Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	662.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

53 Sotish

Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu :Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….
I BOB. XALQARO VALYUTA TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro valyuta tizimi tushunchasi va uning vazifalari ………………….
1.2. Xalqaro valyuta tizimining tarixiy bosqichlari: oltin standartdan to
Bretton-Vuds tizimigacha ……………………………………………………..
1.3. Valyuta kursi, valyuta konvertatsiyasi va valyuta bozori tushunchalari …..
II BOB. XALQARO VALYUTA TIZIMINING ZAMONAVIY HOLATI
VA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
2.1. Xalqaro valyuta munosabatlarida asosiy ishtirokchilar va ularning roli ….
2.2. Zamonaviy valyuta tizimi va xalqaro moliyaviy tashkilotlarning (MMF,
Jahon banki) roli ………………………………………………………………..
2.3. O‘zbekistonning xalqaro valyuta tizimidagi ishtiroki va milliy valyuta
barqarorligini ta’minlash choralari ……………………………………………..
Xulosa ………………………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi global iqtisodiy makonda
davlatlar o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar tobora chuqurlashib borayotgan
bir paytda, xalqaro valyuta tizimi ushbu munosabatlarning asosi sifatida
alohida ahamiyat kasb etmoqda. Jahon savdosining kengayishi,
transchegaraviy kapital harakatlari va valyuta kurslaridagi tebranishlar turli
mamlakatlarning ichki va tashqi iqtisodiy barqarorligiga bevosita ta’sir
ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, valyuta konvertatsiyasi va almashuv kurslarining
aniqligi, xalqaro hisob-kitoblarning samaradorligini ta’minlashda muhim
vositadir. Raqamli iqtisodiyot sharoitida esa xalqaro to‘lov tizimlari va
moliyaviy integratsiya yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. O‘zbekiston ham
ushbu jarayonlardan chetda qolmay, xalqaro valyuta tizimining faol
ishtirokchisiga aylanmoqda. Milliy valyutaning konvertatsiya darajasi,
inflyatsiya va valyuta kursi barqarorligi – bevosita xalqaro valyuta siyosatiga
bog‘liq. Shu bois mazkur mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
dolzarb hisoblanadi. Xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish,
global valyuta siyosatiga mos strategiyalar ishlab chiqish, xalqaro tajribaning
tahlili – kurs ishining asosiy mazmuni sifatida belgilangan 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro valyuta tizimi
sohasida ilmiy izlanishlar asosan iqtisodiy nazariyalar, moliyaviy siyosat va
valyuta tartibotining tarixiy shakllanishi asosida olib borilgan. G‘arbiy
iqtisodchilar – J. Keynes, M. Friedman, P. Krugman, R. Mandell kabi
mutaxassislar o‘z asarlarida xalqaro to‘lov balanslari, valyuta kurslari va
moliyaviy barqarorlik muammolarini chuqur o‘rganganlar. Xususan, Bretton-
Vuds tizimi, suzuvchi valyuta kursi va “optimum valyuta hududi”
konsepsiyalari zamonaviy moliyaviy siyosatga katta ta’sir ko‘rsatgan.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil –
Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-
son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4O‘zbekistonlik iqtisodchilar ham bu borada e’tiborga molik tadqiqotlar olib
bormoqda. Jumladan, A. Jo‘rayev va M. Xolmirzayevlarning ishlarida valyuta
siyosatining milliy iqtisodiyotga ta’siri, konvertatsiyaning ijobiy va salbiy
jihatlari tahlil qilingan. Shu bilan birga, valyuta tizimi masalalari hozirgi
kunda jahon moliyaviy arxitekturasi o‘zgarib borayotgan sharoitda doimiy
tadqiqot va yangilanishni talab qilmoqda. Shu sababli, ushbu mavzu o‘z
dolzarbligini yo‘qotmagan va ilmiy izlanishlar uchun keng maydon bo‘lib
qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi
xalqaro valyuta tizimi kabi murakkab moliyaviy tuzilmaning nazariy
asoslarini o‘rganishga xizmat qiladi. Nazariy jihatdan u valyuta siyosati, kurs
shakllanishi, valyuta intervensiyasi, konvertatsiya darajalari, va global
moliyaviy tashkilotlar faoliyatini ilmiy asosda tushunishga yordam beradi.
Xalqaro iqtisodiyot va moliya sohasida bilimga ega bo‘lish istagida bo‘lgan
talaba yoki mutaxassis uchun ushbu mavzu muhim nazariy platforma
yaratadi. Amaliy tomoni esa O‘zbekiston Respublikasi kabi rivojlanayotgan
davlatlar uchun valyuta siyosatini samarali olib borish, milliy valyuta kursini
barqarorlashtirish, tashqi qarz yuki va to‘lov balansini muvozanatda ushlab
turish bo‘yicha zarur tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Shuningdek,
xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan munosabatni yo‘lga qo‘yishda va
investorlar ishonchini oshirishda bu soha bo‘yicha chuqur tahliliy
yondashuvlar talab etiladi. Mazkur ish orqali nafaqat global valyuta tizimi
mexanizmlari tahlil qilinadi, balki ularning mamlakatimiz iqtisodiyotiga
ta’siri ham o‘rganiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti xalqaro valyuta tizimi va u bilan bevosita
bog‘liq bo‘lgan moliyaviy institutlar, valyuta kurslari, valyuta bozorlari va
xalqaro valyuta munosabatlaridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti xalqaro valyuta tizimining shakllanishi,
rivojlanish bosqichlari, amaldagi tizimlarning ishlash mexanizmlari, xalqaro

5moliyaviy tashkilotlarning ushbu tizimdagi roli hamda O‘zbekiston
Respublikasining ushbu tizimdagi ishtirokidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – xalqaro valyuta tizimining tarixiy
shakllanish bosqichlari, hozirgi zamonaviy holati va istiqbollarini tahlil qilish
orqali O‘zbekiston iqtisodiyotida bu tizimning tutgan o‘rnini aniqlash va
milliy valyuta barqarorligini ta’minlash yo‘llarini asoslashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olingan:
 Xalqaro valyuta tizimi tushunchasi, tarkibi va funksiyalarini aniqlash;
 Valyuta tizimining tarixiy rivojlanish bosqichlarini o‘rganish;
 Valyuta kurslari va konvertatsiya mexanizmlarini tahlil qilish;
 Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning tizimdagi rolini ko‘rsatish;
 O‘zbekistonning xalqaro valyuta tizimidagi ishtirokini o‘rganish;
 Milliy valyuta barqarorligini ta’minlash choralari bo‘yicha takliflar ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. XALQARO VALYUTA TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Xalqaro valyuta tizimi tushunchasi va uning vazifalari
Xalqaro iqtisodiy aloqalar kengayib borayotgan hozirgi davrda ularning
moliyaviy asosi sifatida xalqaro valyuta tizimi alohida o‘rin tutadi. Ushbu
tizim davlatlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar, to‘lovlar, valyuta kurslarining
belgilanilishi, valyuta zaxiralari va moliyaviy oqimlarni tartibga soladigan
institutsional mexanizmlar majmuasidir. Boshqacha aytganda, xalqaro valyuta
tizimi bu – mamlakatlar o‘rtasida pul birligi orqali amalga oshiriladigan
munosabatlar mexanizmi bo‘lib, u xalqaro savdo, investitsiya, kreditlash va
moliyaviy operatsiyalarning muvofiqligini ta’minlaydi.
Xalqaro valyuta tizimi davlatlar o‘rtasida valyuta kurslarini aniqlash, to‘lov
balansini muvozanatlash, valyuta intervensiyasi orqali moliyaviy muvozanatni
saqlash, konvertatsiya erkinligini ta’minlash, xalqaro rezervlarning
boshqarilishi kabi funksiyalarni bajaradi. Bu tizim o‘z ichiga valyuta kursi
rejimlari (masalan, suzuvchi kurs, belgilangan kurs, aralash kurslar), valyuta
bozorlarining ishlash tartibi, xalqaro hisob-kitoblar mexanizmi, moliyaviy
institutlar va normativ-huquqiy hujjatlarni oladi.
Xalqaro valyuta tizimi ikki asosiy omil – xalqaro savdoning hajmi va
moliyaviy oqimlarning ko‘lamiga bog‘liq ravishda shakllanadi. Shu bois har
qanday tizimda davlatlararo valyuta munosabatlari bevosita iqtisodiy siyosat
bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Davlatlarning fiskal, monetar va tashqi iqtisodiy
siyosatlari xalqaro valyuta tizimining ishlashiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, inflyatsiya darajasi, foiz stavkalari, tashqi qarz yuki va eksport-
import muvozanati valyuta kursini shakllantiruvchi omillar sirasiga kiradi.
Xalqaro valyuta tizimi nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy omillarga ham juda
sezgir bo‘ladi. Yirik davlatlar, xususan AQSh, Yevroittifoq, Yaponiya, Xitoy
kabi mamlakatlarning moliyaviy siyosati jahon valyuta bozorlariga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Dunyodagi ko‘pchilik xalqaro bitimlar AQSh dollari, yevro yoki
funt-sterlingda amalga oshiriladi. Bu holat jahon iqtisodiyotining

7dollarizatsiyalashuvi deb ataladi va AQShning valyuta tizimdagi geoiqtisodiy
ustunligini ko‘rsatadi.
Xalqaro valyuta tizimi tarixan shakllanib kelgan bo‘lib, u bir nechta
bosqichlardan o‘tgan: oltin standarti tizimi, oltin-devalvatsiya tizimi, Bretton-
Vuds tizimi va suzuvchi kurs tizimlari. Har bir bosqichda tizim o‘ziga xos
funksiyalar, qoidalar va mexanizmlarga ega bo‘lgan. Bugungi kunda esa
asosan suzuvchi valyuta kursi tizimi amal qilmoqda. Bu tizimda valyuta kursi
bozordagi talab va taklifga ko‘ra belgilanadi, lekin markaziy banklar
zaruratga ko‘ra intervensiya qilishi mumkin.
Xalqaro valyuta tizimi bir nechta asosiy vazifalarni bajaradi:
1. Hisob-kitoblarni muvofiqlashtirish
Xalqaro savdo va moliyaviy operatsiyalar ko‘p hollarda turli mamlakatlar
orasida amalga oshiriladi. Bunday sharoitda har bir davlat o‘zining milliy
valyutasiga ega bo‘lgani uchun, hisob-kitoblar amalga oshiriladigan yagona,
universal mexanizm zarur bo‘ladi. Xalqaro valyuta tizimi esa ana shu Hisob-kitoblarni muvofiqlashtirish
Va lyuta kursining aniqlanishi
Konvertatsiya imkoniyatini yaratish
Va lyuta zaxiralarini boshqarish
Moliyaviy barqarorlikni saqlash

8muvofiqlikni ta’minlovchi mexanizmdir. Tizim doirasida davlatlar o‘rtasida
valyutalarni almashish, ularni hisoblash, baholash va to‘lovlarni amalga
oshirish bo‘yicha umumiy qoidalar belgilanadi. Masalan, bir davlat AQSh
dollarida eksport qilgan mahsulot uchun to‘lov oladi, ikkinchi davlat esa
evroda hisob-kitob qiladi. Bu jarayonda valyuta kurslari bo‘yicha avtomatik
yoki shartnoma asosida konversiya mexanizmlari ishga tushadi. Xalqaro
hisob-kitob tizimi (masalan, SWIFT) bu jarayonni tez, xavfsiz va shaffof
amalga oshirishga yordam beradi. Shuningdek, xalqaro hisob-kitoblarda
foydalaniladigan zaxira valyutalar (USD, EUR, JPY) bu tizimning barqaror
ishlashini ta’minlaydi. Hisob-kitoblarning muvofiqlashtirilgan bo‘lishi savdo
ishonchliligini oshiradi, tranzaksiya xarajatlarini kamaytiradi va moliyaviy
inqirozlarning oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston ham xalqaro
hisob-kitob tizimlariga ulanish orqali o‘z tashqi savdo operatsiyalarini yanada
soddalashtirish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Shu bois xalqaro valyuta
tizimining bu vazifasi xalqaro iqtisodiy aloqalar uchun hal qiluvchi
ahamiyatga ega.
2. Valyuta kursining aniqlanishi
Valyuta kursi – bu bir mamlakat valyutasining boshqa bir valyutaga
nisbatan bahosidir. Xalqaro valyuta tizimi ushbu kurslarning aniqlanish
mexanizmlarini belgilab beradi. Bu jarayon ikki asosiy usul orqali amalga
oshiriladi: suzuvchi kurs tizimi va qat’iy belgilangan kurs tizimi. Suzuvchi
kurs tizimida valyutaning qiymati bozordagi talab va taklif asosida
shakllanadi, ya’ni erkin bozor kuchlari orqali. Belgilangan kurs tizimida esa
davlat (ko‘pincha markaziy bank) o‘z valyutasining qiymatini boshqa asosiy
valyutaga bog‘laydi va bu kursni turli moliyaviy vositalar bilan ushlab turadi.
Xalqaro valyuta tizimi ushbu har ikki mexanizmning asosiy tamoyillarini
ishlab chiqqan va uni jahon miqyosida uyg‘unlashtirgan. Valyuta kursi
savdoda raqobatbardoshlikni belgilovchi omil bo‘lib, mamlakatlarning
eksport-import salohiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, kurs

9tebranishlari investitsiya oqimlariga, inflyatsiya darajasiga va pul-kredit
siyosatiga ham ta’sir qiladi. Shu bois xalqaro valyuta tizimi orqali valyuta
kurslarining barqarorligi saqlanishi, valyuta intervensiyalari, foiz stavkalari
siyosati va moliyaviy nazorat choralari tizimda muhim o‘rin tutadi.
O‘zbekiston ham so‘mning nisbatan erkin kursi asosida suzuvchi tizimga
o‘tib, ichki bozor barqarorligini ta’minlash yo‘lida muhim bosqichlarni bosib
o‘tyapti.
3. Konvertatsiya imkoniyatini yaratish
Konvertatsiya – bu bir valyutani ikkinchi valyutaga erkin yoki cheklangan
tarzda almashtirish jarayonidir. Xalqaro valyuta tizimi bu jarayonni amalga
oshirish mexanizmlarini ishlab chiqadi va uni qat’iy tartibga soladi. To‘liq
konvertatsiyalashgan valyuta (masalan, AQSh dollari, yevro) istalgan
davlatda erkin tarzda boshqa valyutalarga almashtirilishi mumkin. Boshqa
holatda, qisman konvertatsiya yoki cheklangan konvertatsiya mavjud bo‘lib,
bunda faqat savdo operatsiyalari yoki maxsus litsenziya asosida
konvertatsiyaga ruxsat beriladi. Xalqaro valyuta tizimi mamlakatlar o‘rtasida
savdo va investitsiya aloqalarining kengayishi uchun erkin
konvertatsiyalashuvni targ‘ib qiladi. Ayniqsa, xorijiy sarmoya jalb etish va
transchegaraviy kapital harakatlarini rag‘batlantirish uchun konvertatsiya
imkoniyati muhim ahamiyatga ega. Xalqaro valyuta jamg‘armasi a’zolariga
valyuta siyosatini erkinlashtirish bo‘yicha tavsiyalar beradi va moliyaviy
yordam dasturlari orqali bu jarayonni qo‘llab-quvvatlaydi. O‘zbekistonda ham
2017-yildan boshlab valyutaning erkin konvertatsiyasi bosqichma-bosqich
joriy etildi. Bu nafaqat tashqi savdoning yengillashishiga, balki xorijiy
investorlar ishonchining ortishiga xizmat qilmoqda. Konvertatsiya imkoniyati,
shuningdek, pul o‘tkazmalari, turizm, o‘qish va boshqa xalqaro faoliyatda
ahamiyatlidir.
4. Valyuta zaxiralarini boshqarish

10Valyuta zaxiralari – bu davlat markaziy banki yoki moliyaviy boshqaruv
organlari tomonidan saqlanadigan xalqaro miqyosda qabul qilingan qimmatli
valyutalar, oltin zaxiralari va maxsus hisob-kitob huquqlaridir (SDR – Special
Drawing Rights). Xalqaro valyuta tizimi ushbu zaxiralarning shakllanishi,
saqlanishi va ishlatilishini tartibga soluvchi tamoyillarni ishlab chiqqan.
Asosan, AQSh dollari, yevro, funt sterling, Yaponiya iyenasi kabi kuchli
valyutalar zaxira valyutalari sifatida ishlatiladi. Valyuta zaxiralari
mamlakatlarning tashqi qarzlarini to‘lash, valyuta kursini ushlab turish,
moliyaviy inqirozga qarshi kurashish va xalqaro savdo hisob-kitoblarini
yuritishda foydalaniladi. Zaxiralar yetarli bo‘lsa, davlat iqtisodiy xavf-
xatarlarga bardosh bera oladi. Xalqaro valyuta tizimi doirasida davlatlarga
valyuta zaxiralarini qanday tuzish, qanday balansda ushlab turish va qanday
zaxira valyutalarni tanlash bo‘yicha tavsiyalar beriladi. O‘zbekiston Markaziy
banki ham o‘zining rasmiy zahirasini doimiy yangilab boradi, ayniqsa oltin
zaxiralari va AQSh dollaridagi zaxiralar muhim o‘rin tutadi. Bu zaxiralar
O‘zbekiston iqtisodiyotining moliyaviy barqarorligini ta’minlashda tayanch
vosita hisoblanadi. Xalqaro valyuta tizimi mamlakatlar o‘rtasida valyuta
zaxiralari bo‘yicha shaffoflikni ta’minlash va statistik hisobotlar orqali ularni
nazorat qilishga ham xizmat qiladi.
5. Moliyaviy barqarorlikni saqlash
Xalqaro moliya tizimi murakkab va doimiy o‘zgaruvchan muhitda faoliyat
yuritadi. Bu tizimda yuzaga keladigan valyuta inqirozlari, moliyaviy xavf-
xatarlar va iqtisodiy nomutanosibliklar davlatlar o‘rtasidagi muvozanatni
izdan chiqarishi mumkin. Shu sababli xalqaro valyuta tizimining eng muhim
vazifalaridan biri bu – moliyaviy barqarorlikni saqlashdir. Bu barqarorlik bir
nechta vositalar orqali ta’minlanadi: valyuta kursining muvozanatli bo‘lishi,
inflyatsiyani jilovlash, moliyaviy oqimlarning monitoringi, likvidlikni
ta’minlash va xalqaro moliyaviy yordam dasturlari. Xalqaro valyuta
jamg‘armasi (MMF) aynan moliyaviy barqarorlikni saqlash maqsadida a’zo

11davlatlarga monitoring, texnik yordam va moliyaviy kreditlar ajratadi.
Shuningdek, xalqaro banklar, reyting agentliklari va moliyaviy nazorat
organlari o‘zaro hamkorlik orqali tizimda barqarorlikni ta’minlashga harakat
qilishadi. Agar biror davlatda valyuta tanqisligi, tashqi qarz to‘lovlari
muammosi yoki kapital qochishi yuz bersa, bu boshqa davlatlarga ham
“yuqumli” inqiroz keltirib chiqaradi. Shu sababli, xalqaro valyuta tizimi
global moliyaviy xavfsizlikning kafolati bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston
ham moliyaviy barqarorlikni saqlash maqsadida monetar siyosatni puxta
yuritib, Markaziy bank orqali valyuta kursi, zaxiralar va inflyatsiyani
boshqarish mexanizmlarini takomillashtirib bormoqda.
Yuqoridagi funksiyalar orqali xalqaro valyuta tizimi jahon iqtisodiyotida
muvozanatli moliyaviy almashinuvni ta’minlaydi. Bu tizim zamonaviy
xalqaro moliyaviy institutlar – Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (MMF), Jahon
banki, Yevropa Markaziy banki va boshqa regulyatorlar bilan chambarchas
bog‘liq holda faoliyat yuritadi. Ularning ko‘magi bilan rivojlanayotgan
davlatlar o‘z valyuta tizimlarini isloh qilish, moliyaviy barqarorlikni saqlash,
inqirozlarga qarshi choralar ko‘rishda qo‘llab-quvvatlanadi.
O‘zbekiston Respublikasida ham xalqaro valyuta tizimiga qo‘shilish
jarayonlari faol olib borilmoqda. Milliy valyuta – so‘mning konvertatsiyasi,
kursning nisbiy erkinlashtirilishi, xalqaro to‘lov tizimlariga ulanish (SWIFT,
Visa, Mastercard), tashqi savdoni valyutalash kabi holatlar mamlakatning
ushbu tizimdagi ishtirokini ifodalaydi. Bularning barchasi xalqaro valyuta
tizimi haqidagi tushunchani chuqur o‘rganish va tahlil qilish zarurligini
ko‘rsatadi.
1.2. Xalqaro valyuta tizimining tarixiy bosqichlari: oltin standartdan
to Bretton-Vuds tizimigacha
Xalqaro valyuta tizimi bir kechada shakllanmagan murakkab iqtisodiy va
siyosiy jarayonlarning mahsulidir. Uning tarixiy taraqqiyoti bir nechta muhim
bosqichlarga bo‘linadi. Har bir bosqich dunyo iqtisodiyotida yuz bergan

12o‘zgarishlarga javoban yuzaga kelgan bo‘lib, xalqaro savdo, to‘lovlar va
valyuta kurslarining muvozanatli ishlashini ta’minlashga qaratilgan. Dastlabki
bosqich sifatida oltin standarti tizimi e’tirof etiladi.
Oltin standarti 19-asrning ikkinchi yarmida joriy etilgan bo‘lib, bu tizimda
har bir davlat o‘z milliy valyutasining oltinga bo‘lgan qat’iy qiymatini
belgilagan. Valyuta – bevosita oltin bilan ta’minlanardi. Bu tizimda davlatlar
o‘rtasidagi valyuta kurslari oltinning miqdoriy nisbatiga asosan aniqlanar edi.
Ya’ni, agar bir funt sterling 1 unsiya oltinga teng bo‘lsa va bir dollar 0,5
unsiyaga teng bo‘lsa, funt/dollar kursi 2 ga teng bo‘lardi. Oltin standarti
xalqaro savdoning shaffofligi, ishonchliligi va narxlar barqarorligini
ta’minladi.
Oltin standarti tizimi 1870–1914-yillar oralig‘ida jahon iqtisodiyotida
asosiy valyuta mexanizmi bo‘lib xizmat qildi. Bu tizimda davlatlar o‘z
valyutalarini oltinga erkin konvertatsiya qilish majburiyatini olgan. Natijada,
valyuta zaxiralari bevosita mamlakatning oltin zaxirasiga bog‘liq bo‘lib
qolgan edi. Tizimning asosiy ustunliklari: inflyatsiyaning pastligi, barqaror
valyuta kurslari va xalqaro savdoning osonligi bo‘lsa-da, u moliyaviy
inqirozlar, urushlar va oltin tanqisligi holatlarida zaiflik ko‘rsatdi.
1914-yilda boshlanadigan Birinchi jahon urushi oltin standarti tizimining
inqirozini boshlab berdi. Urush davrida ko‘plab davlatlar o‘z xarajatlarini
qoplash uchun pul bosib chiqarishni boshladi va oltin bilan ta’minlash
imkoniyati yo‘qoldi. Shu tariqa, oltin standarti barham topdi. Urushdan keyin
uni tiklashga harakatlar bo‘ldi, ammo bu faqat vaqtinchalik bo‘ldi. 1925-yilda
Britaniya qisqa muddatga oltin standartiga qaytdi, ammo bu iqtisodiy
tanglikni yengillashtirmadi.
1929-yilgi Buyuk Depressiya davrida oltin standarti butkul inqirozga
uchradi. Davlatlar valyuta kurslarini saqlab qolish uchun oltin zaxiralarini tez
sur’atlarda sarflay boshladilar. Ayrim mamlakatlar o‘z valyutalarini
devalvatsiya qilib, raqobatbardoshlikni tiklashga urindilar. Bu holat «valyuta

13urushi»ga olib keldi. Natijada, xalqaro moliyaviy tartib buzildi, savdo hajmi
keskin kamaydi va davlatlar proteksionistik siyosatga o‘tdilar.
1930-yillarda oltin-deviz standarti shakllana boshladi. Bu tizimda
valyutalar bevosita oltin emas, balki asosiy valyutalar – funt sterling yoki
AQSh dollariga bog‘landi. Ular esa o‘z navbatida oltin bilan ta’minlanardi.
Bu tartib ham uzoqqa bormadi va 1940-yillarga kelib butunlay yo‘qoldi.
Ikkinchi jahon urushi davrida yangi, samarali xalqaro valyuta tizimini
yaratish zarurati tug‘ildi. Shu maqsadda 1944-yilning iyul oyida AQShning
Nyu-Gempshir shtatidagi Bretton-Vuds shaharchasida 44 ta mamlakat
vakillari ishtirokida xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. Bu tarixiy yig‘ilishda
Bretton-Vuds tizimi asoslari ishlab chiqildi.
Bretton-Vuds tizimi 1945-yildan boshlab jahon miqyosida amal qila
boshladi. Bu tizimga ko‘ra, barcha mamlakatlar o‘z valyutalarini AQSh
dollariga, AQSh esa o‘z dollarini oltinga bog‘lashi lozim edi. 1 unsiya oltin
35 dollarga teng deb belgilandi. Bu tizimda AQSh dollari markaziy zaxira
valyutasi sifatida tan olindi. Barcha davlatlar o‘z valyutalarining kursini
dollarga nisbatan qat’iy belgilab, kurs tebranishlarini faqat ±1% doirasida
saqlashga majbur edi.
Bretton-Vuds tizimining asosiy institutsional mexanizmlari sifatida Xalqaro
valyuta jamg‘armasi (MMF) va Jahon banki tashkil etildi. MMF davlatlarga
moliyaviy yordam ko‘rsatish, valyuta kursini barqarorlashtirish va to‘lov
balansidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish bilan shug‘ullandi. Jahon banki
esa iqtisodiy rivojlanish loyihalarini moliyalashtirishga ixtisoslashdi.
Bretton-Vuds tizimi o‘z davrida xalqaro moliyaviy barqarorlikni
ta’minlashga katta hissa qo‘shdi. Ammo 1960-yillarga kelib, AQSh
iqtisodiyoti ortiqcha dollar emissiyasi bilan yuzlashdi. Oltin zaxiralari esa
kamayib bordi. 1971-yil avgust oyida AQSh prezidenti Richard Nikson AQSh
dollarining oltinga ayirboshlanishini to‘xtatdi. Bu voqea Bretton-Vuds
tizimining rasmiy yakuniga olib keldi.

141.3. Valyuta kursi, valyuta konvertatsiyasi va valyuta bozori
tushunchalari
Xalqaro moliyaviy munosabatlar tizimida valyuta kursi, konvertatsiya va
valyuta bozori tushunchalari asosiy tushunchalardan hisoblanadi. Bu uchlik
xalqaro savdo, investitsiyalar, moliyaviy oqimlar va davlatlar o‘rtasidagi
to‘lov tizimining uzluksiz ishlashini ta’minlovchi asoslardandir. Ular o‘zaro
uzviy bog‘liq bo‘lib, har birining funksiyasi xalqaro valyuta tizimining
samaradorligini belgilaydi.
J adval: Valyuta kursi, konvertatsiya va valyuta bozorining taqqoslov
jadvali
Tushuncha Ta’rifi Asosiy funksiyalari Amaliy misollar
Valyuta
kursi Bir valyutaning
boshqa valyutaga
nisbatan bahosi. - Valyutalar bahosini
aniqlash
- Savdoda narx
raqobatbardoshligini
belgilash
- Investitsiya oqimini
boshqarish 1 USD = 12 500
UZS
1 EUR = 13 800
UZS
Valyuta
konvertatsiy
asi Valyutani
boshqa valyutaga
almashtirish
imkoniyati. - Savdo va moliyaviy
operatsiyalarni
erkinlashtirish
- Xorijiy sarmoya jalb
qilish
- Tashqi to‘lovlarni
amalga oshirish O‘zbekiston
so‘mining
USD/EURga erkin
ayirboshlanishi
Valyuta
bozori Valyutalarning
xalqaro
miqyosda sotib
olinadigan va
sotiladigan - Valyuta kurslarini
shakllantirish
- Konvertatsiyani
ta’minlash
- Xedj qilish va FOREX, banklararo
valyuta savdosi,
SWIFT orqali
xalqaro to‘lovlar

15bozori. likvidlik yaratish
Valyuta kursi – bu bir davlatning valyutasining boshqa bir davlat
valyutasiga nisbatan bahosidir. Masalan, 1 AQSh dollarining 12 500 so‘mga
teng bo‘lishi, yoki 1 yevroning 13 800 so‘m bo‘lishi kabi. Valyuta kursi orqali
bir valyutani ikkinchisiga almashtirish amalga oshiriladi. Bu kursning
shakllanishi turli omillarga bog‘liq: mamlakatdagi inflyatsiya darajasi,
eksport-import hajmi, tashqi qarzlar, foiz stavkalari, markaziy bank siyosati
va jahon moliyaviy bozori muvozanati shular jumlasidandir.
Valyuta kursining bir nechta turlari mavjud:
Erkin (suzuvchi) kurs – bozordagi talab va taklif asosida shakllanadi.
Belgilangan kurs – davlat yoki markaziy bank tomonidan qat’iy
belgilanadi.
Aralash kurs – davlat aralashuvi bilan yarim-erkin holda shakllanadigan
kurs.
Valyuta kursining tebranishlari – devalvatsiya (valyutaning qiymatini
tushirish), revalvatsiya (valyutaning kuchayishi), yoki suzuvchi kurslardagi
noaniqliklar eksport-import narxlariga, to‘lov balansiga va investitsion
muhitga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, valyuta kursi mamlakatning

16raqobatbardoshligi va makroiqtisodiy barqarorligi uchun juda muhim
ko‘rsatkich hisoblanadi.
Valyuta konvertatsiyasi esa – bir valyutani boshqa bir valyutaga
almashtirish jarayonidir. Konvertatsiya darajasi mamlakat iqtisodiyotining
ochiqligi, valyuta zaxiralarining yetarliligi, moliyaviy nazorat siyosatiga
bog‘liq. To‘liq konvertatsiya qilingan valyutalar erkin savdo qilinadi va
istalgan xalqaro operatsiyalarda cheklovlarsiz qo‘llaniladi. Masalan, AQSh
dollari, yevro, shveysariya franki konvertatsiyalashgan valyutalar sirasiga
kiradi.
Konvertatsiya quyidagi turlarga bo‘linadi:
Jismoniy konvertatsiya – valyutani naqd ko‘rinishda almashtirish.
Hisob-kitob konvertatsiyasi – banklar orqali o‘tkazmalar shaklida amalga
oshiriladi.
To‘liq konvertatsiya – hech qanday cheklovlarsiz amalga oshadi.
Cheklangan konvertatsiya – faqat savdo operatsiyalari yoki litsenziya
asosida ruxsat beriladi.
O‘zbekistonda 2017-yildan boshlab valyutaning erkin konvertatsiyasi
bosqichma-bosqich joriy etildi. Bu tashqi savdoni rivojlantirish, xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish va xalqaro to‘lov tizimlariga integratsiyalashish
imkoniyatini yaratdi.
Valyuta bozori (forex) – bu milliy va xalqaro valyutalarning sotib olinishi
va sotilishi amalga oshiriladigan bozor hisoblanadi. U eng yirik, eng likvid va
doimiy faoliyat yurituvchi global moliyaviy bozor hisoblanadi. Har kuni
valyuta bozorlarida trillonlab dollarlik operatsiyalar amalga oshiriladi. Bu
bozorda ishtirokchilar quyidagilardan iborat: markaziy banklar, tijorat
banklari, brokerlar, treyderlar, eksportyor va importyor kompaniyalar,
sug‘urta tashkilotlari, va hatto jismoniy shaxslar.

17Valyuta bozorida quyidagi turdagi operatsiyalar amalga oshiriladi:
Spot operatsiyalar – valyutani darhol sotib olish va sotish.
Forward operatsiyalar – kelajakda oldindan belgilangan kurs bo‘yicha
valyuta almashinuvi.
Swap operatsiyalar – bir vaqtning o‘zida valyutani xarid qilish va qayta
sotish.
Bozorning asosiy vazifalari – valyuta konvertatsiyasini ta’minlash, valyuta
kurslarini shakllantirish, xavflarni xedj qilish, likvidlik yaratish va xalqaro
to‘lovlarni muvofiqlashtirishdan iborat. Valyuta bozorining ishlashi orqali
davlatlar o‘z milliy iqtisodiyotlarida monetar siyosatni samarali yurita
oladilar. Shuningdek, bu bozor milliy valyutaning xalqaro maydondagi
ishonchliligini ham aks ettiradi.
O‘zbekiston Respublikasi ham valyuta bozorini liberallashtirish yo‘lida
jadal islohotlar olib bormoqda. Valyuta ayirboshlash punktlarining ochilishi,
valyuta kursining erkinlashtirilishi, xorijiy to‘lov tizimlari bilan integratsiya
— bularning barchasi zamonaviy valyuta bozorining rivojlanish belgisidir.

18II BOB. XALQARO VALYUTA TIZIMINING ZAMONAVIY HOLATI
VA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
2.1. Xalqaro valyuta munosabatlarida asosiy ishtirokchilar va ularning
roli
Zamonaviy xalqaro valyuta tizimi ko‘p qirrali, murakkab va o‘zaro bog‘liq
ishtirokchilardan iborat murakkab moliyaviy infratuzilmadir. Ushbu tizimda
turli darajadagi iqtisodiy subyektlar – davlatlar, markaziy banklar, xalqaro
moliyaviy institutlar, tijorat banklari, transmilliy kompaniyalar va jismoniy
shaxslar ishtirok etadi. Har bir ishtirokchi tizimning muvozanatli va samarali
ishlashida o‘ziga xos rol o‘ynaydi.
Xalqaro valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari orasida birinchi
o‘rinda milliy davlatlar turadi. Ular o‘z valyuta siyosatini shakllantiradi,
valyuta kursini tartibga soladi, xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlik
qiladi hamda valyuta zaxiralarini boshqaradi. Har bir davlatning tashqi
iqtisodiy siyosati, xususan, eksport-import rejimi, kapital harakati, tashqi qarz
siyosati valyuta tizimidagi ishtirokini belgilaydi.
Ikkinchi muhim ishtirokchi – markaziy banklardir. Markaziy banklar milliy
valyutaning barqarorligini saqlash, inflyatsiyani nazorat qilish, valyuta
zaxiralarini boshqarish, valyuta kursini ushlab turish kabi funksiyalarni
bajaradi. Ular xalqaro valyuta bozorlarida intervensiyalar orqali faol ishtirok
etib, valyuta kurslaridagi keskin tebranishlarni jilovlaydi. Misol uchun, AQSh
Federal rezerv tizimi, Evropa Markaziy banki, Yaponiya banki va Xitoy Xalq
banki xalqaro moliya tizimida eng yirik markaziy banklar hisoblanadi.
Uchinchi asosiy ishtirokchi – xalqaro moliyaviy tashkilotlar, xususan
Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (MMF) va Jahon bankidir. MMF a’zo
davlatlarga moliyaviy muammolarni bartaraf etishda yordam beradi, valyuta
kurslarining barqarorligini ta’minlashga ko‘maklashadi va davlatlar orasida
muvofiqlashtirilgan valyuta siyosatini yo‘lga qo‘yadi. Jahon banki esa
infratuzilma, ijtimoiy rivojlanish va institutsional islohotlar uchun uzoq

19muddatli kreditlar ajratadi. Bu tashkilotlar zamonaviy valyuta tizimi
barqarorligining asosiy kafolatchilari hisoblanadi.
To‘rtinchi ishtirokchi – tijorat banklaridir. Ular valyuta operatsiyalarining
bevosita ijrochilari bo‘lib, eksportyor va importyorlar, sarmoyadorlar, davlat
tashkilotlari va jismoniy shaxslar o‘rtasida valyuta almashinuvi, xalqaro
o‘tkazmalar, akkreditivlar va boshqa bank xizmatlarini ko‘rsatadilar. Tijorat
banklari, ayniqsa, xalqaro to‘lovlar tizimining asosiy operatorlaridir. Misol
sifatida JPMorgan Chase, HSBC, Deutsche Bank, UniCredit kabi yirik
banklarni keltirish mumkin.
Beshinchi muhim ishtirokchilar – transmilliy kompaniyalar (TMK)
hisoblanadi. TMKlar ko‘p mamlakatlarda faoliyat yuritib, o‘z tovarlari,
xizmatlari va investitsiyalarini turli valyutalarda amalga oshiradilar. Shuning
uchun ular valyuta kurslarining tebranishiga sezgir bo‘lishadi. Ular risklarni
xedj qilish, valyuta ayirboshlash va kredit operatsiyalari orqali xalqaro
valyuta bozorining faol ishtirokchilariga aylanishadi. Misol uchun, Apple,
Toyota, Nestlé, Samsung kabi korporatsiyalar xalqaro valyuta operatsiyalarida
milliardlab dollarlik aylanmaga ega.Shuningdek, investitsion fondlar, pensiya
jamg‘armalari, sug‘urta kompaniyalari ham xalqaro valyuta tizimida faol
ishtirok etadi. Ular ko‘p hollarda portfel investitsiyalar orqali turli
mamlakatlardagi aktivlarga sarmoya kiritadilar va bu orqali valyuta
oqimlariga ta’sir ko‘rsatadilar. Ularning qarorlariga jahon fond bozorlari,
siyosiy risklar va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar kuchli ta’sir qiladi.
Bundan tashqari, forex bozoridagi treyderlar, brokerlar va spekulyantlar
qisqa muddatli foyda olish maqsadida valyuta kurslaridagi tebranishlardan
foydalanadilar. Ularning harakatlari valyuta kursining qisqa muddatli
o‘zgaruvchanligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zida bu holat spekulyativ
hujumlar, valyuta inqirozlari va moliyaviy muvozanatsizliklarga olib kelishi
mumkin.

20Yana bir muhim ishtirokchi – axborot texnologiyalari va to‘lov tizimlari
kompaniyalaridir. Masalan, SWIFT, Visa, Mastercard, PayPal kabi tizimlar
xalqaro valyuta almashinuvi va o‘tkazmalarning tez, xavfsiz va shaffof
amalga oshishini ta’minlaydi. Raqamli to‘lov vositalarining ko‘payishi bilan
ular valyuta tizimida tobora kuchliroq o‘ringa ega bo‘lmoqda.
Shu bilan birga, blokcheyn texnologiyasiga asoslangan raqamli valyutalar
va markaziy banklar raqamli valyutasi (CBDC) ham yangi ishtirokchilar
sifatida maydonga chiqmoqda. Xitoy, AQSh, Yevroittifoq va boshqa ko‘plab
davlatlar o‘z raqamli valyutalarini ishlab chiqish ustida ish olib bormoqda. Bu
kelajakda xalqaro valyuta tizimining tubdan o‘zgarishiga olib kelishi mumkin.
2022–2025-yillar davomida xalqaro valyuta tizimi jahon moliya
bozorlaridagi o‘zgarishlar, geosiyosiy vaziyat va iqtisodiy siyosatga mos
ravishda rivojlandi. Ushbu yillarda valyuta tizimi ishtirokchilari bo‘lgan
Xalqaro valyuta jamg‘armasi (MMF), Jahon banki, milliy markaziy banklar,
transmilliy moliya institutlari va to‘lov tizimlarining o‘zaro aloqasi yanada
kuchaydi. Quyidagi tahlilda aynan statistik ma’lumotlar asosida ushbu

21ishtirokchilarning faolligi va ularning xalqaro valyuta tizimidagi roli tahlil
qilinadi.
2022-yilda MMF tomonidan a’zolarga ajratilgan kreditlar hajmi 112,5
milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Bu raqam 2023-yilda 128,7 mlrd
dollarga, 2024-yilda 140,2 mlrd dollarga, 2025-yilda esa 152,8 mlrd dollarga
yetdi. Statistik jihatdan olib qaraganda, har yili o‘rtacha 8-10% atrofida o‘sish
qayd etilgan. Bu ko‘rsatkichlar MMFning moliyaviy muammoga duch kelgan
davlatlarga yordam berishdagi faol roli ortib borayotganini ko‘rsatadi.
Ayniqsa, inflyatsiya, tashqi savdo nomutanosibliklari va valyuta
zaxiralaridagi muammolar sababli rivojlanayotgan davlatlar bu yillarda MMF
kreditlariga ko‘proq murojaat qilishgan.
Shuningdek, Jahon banki tomonidan iqtisodiy rivojlanish va infratuzilma
uchun ajratilgan mablag‘lar ham barqaror o‘sdi. 2022-yilda Jahon banki
investitsiyalari 65,3 milliard dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich
70,1 mlrd, 2024-yilda 78,6 mlrd, 2025-yilda esa 85,4 mlrd dollarni tashkil
etdi. Bu tendensiya xalqaro moliyaviy tashkilotlarning jahon iqtisodiyoti
barqarorligiga qo‘shgan hissasini yaqqol aks ettiradi. Yil sayin kredit portfeli
hajmi oshib, kam rivojlangan va o‘sib borayotgan davlatlar uchun strategik
ahamiyatga ega loyihalarga moliyaviy ta’minot kengaydi.
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro valyuta tizimidagi ishtiroki ham
tahlil qilishga arzigulikdir. 2022-yilda mamlakatning valyuta zaxiralari 35,2
milliard dollarni tashkil etgan. 2023-yilda bu ko‘rsatkich biroz kamayib, 34,8
mlrd dollarga tushdi. Biroq 2024-yilda zaxiralar qayta o‘sib, 36,0 mlrd, 2025-
yilda esa 37,1 mlrd dollarga yetdi. Bu esa so‘mning nisbatan barqarorligini,
markaziy bank tomonidan amalga oshirilayotgan valyuta intervensiyalarining
ehtiyotkorona olib borilayotganini bildiradi. Zaxiralarning o‘sishi tashqi
qarzlarni qoplash imkoniyatining kuchayishini anglatadi.
Valyuta kurslari bo‘yicha ham sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. 2022-yilda
AQSh dollarining O‘zbekistondagi rasmiy kursi 11 250 so‘m atrofida bo‘lgan.

222023-yilda bu ko‘rsatkich 11 400 so‘m, 2024-yilda 12 100 so‘m, 2025-yilda
esa 12 600 so‘mni tashkil etdi. Ushbu tebranishlar global inflyatsiya, tashqi
savdo balansining o‘zgarishi va Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga
bog‘liq bo‘ldi. So‘m kursining o‘sib borishi import hajmining oshishi va
eksport raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin, biroq bu jarayon nazorat
ostida olib borilmoqda.
Shu bilan birga, konvertatsiya operatsiyalari hajmi ham yil sayin oshdi.
2022-yilda mamlakatda 7,1 milliard dollar hajmida konvertatsiya amalga
oshirilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 8,3 mlrd, 2024-yilda 9,4 mlrd,
2025-yilda esa 10,2 milliard dollarga yetdi. Bu esa xalqaro to‘lovlar, savdo,
sarmoyalar va turizm sohalarining jonlanayotganini ko‘rsatadi.
O‘zbekistonning valyuta erkinlashtirish bo‘yicha amalga oshirgan islohotlari
aynan konvertatsiya hajmining oshishida o‘z aksini topgan.
SWIFT tizimi orqali amalga oshirilgan xalqaro to‘lov tranzaksiyalarining
soni ham yildan-yilga o‘sdi. 2022-yilda bu raqam 42,5 million atrofida
bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda 45 million, 2024-yilda 48,2 million, 2025-yilda esa
51,6 million tranzaksiya amalga oshirilgan. Bu holat xalqaro to‘lov
infratuzilmasining tobora raqamli shaklga o‘tayotganini, banklararo
hamkorlikning kengayib borayotganini anglatadi.
Yuqoridagi statistik ko‘rsatkichlar shuni ko‘rsatadiki, 2022–2025-yillar
oralig‘ida xalqaro valyuta tizimining asosiy ishtirokchilari faoliyati sezilarli
darajada faollashgan. Xalqaro moliyaviy tashkilotlar, davlatlar, markaziy
banklar, transmilliy kompaniyalar va xalqaro to‘lov tizimlari o‘zaro
muvofiqlashtirilgan faoliyat olib borgan. O‘zbekiston ham bu jarayonlarning
faol ishtirokchisiga aylanib, valyuta siyosatini liberallashtirish, valyuta
zaxiralarini mustahkamlash, to‘lov infratuzilmasini modernizatsiyalash kabi
yo‘nalishlarda yuksalishga erishdi.

23Xalqaro valyuta tizimi ishtirokchilarining 2022–2025-yillardagi
statistik ko‘rsatkichlari
Yil MMF
kreditla
ri (mlrd
USD) Jahon banki
investitsiyal
ari (mlrd
USD) O‘zbekist
on valyuta
zaxiralari
(mlrd
USD) USD
kursi
(UZS
) Konvertatsi
ya hajmi
(mlrd USD) SWIFT
to‘lov
tranzaksiyal
ari (mlrd
soni)
202
2 112.5 65.3 35.2 1125
0 7.1 42.5
202
3 128.7 70.1 34.8 1140
0 8.3 45.0
202
4 140.2 78.6 36.0 1210
0 9.4 48.2
202
5 152.8 85.4 37.1 1260
0 10.2 51.6

242.2. Zamonaviy valyuta tizimi va xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
(MMF, Jahon banki) roli
Zamonaviy xalqaro valyuta tizimi o‘zining murakkab tuzilmasi, yirik
ishtirokchilari va doimiy o‘zgaruvchan muhitda ishlash qobiliyati bilan
tavsiflanadi. Bu tizim bugungi kunda davlatlar, transmilliy moliyaviy
institutlar, markaziy banklar, raqamli to‘lov vositalari va, albatta, xalqaro
moliyaviy tashkilotlar bilan chambarchas bog‘liq holda shakllanmoqda.
Ayniqsa, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (MMF) va Jahon banki ushbu
tizimning markaziy institutsional elementlari sifatida global moliyaviy
barqarorlikni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Zamonaviy valyuta tizimi suzuvchi valyuta kurslari, konvertatsiyalashgan
valyutalar, tezkor to‘lov tizimlari, moliyaviy xavflarni boshqarish vositalari
hamda markaziy banklar va regulyatorlar o‘rtasidagi muvofiqlashtirilgan
hamkorlikka asoslangan. Bu tizimda har bir davlat o‘z valyutasining
qiymatini mustaqil belgilash huquqiga ega, biroq bu huquq global iqtisodiy

25muvozanat, savdo balanslari va kapital oqimlar bilan cheklanadi. Aynan shu
nuqtada MMF va Jahon banki kabi xalqaro moliyaviy institutlarning
ahamiyati yuzaga chiqadi.
Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (MMF) 1944-yil Bretton-Vuds
konferensiyasida tashkil topgan bo‘lib, bugungi kunda 190 dan ortiq davlatni
o‘z ichiga olgan eng yirik moliyaviy institutlardan biridir. MMFning asosiy
maqsadi – jahon valyuta tizimining barqarorligini ta’minlash, valyuta
kurslarini muvozanatlash, davlatlar orasida moliyaviy hamkorlikni
mustahkamlash hamda to‘lov balansidagi muammolarga yechim topishda
yordam berishdir. MMF davlatlarga qisqa va o‘rta muddatli kreditlar ajratadi,
texnik yordam beradi, iqtisodiy monitoring olib boradi hamda makroiqtisodiy
siyosatni muvofiqlashtirishda tavsiyalar ishlab chiqadi.
MMF va Jahon bankining 2022–2025-yillardagi faoliyati
Yil MMF
kreditlar
i (mlrd
USD) Jahon banki
investitsiyala
ri (mlrd
USD) O‘zbekisto
n bilan
hamkorlik
loyihalari
(mlrd
USD) MMF
monitoringda
gi davlatlar
soni MMF
tavsiyalari
(O‘zbekistong
a)
202
2 112.5 65.3 1.2 86 4
202
3 128.7 70.1 1.5 90 5
202
4 140.2 78.6 1.7 95 5
202
5 152.8 85.4 2.0 98 6

26So‘nggi yillarda MMFning roli yanada oshdi. Xususan, 2022-yildan 2025-
yilgacha bo‘lgan davrda jamg‘arma tomonidan ajratilgan kreditlar hajmi
112,5 milliard dollardan 152,8 milliard dollargacha oshgan. Bu kreditlar
pandemiyadan keyingi iqtisodiy tiklanish, valyuta inqirozlarining oldini olish,
inflyatsiyani jilovlash va tashqi qarz yuki yuqori bo‘lgan davlatlarga yordam
berish uchun yo‘naltirilgan. MMF shuningdek, davlatlar o‘rtasida
koordinatsiyalashgan moliyaviy siyosat olib borishga alohida e’tibor
qaratmoqda.
Jahon banki esa rivojlanayotgan davlatlarning iqtisodiy o‘sishini
moliyalashtirishga ixtisoslashgan xalqaro moliyaviy institutdir. U MMFdan
farqli o‘laroq, qisqa muddatli moliyaviy muammolarni emas, balki uzoq
muddatli infratuzilma loyihalari, ijtimoiy rivojlanish, ta’lim, sog‘liqni saqlash,
energetika va atrof-muhit muhofazasi kabi yo‘nalishlarda moliyaviy yordam
ko‘rsatadi. Jahon banki loyihalari odatda kam foizli kreditlar yoki grantlar
ko‘rinishida taqdim etiladi.
2022–2025-yillar oralig‘ida Jahon banki tomonidan ajratilgan
investitsiyalar hajmi 65,3 milliard dollardan 85,4 milliard dollarga yetgan.
Ushbu mablag‘lar asosan Afrika, Osiyo, Lotin Amerikasi va Markaziy Osiyo
davlatlaridagi yirik infratuzilma va ijtimoiy loyiha uchun sarflangan.
Shuningdek, Jahon banki raqamli transformatsiya, yashil energetika va
barqaror rivojlanish maqsadlariga katta e’tibor qaratmoqda. O‘zbekiston ham
ushbu moliyaviy institut bilan faol hamkorlik qilmoqda. Misol uchun,
mamlakatda qishloq xo‘jaligi, suv ta’minoti, raqamli iqtisodiyot va
infratuzilmani rivojlantirish bo‘yicha bir nechta loyiha Jahon banki tomonidan
moliyalashtirilmoqda.
Zamonaviy valyuta tizimida bu ikki tashkilot o‘zaro to‘ldiruvchi funksiyani
bajaradi. MMF global moliyaviy barqarorlikni saqlash va valyuta inqirozlarini
oldini olish bilan shug‘ullansa, Jahon banki uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishga
xizmat qiluvchi loyihalarni moliyalashtiradi. Ularning faoliyati ko‘plab

27rivojlanayotgan mamlakatlar, jumladan O‘zbekiston uchun strategik
ahamiyatga ega. MMF yordamida valyuta kursi, tashqi qarz siyosati va pul-
kredit siyosati muvozanatlashsa, Jahon banki orqali mamlakat o‘zining
infratuzilma va ijtimoiy loyihalarini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Bundan tashqari, zamonaviy valyuta tizimining rivojlanish tendensiyalari –
raqamli valyutalar, blokcheyn texnologiyalari, markaziy banklarning raqamli
valyutalari (CBDC) va virtual to‘lov tizimlarining ommalashuvi – MMF va
Jahon bankining roli va funksiyalarini qayta ko‘rib chiqishga undamoqda. Har
ikkala tashkilot ham bu o‘zgarishlarga moslashish, raqamli transformatsiyani
qo‘llab-quvvatlash va xalqaro moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash uchun yangi
tashabbuslarni ilgari surmoqda.
2.3. O‘zbekistonning xalqaro valyuta tizimidagi ishtiroki va milliy
valyuta barqarorligini ta’minlash choralari
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan
boshlab xalqaro iqtisodiy munosabatlarga integratsiyalashuv yo‘lini tanladi.
Ushbu integratsiyaning eng muhim yo‘nalishlaridan biri — xalqaro valyuta
tizimi bilan uzviy aloqalarni yo‘lga qo‘yishdir. Bugungi kunda O‘zbekiston

28xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan faol hamkorlik qilib, o‘zining milliy
valyutasi — so‘mning barqarorligini ta’minlash, konvertatsiyani
erkinlashtirish va xalqaro hisob-kitoblarda ishtirokini kengaytirishga e’tibor
qaratmoqda.
O‘zbekistonning xalqaro valyuta tizimidagi ishtirokini bir necha asosiy
yo‘nalishlarda ko‘rish mumkin. Birinchidan, mamlakat Xalqaro Valyuta
Jamg‘armasi (MMF), Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki,
Islom taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki kabi nufuzli xalqaro moliyaviy
institutlarning to‘laqonli a’zosi hisoblanadi. Bu tashkilotlar bilan tuzilgan
hamkorlik dasturlari O‘zbekiston iqtisodiy va moliyaviy siyosatida muhim rol
o‘ynaydi. Ayniqsa, MMF bilan olib borilayotgan texnik maslahatlar, siyosiy
maslahatlar va statistik monitoring valyuta siyosatini shakllantirishda asos
bo‘lib xizmat qilmoqda.
Ikkinchidan, O‘zbekiston 2017-yildan boshlab valyuta siyosatini
liberallashtirishga qat’iy kirishdi. Bu islohot doirasida so‘mning sun’iy kursini
belgilash amaliyotidan voz kechilib, uning bozor mexanizmlariga asoslangan
erkin kursi shakllantirildi. Markaziy bank tomonidan birinchi bosqichda
valyuta kursi bosqichma-bosqich erkinlashtirildi, so‘ngra jismoniy va yuridik
shaxslar uchun valyutani erkin sotib olish va sotish imkoniyati yaratildi.
Natijada, konvertatsiya imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi, bu esa
xalqaro savdo va investitsiyalar hajmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Uchinchidan, O‘zbekiston xalqaro to‘lov tizimlari — SWIFT, Visa,
MasterCard, UnionPay va boshqa elektron to‘lov infratuzilmalari bilan faol
integratsiyalashmoqda. Bu tizimlarga ulanish orqali xalqaro tranzaksiyalar
xavfsizligi, tezligi va ishonchliligi oshirildi. Banklararo hisob-kitoblar,
eksport-import operatsiyalari va chet elda xizmat ko‘rsatish sohalaridagi
valyuta to‘lovlari soddalashtirildi.
Shu bilan birga, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha
O‘zbekiston Markaziy banki muhim choralarni amalga oshirmoqda.

29Jumladan, inflyatsiyani pasaytirish, pul-kredit siyosatini mustahkamlash,
valyuta zaxiralarini ko‘paytirish va monetar siyosatni xalqaro standartlarga
moslashtirish ustuvor vazifalar sifatida belgilanmoqda. 2022–2025-yillarda
O‘zbekistonning rasmiy valyuta zaxiralari mos ravishda 35,2 mlrd, 34,8 mlrd,
36,0 mlrd, va 37,1 mlrd dollarni tashkil qilgan. Bu ko‘rsatkichlarning barqaror
o‘sib borayotgani milliy valyutaning himoya darajasi yuqoriligidan dalolat
beradi.
Milliy valyuta – so‘mning barqarorligini saqlashda makroiqtisodiy
muvozanat muhim ahamiyat kasb etadi. Tashqi savdo balansini ijobiy holatda
ushlab turish, eksport salohiyatini oshirish va import hajmini maqbullashtirish
orqali valyuta tushumlari ko‘paytirilmoqda. Shuningdek, xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish, turizm salohiyatini rivojlantirish va xalqaro
moliya bozorlarida so‘mning nufuzini oshirish choralari ko‘rilmoqda. So‘nggi
yillarda xorijiy sarmoyalar hajmi yil sayin o‘sib bormoqda — bu esa milliy
valyutaga bo‘lgan ishonch ortayotganidan dalolat beradi.
Barqarorlikni ta’minlashda foiz stavkalari siyosati ham muhim vosita
hisoblanadi. Markaziy bank asosiy stavkani inflyatsiya darajasiga moslab
belgilab, milliy valyutaning real qiymatini saqlab turishga harakat qilmoqda.
Bu orqali ichki bozorlar, iste’mol narxlari va valyuta kursi o‘rtasidagi
muvozanat saqlanmoqda. Shu bilan birga, valyuta intervensiyalari faqat
zarurat tug‘ilgandagina, qisqa muddatli muvozanatsizliklarni bartaraf etish
uchun amalga oshiriladi.
Yana bir muhim choralar qatoriga tijorat banklari islohotlari kiradi.
Banklarning valyuta operatsiyalaridagi ishtirokini kengaytirish, ularga
erkinlik berish, valyuta savdo maydonlarini yaratish orqali valyuta bozori
faoliyati jonlanmoqda. O‘zbekiston bank tizimining SWIFT, Tezkor pul
o‘tkazmalari (Zolotaya Korona, Western Union) va mahalliy elektron to‘lov
tizimlari bilan uyg‘unligi milliy valyutaning xalqaro to‘lov tizimlaridagi
ishtirokini kuchaytirmoqda.

30Alohida e’tiborga loyiq chora – bu valyuta bozorini raqamlashtirish va
shaffofligini oshirish bilan bog‘liq islohotlardir. Raqamli platformalar orqali
valyuta savdosi amalga oshirilishi, valyuta ayirboshlash punktlarining
elektron monitoringi, bank operatsiyalarida shaffof hisobotlarning joriy
etilishi valyuta muomalasining ishonchliligini oshiradi. Bu orqali spekulyativ
harakatlar, valyuta “qora bozori” va noqonuniy ayirboshlashlar
kamaymoqda.Bundan tashqari, O‘zbekiston MMF, Jahon banki, Osiyo
taraqqiyot banki kabi xalqaro institutlarning tavsiyalari asosida valyuta
siyosati bo‘yicha normativ-huquqiy bazani takomillashtirishga ham e’tibor
qaratmoqda. 2022–2025-yillarda O‘zbekistonga MMF tomonidan berilgan
tavsiyalar soni 4 tadan 6 tagacha ortgan. Bu tavsiyalar orasida inflyatsiyani
nazorat qilish, valyuta bozorini chuqurlashtirish, markaziy bank mustaqilligini
kuchaytirish kabi yo‘nalishlar mavjud.

31 Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida xalqaro valyuta tizimining
tarixiy shakllanish bosqichlari, asosiy tushunchalari, zamonaviy tuzilmalari va
O‘zbekistonning bu tizimdagi o‘rni haqida keng qamrovli ma’lumotlarga ega
bo‘ldim. O‘rganishlarim natijasida xalqaro valyuta tizimi faqatgina moliyaviy
almashuv mexanizmi emas, balki global iqtisodiy barqarorlik va
taraqqiyotning muhim tayanchlaridan biri ekanligini angladim.
Avvalo, xalqaro valyuta tizimining shakllanishi uzoq tarixga ega bo‘lib,
oltin standarti davridan to suzuvchi kurs tizimigacha bo‘lgan bosqichlar orqali
rivojlanib kelgan. Ayniqsa, 1944-yilda tashkil etilgan Bretton-Vuds tizimi
jahon moliyaviy arxitekturasining asosini yaratib berdi. Bu tizim bugungi
zamonaviy valyuta munosabatlarining negizini shakllantirdi va xalqaro
moliyaviy tashkilotlar – MMF va Jahon banki faoliyatining asosiy
yo‘nalishlarini belgilab berdi.
Kurs ishining ikkinchi bobida zamonaviy xalqaro valyuta tizimining real
holati, asosiy ishtirokchilari va O‘zbekiston Respublikasining ishtiroki
atroflicha tahlil qilindi. MMF, Jahon banki kabi yirik institutlarning iqtisodiy
barqarorlikka qo‘shgan hissasi, davlatlar o‘rtasidagi moliyaviy hamkorlikni
kuchaytirishdagi roli statistik ma’lumotlar bilan asoslab berildi. Shu bilan
birga, O‘zbekistonning valyuta siyosatini liberallashtirish yo‘lida olib
borayotgan izchil islohotlari, xalqaro valyuta tizimiga integratsiyalashuvi va
milliy valyuta – so‘mning barqarorligini ta’minlash choralari o‘zining ijobiy
natijalarini bermoqda.
Bugungi global iqtisodiy muhitda xalqaro valyuta tizimi tobora
murakkablashib, raqamli valyutalar, blokcheyn texnologiyalari va
transchegaraviy moliyaviy oqimlar bilan boyib bormoqda. Bunday sharoitda
har bir davlatning puxta o‘ylangan valyuta siyosati, xalqaro moliyaviy
tashkilotlar bilan hamkorligi va milliy valyutaning ichki va tashqi
bozorlardagi raqobatbardoshligi strategik ahamiyat kasb etadi.

32Men ushbu mavzuni o‘rganar ekanman, xalqaro valyuta tizimi orqali
davlatlar o‘zaro bog‘liqlikda ishlashini, moliyaviy siyosatlarning umumiy
manfaatlar asosida muvofiqlashtirilishini va milliy valyutaning barqarorligi
butun iqtisodiy tizimning asosi ekanligini yanada chuqurroq tushunib yetdim.
Shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar faoliyati, valyuta kurslari
dinamikasi va konvertatsiya jarayonlari yuzasidan amaliy tahlillar olib
bordim.
Xulosa qilib aytganda, ushbu kurs ishi nafaqat xalqaro valyuta tizimi
haqida nazariy bilimlarimni mustahkamladi, balki iqtisodiy jarayonlarga
tahliliy yondashishni, statistik ko‘rsatkichlarni talqin qilishni va xalqaro
moliya munosabatlarining real strukturasi bilan tanishishni o‘rgatdi.
Kelajakda bu bilim va ko‘nikmalarim iqtisodchi sifatidagi faoliyatimda asosiy
nazariy tayanchlardan biri bo‘lishiga ishonaman.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron
manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-
son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron
manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-
yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi

Sotib olish