunda hisobot davridan so’ng kamida o’n ikki oy mobaynida aktiv almashtirilishi yoki majburiyatni so’ndirish uchun foydalanilishi taqiqlanmagan bo’lsa. Xo’jalik sub’ekti boshqa barcha aktivlarni uzoq muddatli sifatida tasniflashi lozim. Xo’jalik sub’ekti majburiyatni joriy sifatida tasniflashi lozim, qachonki: (a) u o’zining odatiy operatsion sikli davomida majburiyatni so’ndirishni mo’ljallagan bo’lsa; (b) u asosan savdo uchun majburiyatni o’zida saqlasa; (v) majburiyat hisobot davridan so’ng o’n ikki oy ichida so’ndirilishi lozim bo’lsa; yoki (g) u majburiyatning so’ndirilishini hisobot davridan so’ng kamida o’n ikki oy muddatga uzaytirish bo’yicha sharsiz huquqqa yega bo’lmasa. Majburiyatning, kontragentning hohishi bo’yicha, uni ulushli instrumentlar chiqarish orqali so’ndirilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan shartlari, uning tasniflanishiga ta’sir yetmaydi. Xo’jalik sub’ekti boshqa barcha majburiyatlarni uzoq muddatli sifatida tasniflashi lozim. Xo’jalik sub’ekti, yoki moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda, uning faoliyatiga to’g’ri keladigan ravishda tasniflangan va aks yettirilgan, satrlarda ko’rsatiladigan moddalarining ikkilamchi batafsilroq qilib tasniflangan moddalarini oshkor yetishi lozim. Ikkilamchi tasniflashda taqdim yetiladigan tafsilot darajasi MHXSlarning talablariga va qamrab olingan moddalarning kattaligi, xususiyati va vazifasiga bog’liq bo’ladi. Oshkor qilinadigan ma’lumotlar har bir modda uchun farqlanadi, masalan: (a) Asosiy vositalar BHXS 16 ga muvofiq turkumlarga ajratiladi; (b) Debitorlik qarzlari xaridorlardan (savdo bo’yicha) olinadigan schyotlar, o’zaro aloqador tomonlardan olinadigan schyotlar, bo’naklarga va boshqa to’lov summalariga ajratiladi; (v) Tovar-moddiy zaxiralar, BHXS 2 “ Tovar-moddiy zaxiralar” ga muvofiq, tovarlar, ishlab chiqarish zaxiralari, xom-ashyolar, tugallanmagan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar kabi tasniflarga ajratiladi; (g) zaxiralar (rezervlar) xodimlarga haq to’lash bo’yicha zaxiralar va boshqa moddalarga ajratiladi; va (d) aksiyadorlik kapitali va zaxiralar (rezervlar) to’langan kapital, qo’shilgan kapital va zaxiralar kabi har xil turkumlarga ajratiladi. Xo’jalik sub’ekti, yoki moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda, yoki izohlarda, quyidagilarni oshkor yetishi lozim: (a) aksiyadorlik kapitalining har bir turkumi bo’yicha: - chiqarishga ruxsat yetilgan aksiyalar miqdori; - chiqarilgan va to’liq to’langan aksiyalar soni hamda chiqarilgan ammo to’liq to’lanmagan aksiyalar soni; - har bir aksiyaning nominal qiymati, yoki aksiyalar nominal qiymatga yega yemasligi; - muomaladagi aksiyalar sonining davr boshiga va oxiriga solishtirmasi; - ushbu turkumga biriktiriladigan huquqlar, imtiyozlar va cheklovlar, jumladan dividendlarni taqsimlash va kapitalni qaytarish bo’yicha cheklovlar, - xo’jalik sub’ekti yoki uning shu’ba yoki qaram xo’jalik jamiyatlari yegalik qilayotgan xo’jalik sub’ektidagi hissalari; va - opsionlar va aksiyalarni sotish shartnomalari bo’yicha chiqarish uchun saqlanayotgan aksiyalar, shu jumladan ularning shartlari va summalari; va (b) kapitaldagi har bir zahira xususiyati va maqsadining tavsifi. Aksiyadorlik kapitaliga yega bo’lmagan xo’jalik sub’ekti, masalan shirkat yoki trast, talab yetilgan yekvivalent bo’lgan ma’lumotlarni oshkor yetishi lozim, bunda aksiyadorlik ulushining har bir toifasidagi davr mobaynidagi o’zgarishlarni va aksiyadorlik ulushining har bir toifasiga biriktiriladigan huquqlar, imtiyozlar va cheklovlarni aks yettirgan holda. Agarda xo’jalik sub’ekti: (a) ulushli instrument sifatida tasniflangan qayta sotiladigan moliyaviy instrumentni, yoki (b) faqat likvidatsiya jarayonida xo’jalik sub’ektiga uning sof aktivlaridagi proporsional ulushni boshqa tomonga yetkazib berish majburiyatini yuklaydigan va ulushli instrument sifatida tasniflanadigan instrumentnimoliyaviy majburiyatlardan kapitalga yoki kapitaldan moliyaviy majburiyatlarga qayta tasniflaganida, u bir toifadan boshqa toifaga qayta tasniflangan summani (moliyaviy majburiyatlardan kapitalga yoki kapitaldan moliyaviy majburiyatlarga) hamda ushbu qayta tasniflashning vaqtini va sababini oshkor yetishi lozim. Foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot (umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot), foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar boblariga qo’shimcha tarzda, quyidagilarni taqdim yetishi lozim: (a) foyda yoki zarar; (b) jami boshqa umumlashgan daromadlar; (v) jami foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni qamrab olgan holda, davr uchun umumlashgan daromadlar. Agar xo’jalik sub’ekti alohida foyda yoki zarar to’g’risidagi hisobotni taqdim yesa, u umumlashgan daromadlarni aks yettiradigan hisobotda foyda yoki zarar bo’limini taqdim yetmaydi. Xo’jalik sub’ekti, foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar BOBlariga qo’shimcha tarzda, davr foydasi yoki zarari va boshqa umumlashgan daromadlarining taqsimlanishi sifatida quyidagi moddalarni oshkor yetishi lozim: (a) quyidagilarga tegishli bo’lgan davr foydasi yoki zarari: - nazorat huquqini bermaydigan ulushlar, va - bosh xo’jalik sub’ektining mulk yegalari. (b) davr uchun quyidagilarga tegishli bo’lgan umumlashgan daromadlar: - nazorat huquqini bermaydigan ulushlar; - bosh xo’jalik sub’ektining mulk yegalari. Agarda xo’jalik sub’ekti foyda yoki zararni alohida hisobotda taqdim yesa, u (a) ni ushbu hisobotda taqdim yetishi lozim. Boshqa MHXSlarda talab yetilgan moddalarga qo’shimcha tarzda, foyda yoki zarar bo’limi yoki foyda yoki zarar to’g’risidagi hisobot davr uchun quyidagi summalarni aks yettiradigan, satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini o’z ichiga olishi lozim: (a) asosiy faoliyatdan olinadigan daromad; (b) amortizatsiyalangan qiymat bo’yicha hisobga olinadigan moliyaviy aktivlarni tan olishni to’xtatishdan yuzaga keladigan foyda va zararlar; (v) moliyaviy xarajatlar; (g) ulushli ishtirok usuli bo’yicha hisobga olingan qaram xo’jalik jamiyatlarining va qo’shma korxonalarining foyda yoki zararidagi ulushi; (d) agar moliyaviy aktiv qayta tasniflanib, haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olinadigan bo’lsa, oldingi balans qiymati bilan uning qayta tasniflash sanasidagi haqqoniy qiymati o’rtasidagi farqdan yuzaga keladigan har qanday foyda yoki zarar (MHXS 9 da ta’riflanganidek); (ye) soliq xarajati; (j) jami tugatilgan faoliyatlar bo’yicha yagona summa (MHXS 5 ga qarang). Boshqa umumlashgan daromadlar bo’limi davr uchun boshqa umumlashgan daromadlarning satrlarda ko’rsatiladigan moddlarini taqdim yetishi lozim, bunda ular xususiyati bo’yicha tasniflangan (jumladan, ulushli ishtirok yetish usuli bo’yicha hisobga olingan qaram xo’jalik jamiyatlarining va qo’shma korxonalarning boshqa umumlashgan daromadlaridagi ulushi) va shunday guruhlarga guruhlangan bo’lishi kerakki, ular boshqa MHXSlarga muvofiq: (a) keyinchalik foyda yoki zararg sifatida qayta tasniflanmaydi; va (b) muayyan shartlar bajarilgandan keyin foyda yoki zarar sifatida qayta tasniflanadi. Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni aks yettiradigan hisobot(lar)da qo’shimcha satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini, sarlavhalarni va jamilarni taqdim yetishi lozim, qachonki bunday taqdimot xo’jalik sub’ektining moliyaviy natijalarini tushunishda o’rinli bo’lsa. Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni aks yettiradigan hisobot(lar)da yoki izohlarda daromad yoki xarajatning har qanday moddalarini favqulodda moddalar sifatida aks yettirmasligi lozim. MHXS boshqa hollarda talab yetilmaguncha yoki ruxsat berilmaguncha, xo’jalik sub’ekti davr uchun daromad va xarajatning barcha moddalarini foyda yoki zararda tan olishi lozim. Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning har bir moddasiga tegishli daromad solig’i miqdorini, jumladan qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlarini, foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda oshkor yetishi lozim. Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning moddalarini: (a) tegishli soliq ta’sirlarini chegirgan holda, yoki (b) ushbu moddalarning ularga tegishli daromad solig’i solinguncha bo’lgan qiymatini alohida va umumiy daromad solig’ining yagona summasini alohida ko’rsatgan holda taqdim yetishi mumkin. Agar xo’jalik sub’ekti (b) muqobilini tanlasa, u soliq summasini foyda yoki zarar bo’limiga keyinchalik qayta tasniflanishi mumkin bo’lgan moddalar va foyda yoki zarar bo’limiga keyinchalik qayta tasniflanmaydigan moddalar o’rtasida taqsimlashi lozim. Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning tarkibiy qismlariga tegishli bo’lgan qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlarni oshkor yetishi lozim. Daromad yoki xarajat moddalari ahamiyatli bo’lsa, xo’jalik sub’ekti ularning xususiyatini va summasini alohida oshkor yetishi lozim. Daromad va xarajat moddalarining alohida oshkor yetilishini talab yetishi mumkin bo’lgan holatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: (a) tovar-moddiy zahiralarni sof sotish qiymatigacha yoki asosiy vositalarni qoplanadigan summasigacha kamaytirish hamda bunday kamaytirishlarning qayta tiklanishi holati; (b) xo’jalik sub’ekti faoliyati restrukturizatsiyasi va restrukturizatsiya x xarajatlari bo’yicha qilingan har qanday zaxiralarning tiklanishi; (v) asosiy vositalar moddalarining hisobdan chiqarilishi; (g) investitsiyalarning hisobdan chiqarilishi; (d) tugallangan faoliyatlar; (ye) sud jarayonidagi hisob-kitoblar; va (j) qilingan zaxiralarning boshqa qayta tiklanishi. Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zararda tan olingan xarajatlar tahlilini ularning xususiyatiga yoki xo’jalik sub’ektidagi vazifasidan kelib chiqqan tasniflashdan foydalangan holda, bunda qaysi biri ishonchli va o’rinliroq ma’lumotlarni ta’minlashiga qarab, taqdim yetishi lozim. Xarajatlar, moliyaviy natijalarning tarkibiy qismlarini ajratib ko’rsatish maqsadida, tez-tez takrorlanishi, foyda yoki zarar keltirish potensiali va ularni oldindan bilish mumkinligiga qarab farqlanishi mumkin bo’lgan ikkilamchi turkumlarga tasniflanadi. Bunday tahlil ikkita shakldan birida ta’minlanadi. Tahlilning birinchi shakli «xarajatning xususiyati» bo’yicha tasniflash usulidir. Xo’jalik sub’ekti xarajatlarni foyda yoki zararda ularning xususiyatiga (masalan, yeskirish, xom-ashyolar xaridi, transport xarajatlari, xodimlarga haq to’lash va reklama xarajatlari) qarab birlashtiradi va ularni xo’jalik sub’ektidagi funksiyalar bo’yicha qayta taqsimlamaydi. Ushbu usul qo’llash uchun oddiy bo’lishi mumkin, chunki xarajatlarni funksional turkumlarga taqsimlash zaruriyati yo’q. Xarajatning xususiyati bo’yicha tasniflash usulini qo’llagan holda tasniflashga misol quyida keltirilgan: Tahlilning ikkinchi shakli «xarajatning funksiyasi» yoki «sotish tannarxi» usuli bo’lib, u xarajatlarni sotish tannarxining tarkibiy qismi sifatida ularning vazifasiga qarab tasniflaydi, masalan, sotish yoki ma’muriy xarajatlari. Xo’jalik sub’ekti ushbu usulda kamida o’zining sotish tannarxini boshqa xarajatlardan alohida oshkor yetadi. Ushbu usul foydalanuvchilarga xarajatlarning xususiyati bo’yicha tasniflanishiga nisbatan o’rinliroq ma’lumotlarni ta’minlashi mumkin, ammo xarajatlarni vazifalarga qarab taqsimlash ixtiyoriy taqsimlashlarni va ancha hukm chiqarishni talab yetishi mumkin. Xarajatning funksiyasi bo’yicha tasniflash usulini qo’llagan holda tasniflashga misol quyida keltirilgan: Xarajatlarni funksiyasi bo’yicha tasniflaydigan xo’jalik sub’ekti xarajatlarning xususiyati, jumladan yeskirish va amortizatsiya xarajatlari va xodimlarga haq to’lash xarajatlari, bo’yicha qo’shimcha ma’lumotlarni oshkor yetishi lozim. Kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobot quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi: (a) davr uchun jami umumlashgan daromad, bunda uning bosh xo’jalik sub’ekti yegalariga va nazorat huquqini bermaydigan ulushlar yegalariga tegishli jami miqdorlarni alohida ko’rsatgan holda; (b) kapitalning har bir qismi uchun, MHXS 8 ga muvofiq tan olingan retrospektiv qo’llashning yoki retrospektiv qayta hisoblashningta’sirlari; va (v) kapitalning har bir qismi uchun, davr boshidagi va oxiridagi balans qiymati o’rtasidagi solishtirma, bunda quyidagilardan yuzaga keladigan o’zgarishlarni alohida oshkor yetgan holda: - foyda yoki zarar; - boshqa umumlashgan daromadlar; va - mulk yegalari bilan ularning mulk yegalari sifatida amal qilishidagi operatsiyalar, bunda mulk yegalari tomonidan qilingan qo’yilmalarni va ularga taqsimlanga summalarni hamda nazoratni yo’qotishga olib kelmaydigan sho’ba xo’jalik jamiyatlaridagi yegalik ulushidagi o’zgarishlarni alohida ko’rsatgan holda. Kapitalning har bir qismi bo’yicha xo’jalik sub’ekti yoki kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda, boshqa umumlashgan daromadlarni moddama-modda tahlilini taqdim yetishi lozim. Xo’jalik sub’ekti yoki kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda, davr mobaynida mulk yegalariga taqsimotlar sifatida tan olingan dividendlar summasini va bitta aksiyaga to’g’ri keladigan dividendlar summasini taqdim yetishi lozim. Pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlar, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar xo’jalik sub’ektining pul mablag’lari va ularning yekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatini hamda xo’jalik sub’ektining ushbu pul oqimlaridan foydalanish yehtiyojini baholashi uchun asos yaratadilar. BHXS 7 pul oqimlari to ’ g ’ risidagi ma ’ lumotlarini taqdim yetish va oshkor yetish uchun talablarni belgilaydi . Foydalanuvchilar moliyaviy hisobotlarni tushunishi va ularni boshqa xo ’ jalik sub ’ ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan taqqoslashi oson bo ’ lishi uchun , xo ’ jalik sub ’ ekti odatda izohlarni quyidagi tartibda taqdim yetadi : (a) MHXSlarga muvofiqliq to’g’risida birdirish; (b) qo’llanilgan muhim hisob siyosatlarining qisqa bayoni; (v) moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotlarda, foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot(lar)da, kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotlarda va pul oqimlari to’g’risidagi hisobotlarda taqdim yetilgan moddalar bo’yicha yordamchi ma’lumotlar, bunda ularning tartibi har bir hisobot va har bir modda taqdim yetiladigan tartibda bo’ladi; va (g) boshqa oshkor yetiladigan ma’lumotlar, jumladan: - shartli majburiyatlar (MHXS 37 ga qarang) va tan olinmagan shartnoma majburiyatlari, va - nomoliyaviy oshkor yetishlar, masalan xo’jalik sub’ektining moliyaviy xatarni boshqarish maqsadlari va siyosatlar (MHXS 7 ga qarang). Xo’jalik sub’ekti muhim hisob siyosatlarining qisqa bayonida quyidagilarni oshkor yetishi lozim: (a) moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda foydalanilgan baholash asoslari va (b) moliyaviy hisobotlarni tushunishda o’rinli bo’lgan qo’llanilgan boshqa hisob siyosatlari. Xo’jalik sub’ekti izohlarda quyidagilarni oshkor yetishi lozim: (a) moliyaviy hisobotlarni chop yetishga ruxsat yetilishidan oldin taklif qilingan yoki ye’lon qilingan, ammo davr davomida mulk yegalariga taqsimot sifatida tan olinmagan dividendlar summasi hamda bunday dividendlarning bitta aksiyaga to’g’ri keladigan summasi; va (b) tan olinmagan har qanday kumulyativ imtiyozli dividendlar summasi. Xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor yetishi lozim, agarda moliyaviy hisobotlar bilan chop yetilgan biror ma’lumotlarda oshkor yetilmagan bo’lsa: (a) xo’jalik sub’ektining doimiy yuridik adresi va uning yuridik shakli, uning tashkil yetilgan mamlakati, uning ro’yxatdan o’tgan ofisning manzili (yoki biznesning asosiy joyi, agarda ro’yxatdan o’tgan ofisining adresidan farq qilsa); (b) xo’jalik sub’ekti operatsiyalari va asosiy faoliyati xususiyatining tavsifi; (v) guruhning bosh xo’jalik sub’ekti va yakuniy bosh xo’jalik sub’ektining nomi; va (g) agar xo’jalik sub’ektining faoliyati muddati cheklangan bo’lsa, uning faoliyatining muddati to’g’risidagi ma’lumotlar. 3. Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishining mazmuni va uni amaliyotga joriy etilishdagi muammolari va uni bartaraf etish yo’llari Xo’jalik sub’ektining pul oqimlari to’g’risidagi axborot, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun, xo’jalik sub’ektining pul mablag’lari va ularning yekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatiga hamda ushbu pul oqimlaridan foydalanish yehtiyojlariga baho berish asosi sifatida foydalidir. Foydalanuvchilar tomonidan iqtisodiy qarorlar qabul qilinishi uchun, xo’jalik sub’ektining pul mablag’lari va ularning yekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatiga hamda buning muddati va aniqligiga baho berish talab yetiladi. Xo’jalik sub’ekti pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni mazkur Standartning talablariga mos ravishda tayyorlab, moliyaviy hisobotlar taqdim yetiladigan har bir davrda moliyaviy hisobotlarning ajralmas qismi sifatida takdim yetishi shart. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot davr davomidagi pul oqimlarini operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatlar bo’yicha tasniflangan holda ko’rsatishi kerak. Operatsion faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining summasi - xo’jalik sub’ekti, moliyalashtirishning tashqi manbalariga murojat qilmasdan, o’z operatsion faoliyatidan yuzaga kelgan qarzlarini to’lash, o’zining operatsion faoliyatini yurgizish qobiliyatini saqlash, dividendlarni to’lash va yangi investitsiyalar qilish uchun yetarli bo’lgan pul oqimlarini qay darajada hosil qilganligini aks yettiruvchi asosiy ko’rsatkichdir. Operatsion faoliyatidan oldingi davrlarda kelib chiqqan pul oqimlarining alohida tarkibiy qismlari to’g’risidagi ma’lumot, boshqa ma’lumotlar bilan birgalikda, operatsion faoliyat bo’yicha hosil bo’ladigan kelgusi pul oqimlarini prognoz qilishda foydalidir. Operatsion faoliyat bo’yicha pul oqimlari asosan xo’jalik sub’ektining asosiy daromad keltiruvchi faoliyatidan kelib chiqadi. Binobarin, ular asosan foyda yoki zararni shakllantiradigan operatsiyalar yoki boshqa hodisalar natijasida kelib chiqadi. Operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlariga quyidagilar kiradi: (a) tovarlarni sotish va xizmatlarni ko’rsatishdan kelib tushgan pul mablag’lari; (b) royalti, xizmatlar haqi, komission to’lovlar va boshqa daromadlar qo’rinishida kelib tushgan pul mablag’lari; (v) mol yetkazib beruvchilarga tovarlar va xizmatlar uchun to’lovlar; (g) hodimlarga va xodimlar nomidan to’lovlar; (d) sug’urta tashkilotining sug’urta polislari bo’iycha mukofotlari va talablarlari, annuitetlar va boshqa sug’urta to’lovlari bo’yicha pul tushumlari va pul to’lovlari; (ye) daromad solig’i bo’yicha to’lovlar hamda soliqlarning qaytarilishi, agar ular moliyaviy yoki investitsion faoliyat bilan aniq bog’liq bo’lmasa; va (j) vositachilik yoki oldi-sotdi maqsadlarida tuzilgan shartnomalar bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari. Asosiy vositani sotish kabi ayrim operatsiyalar, tan olinadigan foyda yoki zararga kiritiladigan foyda yoki zararga olib kelishi mumkin. Bunday operatsiyalarga taaluqli pul oqimlari investitsion faoliyatdan pul oqimlari bo’lib hisoblanadi. Ammo, BHXS 16 “ Asosiy vositalar da ta’kidlanishicha, ijaraga berish va keyinchalik sotish uchun mo’ljallangan aktivlarni ishlab chiqarish yoki sotib olish uchun qilinadigan to’lovlar operatsion faoliyatdan keladigan pul oqimlari sifatida xizmat qiladi. Bunday aktivlarni ijaraga berish va keyinchalik sotishdan olinadigan pul tushumlari ham operatsion faoliyatga tegishli pul oqimlaridir. Xo’jalik sub’ekti quyidagilardan birini qo’llagan holda operatsion faoliyati bo’yicha pul oqimlarini hisobotda ko’rsatishi kerak: (a) bevosita usul, bunda yalpi pul tushumlari va yalpi pul to’lovlarining asosiy toifalari ko’rsatiladi yoki (b) bilvosita usul. Bu usulda foyda yoki zarar pulga daxli bo’lmagan operatsiyalarning va o’tgan yoki kelgusi davr operatsion pul tushumlari yoki to’lovlarining har qanday kechiktirilishi yoki hisoblanishining natijalarini, hamda investitsion yoki moliyaviy pul oqimlari bilan bog’liq daromad yoki harajatlarni hisobga olgan holda to’g’rilanadi. Investitsion faoliyat natijasidagi pul oqimlarini alohida oshkor yetish muhimdir, chunki bunday pul oqimlari kelajakdagi daromad va pul oqimlarini olish uchun mo’ljallangan resurslar uchun qancha harajatlar sarflanganini aks yettiradi. Moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda aktiv tan olinishiga olib keladigan harajatlargina investitsion faoliyat sifatida tasniflanishi mumkin. Investitsion faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining misollari quyida keltirilgan: (a) asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni sotib olish uchun qilingan to’lovlar. Bu to’lovlarga, shuningdek, tajriba- konstruktorlik ishlariga ajratilgan va kapitallashtiriladigan xarajatlar va o’z yehtiyojlari uchun (xo’jalik hisobi usulida) qo’rilgan asosiy vositalar bo’yicha to’lovlar kiradi; (b) asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni sotishdan kelgan pul tushumlari; (v) boshqa xo’jalik sub’ektlarining ulushli yoki qarz instrumentlarini sotib olish hamda qo’shma korxonalarda ulushga yega bo’lish uchun amalga oshirilgan to’lovlar (pul mablag’lari yekvivalentlari bo’lib hisoblanadigan yoki vositachilik va oldi-sotdi uchun mo’ljallangan instrumentlar uchun qilingan to’lovlardan tashqari); (g) boshqa xo’jalik sub’ektlarining ulushli yoki qarz qarz instrumentlarini va qo’shma korxonalardagi ulushlarni sotishdan kelgan pul tushumlari (pul mablag’lari yekvivalentlari bo’lib hisoblanadigan yoki vositachilik va oldi-sotdi uchun mo’ljallangan instrumentlar bo’yicha kelgan tushumlardan tashqari); (d) boshqa tomonlarga berilgan bo’naklar va qarzlar (moliyaviy institutlar tomonidan berilgan bo’naklar va qarzlardan tashqari); (ye) boshqa tomonlarga berilgan bo’naklar va qarzlarning qaytarilishi natijasidagi pul tushumlari (moliyaviy institutlar tomonilan berilgan bo’naklar va qarzlardan tashqari); (j) fyuchers shartnomalari, forvard shartnomalari, opsion shartnomalari va svop shartnomalari bo’yicha pul to’lovlari, bundan bu shartnomalar vositachilik yoki oldi-sotdi uchun mo’ljallangan holatlar, yoki to’lovlar moliyaviy faoliyat sifatida tasniflanadigan holatlar mustasno; va (z) fyuchers shartnomalari, forvard shartnomalari, opsion shartnomalari va svop shartnomalari bo’yicha pul tushumlari, bundan bu shartnomalar vositachilik yoki oldi-sotdi uchun mo’ljallangan holatlar, yoki to’lovlar moliyaviy faoliyat sifatida tasniflanadigan holatlar mustasno. Shartnoma muayyan pozitsiyani xejlash sifatida hisobga olinganida, shartnoma bo’yicha pul oqimlari xejlanuvchi pozitsiya bo’yicha pul oqimlari bilan bir xil tarzda tasniflanadi. Moliyaviy faoliyatdan kelib chiqadigan pul oqimlarini alohida ko’rsatish muhimdir, chunki bu xo’jalik sub’ektini moliyalashtiradigan tomonlar kelgusi pul oqimlariga bo’lgan talablarni oldindan bilishi uchun foydalidir. Moliyaviy faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining misollari quyida keltirilgan: (a) aksiyalar yoki boshqa ulushli instrumentlarni chiqarishdan keladigan pul tushumlari; (b) xo’jalik sub’ektining aksiyalarini sotib olish yoki muomaladan chiqarish uchun mulk yegalariga to’lovlar; (v) qarz majburiyatlarini chiqarish, qarzlar berish, veksellar, obligatsiyalar, ipotekalar va boshqa qisqa muddatli yoki uzoq muddatli qarz majburiyatlarini chiqarishdan olingan pul tushumlari; (g) qarzlar bo’yicha to’lovlar; va (d) ijaraga oluvchi tomonidan moliyaviy ijara bo’yicha majburiyatini kamaytirish uchun Xo’jalik sub’ekti investitsion va moliyaviy faoliyatlardan kelib chiqadigan yalpi pul tushumlari va yalpi pul to’lovlarining asosiy toifalarini hisobotda alohida ko’rsatishi kerak. Quyidagi operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyatlar bo’yicha kelib chiqadigan pul oqimlari hisobotda sof asosda ko’rsatilishi mumkin: (a) mijozlar nomidan olingan pul tushumlari va amalga oshirilgan to’lovlar, agar pul oqimlari xo’jalik sub’ektning yemas, balki mijozning faoliyatini aks yettirsa; va (b) tez aylanadigan, katta miqdorlardagi va so’ndirish muddati qisqa bo’lgan moddalar bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari. Moliyaviy institutning quyidagi faoliyatlaridan kelib chiqadigan pul oqimlari hisobotda sof asosda ko’rsatilishi mumkin: (a) so’ndirish sanasi qat’iy belgilangan omonatlarni qabul qilish va qaytarib berish bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari; (b) boshqa moliyaviy institutlarda omonatlarni joylashtirish va qaytarib olish; va (v) mijozlarga ajratilgan bo’naqlar va kreditlar hamda bo’naklar va kreditlarning qaytarilishi. Chet yel valyutasidagi operatsiyalar natijasida kelib chiqadigan pul oqimlari, ushbu pul oqimi sanasidagi xo’jalik sub’ektining funksional valyutasi bilan chet yel valyutasi orasidagi ayirboshlash kursini chet yel valyutasi summasiga ko’paytirgan holda xo’jalik sub’ektining funksional valyutasida aks yettirilishi lozim. Xorijiy sho’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlari, ushbu pul oqimlari sanasidagi funksional valyuta bilan chet yel valyutasi orasidagi ayirboshlash kursi bo’yicha funksional valyutasiga o’tkazilishi (qayta hisoblanishi) lozim. Chet yel valyutasida aks yettirilgan pul oqimlari BHXS 21 “Valyutani ayirboshlash kurslaridagi o’zgarishlarning ta’siri”ga muvofiq tarzda taqdim qilinadi. Bunda haqiqatdagi kursga taxminan teng bo’lgan ayirboshlash kursini qo’llashga ruxsat yetiladi. Masalan, chet yel valyutasidagi operatsiyalarni aks yettirish yoki chet yel shu’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlarini bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazish uchun ma’lum davr uchun o’rtacha tortilgan ayirboshlash kursi qo’llanilishi mumkin. Biroq, BHXS 21-ga muvofiq chet yel sho’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlarini funksional valyutaga o’tkazishda hisobot davrining ohiridagi ayirboshlash kursini qo’llashga ruhsat yetilmaydi. Olingan va to’langan foizlar va dividendlar ko’rinishidagi pul oqimlarining har biri alohida aks yettirilishi lozim. Ularning har biri davrdan davrga izchil ravishda operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyatga tegishli pul oqimi sifatida tasniflanishi lozim. Daromad soliqlari natijasida kelib chiqadigan pul oqimlari alohida ko’rsatilishi va operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlari sifatida tasniflanishi lozim, agar ular moliyaviy va investitsion faoliyatlariga mahsus bog’liq bo’lmasa. Qaram xo’jalik jamiyati, qo’shma korxonasi yoki shu’balarga qilingan investitsiyalar hisobi ulush bo’yicha hisobga olish usuli yoki tannarx bo’yicha hisobga olish usulini qo’llagan holda olib borilsa, investor pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda faqat uning o’zi va investitsiya ob’ekti o’rtasidagi pul oqimlarini, masalan dividendlar va bo’naklarni, ko’rsatishi bilan chegaralanadi. Xo’jalik sub’ekti, hisobot davri davomida, umumiy summada, shu’ba xo’jalik sub’ektlari yoki boshqa korxonalarda nazoratni qo’lga kiritish hamda yo’qotish bo’yicha quyidagilarning har birini oshkor yetishi lozim: (a) investitsiya uchun umumiy to’langan yoki olingan tovon; (b) ushbu tovonning pul mablag’lari va pul yekvivalentlaridan tashkil topgan qismi; (v) nazorati qo’lga kiritilgan yoki yo’qotilgan shu’ba xo’jalik sub’ektlari yoki boshqa korxonalaridagi pul mablag’lari va ularning yekvivalentlari summasi; va (g) nazorati qo’lga kiritilgan yoki yo’qotilgan shu’ba xo’jalik sub’ektlari yoki boshqa korxonalaridagi pul mablag’lari va ularning yekvivalentlaridan tashqari aktivlar va majburitlar summasi, asosiy toifalari bo’yicha jamlangan holda. Pul mablag’lari yoki ularning yekvivalentlaridan foydalanishni taqozo yetmaydigan investitsion va moliyaviy operatsiyalar pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda aks yettirilmaydi. Bunday operatsiyalar moliyaviy hisobotlarning boshqa joyida ushbu investitsion va moliyaviy faoliyatlar to’g’risida barcha tegishli ma’lumotlarni aks yettiradigan tarzda oshkor yetilishi lozim. Xo’jalik sub’ekti pul va pul yekvivalentlarining tarkibiy qismlarini oshkor yetishi va pul oqimlari to’g’risidagi hisobotidagi summalarning moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda aks yettirilgan yekvivalent moddalari bilan solishtirmasini taqdim yetishi lozim. Xo’jalik sub’ekti rahbariyat izohlari bilan birgalikda, xo’jalik sub’ektida mavjud bo’lgan, ammo guruh tomonidan foydalanish imkoni bo’lmagan katta miqdordagi pul mablag’lari va pul yekvivalentlari summasini oshkor yetishi lozim. 3.Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishni takomillashtirish BHXS (IAS) 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar” nomli standartning maqsadi hisob siyosatini tanlash va o’zgartirish uchun mezonlarni o’rnatish hamda hisob siyosatidagi o’zgarishlar, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolarni tuzatishni hisobga olish tartibini va ularga tegishli oshkor qilinadigan ma’lumotni belgilashdan iboratdir. Ushbu Standart xo’jalik sub’ektining moliyaviy hisobotlarida aks yettirilgan axborotning o’rinliligi va ishonchliligi hamda bu moliyaviy hisobotlarining davrlaro va boshqa xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan qiyosiyligini oshirishga qaratilgan. Mazkur Standart hisob siyosatini tanlashda va qo’llashda, shuningdek hisob siyosatidagi o’zgarishlarni, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlarni va oldingi davr xatolarini tuzatishni hisobga olishda qo’llanilishi kerak. Oldingi davr xatolarini tuzatishning va hisob siyosatidagi o’zgarishlarni qo’llash uchun qilingan retrospektiv tuzatishlarning soliqlarga bo’lgan ta’siri MHXS 12 “Daromad soliqlari”ga muvofiq hisobga olinadi va oshkor yetiladi. Qandaydir MHXS operatsiyaga, boshqa hodisaga yoki sharoitga aniq tegishli bo’lganida, unga nisbatan qo’llaniladigan hisob siyosati yoki siyosatlari ushbu MHXSni qo’llash bilan aniqlanishi kerak. Operatsiya, boshqa hodisa yoki sharoitga aniq tegishli bo’lgan MHXS mavjud bo’lmaganida, xo’jalik sub’ektining rahbariyati qo’yidagi xususiyatlarga yega bo’lgan axborotni shakllantiradigan hisob siyosatini ishlab chiqish va qo’llashda o’z hukmini chiqarishi kerak: (a) foydalanuvchilarning iqtisodiy qarorlarni qabul qilish bilan bog’liq talablari uchun o’rinli bo’lgan; va (b) moliyaviy hisobotlar quyidagilarni ta’minlagani tufayli ishonchli bo’lgan: - xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlarini ishonchli ko’rsatadi; - operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarning nafaqat yuridik shakli, balki iqtisodiy mohiyatini aks yettiradi; - betaraf, ya’ni xolis; - yehtiyotkor; va - hamma ahamiyatli tomondan to’liq. Yuqorida qayd qilinganidek hukm chiqarishda, rahbariyat quyidagi manbalarga qarashi va ularning qo’llanilishi mumkinligini pasayib boruvchi tartibda ko’rib chiqishi kerak: (a) MHXSlarda shunga o’xshash yoki bog’liq masalalarga tegishli talablar; (b) Konseptual asoc keltirilgan aktivlar, majburiyatlar, daromadlar va xarajatlarning ta’riflari, tan olish mezonlari va baholash konsepsiyalari. Hukm chiqarishda, rahbariyat, shuningdek, standartlarni o’rnatadigan va buxgalteriya hisobi bo’yicha standartlarni ishlab chiqishda o’xshash konseptual asosdan, boshqa buxgalterlik adabiyotlardan va ushbu sohada qabul qilingan amaliyotlardan foydalanadigan boshqa idoralar tomonidan yeng so’nggi chiqarilgan standart tusidagi hujjatlarni ye’tiborga olishi mumkin. Xo’jalik sub’ekti o’xshash operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarga tegishli hisob siyosatlarini izchil ravishda tanlashi va qo’llashi kerak, agar qandaydir MHXS moddalarning har xil hisob siyosatlari to’g’ri kelishi mumkin bo’lgan toifalarga bo’linishini alohida talab yetmasa yoki ruxsat yetmasa. Agar qandaydir MHXS moddalarning bunday toifalarga bo’linishini talab yesa yoki ruxsat yesa, bunday har bir toifaga tegishli bo’lgan hisob siyosati izchil ravishda tanlanishi va qo’llanilishi kerak. Xo’jalik sub’ekti hisob siyosatini faqat qo’yidagi hollarda o’zgartirishi kerak: (a) agar o’zgartirish MHXS tomonidan talab yetilsa; yoki (b) agar o’zgartirishning natijasida moliyaviy hisobotlarda xo’jalik sub’ektining moliyaviy holatiga, moliyaviy natijalariga yoki pul oqimlariga operatsiyalarning, boshqa hodisalarning va sharoitlarning ta’siri to’g’risida ishonchli va o’rinliroq ma’lumotlar aks yettirilsa. Quyidagilar hisob siyosatidagi o’zgarish bo’lib hisoblanmaydi: (a) oldin sodir bo’lgan operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki sharoitlardan mohiyati bo’yicha farqlanadigan operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki sharoitlarga nisbatan qandaydir hisob siyosatini qo’llash; va (b) oldin sodir bo’lmagan yoki ahamiyatsiz darajadagi bo’lgan operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki sharoitlarga nisbatan yangi hisob siyosatini qo’llash. MHXS 16 “Asosiy vositalar” yoki MHXS 38 “Nomoddiy aktivlar”ga muvofiq aktivlarni qayta baholash siyosatini birinchi marta qo’llash – mazkur standartga muvofiq yemas, balki MHXS 16 yoki MHXS 38ga muvofiq qayta baholash sifatida qaraladigan hisob siyosatidagi o’zgarish bo’lib hisoblanadi. Istisno holatlarini hisobga olgan holda: (a) xo’jalik sub’ekti qandaydir MHXSni birinchi marta qo’llashi natijasida yuzaga keladigan hisob siyosatidagi o’zgarishni ushbu MHXSda belgilangan, agar belgilangan bo’lsa, maxsus o’tish qoidalariga muvofiq hisobga olishi kerak; va (b) agar qandaydir MHXSda qilinayotgan o’zgarishga tegishli bo’lgan maxsus o’tish qoidalari belgilanmagan bo’lib, xo’jalik sub’ekti ushbu MHXSni birinchi marta qo’llash paytida hisob siyosatini o’zgartirsa, yoki u hisob siyosatini ihtiyoriy ravishda o’zgartirsa, bunda ushbu xo’jalik sub’ekti hisob siyosatidagi o’zgarishlarni retrospektiv tarzda qo’llashi kerak. Istisno holatlarini hisobga olgan holda, hisob siyosatidagi o’zgarish retrospektiv tarzda qo’llanilganida, xo’jalik sub’ekti taqdim qilingan oldingi davrlarning yeng dastlabki davri uchun ushbu o’zgarish ta’sir qilgan kapitaldagi tarkibiy qismlarning boshlang’ich qoldiqlariga va har bitta taqdim qilingan oldingi davr uchun oshkor qilingan boshqa qiyosiy ma’lumotlarga, xuddi yangi hisob siyosati hamma vaqt qo’llanilganidek qilib, tuzatish kiritishi kerak. Hisob siyosatidagi o’zgarish retrospektiv tarzda qo’llanilishi kerak, bundan o’zgarishning biror-bir davrga tegishli ta’sirini yoki yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno. Hisob siyosatidagi o’zgarishning taqdim qilingan bir yoki undan ortiq oldingi davrlar uchun qiyosiy ma’lumotga nisbatan biror-bir davrga tegishli bo’lgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lganida, xo’jalik sub’ekti yangi hisob siyosatini retrospektiv qo’llashni amaliy iloji bo’lgan davrlardan yeng birinchi davri, bu joriy davr ham bo’lishi mumkin, boshiga bo’lgan aktivlar va majburiyatlarning balans qiymatiga nisbatan qo’llashi kerak, hamda ushbu davrdagi kapitalning ta’sir qilingan har qanday tarkibiy qismining boshlang’ich qoldig’iga tegishli tuzatish kiritishi lozim. Joriy davrning boshida yangi hisob siyosatini hamma oldingi davrlarga nisbatan qo’llashning yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji bo’lmasa, xo’jalik sub’ekti yangi hisob siyosatini qo’llashni amaliy iloji paydo bo’lgan yeng dastlabki sanadan boshlab istiqbolli qo’llash maqsadida, qiyosiy ma’lumotlarga tuzatish kiritishi kerak. Qandaydir MHXSni birinchi marta qo’llash joriy davrga va har qanday oldingi davrga ta’sir qilganida, yoki ushbu davrga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, yoki kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, bundan tuzatish summasini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno, xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor yetishi kerak: (a) ushbu MHXSning nomi; (b) o’rinli bo’lsa, hisob siyosatidagi o’zgarish ushbu standartning o’tish qoidalariga muvofiq amalga oshirilganligi; (v) hisob siyosatidagi o’zgarishning xususiyati; (g) tegishli bo’lganda, o’tish qoidalarining tavsifi; (d) tegishli bo’lganda, kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan o’tish qoidalari; (ye) joriy davr va har bir taqdim yetilgan oldingi davr uchun, iloji boricha, quyidagilar bo’yicha tuzatish summasi: - moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va - agar MHXS 33 “ Bitta aksiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aksiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va kamaytirilgan foyda; (j) iloji boricha, taqdim qilingan davrlardan oldingi davrlarga tegishli bo’lgan tuzatish summasi. Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd yetilgan ma’lumotlarni qaytadan oshkor yetish shart yemas. Hisob siyosatiga ixtiyoriy ravishda o’zgartirish kiritish joriy davrga yoki har qanday oldingi davrga ta’sir qilganida, ushbu davrga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, bundan tuzatish summasini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno, yoki kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor yetishi kerak: (a) hisob siyosatidagi o’zgarishning xususiyati; (b) yangi hisob siyosatini qo’llash natijasida ishonchli va o’rinliroq axborot ta’minlanishining sabablari; (v) iloji boricha, joriy davr va taqdim qilingan har qanday oldingi davr uchun quyidagilar bo’yicha tuzatish summasi: - moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va - agar MHXS 33 “ Bitta aksiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aksiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va kamaytirilgan foyda; (g) iloji boricha, taqdim qilingan davrlardan oldingi davrlarga tegishli bo’lgan tuzatish summasi; va (d) agar retrospektiv qo’llashni biror oldingi davr uchun yoki taqdim qilingan davrlardan oldingi davrlar uchun amalga oshirishni amaliy iloji bo’lmasa, bunday vaziyat bo’lishiga olib kelgan sharoitlar va hisob siyosatidagi o’zgarish qachondan boshlab va qanday qilib qo’llanilganligining tavsifi. Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd yetilgan ma’lumotlarni qaytadan oshkor yetish shart yemas. Xo’jalik sub’ekti yangi chiqarilgan, ammo haligacha kuchga kirmagan MHXSni qo’llamagan bo’lsa, xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor yetishi lozim: (a) ushbu faktni o’zini; va (b) ushbu yangi MHXSni birinchi marta qo’llashning xo’jalik sub’ektining moliyaviy hisobotlariga mumkin bo’lgan ta’sirini baholash uchun ma’lum bo’lgan yoki oqilona ravishda baholanishi mumkin bo’lgan o’rinli ma’lumotlar. Tadbirkorlik faoliyatiga xos bo’lgan noaniqliklar mavjud bo’lishi natijasida, moliyaviy hisobotlardagi ko’pgina moddalar aniq baholana olmaydi va faqat taxminiy baholanishi mumkin. Taxminiy baholashlar yeng so’nggi ishonchli axborotga tayangan holda hukm chiqarishni qamrab oladi. Masalan, quyidagilarni taxminiy baholash zarur bo’lishi mumkin: (a) umidsiz qarzlar; (b) tovar-moddiy zaxiralarning qadrsizlanishi; (v) moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning haqqoniy qiymati; (g) yeskiradigan aktivlarning foydali xizmat muddati yoki ularda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy naf qay tarzda olinishi; va (d) kafolat majburiyatlari. Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishning ta’siri, bunda uni quyidagi davr foydasi yoki zararida aks yettirish orqali istiqbolli ravishda tan olinishi kerak: (a) o’zgarish ro’y bergan davr, agar o’zgarish faqat ushbu davrga ta’sir qilsa; yoki (b) o’zgarish ro’y bergan davr va kelgusi davrlar, agar o’zgarish ikkalasiga ham ta’sir qiladigan bo’lsa. Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish qay darajada aktivlar va majburiyatlarning o’zgarishini keltirib chiqarsa, yoki kapitalning qandaydir moddasiga tegishli bo’lsa, u tegishli bo’lgan aktivlarning, majburiyatlarning yoki kapital moddasining balans qiymatini tuzatish yo’li bilan o’zgarish ro’y bergan davrda tan olinishi kerak. Xo’jalik sub’ekti joriy davrga ta’sir qiladigan yoki kelgusi davrlarga ta’sir qilishi kutilayotgan buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishning xususiyatini va summasini oshkor yetishi kerak, bundan kelgusi davrlarga bo’lgan ta’sirini, ushbu ta’sirni baholashni amaliy iloji yo’q bo’lganida, oshkor yetish istisno. Agar kelgusi davrlarga bo’lgan ta’sir summasi, ushbu ta’sirni baholashni amaliy iloji yo’q bo’lgani tufayli, oshkor yetilmasa, xo’jalik sub’ekti ushbu faktni oshkor yetishi lozim. Xo’jalik sub’ekti oldingi davrlardagi ahamiyatli xatolarni, ular topilganidan keyin chiqarilishi ruxsat yetilgan moliyaviy hisobotlarning birinchi to’plamida, retrospektiv tarzda quyidagicha tuzatishi lozim: (a) xato paydo bo’lgan, taqdim yetilgan oldingi davr(lar) uchun qiyosiy ma’lumotlarni qayta hisoblash yo’li bilan; (b) agar xato taqdim yetilgan oldingi davrlarning yeng daslabki davridan oldin yuzaga kelgan bo’lsa, oldingi taqdim yetilgan davrlarning yeng daslabki davridagi aktivlar, majburiyatlar va kapitalning boshlang’ich qoldiqlarini qayta hisoblash yo’li bilan. Oldingi davr xatosi retrospektiv qayta hisoblash yo’li bilan tuzatilishi kerak, bundan xatoning biror-bir davrga tegishli ta’sirini yoki yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno. Xatoning taqdim qilingan bir yoki undan ortiq oldingi davrlar uchun qiyosiy ma’lumotga nisbatan biror-bir davrga tegishli bo’lgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji bo’lmaganida, xo’jalik sub’ekti retrospektiv qayta hisoblashni amaliy iloji bo’lgan davrlardan yeng birinchi davridagi (bu joriy davr ham bo’lishi mumkin) aktivlarning, majburiyatlarning va kapitalning boshlang’ich qoldiqlarini qayta hisoblashi lozim. Joriy davrning boshida xatoning hamma oldingi davrlarga bo’lgan yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji bo’lmaganida, xo’jalik sub’ekti qayta hisoblashni amaliy iloji paydo bo’lgan yeng dastlabki sanadan boshlab xatoni istiqbolli ravishda tuzatish maqsadida qiyosiy ma’lumotlarni qayta hisoblashi kerak. Xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor yetadi: (a) oldingi davrdagi xatoning xususiyati; (b) taqdim qilingan har bir oldingi davr uchun, amaliy iloji boricha, tuzatishning quyidagilar bo’yicha summasi: - moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va - agar MHXS 33 “ Bitta aksiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aksiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va kamaytirilgan foyda; (v) taqdim qilingan oldingi davrlardan yeng dastlabki davr boshiga tuzatishning summasi; va (g) agar retrospektiv qayta hisoblashni biror oldingi davr uchun amalga oshirishni amaliy iloji bo’lmasa, bunday vaziyat bo’lishiga olib kelgan sharoitlar va xato qachondan boshlab va qanday qilib tuzatilganligining tavsifi. Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd yetilgan ma’lumotlarni qaytadan oshkor yetish shart yemas. Ba’zi vaziyatlarda, joriy davr bilan qiyosiylikka yerishish uchun bir yoki undan ortiq davrlar uchun qiyosiy ma’lumotni tuzatishni amaliy iloji bo’lmaydi. Masalan, yangi hisob siyosatini retrospektiv qo’llash yoki oldingi davr xatosini tuzatish uchun retrospektiv qayta hisoblash imkoniyatini yaratadigan tarzda ma’lumotlar oldingi davrlarda yig’ilmagan bo’lishi mumkin, va bunday ma’lumotlarni qaytadan paydo qilishni amaliy iloji yo’q bo’lishi mumkin. BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar”. BHXS (IAS) 21 “Valyuta kurslaridagi o’zgarishlarning ta’sirlari” BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar” standartining maqsadi quyidagilarni belgilashdan iboratdir: (a) xo’jalik sub’ekti o’z hisobotlariga hisobot davridan keyingi hodisalar uchun tuzatishlar kiritishi kerak bo’lgan paytni; va (b) xo’jalik sub’ekti tomonidan uning moliyaviy hisobotlarini ye’lon qilish uchun tasdiqlash sanasi hamda hisobot davridan keyingi hodisalar haqida oshkor yetilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar. Ushbu Standart, agar hisobot davridan keyingi hodisalar faoliyat uzluksizligi to’g’risidagi farazning xo’jalik sub’ekti uchun o’rinli yemasligini ko’rsasa, bunday xo’jalik sub’ektining moliyaviy hisobotlari faoliyat uzluksizligi asosida tayyorlanmasligini ham talab yetadi. BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar” nomli standart hisobot davridan keyingi hodisalarni hisobga olishda va ularni oshkor yetishda qo’llaniladi. Ba’zi hollarda, xo’jalik sub’ekti o’z moliyaviy hisobotlarini moliyaviy hisobotlar ye’lon qilinganidan so’ng aksiyadorlarning tasdig’iga havola yetishi talab qilinadi. Bunday hollarda, aksiyadorlar moliyaviy hisobotlarni tasdiqlagan sanasida yemas, balki moliyaviy hisobotlar ye’lon qilingan sanasida ular ye’lon qilish uchun tasdiqlangan bo’lib hisoblanadi. Misol. Xo’jalik sub’ektining rahbariyati 20X1 yilning 31 Dekabr holatiga bo’lgan moliyaviy hisobotlarning dastlabki to’plamini 20X2 yilning 28 Fevralida yakunladi. 20X2 yilning 18 Martida Boshqaruv a’zolari moliyaviy hisobotlarni ko’rib chiqdi va ularning ye’lon qilinishini tasdiqladi. Xo’jalik sub’ekti o’z foydasini va boshqa tanlangan moliyaviy ma’lumotlarni 20X2 yilning 19 Martida ye’lon qildi. Moliyaviy hisobotlar aksiyadorlar va boshqalar ye’tiboriga 20X2 yilning 1 Aprelida taqdim yetildi. Aksiyadorlar moliyaviy hisobotlarni 20X2 yilning 15 Mayida o’tkazilgan aksiyadorlarning yillik yig’ilishida tasdiqladi va tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar tartibga soluvchi davlat idorasiga 20X2 yilning 17 Mayida topshirildi. 20X2 yilning 18 Martida moliyaviy hisobotlarning ye’lon qilinishi tasdiqlandi (Boshqaruv a’zolari moliyaviy hisobotlarning ye’lon qilinishini tasdiqlagan sana). Ba’zi hollarda, xo’jalik sub’ektining rahbariyati moliyaviy hisobotlarni (ijrochi bo’lmagan shaxslardangina tashkil topgan) kuzatuv kengashiga, moliyaviy hisobotlar ular tomonidan tasdiqlanishi uchun, taqdim yetishi talab qilinadi. Bunday hollarda, rahbariyat moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga taqdim yetilishini tasdiqlagan sana moliyaviy hisobotlarni ye’lon qilish uchun tasdiqlash sanasi bo’lib hisoblanadi. Xo’jalik sub’ekti tuzatishlar kiritilishini talab yetadigan hisobot davridan keyingi hodisalarni aks yettirish maqsadida o’z moliyaviy hisobotlarida tan olingan summalarga tuzatishlarni kiritishi shart. Quyida xo’jalik sub’ektidan o’z moliyaviy hisobotlarida tan olingan summalarga tuzatishlar kiritishni, yoki oldin tan olinmagan moddalarni tan olishni talab qiladigan hisobot davridan keyingi hodisalarga misollar keltirilgan: (a) Xo’jalik sub’ektining hisobot davrining yakunida joriy majburiyati bor bo’lganligini tasdiqlagan, sud ishining hisobot davridan keyin hal bo’lishi. Xo’jalik sub’ekti ushbu sud ishi yuzasidan oldin tan olingan har qanday zaxiralarga MHXS 37 “ Zaxiralar, shartli majburiyatlar va shartli aktivlar” ga muvofiq tuzatish kiritadi yoki yangi zaxirani tan oladi. Xo’jalik sub’ekti faqat shartli majburiyatni oshkor yetish bilan chegaralanmaydi, chunki sud ishining hal bo’lishi natijasida MHXS 37ga muvofiq ye’tiborga olinishi kerak bo’lgan qo’shimcha dalillar ta’minlanadi. Misol. 20X5 yilning 18 Martida xo’jalik sub’ektining rahbariyati moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga taqdim yetilishi uchun tasdiqlaydi. Kuzatuv kengashi ijrochi bo’lmagan shaxslardangina tashkil topgan bo’lib, o’z ichiga xodimlar va boshqa tashqi manfaatdor tomonlarning vakillarini olgan bo’lishi mumkin. Kuzatuv kengashi 20X5yilning 26 martida moliyaviy hisobotlarni tasdiqladi. Moliyaviy hisobotlar aksiyadorlar va boshqalar ye’tiboriga 20X5 yilning 1 aprelida taqdim yetildi. Aksiyadorlar moliyaviy hisobotlarni 20X5 yilning 15 mayida o’tkazilgan aksiyadorlarning yillik yig’ilishida tasdiqladi va tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar tartibga soluvchi davlat idorasiga 20X5 yilning 17 mayida topshirildi. Moliyaviy hisobotlar 20X5 yilning 18 martida ye’lon yetish uchun tasdiqlandi (rahbariyat moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga taqdim yetish uchun tasdiqlagan sana). (b) hisobot davri oxirida aktiv qadrsizlanganligi yoki bu aktiv bo’icha oldin tan olingan zarar summasiga tuzatish kiritilishi kerakligidan dalolat beradigan ma’lumot hisobot davri tugaganidan keyin olinishi. Masalan: - hisobot davri tugaganidan so’ng mijozlardan biri bankrotlikka uchrashi hisobot davri oxirida savdoga oid debitorlik qarzdorligi bo’yicha zarar mavjud bo’lganligini va xo’jalik sub’ekti debitorlik qarzdorlikning balans qiymatiga tuzatish kiritishi kerakligini tasdiqlaydi; va - tovar - moddiy zaxiralarning hisobot davri tugaganidan so ’ ng sotilishi ularning hisobot davrining oxiridagi sof sotish qiymati to ’ g ’ risida dalil berishi mumkin . ( v ) hisobot davri tugallanishidan oldin sotib olingan aktivlarning tannarxi yoki sotilgan aktivlardan tushgan tushumning hisobot davri tugaganidan so ’ ng aniqlanishi . ( g ) hisobot davri tugaganidan so ’ ng foydadan taqsimlanadigan to ’ lovlar yoki mukofotlar summasining aniqlanishi , agar xo ’ jalik sub ’ ektining hisobot davri oxirida bu sanadan oldin yuz bergan hodisalarning natijasida bunday to ’ lovlarni amalga oshirish bo ’ yicha joriy yuridik yoki konstruktiv majburiyati mavjud bo ’ lgan bo ’ lsa ( BHXS 19 “ Xodimlarga haqlar ” ga qarang ). (d) moliyaviy hisobotlarning noto’g’ri yekanligini ko’rsatuvchi firibgarlik yoki xatolarning topilishi. Agar xo’jalik sub’ekti ulushli instrument yegalariga dividendlarni (BHXS 32 “ Moliyaviy instrumentlar: taqdim yetish” da ko’rsatilganidek) hisobot davri tugaganidan keyin ye’lon qilsa, xo’jalik sub’ekti bu dividendlarni hisobot davrining oxirida majburiyat sifatida tan olmaydi. Agar dividendlar hisobot davri tugaganidan so’ng, ammo moliyaviy hisobotlarni ye’lon qilish uchun tasdiqlash sanasiga qadar ye’lon qilinsa, dividendlar hisobot davrining oxirida majburiyat sifatida tan olinmaydi, chunki aynan ana shu paytda majburiyatlar mavjud bo’lmagan. Bunday dividendlar BHXS 1 “ Moliyaviy hisobotlarni taqdim yetish” ga binoan izohlarda oshkor qilinadigan ma’lumot sifatida ko’rsatiladi. Agar hisobot davri tugaganidan keyin xo’jalik sub’ektining rahbariyati xo’jalik sub’ektini tugatish yoki uning savdo faoliyatini to’xtatish qaroriga kelsa yoki bunday yo’l tutishdan boshqa chorasi yo’q yekanligini aniqlasa, xo’jalik sub’ekti o’z moliyaviy hisobotlarini faoliyat uzluksizligi asosida tayyorlamasligi kerak. BHXS 1 quyidagi holatlarda oshkor yetilishi talab qilinadigan ma’lumotlarni belgilaydi: (a) moliyaviy hisobotlar faoliyat uzluksizligi asosida tayyorlanmagan bo’lganida; yoki (b) xo’jalik sub’ektining rahbariyati faoliyat uzluksizligi faraziga jiddiy shubha uyg’otishi mumkin bo’lgan hodisalar yoki vaziyatlarga aloqador bo’lgan ahamiyatli noaniqliklardan xabardor bo’lganida. Oshkor yetilishini talab yetuvchi hodisalar yoki vaziyatlar hisobot davridan keyin yuzaga kelishi mumkin. Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni ye’lon qilish uchun tasdiqlash sanasini hamda bu kim tomonidan tasdiqlanganligi haqida ma’lumotni oshkor qilishi kerak. Agar xo’jalik sub’ektining mulk yegalari yoki boshqa tomonlar moliyaviy hisobotlar ye’lon qilinganidan keyin ularga o’zgartirishlar kiritish vakolatlariga yega bo’lsa, xo’jalik sub’ekti bu faktni oshkor yetishi kerak. Hisobot davri oxiridagi shart-sharoitlar to’g’risidagi oshkor qilinadigan ma’lumotlarni yangilash Agar xo’jalik sub’ekti hisobot davri tugaganidan keyin hisobot davri oxirida mavjud bo’lgan shart-sharoitlar to’g’risidagi ma’lumotni qo’lga kiritsa, u ushbu shart-sharoitlarga tegishli oshkor qilingan ma’lumotlarni yangi ma’lumotga tayangan holda o’zgartirishi kerak. Agar tuzatishlar kiritilishini talab yetmaydigan hisobot davridan keyingi hodisalar ahamiyatli bo’lsa, ular to’g’risida ma’lumotlarni oshkor yetmaslik foydalanuvchilarning moliyaviy hisobotlar asosida qabul qilinadigan iqtisodiy qarorlariga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun ham, xo’jalik sub’ekti tuzatishlar kiritilishini talab yetmaydigan hisobot davridan keyingi hodisalarning har bir ahamiyatli toifasi bo’yicha quyidagilarni oshkor yetishi kerak: (a) hodisaning tabiati; va (b) uning moliyaviy ta’sirini tahminan baholash, yoki bunday tahminiy baholashning imkoni yo’qligini ta’kidlash. Quyida oshkor yetilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar taqdim yetilishiga sabab bo’luvchi tuzatishlar kiritilishi talab yetilmaydigan hisobot davridan keyingi hodisalarga misollar keltirilgan: (a) Hisobot davridan keyin amalga oshgan yirik biznes birlashuvi (MHXS 3 “ Biznes birlashuvlari” bunday holatlarda muayyan ma’lumotlar oshkor yetilishini talab yetadi) yoki yirik sho’ba xo’jalik sub’ektining chiqib ketishi; (b) faoliyatni to’xtatish rejasini ye’lon qilish; (v) aktivlarni katta summada sotib olish, MHXS 5 “ Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va to’xtatilgan faoliyat” ga muvofiq sotish uchun mo’ljallangan aktivlarning tasniflanishi, aktivlarning boshqacha yo’llar bilan chiqib ketishi yoki davlat tomonidan yirik aktivlarning musodara qilinishi; (g) hisobot davridan keyin yirik ishlab chiqarish zavodining yong’in natijasida vayron bo’lishi; (d) yirik restrukturizatsiya rejasini ye’lon qilish yoki uni amalga oshirishni boshlash (BHXS 37 ga qarang); (ye) Hisobot davridan keyin oddiy va potensial oddiy aksiyalar bilan amalaga oshirilgan yirik operatsiyalar (BHXS 33 « Bitta aksiyaga to’g’ri keladigan foyda» xo’jalik sub’ektidan bunday operatsiyalarning tavsifini oshkor yetishni talab yetadi, lekin bunday operatsiyalarga BHXS 33 ga muvofiq tuzatishlar kiritilishi kerak bo’lgan kapitalizatsiya yoki aksiyalarni imtiyozli shartlarda chiqarish, aksiyalar bo’linishi yoki aksiyalarni yaxlitlashni o’z ichiga oladigan operatsiyalar kiritilmaydi); (j) hisobot davridan keyin aktivlar narxlari yoki valyuta ayriboshlash kurslaridagi g’ayrioddiy darajada katta o’zgarishlar; (z) joriy va muddati kechiktirilgan soliq aktivlari va majburiyatlariga katta ta’sir qiladigan, hisobot davridan keyin soliq stavkasi yoki amaldagi soliq qonunchiligidagi o’zgarishlar (MHXS 12 « Daromad soliqlari» ga qarang); (i) Katta majburiyatlar yoki shartli majburiyatlarni olish, masalan, katta summadagi kafolat xatlarini chiqarish orqali; va (k) Faqat hisobot davridan keyingi hodisalardan kelib chiqqan yirik sud jarayonining boshlanishi. BHXS (IAS) 21 “Valyuta kurslaridagi o’zgarishlarning ta’sirlari” Tashkilot ikki usulda xorijdagi bo’linmalarni amalga oshirishi mumkin. U xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin yoki u xorijdagi bo’linmaga yega bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, tashkilot o’z moliyaviy hisobotlarini xorijiy valyutada taqdim yetishi mumkin. Mazkur standartning maqsadi xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni va xorijdagi bo’linmani qanday qilib moliyaviy hisobotlarda aks yettirishni hamda moliyaviy hisobotlarni taqdim qilish valyutasiga qanday o’tkazishni belgilashdan iboratdir. Asosiy masalalar – qaysi valyuta kurs(lar)idan foydalanish va moliyaviy hisobotlarda valyuta kurslaridagi o’zgarishlar ta’sirlarini qanday qilib taqdim yetish hisoblanadi. Mazkur Standart quyidagi holatlarda qo’llanilishi lozim: (a) xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni va qoldiqlarni hisobga olishda, bunda MHXS 9 « Moliyaviy instrumentlar» ning qo’llash doirasidagi derivativ operatsiyalar va qoldiqlardan tashqari; (b) jamlash yoki ulushi bo’yicha hisobga olish usuli orqali tashkilotning moliyaviy hisobotlarida aks yettirilgan xorijdagi bo’linmaning faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazishda; va (v) tashkilotning faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini taqdim qilish valyutasiga o’tkazishda. Tashkilot faoliyat yuritadigan asosiy iqtisodiy muhit bo’lib odatda u asosan pul mablag’ini ishlab topadigan va xarajat qiladigan muhit hisoblanadi. Tashkilot o’zining funksional valyutasini aniqlashda quyidagi omillarni inobatga oladi: (a) valyuta, qaysiki: - asosan tovarlar va xizmatlarning sotish narxlariga ta’sir qiladi (bu ko’p hollarda uning tovarlari va xizmatlarining sotish narxlari belgilanadigan va hisob-kitob qilinadigan valyuta bo’ladi); va - asosan raqobat shartlari va me’yoriy bazalari uning tovarlari va xizmatlarining sotish narxlarini aniqlaydigan mamlakatning valyutasi. (b) tovarlar yoki xizmatlarni ta’minlashda asosan ishchi kuchi, xom-ashyo va boshqa xarajatlarga ta’sir qiladigan valyuta (bu ko’p hollarda bunday xarajatlar belgilanadigan va hisob-kitob qilinadigan valyuta bo’ladi). Quyidagi omillar ham tashkilotning funksional valyutasining dalilini ta’minlashi mumkin: (a) moliyalashtirish faoliyatlaridan (ya’ni, qarz va kapital instrumentlar chiqarish) fondlar hosil qilinadigan valyuta. (b) operatsion faoliyatlaridan tushumlar odatda saqlanadigan valyuta. Tashkilot xorijdagi bo’linmadan olinadigan yoki unga to’lanadigan monetar moddaga yega bo’lishi mumkin. Hisob-kitob qilinishi yaqin kelajakda na rejalashtirilgan va na sodir bo’lish yehtimoli mavjud modda, mohiyatan, tashkilotning ushbu xorijdagi bo’linmaga sof investitsiyasining qismi bo’ladi. Bunday monetar moddalar uzoq muddatli debitorlik qarzlarini yoki kreditlarni o’z ichiga olishi mumkin. Ular savdo bo’yicha debitorlik qarzlarini va kreditorlik qarzlarini o’z ichiga olmaydi. Monetar moddaning asosiy jihati bu valyuta birliklarining o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasini olish huquqidir (yoki yetkazib berish majburiyatidir). Misollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: pul mablag’ida to’lanadigan nafaqalar va boshqa xodimlarning daromadlari; pul mablag’ida hisob-kitob qilinadigan rezervlar; majburiyat sifatida tan olingan pul mablag’idagi dividendlar. Xuddi shuningdek, olinadigan (yoki yetkazib beriladigan) haqqoniy qiymat valyuta birliklarining o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasiga teng bo’lgan holatdagi tashkilotning ulushli instrumentlarining o’zgaruvchan summasini yoki aktivlarning o’zgaruvchan qiymatini olish (yoki yetkazib berish) shartnomasi – monetar modda hisoblanadi. Aksincha, nomonetar moddaning asosiy jihati bu valyuta birliklarining o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasini olish huquqining (yoki yetkazib berish majburiyatining) mavjud bo’lmasligidir. Misollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: tovarlar va xizmatlar uchun oldindan to’langan qiymatlar (masalan, ijara bo’naklari); gudvill; nomoddiy aktivlar; tovarmoddiy zahiralar; asosiy vositalar; va nomonetar aktivni yetkazib berish orqali hisob- kitob qilinadigan rezervlar. Xorijiy valyutadagi operatsiya xorijiy valyutada belgilangan yoki hisob- kitobni talab yetadigan operatsiyadir, jumladan tashkilot quyidagilarni amalga oshirganda yuzaga keladigan operatsiyalardir: (a) narxi xorijiy valyutada belgilangan tovarlar yoki xizmatlarni sotib olish yoki sotish; (b) to’lanadigan yoki olinadigan qiymatlar xorijiy valyutada belgilangan holda, pul mablag’larini qarzga olish yoki qarzga berish; yoki (v) boshqa hollarda xorijiy valyutada belgilangan aktivlarni xarid qilish yoki chiqib ketishi, yoki majburiyatlarni hosil qilish yoki hisob-kitob qilish. Xorijiy valyutadagi operatsiya, funksional valyutada dastlabki tan olinishida, xorijiy valyutadagi qiymatga operatsiya sanasidagi funksional valyuta bilan xorijiy valyuta o’rtasidagi spot valyuta kursini qo’llagan holda qayd qilinishi lozim. Operatsiya sanasi operatsiya MHXSlarga muvofiq dastlabki tan olish mezonini qanoatlantirgan sanadir. Amaliy sabablar uchun, operatsiya sanasidagi kursga yaqinroq kurs ko’p hollarda foydalaniladi, masalan, hafta yoki oy uchun o’rtacha kurs ushbu davr mobaynida sodir bo’ladigan har bir xorijiy valyutadagi barcha operatsiyalar uchun foydalanilishi mumkin. Biroq, agarda valyuta kurslari ahamiyatli tarzda tebransa, davr uchun o’rtacha o’rtacha kursdan foydalanish noo’rin bo’ladi. Har bir hisobot davri oxirida: (a) xorijiy valyutadagi monetar moddalar oxirgi kursdan foydalangan holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim; (b) xorijiy valyutada boshlang’ich qiymat bo’yicha hisoblangan nomonetar moddalar operatsiya sanasidagi valyuta kursidan foydalangan holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim; va (v)xorijiy valyutada haqqoniy qiymat bo’yicha hisoblangan nomonetar moddalar haqqoniy qiymat baholangan sanasidagi valyuta kurslaridan foydalangan holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim. Monetar moddalarning hisob-kitobidan yoki monetar moddalarni davr mobaynida yoki oldingi moliyaviy hisobotlarda dastlabki tan olinishida foydalanilgan kurslardan boshqa kurslarda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazishda yuzaga keladigan kurs farqlari foyda yoki zararda ular yuzaga kelgan davrda tan olinishi lozim. Qachonki nomonetar modda bo’yicha foyda yoki zarar boshqa umumlashgan daromadda tan olinsa, ushbu foyda yoki zararning har qanday valyuta qismi boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi lozim. Aksincha, qachonki nomonetar modda bo’yicha foyda yoki zarar foyda yoki zararda tan olinsa, ushbu foyda yoki zararning har qanday valyuta qismi foyda yoki zararda tan olinishi lozim. Hisobot beruvchi tashkilotning xorijdagi bo’linmaga sof investitsiyasining qismini tashkil yetadigan monetar moddadan yuzaga keladigan kurs farqlari, o’rinliligini inobatga olib, hisobot beruvchi tashkilotning alohida moliyaviy hisobotlaridagi yoki xorijdagi bo’linmaning alohida moliyaviy hisobotlaridagi foyda yoki zararda tan olinishi lozim. Xorijdagi bo’linma va hisobot beruvchi tashkilotni o’z ichiga olgan moliyaviy hisobotlarda (masalan, xorijdagi bo’linma sho’ba bo’lgan holatdagi jamlangan moliyaviy hisobotlar), bunday kurs farqlari dastlab boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi lozim va sof investitsiyani chiqib ketishida kapitaldan foyda yoki zararda qayta tasniflanishi lozim. Misol. Kompaniya funksional valyutasi sh.b. Kompaniya ishlab chiqarish uskunasini xorijiy hamkordan sotib olmoqda. Uskuna qiymati 100000 dollar. 1 dekabr 20____ yilda kompaniya shartnoma shartiga ko’ra oldindan 50% to’lovni amalga oshirdi. 20 dekabrda kompaniya uskunani olib keldi. Uskunaning qolgan summasi 20____ yil yanvarda kompaniya tomonidan to’lanadi. Sh. b. ning dollarga nisbatan kursi sanalar bo’yicha quyidagicha: 1 dekabr 20____ yilda 1.20 sh.b. 20 dekabr 20____ yilda 1.22 sh.b. 31 dekabr 20____ yilda 1.23 sh.b. 1 dekabr 20____ yildagi provodka: Dt Asosiy vositalarni sotib olish uchun avanslar (M1010) 60000 Kt Valyuta schyoti (M5200) 60000 100000 x 50% x 1.2 = 60000 sh.b. 20 dekabr 20____ yildagi provodka: Dt Asosiy vositalar (M0100) 121000 Kt Asosiy vositalarni sotib olish uchun avanslar (M1010) 60000 Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar (M6010) 61000 Asosiy vositalarni sotib olish uchun mol yetkazib beruvchilarga avanslar nomonetar moddalar hisoblanadi va shu sababli xorijiy valyutadagi mablag’ni uni almashtirish kursi bo’yicha tarixiy qiymatda aks yettiriladi. 31 dekabr 20____ yildagi provodka: Dt Valyuta kursi farqidan zarar (M9620) 500 Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar (M6010) 500 10000 x 50% x (1.23-1.22) = 500 sh.b. Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar monetar moddalar hisoblanadi va shu sababli xorijiy valyutadagi mablag’ni uni yopiladigan kursi bo’yicha qiymatda aks yettiriladi. Tashkilot o’zining moliyaviy hisobotlarini har qanday valyutada (yoki valyutalarda) taqdim yetishi mumkin. Agarda taqdim qilish valyutasi tashkilotning funksional valyutasidan farq qilsa, u o’zining faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini taqdim qilish valyutasiga o’tkazadi. Masalan, guruh turli funksional valyutalarga yega alohida tashkilotlaridan iborat bo’lsa, har bir tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati umumiy valyutada ifodalanadi va buning natijasida jamlangan moliyaviy hisobotlar taqdim yetilishi mumkin. Funksional valyutasi giperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasi bo’lmagan tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati quyidagi tartiblardan foydalangan holda boshqa taqdim qilish valyutasiga o’tkazilishi lozim: (a) taqdim yetiladigan har bir moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot uchun aktivlar va majburiyatlar (ya’ni, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) ushbu moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot sanasidagi oxirgi kursda o’tkazilishi lozim; (b) foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadni aks yettiradigan har bir hisobot uchun daromad va xarajatlar (ya’ni, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslarida o’tkazilishi lozim; va (v) barcha natijaviy kurs farqlari boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi lozim. Amaliy sabablar uchun, operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslariga yaqinroq kurs, masalan davr uchun o’rtacha kurs, ko’p hollarda daromad va xarajat moddalarini o’tkazishda foydalaniladi. Biroq, agarda valyuta kurslari sezilarli tarzda tebransa, davr uchun o’rtacha kursdan foydalanish noo’rindir. Kurs farqlari quyidagilardan yuzaga keladi: (a) daromad va xarajatlarni operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslarida va aktiv va majburiyatlarni oxirgi kurslarda o’tkazish. (b) boshlang’ich sof aktivlarni oldingi oxirgi kursdan farq qiladigan oxirgi kursda o’tkazish. Funksional valyutasi giperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasi bo’lgan tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati quyidagi tartiblardan foydalangan holda boshqa taqdim qilish valyutasiga o’tkazilishi lozim: (a) barcha summalar (ya’ni aktivlar, majburiyatlar, kapital moddalar, daromad va xarajatlar, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) moliyaviy holat to’g’risidagi yeng yaqin hisobot sanasidagi oxirgi kursda o’tkazilishi lozim, bundan quyidagi mustasno (b) summalar nogiperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasiga o’tkazilganda, qiyoslanuvchan summalar summategishli o’tgan yilning moliyaviy hisobotlarida joriy yil summalarisumma sifatida taqdim yetilgan summalar summa bo’lishi lozim (ya’ni narx darajasidagi keyingi o’zgarishlarga yoki valyuta kurslaridagi keyingi o’zgarishlarga to’g’rilanmagan). Tashkilot quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) foyda yoki zararda tan olingan kurs farqlarining summasi, bunda MHXS 9 ga muvofiq foyda yoki zarar orqali haqqoniy qiymatda baholangan moliyaviy instrumentlardan yuzaga keladigan kurs farqlaridan tashqari; va (b) boshqa umumlashgan daromadda tan olingan va kapitalning alohida tarkibiy qismida yig’ilgan sof kurs farqlari, shu bilan birga bunday kurs farqlari summasining davr boshidagi va oxiridagi solishtirmasi. Xulosa Ba’zi moliyaviy instrumentlar faqat likvidatsiya jarayonida emitent tashkilotning uning sof aktivlaridagi proportsional ulushni boshqa tomonga yetkazib berish bo’yicha shartnomaviy majburiyatini o’z ichiga oladi. Majburiyat yuzaga keladi, chunki likvidatsiyaning sodir bo’lishi aniq yoki tashkilot nazoratidan tashqarida bo’ladi (masalan, muddati cheklangan tashkilot) yoki sodir bo’lishi aniq emas, ammo instrument egasi ixtiyorida bo’ladi. Moliyaviy majburiyat ta’rifiga istisno tariqasida, bunday majburiyatni o’z ichiga oladigan instrument ulushli instrument sifatida tasniflanadi, agar u quyidagi barcha jihatlarga ega bo’lsa: (a) U egasiga tashkilotning likvidatsiyasi paytida tashkilot sof aktivlarining proportsional ulushiga huquq beradi. Tashkilotning sof aktivlari bu uning aktivlariga nisbatan boshqa barcha talablarni chegirib tashlagandan so’ng qoladigan aktivlardir. Proportsional ulush quyidagicha aniqlanadi: - likvidatsiya jarayonidagi tashkilotning sof aktivlarini teng miqdordagi birliklarga bo’lgan holda; va - ushbu miqdorni moliyaviy instrument egasi egaligidagi birliklar soniga ko’paytirgan holda. (b) Instrument boshqa barcha instrumentlar turkumlariga subordinatsiya bo’lgan instrumentlar turkumiga kiradi. Bunday turkum tarkibida bo’lish uchun instrument: - likvidatsiya jarayonida tashkilotning aktivlariga nisbatan boshqa talablardan ustivorlikka ega emas va - boshqa barcha instrumentlar turkumlariga subordinatsiya bo’lgan instrument turkumi tarkibida bo’lishidan oldin instrument boshqa instrumentga aylantirilishi zarur bo’lmasligi kerak. (v) Boshqa barcha instrumentlar turkumlariga subordinatsiya bo’lgan instrumentlar turkumidagi barcha moliyaviy instrumentlar likvidatsiya jarayonida emitent tashkilotning uning sof aktivlaridagi proportsional ulushni yetkazib berish bo’yicha bir xil shartnomaviy majburiyatiga ega bo’lishlari shart. Instrument ulushli instrument sifatida tasniflanishi uchun, yuqoridagi barcha jihatlarga ega bo’lgan instrumentga qo’shimcha tarzda, emitent quyidagilarga ega boshqa moliyaviy instrument yoki shartnomaga ega bo’lmasligi shart: (a) sezilarli tarzda foyda yoki zararga, tashkilotning tan olingan sof aktivlardagi o’zgarishga yoki tan olingan va tan olinmagan sof aktivlarining haqqoniy qiymatidagi o’zgarishga asoslangan jami pul oqimlari (bunda bunday instrument yoki shartnomaning har qanday ta’sirlarini istisno qilgan holda) va (b) instrument egalari uchun qoldiq daromadni sezilarli tarzda chegaralaydigan yoki qat’iy belgilaydigan ta’sir. Mazkur shartni qo’llash maqsadlarida, tashkilot instrument egasi bilan tuzilgan nomoliyaviy shartnomalarni ko’rib chiqmasligi lozim, qaysiki instrument egasi bo’lmagan bilan emitent tashkilot o’rtasida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan ekvivalent shartnomaning shartnomaviy shartlari va sharoitlariga o’xshash shartnomaviy shartlar va sharoitlarga ega. Agar tashkilot mazkur shart bajarilganligini aniqlay olmasa, u instrumentni ulushli instrument sifatida tasniflamasligi lozim. Faqat likvidatsiya jarayonida tashkilotga uning sof aktivlaridagi proportsional ulushni boshqa tomonga yetkazib berish majburiyatini yuklaydigan instrumentlarni va qayta sotiladigan instrumentlarni qayta tasniflash Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati Asosiy adabiyotlar 1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda buxgalteriya hisobi. O’quv qo’llanma. Hammuallif – T.: “MOLIYa”, 2010 – 272 b. 2. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS. Ernst & Young. USA, 2010. 3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov, B. Xasanov, 2004. 4. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya instituti, 2004. - 25 b. 5. Mejdunarodn ы e standart ы buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent, 2000. 6. Mejdunarodn ы e standart ы buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent, 2000. Internet saytlari 1. www.apb.org.uk 2. www.nao.gov.uk 3. www.iia - ru - ru 4. www.iasc.org.uk 5. www.aicpa.org

Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish

Купить