• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 659.1KB
Покупки 13
Дата загрузки 09 Май 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Yaqubov Jasurbek

Дата регистрации 21 Апрель 2024

13 Продаж

Xarajatlar hisobi va turkumlanishi

tannarxga kiritiladigan xarajatlarXarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi vazifalaridan kelib chiqib quyidagi elementlar bo’yicha guruhlanadi: Guruhlanish turi Xarajat turi Ishlab chiqarish jarayonidagi iqtisodiy o ’ rniga qarab Asosiy va doimiy Tarkibiga qarab Kompleks va bir elementli Tannarxga o’tkazilish usuliga qarab To’g’ri va egri Ishlab chiqarish hajmiga qarab O’zgaruvchan va o’zgarmas Yuzaga kelishiga qarab Doimiy va bir vaqtli Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga qarab Ishlab chiqarish va tijorat Samaradorlikka qarab Samarali va samarasiz 2010 9400 9720 9600 egri va to’g’ri xarajatlar 27 moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarfavqulodda xarajatlar davr xarajatlari - asosiy ish joyi bo‘yicha ishchilarga, xo‘jalik yurituvchi sub’yekt ishchi va mutaxassislariga ular ishdan ajragan xolda malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash tizimida o‘qigan vaqtda ish xaqi to‘lash; - ikki va undan ko‘p bolalari yoki o‘n olti yoshgacha nogiron bolasi bo‘lgan ayollarga qonunchilikka muvofiq ko‘shimcha mexnat ta’tili xaqini to‘lash; - xodimlarga tovarlar, maxsulotlar va boshqa narsalarni bepul berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish; - xodimlarning (ovqatlanishi, yul kirasi, davolanish va dam olishga, ekskursiya va sayoxatlarga yullanmalari, sport seksiyalarida, to‘garaklarda, klublardagi mashg‘ulotlari, madaniy - ko‘ngilochar va jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga qatnashishi, xodimlarning shaxsiy obunasi va iste’moli xamda shunga o‘xshash to‘lovlari) xarajatlarini qoplash; - ish xaqini xisoblashda xisobga olinmaydigan tulovlar va xarajatlar; - qonunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga to‘lgungacha parvarish qilish bo‘yicha xar oylik nafaqani to‘lash buyicha xarajatlar; - pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mexnat faxriylariga biryo‘la to‘lanadigan nafaqalar; - amaldagi qonunchilikka muvofiq xo‘jalik yurituvchi sub’yektlardan ularning qayta tashkil etilishi, xodimlar va shtatlar sonining qiskarishi munosabati bilan bo‘shab qoladigan xodimlarga tulovlar; - xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam; - sog‘likni saqlash ob’yektlari, qariyalar va nogironlar uylari, bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog‘lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport ob’yektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi ob’yektlari ta’minotiga (shu jumladan barcha turdagi ta’mirlash ishlarini o‘tkazishga amortizatsiya ajratmalari va xarajatlari xam qo‘shgan xolda) joylardagi davlat xokimiyati organlari tomonidan belgilangan normativlar doirasidagi va ulardan ko‘prok xarajatlar; 14 Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari qo'yilgan vazifalarga muvofiq xarajat elementlari va kalkulatsiya moddalariga bo‘linadi. Xarajatlarni elementlari bo‘yicha guruhlash ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy mazmuniga qarab aniqlash va tegishli smetalar tuzishga asos bo‘ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulatsiya moddalari bo'yicha guruhlash esa mahsulotlar tannarxini aniqlashlashga xizmat qiladi. Mazkur xarajatlar xomashyo va materiallarni tayyorlash, qayta ishlash, brak mahsulotlarni tuzatish, yarim tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lmagan xarajatlarga korxonaning madaniy-maishiy obyektlariga sarflanadigan xarajatlar kiradi, Shuningdek, korxonalarda xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilishiga ko‘ra bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar korxonalarga mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘Igan xomashyo va materiallar, mehnatga haq to‘lash (ajratmalari bilan birga), ishlab chiqarishda foydalanilayotgan asosiy vositalar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi. Bevosita moddiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot (ish va xizmatjlarning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulotlar tayyorlash, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalaniladigan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar xarajatlarini ifodalaydi. Yuqoridagilardan tashqari «Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi» Nizomga muvofiq, quyidagi xarajatlar ham bevosita moddiy xarajatlar tarkibiga kiradi: — normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojiga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan mater,allar, shuningdek asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlar qiymati, xo‘jalik buyumlari va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalari; 7 Buyurtmali usulning mohiyati, bir yoki bir necha xildagi mahsulotlaming uncha katta bo‘lmagan turkumini tayyorlashda har bir buyurtma bo‘yicha alohida xarajatlar hisobi amalga oshiriladi. Xarajatlarni hisobga olish va tannarxni kalkulatsiya qilishning buyurtmali usuli quyidagi o'ziga xos xususiyatlarga ega: — alohida buyurtmalar bo‘yicha, shuningdek, bir martalik mahsulot turi ishlab chiqarilayotganda qo‘llaniladi; — bu usulda xarajatlar muayyan hisobot davri (bir oy, chorak, yil) oralig‘ida emas, balki bajarilayotgan buyurtma davri bo‘yicha aniqlanadi; — qo‘shimcha analitik m a’lumotlarni yig‘ib borish uchun buyurtmalar kartochkasidan foydalanish mumkin. Ushbu buyurtmalar kartochkasidan xarajatlar tegishli javobgarlik markazlari bo‘yicha yig‘ib boriladi. Ko‘pincha korxona amaliy faoliyatida jarayonli usul bilan bir qatorda buyurtmali usulning unsurlarini birgalikda qo‘llovchi aralash tizimlardan foydalaniladi. Bunday tizimlar turkumli va seriyali mahsulot ishlab chiqarishlarda qo‘llaniladi. Jumladan, muomalalar bo‘yicha tannarx aniqlash usuli istiqbolli aralash tizimlardan biri hisoblanib, unda xarajatlarni hisobga olishning asosiy obyekti muomala hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining schotlar tizimida tannarxni shakllantirish usuliga qarab xarajatlar hisobini to‘liq yoki cheklangan tannarx (marjinal daromad usuli) bo‘yicha tashkil etishlari mumkin. To‘liq tannarx bo‘yicha xarajatlar hisobi usulida mahsulot tannarxiga doimiy va o‘zgaruvchan, bevosita va bilvosita xarajatlarga bo'linishidan qat'iy nazar, korxonaning barcha xarajatlari kiritiladi. Bevosita mahsulotga kiritib bo‘lmaydigan xarajatlar awal ular kelib chiqqan javobgarlik markazlari bo‘yicha taqsimlanadi, keyin esa tanlangan asosga mutanosib ravishda mahsulot tannarxiga kiritiladi. Ko‘pincha taqsimlash bazasi sifatida ishlab chiqarish ishchilarining asosiy ish haqi, ishlab chiqarish tannarxi va h.k.lar tanlanadi. 39 tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish va xulosalar chiqarish bo‘yicha ishlami tashkil etish. Normativ usul ombor xo‘jaligini to‘g‘ri tashkil etishni ham talab qiladi. Bunda omborni og‘irlik o‘lchov jihozlari bilan ta’minlash, ishlab chiqarish bo'linmalarini'esa — suv, gaz, bug‘, elektr quvvatini iste’mol qilish uchun o'lchov asboblari bilan ta’minlash, mahsulotlar nomenklaturasini ishlab chiqish, birlamchi hujjatlar va boshqa tashkiliy-texnik tadbirlarni sifatli rasmiy- lashtirishdan iborat. Shunday qilib, mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilishning normativ usuli korxonalarda xarajatlar hisobi xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini aniqroq hisoblashga imkon beradi, bundan tashqari bu usul xarajatlar b o ‘yicha chetlanishlarni batafsil tahlil etib, aniqlangan chetlanishlar va ularning sabablarini aniqlashga imkon beradi. Demak, mazkur usul xarajatlarni operativ nazorat qilish va chetlanishlarni boshqarish uchun qulaydir. Rejali (taxminiy) tannarx bo‘yicha xarajatlar hisobi usuli normativ usulga qaraganda ko‘proq qo‘shimcha afzalliklarga ega. Unda normativ hajmlarga nisbatan rejalashtirilgan hajmlarni chuqurroq asoslanganligi, taxminlar aniqligi nazorat samaradorligini oshirishni ta’minlaydi. U mavjud ishlab chiqarish resurslarini hisobga olgan holda materiallar, yoqilgh, energiya, ish haqi va boshqa xarajatlarning progressiv normalaridan kelib chiqib tashkil etiladi. Bu usulning asosiy afzalligi shundaki, unda rejali xarajatlar erishilgan natijaga emas, balki kelgusidagi taxminga asoslanadi. Texnologik jarayonga nisbatan xarajatlar hisobini jarayonli va buyurtmalar bo‘yicha tashkil etish mumkin. Mahsulot tannarxini aniqlashning jarayonli usulidan mahsulot ishlab chiqarishda xomashyoning bir necha jarayondan o‘tganidan so‘ng tayyor mahsulot holiga keladigan ishlab chiqarishlarda foydalaniladi. 37 - vaqtincha to‘xtatib ko‘yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va ob’yektlarini saqlash xarajatlari (boshqa manbalar xisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari); - bank va depozitariy xizmatlariga to‘lovlar; - ekologiya, sog‘lomlashtirish va boshka xayriya jamgarmalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘likni saklash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar; - byudjetga majburiy to‘lovlar, soliklar, yirimlar, amaldagi konunchi- likka muvofik to‘lanadigan va xo‘jalik yurituvchi sub’yekt xarajatlariga ko‘shiladigan maxsus byudjetdan tashqari jamg‘armalarga ajratmalar. 9440 - «Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xisobot davri xarajatlari» schyotida xisobot davrida soliqqa tortiladigan bazadan chegirilmaydigan, lekin, ushbu tadbirlarni amalga oshirish uchun qilingan xarajatlardan rejalashtirilgan samaraga erishilgan xolda, kelgusi xisobot davrlarida soliqqa tortiladigan bazadan kamaytiriladigan xarajatlar xisobga olinadi. Xisobot davrida 9440 - schyotning debetida yig‘ilgan xarajatlar shu davr oxirida (oy, chorak, yil) 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining debetiga o‘tkaziladi. 9440 - schyotining debetida xisobga olingan xarajatlar balansdan tashqari 012 - «Kelgusi davrlarda soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlar» schyotida yig‘ib boriladi. Sodir bo‘lgan muomalalar summasiga 9440 - schyotining debetiga yozilishi bilan bir vaqtning o‘zida 012 - balansdan tashkari schyotning kirimiga xam yozib boriladi. 012 balansdan tashqari schyotning chiqimiga xisobga olingan xarajatlar bu tadbir uchun sarflangan xarajat va undan olinadigan samara muddatiga qarab tuzilgan maxsus raschyotiga asosan xisobdan chiqarilganda yoziladi. Bu muddat 10 yildan oshmasligi kerak. ` Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar - bu aloxida guruxga ajralib turadigan xarajatlar bo‘lib ular korxonaning asosiy faoliyati bilan bevosita bog‘lik emas. Mazkur modda bo‘yicha korxonaning moliyaviy faoliyati bilan bog‘lik bo‘lgan xarajatlar aks ettiriladi. Korxonaning moliyaviy faoliyati deganda quyidagilar tushiniladi: 15 bunda,N x — normativ miqdor; No'z - haqiqiy xarajatlarning o‘zgarishi (sarflangan resurslar bahosi o‘zgarishi sababli). Ushbu usul normativ kaikulyatsiyalarni liar bir buyum bo‘yicha majburiy dastlabki tuzilishini ko‘zda tutadi, ular hisobot davri boshida amal qiluvchi xarajatlar normalari asosida hisob-kitob qilinadi. Tashkiliy va ilmiy-texnik tadbirlarni tatbiq etish normalari va normativ xarajatlar yangilanishi bilan normativ kalkulatsiyalar ham yangilanadi. Normativ usulda xarajatlar normalar doirasida va ulardan chetlanishlar bo‘yicha olib boriladi. Mavjud chetlanishlar haqidagi axborot mahsulot tannarxini shaldlantirish jarayonida tezkor ta’sir o'tkazish maqsadida boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Bu usulda mahsulotning haqiqiy normativ tannarxi har bir modda bo‘yicha normalardan chetlanishlarni qo‘shish yoki ayirish yo‘li bilan hisoblanadi. Normativ usuldan muvaffaqiyatli foydalanish uchun quyidagi shartlar bajarilishi zarur: — resurslaming barcha turlari bo'yicha normativ asosni aniqlash; — normativ kalkulatsiyalami oldindan tuzish; — xarajatlarning kelib chiqish joylari, normalardan chetlanishlarning aybdorlari va normalar o‘zgarishi sabablari bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlarini qayd etuvchi birlamchi hujjatlarni ishlab chiqish; — har bir ishlab chiqarish bo‘linmasi va butun korxona bo‘yicha mahsulotlar tannarxini shakllantirish ustidan o‘rnatilgan nazorat natijasi bo‘yicha 36 - asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgannomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; - ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. Bevosita xarajatlar tarkibiga korxonalarga mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan xomashyo va materiallar, mehnatga haq to‘lash (ajratmalari bilan birga), ishlab chiqarishda foydalanilayotgan asosiy vositalar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi. Bevosita moddiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot (ish va xizmat)larning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulotlar tayyorlash, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalaniladigan, chetdansotib olinadigan xomashyo va materiallar xarajatlarini ifodalaydi. Bilvosita xarajatlar esa mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar hisoblanib, ularga ma’muriy-boshqaruv xarajatlari, boshqaruv asbob- uskunalarini saqlash va foydalanish xarajatlari kiradi. Rejalashtirilishiga qarab xarajatlarni qisqa va uzoq muddatli xarajatlarga ajratish mumkin. Qisqa muddatli xarajatlar korxonaning taktik maqsadlarini amalga oshirishga imkon beradi. Uzoq muddatli xarajatlar esa korxonaning strategik maqsadini amalga oshirishda yuzaga keladi. Ularga ilmiy tekshirishlar, yangi texnologiyalarni olib kirish va rivojlantirish, tayyor mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar kiritiladi. Korxonalar faoliyatida yarim o‘zgaruvchan xarajatlar ham yuzaga keladi. Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar bir vaqtning o‘zida ham o‘zgaruvchan, ham doimiy xarajat xususiyatiga ega bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Ularga telefon xizmati xarajatlarini kiritish mumkin. Bunda bir oylik aniq to‘lanishi lozim bo‘lgan summa — doimiy xarajatlar, shaharlararo va xalqaro so‘zlashuv xarajatlariesa o‘zgaruvchan xarajatlar guruhiga kiritiladi. Xarajatlar turlari O’zgaruvchan xarajatlar 25 Yarim o’zgaruvchan xarajatlar I-BOB. XARAJATLARNING TURLARI VA ULARNING TURKUMLANISHI 1.1. Xarajatlar to’g’risida tushuncha Aktivlarni hisobdan chiqarish va majburiyatlarning paydo bo‘lishi natijasida tashkilot kapitali kamayib tashkilotning iqtisodiy manfaatlari kamayishiga olib kelsa bu tashkilotning xarajatlari deb tan olinadi, bundan tashkilot mulk egalarining qarori bo‘yicha ulushni kamaytirish mustasno. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash hsharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda xarajatlar alohida o‘rin tutadi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarning puldagi ifodasidir. Xarajat – bu moddiy resurslarni sotib olishga qilingan sarflar bo‘lib‚ daromadlar va xarajatlar konsepsiyasiga ko‘ra‚ shu davrning o‘zida daromad keltirishi kerak. Xarajatlarga milliy standartlarda quyidagicha ta’rif beriladi: « Xarajatlar – aktivlarning qisqarishi yoki sarflanishi natijasida iqtisodiy resurslarning kamayishi, shuningdek daromadlarni olishga oid xo‘jalik sub’ektining odatiy faoliyati natijasida majburiyatlarning paydo bo‘lishidir» Xarajatlarini hisobga olishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: - iqtisodiy natijalarini hisobga olgan holda boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun sub’ekt ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash; - chetga chiqishlarni aniqlash maqsadida haqiqatda sarflangan xarajatlarni kuzatish va nazorat o‘rnatish, ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslash va kelgusidagi iqtisodiy strategiyasini shakllantirish; - ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarni baholash va moliyaviy natijalarni hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash; - sub’ekt tarkibiy bo‘linmalari ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy natijalarini aniqlash va baholash; - uzoq muddatli xususiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish texnologiyalarining qoplanishi, bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning turlari bo‘yicha rentabellik 5 -ishlab chiqarish mol-mulkini sug’urtalash; -ishlab chiqarish binolarini isitish, yoritish va saqlash; -ishlab chiqarish binolari, ishlab chiqarishda foydalaniladigan mashina va uskunalar, boshqa ijaraga olinadigan vositalar uchun ijara xaqi; -ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish bilan band bo’lgan ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga xaq to’lash; -ishlab chiqarish xususiyatiga ega boshqa xarajatlar. Umumishlab chiqarish xarajatlari jamlab-taqsimlovchi schyo’t xisoblangan va oy oxirida saldoga ega bo’lmasligi kerak bo’lgan 2510- “Umumishlab chiqarish xarajatlari” schyo’tida xisobga olinadi. Xarajatlar moddalari va ular yuzaga kelgan joylar joylar (bo’linmalar , sexlar) bo’yicha schyo’tda analitik xisob yuritiladi. Oy oxirida to’plangan Umumishlab chiqarish maxsulot turlari yoki ishlab chiqarishlar o’rtasida taqsimlanib, tegishli schyo’tlarga xisobdan chiqariladi. Korxona ularni taqsimlash uchun bazani (masalan, asosiy ishlab chiqarish xodimlarning ish xaqi, bevosita xarajatlar ) mustaqil ravishda tanlaydi va o’z tanlovini xisob siyosatida qayd etadi. Davr xarajatlarini xisobga olish uchun schyotlar rejasida 9400 «Davr xarajatlarini xisobga oluvchi schyotlar» schyoti belgilangan bo‘lib unda 4 ta schyot bor: 9410 «Sotish xarajatlari» 9420 «Ma’muriy xarajatlar» 9430 «Boshqa operasion xarajatlar» 9440 «Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xisobot davri xarajatlari». Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘lik bo‘lmagan quyidagi xarajatlar tushuniladi: maxsulot sotish bo‘yicha xarajatlar, boshqarish va umumxo‘jalik yo‘nalishidagi boshqa xarajatlar. Yuqorida sanab o‘tilgan xarajatlarning barchasi kompleks xarajat bo‘lib, ularning xisobi xarajat 9 — asosiy materiallar; — asosiy islilab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning mehnat haqi; — ishlab chiqarishdagi taqsimlanadigan xarajatlar (yordamchi ishlab chiqarishdagi xodimlar ish haqi, yordamchi materiallar, ijara haqi, jihozlar amortizatsiyasi va h.k.) — sotish xarajatlari (mahsulotni sotish bo'yicha xarajatlar). «Standart-kost» hisob tizimi bo‘yicha foyda quyidagi tartibda aniqlanadi: 1) mahsulot sotishdan olingan yalpi daromad; 2) mahsulotning standart tannarxi; 3) yalpi foyda (lq.-2q.); 4) standartlardan chetlanishlar; 5) foyda (3q.-4q.). Standartlar va normalar yordamida hisoblab chiqilgan kalku- latsiyalar ishlab chiqarish va xarajatlarni tezkor boshqarish uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Xarajatlarning belgilangan standart norma- laridan chetlanish darajasi mazkur chetlanishlarning kelib chiqish sabablarini aniqlash uchun tahlil qilinadi. Bu esa ma’muriyatga ishlab chiqarishdagi kamchiliklarni tezkor bartaraf etishga, kelajakda ham ularning oldini olishga imkon yaratadi. Shuni ta’kidlash kerakki, «Standart-kost» hisob tizimi xorij amaliyotida normativ hujjatlar bilan belgilab qo‘yilmagan, shu sababli bu tizim standartlami belgilashni va hisob qaydnomalarini yurgizish- ning yagona usuliga ega emas, natijada birgina korxona Ichida ham bazisli, joriy, mutlaq, taxminiy va yengillashtirilgan kabi turli normalar amal qiladi. Normalami belgilashda mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur xomashyo, ishchi kuchi va xizmatlar xarajatini tabiiy holda ifoda etishga imkon beruvchi miqdoriy standartlardan keng foydalaniladi. Korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini pasaytirish va samarali boshqarish tannarx aniqlashning zamonaviy tizimlarini amaliyotga joriy qilishni taqozo etadi. 42 - shaxarlararo va xalqaro telefon so‘zlashuvlari uchun belgilangan normativlar doirasida va ulardan ortikcha xak to‘lash; - ma’muriy - boshqaruv extiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun xaq to‘lash; - ma’muriy axamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarni asrash va ularni tuzatish, shuningdek eskirish (amortizatsiya) xarajatlari; - yukori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar; - xodimlarni va ishlab chikarish bilan bog‘lik bo‘lmagan mol - mulkni majburiy sug‘urta qilish; - boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha belgilangan normalar doirasida va undan ortikcha xarajatlar; - belgilangan normalar doirasida va undan ortikcha miqdordagi vakillik xarajatlari; - umumiy ovkatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va kommunal xizmatlar qiymatiga xaq to‘lash xarajatlari; - bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lmagan, tabiatni muxofaza qilish axamiyatiga ega bo‘lgan jamg‘armalarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog‘lik joriy xarajatlar, shu jumladan yo‘l ko‘yiladigan normalar doirasida va ulardan ortiqcha ifloslantiruvchi moddalarning atrof muxitga chiqarilganligi (tashlanganligi) uchun to‘lovlar. 9430 «Boshka operasion xarajatlar» schyotida quyidagilar xisobga olinadi: - kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, yangi tashkil etilayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’yektda ishlash uchun normalar doirasida va ulardan ortikcha kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash bundan mustasno; - loyixa va qurilish - montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, shuningdek ob’yekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog‘idagi shikastlanishlar va buzilishlar, korroziyaga karshi ximoya, nuqsonlari tufayli kelib chiqqan taftish xarajatlari (asbob - uskunalarni kismlarga ajratish) va shunga o‘xshash boshqa xarajatlar, yetkazib berish va ishlarni 12 — ish vaqtining normalashti'rilgan stavkasi; — o‘zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlarining normative koeffitsienti; — doimiy umumishlab chiqarish xarajatlarining normative koeffitsienti. Ushbu usulni qo’llash quyidagi afzalliklarga ega: har bir xarajat turi bo'yicha norma va normativlarning oirnatilganligi, ishlab chiqariladigan mahsulotlar birligi tannarxining normativ kalkulatsiyasini tuzish, amaldagi normalar va ulardan chetlanishlar, ularning o‘zgarishi bo‘yicha xarajatlar hisobini yuritish. Faqat miqdor bo'yicha normalardan foydalanilganda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: bunda,N x — xarajatlarning normativ miqdori; Nch — haqiqiy xarajatlarning normadan chetga chiqishi; No'z — normativning o‘zgarishi. Sarflangan resurslardan ehtiyojga muvofiq normada foydalanilganda quyidagi formulani qo‘llash maqsadga muvofiq: bunda, Nch - chetlanishlar. Sarflangan resurslaming miqdori va bahosi bo‘yicha normalardan foydalanib, haqiqiy xarajatlar quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 35 N x — mahsulot birKgini islilab chiqarishning normativ xarajatlari; N mx — normativ moddiy xarajatlar; N ms — normativ mehnat xarajatlari; N ux — normativ ustama xarajatlar. Normativ ustama xarajatlar normativ bevosita mehnat xarajatlari bo'yicha foizlarda ifodalanadi. Normativ mehnat xarajatlaridan ishchi kuchi xarajatlarini rejalashtirish maqsadida foydalaniladi, ulaming hajmi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: I kx = N nm ∙ S s bunda:Ikx — ishchi kuchining rejalashtiriladigan xarajatlari; N nm — normalashtirilgan mahsulot miqdori; S s — mehnatga haq to‘lash soatbay stavkalari (mukofotlarsiz). Normativ xarajatlardan chetlanishni baholash va quyidagi uning kelib chiqish sabablarini aniqlash zarur: — bevosita va bilvosita xarajatlarning o‘zgarishi, sotib olingan materiallar qiymatidagi chetlanishlar natijasida; — mahsulot sifatini ta’minlashga sarflangan xarajatlar natijasida; — normalar va normativlaming o‘zgarishlari natijasida; — ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori, talab, baho ta’siri yoki boshqa omillar natijasida. Xarajatlarni dastlabki baholash tannarxi yuqori va foyda keltirmaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarishni to‘xtatish imkonini beradi. Xarajatlarni baholashning so‘nggi bosqichida rejalashtirish jarayoni standart mahsulot tayyorlash uchun barcha zaruriy xarajatlarni hisobga olishni nazarda tutadi, chunki yangi mahsulot ishlab chiqarish katta miqdordagi moddiy, mehnat v'a qo‘shimcha xarajatlarni talab etadi. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan taxminiy moddiy xarajatlar mahsulotlar va sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar moddiy xarajatlar 50 normatividan va bozor baholaridan kelib chiqqan holda quyidagi formula yordamida hisoblanadi: M tx = T mbb ∙ M xs bunda: M tx — taxminiy moddiy xarajatlar; T mbb — tovar-moddiy zaxiralarning bozor bahosi; M xs — moddiy xarajatlaming bir birligining normativi. Xodimlarning asosiy m ehnat haqiga ketadigan taxminiy xarajatlar asosiy va qo‘shimcha mehnat haqi, umumishlab chiqarish, ma’muriy-boshqarish, sotish xarajatlarining rejalashtirilgan ulushini qo‘shib aniqlanadi. Agar bu ulush birdan kichik bo‘lsa, hisob-kitoblar quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi: I xt = I o : ( 1 + K tij ) − I m 1 + K qo ' s h + K ust bunda,Ixt - xodimlarning asosiy mehnat haqiga sarflanadigan taxminiy xarajatlar; Ktij Kqo'sh K ust — tijorat, ustama xarajatlar va qo‘shimcha mehnat haqi xarajatlarining mahsulot tannarxiga qo‘shish stavkalari. Agar mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan taxminiy xarajatlar hajmi kutilgan foydadan oshib ketsa, bu holat mahsulotni iqtisodiy jihatdan raqobatbardosh emasligini anglatadi va ishlab chiqarish samaradorligining oshirish choralarini ko'rish talab qilinadi. Mahsulotning alohida turlari taimarxini rejalashtirish xomashyo va materiallar, texnologik maqsadlar uchun foydalaniladigan yonilg‘I va energiya, mehnat haqi xarajatlari normativlariga rioya etishni nazarda tutadi. Shuningdek, rejalashtirish bilvosita umumishlab chiqarish, davr xarajatlari va sotish xarajatlari normativlari uchun ham zarur. Mahsulot birligi to‘liq tannarxi rejasi bevosita va bilvosita xarajatlarni quyidagi formula bo‘yicha umumlashtiradi: 51 Shartli-o'zgaruvchan xarajatlar esa aksincha xususiyatga ega bo'lib, ular boshqaruv qarorlari ta'sirida o'zgaradi, lekin bir dona mahsulotga to'g'ri keladigan miqdori o'zgarmasdan qolaveradi. To'g'ri xarajatlarning barchasi (mehnat xarajatlari, material va xom-ashyo xarajalari) shartil-o'zgaruvchan xarajatlarga kiradi. Umumishlab chiqarish xarajatlarining ham bir qanchasi (elektr energiyasi, yoqilg'i va sh.k.) shartli o'zgaruvchan xarajatlarga kiradi. Shartli-doimiy xarajatlarga quyidagi xarajat turlari kiradi ijara xarajatlari, hisoblangan eskirish (amortizatsiya) summalari, mol-mulk solig'i sarajatlari, umumishlab chiqarish xarajatlarining aksariyat qismi. Tijorat xarajatlarining ham aksariyat qismi ana shunday shartli-doimiy xarajatlardır: reklama xarajatlari, amonizatsiya ajramalari, kommunal xizmat xarajatlari. Ma'murly-boshqaruv apparati (Ilora) xarajatlarining ham deyarli aksariyat qismi shartli-doimiy xarajatlarga kiradi, shu bilan birgalikda bularning ichida ham shartli o'zgaruvchan xarajatlar turlari uchrab turadi. O'zgaruvchi xarajatlarning standart miqdorlari xo'jalik yurituvchi subyektdagi resurslar sarfi me'yorlarigagina bog'liq bo'lsa, doimiy xarajatlar esa ham resurs sarfi me'yorlariga, shuningdek, amaldagi xarajatlar miqdoriga bog'liq bo'ladi. Ya'ni, doimiy xarajatlardan ayrimlari resurslar sarfi me'yorlari orqali hisoblansa, qolgan bir qismi faqat amalda qilingan xarajatlar yig'indisidan iborat bo'ladi. Yarim o’zgaruvchan xarajatlar bir vaqtning o’zida ham o’zgaruvchan, ham doimiy xarajat komponentiga ega bo’lgan xarajatlar. Masalan, telefon xizmati xarajatlari: a) Bir oylik aniq to’lanishi lozim bo’lgan summa- doimiy xarajat turiga kiradi; b) Shaharlararo va xalqaro so’zlashuv xarajatlari bo’lsa, o’zgaruvchan xarajat guruhiga kiritiladi. 26Doimiy xarajatlar 9. Hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi. Bu tamoyil hisobot davri xarajatlariga shu davrda real daromad keltirgan qismini kiritishni bildiradi. 10. Tushunarlilik. Bu tamoyil xarajatlarni ifodalovchi hisobotlarning moddalari axborot foydalanuvchilari uchun tushunarli bo’lishligini bildiradi. 11. Yakunlanganlik. Bu tamoyil xarajatlar to’g’risidagi hisob ma’lumotlarining biron-bir hisobot davri uchun jamlanganligini bildiradi. 12. Tezkorlik. Bu tamoyil xarajatlar to’g’risidagi hisob ma’lumotlarini va hisob siyosatidagi o’zgarishlarni boshqaruv organlariga kerakli muddatlarda va hajmda yetkazib berishni bildiradi. Axborotning muhimligi ham nisbiy tushuncha bo’lib, u faqatgina o’z vaqtidagina muhim bo’ladi, kechikkan yoki muddatidan oldin berilgan axborotning roli pasayadi. 13. Offsetting (moddalarning o’zaro hisobga olinishi) . Bu tamoyil daromad va xarajatlar moddalari o’zaro hisobga olinishi mumkin emasligini bildiradi (BHMS larda bunga ruxsat berilgan yoki talab qilingan holatlar bundan mustasno). Xarajatlar hisobini tashkil qilishning huquqiy-me’yoriy asoslari: a) “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida”. 2016yil. №O’RQ 404. b) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “mahsulot (ishva xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tarkibi to’g’risida”gi nizom 54-qarori. - T.:O’zBAMA, 2017 c) “qarzlar bo’yicha xarajatlar” nomli 24-son BHMS d) “Xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schetlar rejasi va uning qo’llash bo’yicha yo’riqnoma” 21-son BHMS 31 Ishchining aybi bilan bekor turishga haq to‘lanmaydi. Xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqtda uning o‘rtacha ish haqi saqlanadi. Xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqtda o‘rtacha ish haqi oxirgi ikki kalendar oyining o‘rtacha oylik ish haqidan kelib chiqib hisoblanadi. Agar kasanachining aybi bilan uskuna ishdan chiqqan bo‘lsa, bekor turib qolingan vaqt uchun unga haq to‘lanmaydi. Yangi ishlab chiqarish turlarini o‘zlashtirish davrida ishchining aybisiz bekor turib qolinganda, vaqtbay asosda ishlaydiganlarga ularning razryadlariga mos bo‘lgan tarifning to‘liq stavkasi bo‘yicha haq to‘lanadi. Bunda bekor turish to‘g‘risdagi varaq toldiriladi va unda bekor turib qolish sabablari, aybdor shaxslar, uning davomiyligi, ishchining tarif stavkasi va to‘lov miqdori ko‘rsatiladi. Bekor turib qolingan davrda ishchilarni boshqa ishga yo‘naltirish mumkin. Bunday ishlar uchun mehnat haqi yo ishbay narxlar bo‘yicha, yoxud o‘rtacha ish haqi saqlanishi tarzida toianadigan naryad bilan ramiylashtiriladi. Bekor turib qolish varag‘ida naryad tartib raqami va ishlagan vaqti ko‘rsatiladi. Ishchining aybisiz bo‘lib o‘tgan bekor turib qolish uchun unga hisoblangan ish haqi ishlamagan vaqt uchun to‘lovlarga kiradi va unga JShDS, YalT hamda majburiy ijtimoiy sug‘urta badali solinadi. Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar ishlab chiqarish yoki mahsulot (ish, xizmat)larni qayta ishlashda foydalaniladigan tabiiy va mehnat resurslari, xomashyo va materiallar, yoqilg‘i va energiya, asosiy vositalar hamda ishlab chiqarishga tegishli boshqa xarajatlarning bahosini ifodalaydi. Ushbu xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagicha tartibda guruhlanadi: - ishlab chiqarish moddiy xarajatlari(qaytariladiganchiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); - ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lashxarajatlari; - ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaajratmalari; 24 1.2. Xarajatlarning turlari va uning guruhlanishi Respublikamizda xarajat moddalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonliqarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi nizomga asoslanadi. Bu Nizomga asoslangan holda barcha xarajat moddalarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1.Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: - bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; - bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; - boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish yo‘nalishidagi ustama xarajatlar. 2.Davr xarajatlari: - sotish xarajatlari; - ma’muriy xarajatlar; - boshqa operasion xarajatlar va zararlar. 3.Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar: - foizlar buyicha xarajatlar; - xorijiy valyuta operatsiyalarida yuzaga keladigan salbiy kursfarqlari; - qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; - moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar. 4.Favqulodda zararlar. Umumishlab chiqarish xarajatlari (UIX) korxonaning ishlab chiqarish bo’linmalarini saqlash, tashkil etish va boshqarish bilan bog’liq. Ularni muayyan maxsulot tannarxiga bevosita kiritib bo’lmaydi. Ularga quyidagi xarajatlar kiradi: -mashina va uskunalarni saqlash va ulardan foydalanish; -ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni amortizatsiyalash; -ishlash chiqarish uchun mo’ljallangan asosiy vositalarni ta’mirlash; 8 bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar xisobiga mazkur xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar ko‘rish uchun javobgar bo‘lgan yetkazib beruvchi yoki boshka xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar xisobiga undirilishi mumkin bo‘lmagan darajada amalga oshiriladi; - maslaxat va axborot xizmatlariga xak to‘lash; - auditorlik xizmatlariga xaq to‘lash shu jumladan xo‘jalik yurituvchi sub’yektning qatnashchilaridan (mulkdorlardan) birining tashabbusi bo‘yicha o‘tkaziladigan auditorlik xizmatlariga xak to‘lash; - o‘zining xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo‘jaliklarni saqlashdan zararlar; - salomatlikni muxofaza qilish va xodimlarining ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashuvi bilan bog‘lik bo‘lmagan dam olishlarni tashkil etish tadbirlari; - xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar tomonidan maxsulot ishlab chiqarish bilan bog‘lik bo‘lmagan ishlar (xizmatlar) ni (shaxar va shaxarchalarni obodonlashtirish ishlari, qishlok xujaligiga yordam berish va boshka xil ishlarni) bajarish xarajtlari; - kompensatsiya va rag‘batlantirish tusidagi to‘lovlar; - O‘zbekiston Respublikasi Xukumatining qarorlariga ko‘ra kompensatsiya to‘lovlari; - biryo‘la to‘lanadigan mukofotlar va taqdirlashlar, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi sub’yektning o‘zining karoriga ko‘ra ko‘p, yillik xizmati uchun xaq to‘lash (naturadagi to‘lovlar xam shu jumlaga kiradi), shuningdek, ular bo‘yicha ijtimoiy jamg‘armalarga o‘tkazilgan summalar; - qonun xujjatlariga yoki xo‘jalik yurituvchi sub’yektning o‘zining qaroriga muvofiq majburiy progul vaqti yoki past xaq to‘lanadigan ishni bajarganlik uchun xaq to‘lash; - vaqtincha mexnat layoqatini yukotgan taqdirda qonun xujjatlari bilan belgilangan, xaqiqiy ish xaqi miqdorigacha ko‘shimcha xaq; 13 — foydalaniladigan (ekspluatatsion) birliklar — quvvat, mahsuldorlik va h.k; — ishlar birliklar! — tashib keltirilgan yukning bir tonnasi, yo‘l qoplamasining yuz metri va h.k.; — vaqt birliklari — mashina-kun, mashina-soat, norma-soat va h.k. Korxonalarda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ, jarayonli, buyurtmali, to‘liq tannarx, maijinal xarajatlami umumlashtirish, xarajatlami mutanosib taqsimlash, aralash kabi usullari mavjud. Mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilishning normativ usuli xarajatlar hisobi normativ usulining tarkibiy qismi liisoblanadi. Bu usulning afzalligi unda hisob-kitoblarning oddiyligidir. Quyidagi sabablarni mazkur usulning kamchiliklariga kiritish mumkin: — foydalanilgan zaxiralar miqdori va ularga qo‘yilgan baholar nazorati uchun me’yorlarning mavjud emasligi; — chetlanish sabablari, uning aybdorlari, joyini aniqlash va tahlil etish imkoniyatining yo'qligi; — ishlab chiqarish jarayonida xarajatlar hisob-kitoblari faqat hisobot davri oxirida o‘tkazilishi mumkin va h.k. Normativ usulda normativ xarajatlar bilan haqiqiy xarajatlar o‘rtasida yuzaga keladigan farq chetlanish deb ataladi. Bir dona ishlab chiqarilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan normativ xarajatlar quyidagi elementlardan iborat bo‘ladi: — bevosita normativ moddiy xarajatlar; — bevosita moddiy xarajatlarning normativ miqdori; — normativ ish vaqti (bevosita mehnat haqi xarajatlari); 34 Tahliliy funksiyasi; Xarajatlarni tan olish va hisobini yuritishning tamoyillari: 1. Ikki yoqlama yozuv usuli bilan hisob yuritish. Bu tamoyilning ma’nosi shundan iboratki yuz bergan operatsiyaning summasini bir vaqtning o’zida ikki schotda, ya’ni bir schotning debetida va ikkinchisining kreditida aks ettirilishini bildiradi. 2. Uzluksizlik. Bu tamoyil korxonaning doimo harakatdagi subyekt, ya’ni o’z faoliyatini kelgusida davom ettiruvchi va rivojlantiruvchi subyekt sifatida qaraydi. Shunga ko’ra, xarajatlar ham uzluksiz hisobga olib boriladi. 3. Pulda ifodalash. Bu tamoyil yuz bergan xarajatlarni milliy valutada, ya’ni so’m va tiyinlarda aks ettirishni bildiradi. 4. Aniqlilik. Bu tamoyil hisobda aks ettirilgan har bir xarajat summasining qat’iy hujjatli asosga ega bo’lishligini bildiradi. 5. Hisoblash. Bu tamoyil xarajatlarni yuz bergan vaqtiga ko’ra tan olishni va shu vaqtdan boshlab ularni buxgalteriya hisobida va hisobotda aks ettirishni bildiradi. 6. Ehtiyotkorlik (konservatizm). Bu tamoyil korxona hisobotlarida xarjatlarni ko’p (kam) qilib ko’rsatmaslikni ifodalaydi. Bu tamoyilni qo’llash yashirin rezervlarni vujudga keltirish, biron bir maqsadda xarajatlarni ko’paytirib (kamaytirib) ko’rsatish huquqini bermaydi. 7. Taqqoslamalik. Xarajatlarni ifodalovchi hisobotlar foydali va mazmunli bo’lishi uchun u turli hisobot davrlaridagi axborotlar bilan qiyoslanadigan bo’lish kerak. Hisobotdan foydalanuvchilar ushbu hisobot qaysi usullarga, tamoyillarga muvofiq tuzilganligini bilishi lozim. Agar o’tgan davrdagi hisobot ko’rsatkichlari bilan joriy hisobot davridagi hisobot o’rtsida farq bo’lsa o’tgan davr hisobotini ham qaytadan tasniflash lozim, agar tasniflashning (o’zgartirishning) iloji bo’lmasa ushbu qismda tushuntirishlar, yoxud xarakteri ochib berilishi lozim. 8. Neytrallik. Bu tamoyil xarajatlarni ifodalovchi hisobotlarni bironta shaxs manfaatlari uchun boshqa bironta shaxs zararlari evaziga moslashtirmaslikni bildiradi. 30 to’plagan tajribamiz bizning tashqi omillarga bog’liqligimizni kamaytirish, ichki tartibni shakllantirish va bozorlarimizni zarur iste’mol tovarlari hamda butlovchi mahsulotlar bilan to’ldirish, tashkil etilgan ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq faoliyat ko’rsatishini ta’minlash, valyuta resurslarini tejash va ulardan oqilona foydalanish, aholi bandligini ta’minlash bo’yicha muhim ro’l o’ynashini amalda tasdiqlamoqda”. Kurs ishining maqsadi. Xarajatlar to’g’risida tushuncha va ularning turlari, guruhlanishi. Xarajatlarning tasnifi va xarajatlar hisobi yuritilishining ahamiyati. 4 2.2. “Standart-kost” va “Direkt-kosting tizimlari bo’yicha xarajatlarni hisobga olish. Bozor mimosabatlari sharoitida korxonalar o‘rtasida iqtisodiy raqobatbardoshlik muhitining shakllanishi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tannarxini hisoblashning ilg‘or tizimlaridan foydalanish zaruratini tug‘diradi. Xorijiy mamlakatlarda .buxgalteriya hisobini yuritishning zamonaviy sharoitida strategik va taktik xususiyatga ega bo'lgan boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni korxonaning xarajatlari va moliyaviy natijalari haqidagi axborotga tayanadi. Bu vazifani bajarishda «Standart-kost» liisob tizimi korxona xarajatlarini boshqarishda samarali qurollardan biri hisoblanadi. Uning asosida belgilangan normalar doirasida hamda ulardan chetlanishlar bo'yicha hisob yuritish va nazorat qilish tamoyillari yotadi. «Standart-kost» atamasi ikki so'zdan tashkil topgan: «standart» — mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun zaruriy bo‘lgan moliyaviy, moddiy va mehnat xarajatlari uchun oldindan hisoblab qo'yilgan xarajatlarning normativini anglatsa, «kost» so'zi esa mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarni bildiradi. Shunday qilib, «Standart-kost» so‘zi to'liq ma’noda standart xarajatlarni anglatadi. Standartlar — eng avvalo, ishlab chiqarishning bevosita xarajat- laridan foydalanish ustidan nazoratni o‘rnatishga qaratilgan va bir- biriga bogiiq, smetalar esa.taqsimlanadigan xarajatlar nazorati uchun mo‘ljallangan. «Standart-kost» tizimi — bu xarajatlar hisobi va tannarx aniqlash tizimi bo'lib, unda ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxi avvaldan puxta, obdon hisoblab chiqilgan normative xarajatlar yordamida baholanadi, keyin esa haqiqiy qiliiigan xarajatlar bilan taqqoslanadi. Normativ va haqiqiy xarajatlar o‘rtasidagi farq chetlanish deb ataladi. Xarajatlarni samarali boshqarishning muhim vositalaridan biri chetlanishlar tahlili deb yuritiladi. «Standart-kost» tizimining tarkibi moddalar bo'yicha xarajatlarning quyidagi dastlabki (ishlab chiqarish jarayoni boshlanguncha) normalandan tashkil topadi: 41 Bundan tashqari, xarajatlarni materiallar, ish haqi, chegirmalar va amortizatsiya kabi muayyan xarajatlar elementlariga taqsimlash tashkilotning xarajatlarni hisobga olish tamoyillariga sodiqligini ta'kidlaydi va uning umumiy xarajatlari tarkibini chuqurroq tushunishga yordam beradi. moliyaviy faoliyat bilan bog'liq xarajatlarni batafsil taqsimlash va hisobga olish shaffoflikni ta'minlaydi va korxonaning moliyaviy natijalarini samarali boshqarish imkonini beradi. Ushbu xarajatlarni to'g'ri tasniflash va hisobga olish orqali korxona o'zining moliyaviy holatini baholashi va faoliyatini optimallashtirish uchun asosli qarorlar qabul qilishi mumkin. Qo'shimcha mahsulotlar, qo'shimcha mahsulotlar va chiqindilar o'rtasidagi farq butun ishlab chiqarish jarayonida ehtiyotkorlik bilan boshqarish va qaror qabul qilish zarurligini ta'kidlaydi. Qo'shimcha mahsulotlar qimmatli bo'lsa va ko'pincha keyingi jarayonlarga o'tsa-da, chiqindilar minimal qiymatga ega bo'lishi mumkin va ularni to'g'ri yo'q qilish yoki qayta ishlashni talab qiladi. Murakkab ishlab chiqarish jarayonlarida xarajatlarni samarali taqsimlash mahsulot munosabatlari, bozor dinamikasi va me'yoriy-huquqiy bazani chuqur tushunishni talab qiladi. Turli xil mahsulot toifalarini aniq belgilash va tegishli taqsimlash usullarini qo'llash orqali korxonalar resurslardan foydalanishni optimallashtirishi va umumiy rentabellikni oshirishi mumkin. 57 II-BOB. MAHSULOT (ISH, XIZMAT)LAR TANNARXINI KALKULYATSIYA QILISH. 2.1. Kalkulatsiya haqida tushuncha va kalkulatsiya usullari Bozor islohotlarini chuqurlashtirish jarayonida korxonalar faoliy'atida muhim vazifalardan biri ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini to‘g‘ri aniqlashdir. Mahsulot tannarxi uni ishlab chiqarishga qilingan bevosita xarajatlarning yig‘indisini ifodalaydi. Mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish va xarajatlarni hisobga olish boshqaruv hisobining asosiy elementlaridan biri hisoblanadi, chunki, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi quyidagilar bo‘yicha boshqaruv qarorlarining qabul qilinishi uchun asos bo‘ladi: — qanday turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, qaysilarini esa to‘xtatish bo'yicha; — zarur yordamchi mahsulotlarni sotib olish yoki ishlab chiqarish maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida; — ishlab chiqarilishi rejalashtirilayotgan mahsulotga baho belgilash borasida; — ishlab chiqarishni yangi texnika bilan qurollantirish bo‘yicha; — ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarni rivojlantirish bo‘yicha berilgan tavsiyalarni asoslashda. Boshqaruv hisobida tannarx quyidagi asosiy obyektlar bo‘yicha aniqlanadi: — alohida bo‘linmalar bo‘yicha; — alohida mahsulot turlari bo'yicha. Bunda xarajatlarni taqsimlash jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi: 32 elementlari bo‘yicha tashkil etiladi: materiallar, ish xaki, ish xakidan ajratmalar, amortizatsiya va boshka xarajatlar. 9410 - «Sotish xarajatlari» schyotida quyidagilar xisobga olinadi: - temir yo‘l, xavo, avtomobil, dengiz, daryo, ot-arava transportlarida tashish xarajatlari. Bu xarajat moddasiga yuk tashish bilan bog‘lik bo‘lgan xarajatlar, shuningdek bekor turib qolgan transport vositalari uchun to‘langan jarimalar xam kiritiladi; - savdo va umumovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari; - Nizomning 1.2. bandida sanab o’tilgan, ma’muriy boshqaruv xodimlarining mexnat xaqlaridan tashqari, maxsulot (ish, xizmat)lar sotish bilan bog‘lik bo‘lgan mexnat xaqi xarajatlari; - mexnat xaqi fondidan ajratmalar; - ijara xaqlari, savdo extiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni asrash va ta’mirlash xarajatlari; - Nizomning 1.4. bandiga binoan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; - sanitar kiyimlari, oshxona dasturxonlari va sochiqlari, inventar va xo‘jalik jixozlari, oshxona idish - tovoklari va anjomlarining eskirishi; - gaz, yoqilg‘i, elektroenergiya xarajatlari; - tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni saralash xarajatlari; - savdo reklamasi xarajatlari; - tashish, saqlash va sotish chog‘ida tovarlarning norma doirasida va undan ortiqcha yo‘qotilishi; - o‘rash - joylash materiallari xarajatlari; - mol - mulkni majburiy sug‘urta qilish xarajatlari; - mexnatni muxofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari; - ventilyatorlar, mashinalar va ularning xarakatlanuvchi qismlarini o‘rnatish va saqlash, tuynuklar, o‘yiklar va boshpanalarning atrofini o‘rash bo‘yicha (nokapital xarakterdagi) joriy xarajatlar; - maxsus kiyim - bosh va maxsus poyafzalning eskirishi; 10 a) kredit resurslarini jalb etish va berish; b) qimmatli qog‘ozlar bilan olib boriladigan operatsiyalar; v) valyutalar bilan olib boriladigan operatsiyalar; g) asosiy vositalarni uzoq muddatli ijaraga berish va olish. Shunday qilib moliyaviy faoliyat xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi: 1) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan xisob stavkasi doirasida va ulardan yuqori doirada qisqa muddatli xamda uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha, shu jumladan to‘lov muddati o‘tgan va uzaytirilgan ssudalar bo‘yicha to‘lovlar. Shuni inobatga olish kerakki, xarajatlar tarkibi tug‘risidagi nizomga binoan olingan kreditlar bo‘yicha xar qanday foiz to‘lovlari korxona tomonidan o‘zining xarajatlari tarkibida xisobga oladi. 15 oktyabr 2003 yilda O‘zbekiston Respublikasi V.M. tomonidan tasdiklangan xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomga asosan faqat to‘lov muddati o‘tgan va kechiktirilgan ssudalar bo‘yicha foizlar, shuningdek bank va boshka moliyaviy tashkilotlarning bergan uzoq muddatli kreditlari bo‘yicha to‘lanadigan foizlar xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomning 1-ilovasiga asosan (1.44; 1.45) soliqqa tortiladi. 2) Mulklarni uzoq muddatli ijaraga olish bo‘yicha to‘lanadigan foiz xarajatlari. 3) Kurslardagi salbiy farqlar va xorijiy valyuta operatsiyalari bo‘yicha zararlar. 4) Sarflangan (qimmatli kog‘ozlarga, sho ba korxonalarga va xokazolargaʻ ko‘yilgan) mablag‘larni qayta baxolashdan ko‘rilgan zararlar. 5) O‘z qimmatli kog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq xarajatlar: aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqa kimmatli kog‘ozlar. Bularga blankalarni xarid kilish, qimmatli kog‘ozlarni tarqatgani uchun bankka to‘lanadigan komissiya summasi va boshqalar. 6) Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy diskont. 16 Bundan tashqari, «Direkt-kosting» hisob tizimi doimiy xarajatlar ustidan tezkor nazorat o£matishga ko'maklashadi, chunki tannarxni nazorat qilish jarayonida standart (normativ) xarajatlar («Direkt- kosting» hisob tizimi «Standart-kost» tizimi bilan birgalikda tashkil etiladi) yoki moslashuvchan smetalardan foydalaniladi. Modomiki, «Direkt-kosting» tizimida standartlar qo‘llanilar ekan, bunda o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlarga normalar belgilanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, todiq tannarx hisobi tizimida qo‘shimcha xarajatlar taqsimlanmagan summasining bir qismi bir hisobot davridan boshqasiga o‘tadi, shu bois, ularni nazorat qilish sustlashadi. Bunday holda «Direkt-kosting» tizimi qo‘shimcha xarajatlar taqsimlanishining mehnattalabligini kamaytirishga yordam beradi. Shuningdek, «Direkt-kosting» tizimining nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilish unga xos bo‘lgan quyidagi kamchiliklarni aniqlashga imkon beradi: — raqobat kurashida baholarni sun’iy ravishda pasaytirish kuzatilsa, doimiy xarajatlar marjinal daromad hisobidan qoplanishi mumkin bodmaydi, ya’ni korxona zarar ko‘ra boshlaydi. «Direkt-kosting» tizimini muxoliflarining fikricha, bu tizim ishlab chiqarilgan mahsulotning to‘liq tannarxini schotlar tizimida aniqlash mushkul. Shu bois, tayyor mahsulot yoki tugallanmagan ishlab chiqirishning to‘liq tannarxini aniqlash zarur bodganda shartli-doimiy xarajatlarni qo‘shimcha tarzda taqsimlash talab etiladi; — faqat ishlab chiqarish tannarxi, ya’ni moddalarni qisqartirilgan nomenklatura nuqtayi nazaridan hisob olib borish hisob talablariga javob bermaydi, chunki bunda zaruriy mahsulotning to‘la tannarxi hisob-kitob qilinmaydi. «Direkt-kosting» tizimini O‘zbekiston korxonalarini boshqarishda qodlashning imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini tahlil etish tadqiqotning navbatdagi bosqichi hisoblanadi. 46 Shundan so‘ng, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1995-yil 4- apreldagi 17-02/28-sonli Yo‘riqnomasi tasdiqlanib, unda ma’muriy boshqaruvga oid xarajatlar «Davr xarajatlari» deb atalishi va ular «Foyda va zararlar» schotiga hisobdan chiqarilishi belgilab qo‘yildi. Albatta, bu tarixga aylangan haqiqat, biroq shu davrdan boshlab O‘zbekistonda «Direkt-kosting» tizimi va marjinal daromad konsepsiyasiga asos solindi desak, mubolag‘a bo’lmaydi. Mazkur qoida 21- BHMSga asosan, buxgalteriya hisobida qo'shimcha xarajatlar 9000 — «Asosiy (operatsion) faoliyatdan olingan daromadlar hisobi» schotlarining debeti va 9400 — «Davr xarajatlari hisobi» schotlarining krediti bo‘yicha qayd etilishini nazarda tutgan. 48 2. Sotilgan mahsulot tannarxi 15 000 x 3 – 1 800 =43 200 3. Yalpi daromad 31 800 Qo‘shimcha mahsulotni uning haqiqatdan ishlab chiqarilishiga qarab hisoblash. 1. Ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulotning taxmin qilingan sof sotish qiymati aniqlanadi {4 000*(1-0,1)=$3 600}. 2. Kompleks chiqimlar kelgusidagi taxminiy sotish qiymati miqdoriga kamaytiriladi (60 000 – 3 600 = $ 56 400). 3. Asosiy mahsulot bitta birligining tannarxi qo‘shimcha mahsulotdan kelgusida olinadigan sof tushumni hisobga olgan holda aniqlanadi (56 400/20 000 = $ 2,82/b.). Asosiy mahsulot shu tannarx bo‘yicha sotish uchun hisobdan chiqariladi. Moliyaviy natijalar: Ko‘rsatkichlar Summa 1.Sotish 15000×5=75000 2. Sotilgan mahsulot tannarxi 15000×2.82=42300 3. Yalpi daromad 32700 1- va 2-usuldan birini tanlash savdo konyunkturalariga bog‘liq. Sotilmagan qo‘shimcha mahsulotning sotilishini kafolatlab bo’lmasa va bozor narxlari foyda keltirmasa, mahsulot sotib bo‘lingunga qadar sof daromadni e’tirof etmaslik kerak. Ishlab chiqarish bosqichida sof daromadni tan olishning asosiy nuqsoni shuki, bu foydani vaqtidan oldin tan olishga olib keladi lekin bu foyda miqdori kam bo`lsa, uni e’tiborga olmasa boladi. Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari tarkibiga “Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi nizom”ga muvofiq quyidagilar kiradi: 1. Korxonada qo‘llaniladigan mehnatga haq to‘lash shakllari va tizimlariga muvofiq ishbay narxlar, tarif stavkalari va okladlar asosida haqiqatdan bajarilgan ish uchun hisoblangan ishlab chiqarish xarakteridagi ish haqi, quyidagilar qo‘shilgan holda: 21 2.3. Xarajatlar va mahsulot tannarxini rejalashtirishning xususiyatlari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xarajatlami rejalashtirish xarajatlar tarkibi va mahsulot (ish va xizmat) laming reja tannarxini dastlabki baholashdan boshlanadi. Xarajatlami rejalashtirish ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinadigan tovarmoddiy zaxiralaming qiymati va kutilayotgan foyda hajmini aniqlashda yuqori samara beradi. Xarajatlami dastlabki baholash esa bozorgir mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi. U quyidagilar asosida amalga oshiriladi: — ishlab chiqarish hajmini aniq belgilash; — mahsulotlarning ishlab chiqarish texnologiyasi; — materiallarni almashtirish variantlari; — materiallar va chet korxonalar xizmatlarining qulayligini baholash. Ishlab chiqarish xarajatlari budjetini ishlab chiqish jarayonida asosan smeta va normativ usuldan foydalaniladi. Smeta usulida korxonaning barcha bo‘linmalari rejalari asosida korxona miqyosida xarajatlarning yig‘ma rejasi shakllantiriladi. Respublikamizda smeta usuli ancha keng tarqalgan usul hisoblanadi. Uning qollanilishi kompleks rejalashtirishni yagona tizimga keltirishni ta’minlaydi. Normativ usul asosida ishlab chiqarish xarajatlari budjeti tuziladi. Yillik ishlab chiqarish hajmini inobatga olib, alohida mahsulotlar tannarxini xarajatlarning iqtisodiy elementlari va kalkulatsiya moddalari bo'yicha smetasini tuzish uchun shaxmatli jadval ishlab chiqiladi. Xarajatlarning shaxmatli jadvali tuzilgandan so‘ng, korxonaning faoliyat davri uchun rejalashtiriladigan xarajatlarning yig'ma smetasi ishlab chiqiladi. Xalqaro amaliyotda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xarajatlami rejalashtirishda normativ usuldan keng foydalaniladi. Normativ xarajatlar quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: N x = N mx + N ms + N ux ' bunda: 49 — xarajatlarni ular vujudga kelgan markazlar bo‘yicha to‘plash; — xarajatlarni mahsulot turlari bo‘yicha taqsimlash. Xarajatlarni taqsimlash deganda, korxona faoliyatida vujudga kelgan xarajatlarni aniq obyektlar bo‘yicha guruhlash jarayoni tushuniladi. Xarajatlar obyekti sarflangan xarajatlar hisobga olinishi zarur bo‘lgan tashkiliy bo‘limdir. Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish tannarxi bevosita xarajatlar, resurslardan samarali foydalanishni talab qiladi. Korxonadagi moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan oqilonafoydalanish ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tannarxini pasaytirish imkonini beradi. Mahsulot tannarxini aniqlashda kalkulatsion birlikni aniq belgilash muhim masala hisoblanadi. Kalkulatsiya birligi — bu kalkulatsiya obyekti o‘lchovidir. Uni tanlash mahsulotni tayyorlash xususiyatlari, nomenklatura kengligi, o'lchashda qo‘llanadigan birliklar, amaldagi andozalar va ishlab chiqiladigan mahsulotning texnik shartlariga bog‘liq bo'ladi. Kalkulatsiya obyektlarini belgilashda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turlariga muvofiq ularning nomi, yog‘lilik darajasi va idishning turiga qaraladi. Masalan, bir metr sig‘imdagi qog‘oz idishdagi 3,2% yog‘lilikka ega sut, 0,5 metr sig‘imdagi polietilen idishdagi 20% yog‘lilikdagi smetana, 250 g oghrlikdagi o‘rama qog‘ozli yog‘sizlantirilgan tvorog va h.k. Amaliy faoliyatda ishlab chiqarish korxonalari kalkulatsiya birliklaming quyidagi guruhlaridan foydalanadilar: — tabiiy birliklar — dona, kilogramm, tonna, metr, kub metr, kilovatt-soat va h.k.; — shartli-tabiiy birliklar — konservalar (quyultirilgan sut) 100 shartli bankalari va h.k.; 33 to‘liq quwati bo‘yicha foydalanish xarajatlarini kalkulatsiyalash jarayoniga barcha o‘zgaruvchan xarajatlar hamda umumishlab chiqarish xarajatlarining bir qismi kiradi. Bularning barchasi ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffitsientiga muvofiq aniqlanadi. «Direkt-kosting» hisob tizimida moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot tizimi quyidagi ko‘rinishda aks ettiriladi (1.1-jadval). 1.1-jadval. Jadval ma’lumotlari moliyaviy natijani aiiiqlash tartibidan kelib chiqib «Direkt- kosting» hisob tizimi va mahsulotning to‘liq tannaixi o£rtasidagi farqli jihatlami ifoda etadi. Shunday qilib, «Direkt-kosting» hisob tizimi quyidagi xususiyatlarga ega: 44 birligini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar kiritiladi. Bir birlik mahsulot tannarxi — bu xarajatlarning o‘rtacha kattaligi bo‘lib, u jami xarajatlarni mahsulotni ishlab chiqarish yillik rejasini tashkil etuvchi umumiy birliklar miqdoriga bo‘lish bilan belgilanadi. Jami va bir birlik mahsulotning tannarxi bilan ularni tashkil etuvchi doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar o‘rtasidagi analitik bog‘liqlik quyidagi formulalar bilan ifoda etiladi: Jami tannarx: Bir birlik mahsulotning tannarxi: bunda:O 'x — o‘zgaruvchan xarajatlar; Dx — doimiy xarajatlar; M — mahsulotlar miqdori. Keltirilgan formulalardan ko‘rinib turibdiki, jami tannarx —bu mahsulotning yillik hajmini ishlab chiqarishga sarflangan doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisi, bir birlik mahsulotning tannarxi — bu jami ishlab chiqarish xarajatlarining mahsulotlar miqdoriga bo’lish orqali aniqlangan tannarxdir. Jami xarajatlar doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar summasiga teng, bir birlik mahsulotning tannarxi o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlarga alohida hisob- kitob qilingan. 0 ‘zgaruvchan xarajatlar bevosita moddiy va mehnat xarajatlari summasiga teng. Doimiy xarajatlar ma’muriy-boshqarish va mahsulotni sotish, shuningdek, binolar ijarasi, umumkorxona ahamiyatidagi binolaming eskirishi, xodimlaming mehnat haqini o‘z ichiga oladi. Bir birlik mahsulotga to ‘g‘ri keladigan chegaraviy xarajatlarni hisoblash uchun joriy davrdagi jami xarajatlar 53 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………..……………3 I-BOB. XARAJATLARNING MOHIYATI, TURLARI VA XARAJATLAR HISOBINI YURITISHNING ASOSLARI…….... 5 1.1. Xarajatlar to’g’risida tushuncha …..…………………………….…. ….5 1.2. Xarajatlarning turlari va guruhlanishi.....................……...…………..…….8 1.3. Xarajatlar hisobini yuritish va uning ahamiyati.............................…...…..28 II-BOB. MAHSULOT (ISH, XIZMAT)LAR TANNARXINI KALKULYATSIYA QILISH............................................................ 32 2.1. Kalkulatsiya haqida tushuncha va kalkulatsiya usullari............................ ..… 32 2.2. “Standart-kost” va “Direkt-kosting” tizimlari bo’yicha xarajatlarni hisobga olish.......................................................................................................................41 2.3. Xarajatlar va mahsulot tannarxini rejalashtirishning xususiyatlari.......…. …..49 Xulosa……………………...…………………………………………56 Foydalanilgan adabiyotlar………..……....………………………… 58 1 Tannarxni kalkulatsiya qilishning jarayonli usuli uzluksiz, bir necha bosqichdan iborat jarayonlar b o ‘yich a ko‘p miqdordagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda qo‘llaniladi. Bunda mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish ikki usulda amalga oshiriladi: — o'rtacha hisob usuli. Mazkur usulda xarajatlar, shu jumladan, hisobot davri boshidagi qoldiq summasi ham qo‘shilib, shu davrda ishlab chiqilgan shartli tayyor mahsulot birligiga bo'linadi; — FIFO usuli. Bunda hisobot davri boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i tugatiladi, so‘ngra yangi mahsulot ishlab chiqarish amalga oshiriladi. FIFO usulini qo‘llashda birmuncha qiyinchiliklar mavjud, biroq o'rtacha hisob usuliga nisbatan aniqroq hisoblanadi. Xarajatlar hisobining jarayonli usulining ikki varianti mavjud: yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz. Yarim tayyor mahsulotli usulda har bir oldingi qayta ishlangan mahsulot. keyingi qayta ishlov uchun yarim tayyor mahsulot hisoblanadi va u tashqariga sotilishi mumkin. Bu yarim tayyor mahsulotlami haqiqiy, normativ yoki rejali tannarx bo‘yicha, hisob-kitob yoki mahsulotni sotish baholari bo‘yicha baholash zaruratini belgilaydi. Bu'variantda yarim tayyor mahsulotlar qiymati alohida 2100 — « 0‘zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar» nomli aktiv schotda aks ettiriladi. Yarim tayyor mahsulotsiz usulda har bir qayta ishlov bo‘yicha, asosan, faqat ishlov berishga ketgan xarajatlar olinadi. Tayyor mahsulot tannarxi xomashyo, dastlabki materiallar xarajatlari, barcha qayta ishlash xarajatlari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlarini umumlashtirish bilan aniqlanadi. Bunda faqat tayyor mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi. Xarajatlar hisobining buyurtmali usuli xususiy va mayda turkumli ishlab chiqarishda, shuningdek, tajriba-eksperimental ishlab chiqarishda va ta’mirlash ishlarida qo'llanishi mumkin. 38 Mustaqillik yillarigacha mahsulotning to ‘liq tannarxini kalkulatsiya qilish O‘zbekiston buxgalteriya hisobi uchun an’anaviy hisoblangan. Undagi hisob mahsulotning to'liq tannarxi haqida ma’lumotlar olishga qaratilgan. Bu variantda mahsulot tannarxi doimiy va o‘zgaruvchan, asosiy hamda qo‘shimchalarga, bevosita va bilvosita, uzluksiz ishlab chiqariladigan va davriyga bo'linishidan qat’i nazar, unga korxonaning barcha xarajatlari kiradi. Bevosita mahsulotga aloqador bo‘lmaydigan xarajatlar hisobot davri mobaynida yig‘ib-taqsimlovchi schotlarda to‘planadi, so‘ngra hisob siyosati bo'yicha tasdiqlangan bazaga mutanosib ravishda mahsulot mtannarxiga o‘tkaziladi, biroq bu variantda mahsulot birligi tannarxi mahsulotning ishlab chiqarish hajmi o‘zgarganda o‘zgarishi hisobga olinmaydi. Agar korxona mahsulot ishlab chiqarish va sotishni kengaytirsa, mahsulot birligi tannarxi pasayadi, agar korxona mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqartirsa, tannarx o‘sadi. Bunday sharoitda O‘zbekiston korxonalarida «Direkt- kosting» tizimini qo'llash zarurligi va maqsadga muvofiqligi dolzarb bo‘lib qoladi. «Direkt-kosting» tizimi elementlarini respublikamiz amaliyotiga qo‘Ilashda 1994-yil burilish davri bo‘ldi. Bunda korxonalar asta-sekin tannarxni kalkulatsiya qilishning O‘zbekiston hisobi uchun noan’anaviy boigan usulini o‘zlashtira boshladi. Bu usul «Direkt-kosting» tizimi asosida joriy qilina boshladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 26-martda 164-sonli «0‘zbekistonda buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqjash va buxgalteriya hisobi schotlar tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori asosida buxgalteriya hisobini rivojlantirish bo‘yicha bir necha qadamlar qo‘yildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va BMTning xalqaro ekspertlari ishtirokida ishlab chiqilgan «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to‘g‘risida»gi Nizom (1995-yil 27-yanvar) qabul qilindi. 47 summasini bazis davrdagi jami xarajatlar summasiga bo‘lib, uni shu davrdagi mahsulot hajmiga ko‘paytiriladi. Rejalashtirilayotgan xarajatlar dinamikasining omilli tahlil usuli yordamida aniqlash 1.2-jadvalda ko‘rsatilgan. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko'rinib turibdiki, yil davomida mahsulot hajmi 10 birlikka oshib borgan. Jami doimiy xarajatlar 420000 so‘m darajasida saqlanib qolgan. Jami 0‘zgaruvchan xarajatlar oylar bo‘yicha o‘sib borgan. Omilli tahlilning zanjirli bog'lanish usulini qo‘llab, xarajatlar dinamikasi bazaviy oyga nisbatan hisoblab topiladi. Misol, fevral oyida jami xarajatlar 434000 so‘m bo‘lsa, uni yanvar oyidagi 428000 so'm jam i xarajatlarga bo‘lib, topilgan summafti yanvar oyining rejalashtirilgan mahsulot (15 dona) miqdoriga ko‘paytiriladi va natijada bir birlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan chegaraviy xarajatlar topiladi ((434000:428000)ol5ql5,21). Hisob-kitoblaming ko'rsatishicha, korxonada bir birlik mahsulot tannarxining oylar bo‘yicha pasayishi kuzatilgan. Buning sababi 1.2-jadval 54 mahsulot haimining ortish intervali bilan xarajatlarning o'sish dinamikasi bir tekisda bo‘lmaganligidir. Korxona 9 oyda 95 dona mahsulot ishlab chiqarganda 556000 so‘mlik jami xarajatlar hajmida eng katta daromad oladi. Demak, bu holatda korxona 95 birlik miqdorida mahsulot ishlab chiqarishi maqsadga muvofiqdir. Rejalashtirilgan jami va bir birlik mahsulotning tannarxini mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligini 1.3-chizma yordamida tahlil qilish mumkin. Chizmadan ko‘rinib turibdiki, jami mahsulot tannarxi oylar davomida bir tekisda o‘sib borish tendensiyasiga ega bo'lgan, natijada jami mahsulot tannarxi to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida bo‘lgan. Bir birlik mahsulotning tannarxi esa yoysimon ko‘rinishga ega bo‘lgan. Demak, mahsulot hajmi ortib borishi bilan jami tannarx ortib boradi. Shu bilan birga, bir birlik mahsulot tannarxi ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori ortishi bilan qisqarib boradi. 55 - maxsus kiyim - bosh va maxsus poyafzal va yakka tartibdagi ximoyaning boshqa vositalari yuvilganligi, tuzatilganligi va dezinfeksiya qilinganligi uchun kir yuvuvchilar, tuzatuvchilar va boshka yuridik shaxslarga xaq to‘lash; - maxsus kiyim - bosh va poyafzalni yuvish va tuzatishga sarflangan materiallar kiymati; - umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilganligi uchun tibbiyot muassasalariga to‘lash; - kassa xo‘jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chikimlari; - umumiy ovkatlanish korxonalarida qog‘oz - salfetkalar, qog‘oz - dasturxonlar, qog‘oz stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar kiymati; - sotish bozorlarini o‘rganish bo‘yicha belgilangan normativlar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar); - yuqorida sanab o‘tilmagan boshqa sotish xarajatlari. 9420 - «Ma’muriy xarajatlar» schyotida quyidagilar xisobga olinadi: - Nizomning 1.2. bandida sanab o‘tilgan boshqaruv xodimlariga tegishli bo‘lgan mexnatga xaq to‘lash xarajatlari; - Nizomning 1.3. bandida sanab o‘tilgan boshqaruv xodimlariga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urta ajratmalari; - xizmat yengil avtotransporta va xizmat mikroavtobusini asrash, yollash va ijaraga olish xarajatlari; - xo‘jalik yurituvchi sub’yekt va uning tarkibiy bo‘linmalarini tashkil etish va ularni boshqarish xarajatlari; - boshkaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari, xisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo‘lmagan boshqaruvning boshqa texnik vositalarini asrash va ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari; - ijara, xizmatlar ko‘rsatilganligi uchun aloqa uzellariga xaq to‘lash (ATS, uyali, yuldosh, peyjing aloqa); 11 To‘liq tannarx bo‘yicha xarajatlar hisobi usuli mamlakatimizda keng tarqalgan va moliyaviy hisob hamda soliqqa tortish bo‘yicha normativ hujjatlar talablari va O‘zbekistonda yuzaga kelgan an’analarga mos keladi. Biroq, mazkur usul mahsulot ishlab chiqarish hajmi o'zgarganda mahsulot birligi tannarxida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni hisobga olmaydi. Xo‘jalik yuritishning hozirgi sharoitida cheklangan tannarx, ya’ni marjinal usul bo‘yicha xarajatlar hisobi usuliga alohida e’tibor berilishi zarur. Bu usulga muvofiq mahsulot tannarxiga korxona xarajatlarining hammasi kiritilmaydi, balki uning bir qismi —o‘zgaruvchan xarajatlar kiritiladi. Ushbu usulda doimiy xarajatlarni mahsulot tannarxiga kiritmaydilar va shunday xarajatlar yuzaga kelganda o‘sha davr foydasini kamaytirishga yo‘naltiriladi. Xarajatlarni umumlashtirish usuli (oddiy usul)da mahsulot tannarxi mahsulotning alohida qismlari yoki ularni tayyorlash jarayoni bo‘yicha aniqlanadi. Bu usul, odatda, bir xil mahsulot ishlab chiqarilganda qo‘llaniladi. Qo‘shimcha mahsulotga xarajatlarni chiqarib tashlash usuli shundan iboratki, bunda ishlab chiqarishdan olinadigan mahsulotlar asosiy, qo'shimcha va yondoshlarga bo‘linadi. Asosiy mahsulot tannarxini aniqlash uchun qo‘shimcha mahsulotlar va chiqindilar oldindan belgilangan baholar bo‘yicha umumiy xarajatlardan chiqarib tashlanadi. Xarajatlarni mutanosib taqsimlash usuli mahsulotlarning bir necha turini bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarish sharti bilan ular tannarxini kalkulatsiya qilish uchun qo‘llaniladi. Ushbu usul, asosan aralash mahsulotlar ishlab chiqarishda qohlaniladi. Bunda xarajatlar hisobi ishlab chiqariladigan mahsulotlar guruhi bo'yicha tashkil etiladi, guruhlar ichidagi xarajatlar esa iqtisodiy jihatdan asoslangan, ba’zida mutanosib ravishda mahsulotlarning alohida turlariga taqsimlanadi. Kalkulatsiya qilishning aralash usuli yuqorida sarab o‘tilgan usullarning har birini alohida qoMlash imkoni bo‘lmasa yoki mahsulot tannarxini asosli hisobga olish ta’minlansa, ularning bir nechtasining o‘zaro birikuvini ifodalaydi. 40 foydalanilganda kompleks chiqimlar birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotga ularni sotish qiymatining baholariga mutanosib taqsimlanadi, bunda sotishning yuqori narxlariga ko‘p xarajatlar muvofiq kelishi nazarda tutiladi. 2) Natura ko‘rsatkichlar usuli. Bu usulda kompleks xarajatlami ajralish nuqtasida ularning o‘zaro nisbati asosida taqsimlashda mahsulotning vazni yoki hajmi kabi haqiqiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sotish narxi har xil bo‘lsa, mahsulot har bir turi birligi tannarxi bir xil bo‘lishini nazarda tutish shunga olib keladiki, qandaydir mahsulotga katta foyda, boshqalariga zarar ko‘rsatiladi. Agar kompleks ishlab chiqarishning natijasi suyuq va qattiq mahsulot bo‘lsa, natural ko'rsatkichlardan foydalanish usuli shartli natural birlikni joriy etishni talab qiladi. Natural ko‘rsatkichlar usulida foydalanishning asosiy afzalligi uning qulayligidir, biroq bu qulaylik usulning ko‘p sonli kamchiliklari oldida yo‘qqa chiqadi. Agar mahsulot у ana qayta ishlanadigan bo‘lsa, bu holatda kompleks chiqimlarni taqsimlashning quyidagi usullari qo‘llaniladi. 3. Mumkin bo‘lgan sof sotish qiymati usuli 4. Yalpi foydadan doimiy ulush usuli 3) Sof sotish qiymati usuli. Kompleks xarajatlar sof sotish qiymati asosida taqsimlanadi. Sotish sof qiymatini aniqlash uchun ajralish nuqtasidan keyingi qo‘shimcha xarajatlarni sotish narxidan olib tashlash lozim. 4) Yalpi foyda doimiy ulushi usuli Bu usulda kompleks ishlab chiqarish xarajatlari yalpi foydaning umumiy foizi mahsulotning har bir turi uchun bir xil qilib taqsimlanadi. Bu usul quyidagilami o‘z ichiga oladi: 1. Yalpi foyda foizini hisoblash. 2. Sotilgan mahsulot tannarxini aniqlash va kompleks ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash. 18 Qo‘shma mahsulotlar - bu ancha bozor qiymatiga ega bo‘lgan, ajralib chiqish nuqtasiga qadar alohida mahsulot bo‘la olmaydigan ikki va undan ortiq mahsulotdir. Ajralish nuqtasi - bu texnologiya jarayonidagi qo‘shma mahsulot, alohida mahsulot sifatida tan olinadigan nuqta. Alohida xarajatlar - ajralish nuqtasidan keyin mahsulot bilan bog`liq xarajatlardir. Qo‘shimcha mahsulotlar - bu bozor qiymatiga ega bo‘lgan, ajralish nuqtasiga qadar asosiy mahsulotdan ajralmaydigan mahsulotlar hisoblanadi. Kompleks ishlab chiqarishda bir mahsulotni ikkinchi mahsulotsiz ishlab chiqarib bo‘lmaydi, lekin nisbati turlicha bo‘lishi mumkin. Go‘sht yetkazib beruvchi kompaniya qushxonada faqat bir xil mahsulot olmaydi, chunki go‘sht bilan birga suyak, teri, yog‘ chiqadi. Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlami taqsimlash sabablari: 1. Tashqi moliya hisobotlari va soliq organlari uchun zaxiralami va sotilgan mahsulot tannarxini baholash. 2. Ichki maqsadlar uchun, masalan, ijrochilami mukofotlash uchun zaxiralami va sotilgan mahsulot tannarxini baholash. 3. Xaridorga birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulotning faqat bir qismini sotishni ko‘zda tutuvchi shartnomalar bo'yicha xarajatlarni aniqlash. 4. Tariflarni davlat yo‘li bilan tartibga solish. Masalan, neft va tabiiy gaz kompleks qayta ishlanadi, lekin AQShda faqat tabiiy gaz narxni tartibga solish obyektidir. Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot ajralish nuqtasida tayyor hisoblansa va yana qayta ishlashni talab qilmasa, kompleks xarajatlarni taqsimlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi: 1. Sotishga asoslangan usul; 2. Natural ko‘rsatkichlar usuli. 1) Sotishga asoslangan usul. Bu usul kompleks xarajatlarni ajralish nuqtasida mahsulotlaming bozor qiyati asosida taqsimlaydi, ya’ni bu usuldan 17 a) og‘ir tabiiy iqlim joylarda uzoq muddat uzilishsiz ish stajiga ega bo‘lganlar uchun ish haqiga qo‘shimcha; b) doimiy ishi yo‘lda amalga oshiriladigan aloqa, temir yo‘l, suv, avtomobil transport va boshqa sohalarda band bo‘lgan xodimlar ish haqiga qo‘shimcha. Bunday xodimlar uchun korxonalardan chiqib, qaytib kelgungacha bo‘lgan har bir sutka uchun qo‘shimcha haq to‘lanadi; d) to’g‘ridan-to‘g‘ri qurilishda, kapital ta’mirlash kabi ishlarda band bo‘lgan xodimlarga qonunda ko‘zda tutilgandek ayrim ishlarni bajarganligi uchun to‘lanadigan qo‘shimcha haq; e) yer osti ishlarida band bo‘lgan xodimlarga to‘lanadigan qo‘shimcha haq; f) amaldagi qonunlarga muvofiq cho‘l, suvsiz va tog‘li hududlarda mehnat qiluvchi xodimlarga to‘lanadigan haqlar; h) avangard ishlarni bajarishda band bo‘lgan xodimlar, transport tashkiloti va yo‘lda ob-havo noqulayligi tufayli ushlanib qolgan xodimlar uchun to‘lanadigan summalar; g) maxsus shartnomaga muvofiq korxona, tashkilotlardan muayyan ishlarni bajarish uchun jalb qilingan xodimlarga va ulami yuborgan tashkilotga to‘lanadigan summalar. 2. Me’yordan ortiqcha ishlagan hamda yaxshi ishlagan kunlari va holatlar hisobiga berilgan dam olish kunlari uchun tolanadigan haq. 3. Miqdor ko‘rinishida to‘lanadigan mahsulot qiymati. 4. Amaldagi qonunlarga muvofiq, rag‘batlantirish xarakteridagi to’lovlar, mukofotlar, kasb mahorati uchun tarif stavkalari, oylik maoshga qshimchalar va boshqa rag‘batlantirishlar. 5. tungi smcnada, smenadan ortiqcha, shuningdek dam olish kunlari mehnut sharoiti og‘ir va zararli bo‘lganligi uchun to‘!anadigan tolovlar. 6. Amaldagi qonunlarga muvofiq, navbatdagi mehnat ta’tili va qoshimcha ta’lillar, o‘smirlaming imtiyozli soatlari, bolali onalarning tanafus soatlari uchun to‘lovlar va boshqalar. 22 1) Sotishdan tushgan sof daromadni qo‘shimcha mahsulotning haqiqatdan sotilishiga qarab taqsimlash. Bu usulda qo‘shimcha mahsulotni sotishdan tushgan pul sotish paytidagi daromad sifatida kirim qilinadi. 2) Sotishdan olingan sof daromadni haqiqatdan ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulotga qarab taqsimlash.Bu usulda qo‘shimcha mahsulotdan olingan daromad ishlab chiqarishni tugallash paytidagi kompleks xarajatlami aks ettiradigan schyotda kirim qilinadi. A mahsulotni ishlab chiqarish chog‘ida ishlab chiqarish jarayonining oxirida В qo‘shimcha mahsulot hosil bo‘ladi. Ikkita mahsulot ajralguncha mahsulotga xarajatlar, $60 000 Davrdagi ishlab chiqarish: A Mahsulot, birlik 20 000 B (Qo'shimcha mahsulot, birlik 4 000 B mahsulot ajralgach qo‘shimcha mahsulotga ishlov berishga 400 xarajat (4000 b. har biri $ 0,1/b.) Davrda sotildi: A Mahsulot, 15000 birlik $ 5/b. B Qo‘shimcha mahsulot, 2000 birlik $ 1/b. Qo‘shimcha mahsulotning haqiqatdan sotilishiga qarab qo‘shimcha mahsulotni hisobga olish: 1. Asosiy mahsulot bir donasining tannarxi qo‘shimcha mahsulot sotilmaydigani nazarda tutib aniqlanadi. Buning uchun kompleks chiqimlar asosiy mahsulotga o‘tkaziladi: 60 000/20 000= $ 3/b. 2. Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot tuzish chog‘ida sotilgan mahsulotning tannarxidan qo‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan sof tushum olinadi va shu bilan asosiy mahsulotga o‘tkazilgan xarajatlar kamaytiriladi: Qo‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan sof tushumni hisoblash: 2 000*(1-0,1) = $ 1 800 Moliyaviy natijalar: l.Sotish 15 000 x 5=75 000 20 darajasi, ularga qo‘yilgan kapitallarning samaradorligi va faoliyati bo‘yicha boshqaruv hisobi ma’lumotlarini bir tizimga keltirish. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyasiya moddalari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo‘yicha buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari va umumxo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. Nizomga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlari hisobot davri mobaynida ishlab chiqarish schyotlarida va tayyor mahsulot schyotida shakllanishi kerak. Biroq bir turdagi mahsulotni seriyali (keng ko‘lamda) ishlab chiqarishda favqulodda holatlar tufayli kelib chiqqan favqulodda yoki bir galgi xarajatlar tayyor mahsulot tannarxiga kiritilmasligi, balki sotish xarajatlari sifatida to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobdan chiqarilishi kerak. Tovar-moddiy boyliklar zaxiralarini, tugallanmagan ishlab chiqarishni, shuningdek kelgusi davrlar xarajatlarini baholash “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi. Kelgusi davrlar xarajatlari xarajatlarning alohida toifasini tashkil qiladi.Ular joriy davrda amalga oshiriladi, biroq keyingi hisobot davrlaridagi ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shiladi. Xo'jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar muomala'arini buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi schotlar belgilangan: 9610 — «Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar»; 9620 — «Kurs farqlaridan zararlar»; 9630 — «Qimmatli qog'ozlami chiqarish va tarqatish bo'yicha xarajatlar»; 9690 — «Moliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar». Mazkur schotlar tranzit schotlar hisoblanib, aktiv xarakterga ega. Ularning debet oborotlari xo'jalik muomalalari natijasida sodir bo'lgan moliyaviy xarajatlarni, kredit oborotlari esa ularning hisobdan chiqarilishini ifodalaydi. 6 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “mahsulot (ishva xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tarkibi to’g’risida”gi nizom 54-qarori. 2. Boshqaniv hisobi: darslik/ B.A. Xasanov, A.A. Xashimov; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. —Toshkent: Cho‘lpon nomidagi NMIU, 2013. 3. Bakiyeva X., Rizaev N. Buxgalteriya hisobi nazariyasi: O‘quv qo‘llanma. - Т .: Iqtisod-Moliya, 2008. 4. Yuldasheva, I. Masteyeva, B. Maxkamov “Buxgalteriya hisobi asoslari” «sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati Toshkent 2007 5. Ochilov I., Qurbonboev J. “Moliyaviy hisob”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent moliya institute, 2003, 191bet. 6. http://fayllar.org 7. https://lex.uz/docs/264422 8. https :// oefen . uz / uz / documents / referatlar / umumiy / mahsulot - ish - xizmat - lar - ishlab - chiqarish - xarajatlari - hisobi 9. https://docx.uz/document/xarajatlar-va-daromadlarni-hisobga-olish- 8edf9ab5?lang=ru 58 2 — hisobning birinchi navbatda marjinal daromad, ya’ni oraliq moliyaviy natijani aniqlashga yo‘ naltiri lishi; — mahsulotni faqat o‘zgaruvchan xarajatlar nuqtayi nazaridan hisobga olish va ishlab chiqarish tannarxini aniqlash; — korxona bo‘yicha doimiy xarajatlar hisobi va ularni yakuniy moliyaviy natijani aniqlash uchun operatsion foydani kamaytirishga qaratish; — bahoning tezkor boshqarish jarayoni asosi sifatida marjinal daromadni aniqlash; — sotish hajmi, tannarx va foyda o'rtasidagi o‘zaro bog'liqlik va munosabatni aniqlash; — zararsizlik nuqtasini belgilash. «Direkt-kosting» hisobi tizimining asosiy afzallildari quyidagilar: — mahsulot tannarxini hisoblashdagi soddalashtirish va aniqlik (chunki, tannarx faqat o‘zganivchan xarajatlar qismidagina rejalashtiriladi va hisobga olinadi); — mahsulot turlari o'rtasida doimiy xarajatlarni shartli taqsimlash uchun murakkab hisob-kitoblar qilinmasligi (ular mahsulot tannarxi tarkibiga iritilmaydi va moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi); — rentabellik darajasi (zararsizlik nuqtasi, sotish hajmi), mahsulot bahosining quyi chegarasini aniqlash imkoniyati; — mahsulotning xiima-xil turlari bo‘yicha rentabellik darajasining qiyosiy tahlil qilish imkoniyati; — mahsulot ishlab chiqarish va sotishning qulay dasturining aniqlash imkoniyati; — o‘zi ishlab chiqargan mahsulot yoki xizmatla-r hamda ularni chetdan sotib olishdagi tanlov imkoniyati. «Direkt-kosting» hisob tizimi rahbarlarga korxona miqyosida va turli mahsulotlar bo'yicha matjinal daromadning o‘zgarishiga e’tiborni kuchaytirishga imkon beradi, bunda yuqori rentabelli.mahsulotni aniqlashda sotish bahosi va o‘zgaruvchan xarajatlar summasi o‘rtasidagi tafovut alohida mahsulotlar tannarxiga doimiy xarajatlarni kiritish natijasida yashirinib qolmaydi, mazkur tizim bozor sharoiti o‘zgarishiga javoban xaridorgir mahsulotlarni tez ilg‘ab olish imkonini beradi. Erkin bozor raqobati sharoitida «Direkt-kosting» hisob tizimi korxonaning boshqarish tizimi — marketingning tarkibiy qismiga aylanadi. 45 «Direkt-kosting» hisob tizimi ham respublikamiz buxgalteriya hisobi uchun yangi tizimlardan hisoblanib, bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda keng qo'llanilmoqda. Germaniya va Avstraliyada mazkur usul «qisman xarajatlar hisobi» deb ataladi. Britaniyada u «marjinal xarajatlar hisobi», Fransiyada «marjinal buxgalteriya» yoki «marjinal hisob« degan nomlarni olgan. O‘zbekistonda esa «cheklangan, to‘liq bo‘lmagan yoki qisqartirilgan tannarx hisobi» tushunchalari qodlaniiib kelmoqda. G‘arb mamlakatlarida marjinal daromad usulidan ishlab chiqarishni (ekstensiv) rivojlantirish modeli o‘rniga yangi model — intensiv rivojlanish modeli sifatida foydalanila boshlandi. Bunday modeldan foydalanish, o‘z navbatida, xarajatlarni bevosita va bilvosita, asosiy va qo‘shimcha, doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarga aniq bo‘lishni va shu asosda boshqarishning strategik vazifalarini hal etishni talab qiladi. Shuni nazarda tutish kerakki, «Direkt- kosting» tizimining paydo bo'lishi sof buxgalteriya hisobi bilan bog‘liq edi. Hisob xodimlari o‘sha davrda shunday xulosaga kelishdiki, barcha xarajatlar mazkur hisobot davriga va shu davrdagi ishlab chiqarilgan mahsulot bilan bog'liq, ya’ni ular mahsulot sotilgandagi hisobot davriga tegishli bo‘lishi lozim. «Direkt-kosting» tizimining asosiy maqsadi korxona xarajatlarini ishlab chiqarish hajmi o'zgarishiga bog‘liq holda doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarga bo'lishdan iborat. Dastlabki bosqichda tannarxga faqat o'zgaruvchan xarajatlar kiritilar edi, doimiy xarajatlar esa korxonaning moliyaviy natijalariga hisobdan chiqarilar edi. Direct-Costing-System (bevosita xarajatlar hisobi tizimijning nomi ham shundan kelib chiqqan, keyinroq «Direkt-kosting» tizimi shunday hisob tizimiga aylandiki, unda tannarx faqat bevosita o‘zgaruvchan xarajatlar qismida hisob qilinadigan bo‘ldi. Mazkur nomdagi bir qator shartliliklar ana shundan kelib chiqqan. Amaliyotda «Direkt-kosting» tizimini turli variantlarda qollash imkoniyati mavjud. Bevosita xarajatlar bo'yicha kalkulatsiyalashni ko‘zda tutuvchi klassik «Direkt-kosting» tizimida xarajatlarni kalkulatsiyalash o'zgaaivchan xarajatlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Bunda ishlab chiqarish quvvatlaridan oqilona va 43 1.3. Xarajatlar hisobini yuritish va uning ahamiyati Xarajatlar hisobining maqsadi xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy xo’jalik faoliyati davomida yuz bergan xarajatlarni amaldagi qonunchilik talablaridan kelib chiqqan holda to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olish, hamda axborot foydalanuvchilariga o’z vaqtida, to’liq hamda aniq axborot yetkazib berishdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda korxona xarajatlari bo’yicha buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: xarajatlarni ularning mohiyatini ochib beruvchi mezonlariga mos ravishda hisobga olish; korxona xarajatlarini to’g’ri turkumlash va guruhlarga ajratish; korxona xarajatlari harakati to’g’risida to’liq va ishonchli axborotlarni shakllantirish; korxona xarajatlarini to’g’ri, o’z vaqtida va tegishli boshlang’ich hujjatlar bilan rasmiylashtirish; korxona xarajatlari bo’yicha hisob ma’lumotlarining va hisobot ma’lumotlarining to’liq uyg’unligini ta’minlash; kelgusi davr va muddati uzaytirilgan xarajatlarni to’g’ri va o’z vaqtida sotish tannarxi, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyatga doir xarajatlarga kiritish; tugallanmagan ishlab chiqarishga to’g’ri keladigan xarajatlarni to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olish, ularni belgilangan muddatlarda qayta ro’yxatdan o’tkazish (investitsiya qilish) va sotish tannarxiga to’g’ri kiritilishini ta’minlash; sotish tannarxining, davr xarajatlarining oshib ketishiga sabab bo’luvchi noratsional chiqimlarni vujudga kelish sabablari va aybdorlarini topish, bunday chiqimlarga yo’l qo’ymaslik uchun mas’ul shaxslar faoliyatini doimiy nazorat qilish; mavjud zahiralar va vositalardan unumli foydalanish ustidan nazorat o’rnatish; xarajatlarni soliq solish bazasi obyekti sifatida to’g’ri shakllantirish; xarajatlarni hisoblash tamoyiliga muvofiq ular yuz bergan vaqtdan boshlab tan olish va tegishli schotlarda aks ettirish; 28 xarajatlarni moliyaviy hisobotda to’g’ri aks ettirish va boshqalar. Shuningdek, buxgalteriya hisobi korxona xo’jalik faoliyati davomida xarajatlarni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya qilishi ustidan nazorat o’rnatish, xarajatlarga oid salbiy holatlarning oldini olish va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlaydigan ichki xo’jalik imkoniyatlarini topishni ta’minlashi zarur. Ayrim adabiyotlarda fanning vazifasi bilan funksiyasi bir narsani ifodalaydi deyilsa, ayrim adabiyotlarda esa bu ikki tushuncha turli xil narsani ifodalaydi deyiladi. Bizning fikrimizcha ham ikkinchi mulohaza to’g’ri. Chunki fanning vazifasi doimiylik xarakteriga ega bo’lmaydi va mavjud holat, talab hamda o’rganish obyektidan kelib chiqib o’zgarishi mumkin, funksiya esa doimiylik xarakteriga ega bo’lib, o’zgarmaydi. Xarajatlarning hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobi nazoratining uchta turi amalga oshiriladi: 1) dastlabki nazorat – xo’jalik muomalasi sodir bo’lgungacha; 2) joriy nazorat – xo’jalik muomalasini amalga oshirish; 3) keying nazorat – muomala sodir bo’lganidan so’ngi. Xarajatlarni nazorat qilish quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi: mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan haqiqiy xarajatlarni shakllantirish va ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini hisoblash; realizatsiya qilingan mahsulotlarning tannarxini shakllantirish; turli xarajatlar smetalarini bajarilishi (masalan, vakillik xarajatlari, tijorat va reklama xarajatlari); mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytirish; shubhali qarzlar bo’yicha rezervlar va boshqa maxsus fondlarni yaratish hamda ularning ishlatilishi va boshqalar. Xarajatlar hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobining funksiyalari: Axborot funksiyasi; Uzviy aloqa funksiyasi; Nazorat funksiyasi; 29 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mahsulot tannarxi korxona yoki ishlab chiqarish birlashmasi moliya-xo’jalik faoliyatining hamma tomonlarini aks ettiruvchi ko’rsatkichdir. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish tizimida birlashma va korxonalar faoliyatini baholashda foyda asosiy iqtisodiy ko’rsatkich qilib olingan. Ammo bu mahsulot tannarxi ko’rsatkichining ahamiyatini kamaytiradi, degan gap emas. Korxonaning ishlab chiqarish moliya rejasini tuzishda mahsulot tannarxi iqtisodiy ko’rsatkichga alohida ahamiyat beriladi. Korxonalarda mahsulot tannarxini pasaytirishga qaratilgan e’tibor, muhim ustuvor vazifani hal qilishda ishlab chiqarish resurslarini to’g’ri sarflash, belgilangan sarflash normativlariga rioya qilish, iqtisod qilish tartibini amalda keng qo’llash lozim. Shuning uchun hozirgi sharoitda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilishni to’g’ri tashkil qilishga katta ahamiyat berilmoqda. Bugungi kunda korxonalar foydasini shakllantirish jarayoni va uning taqsimlanishi har bir birlashmada ishlab chiqarish hisobi va tannarxi to’g’ri tashkil qilishning imkoniyatlarini shakllantirgan holda quyidagilarni o’z ichiga oladi: avvaldan ishlab chiqarilgan va tasdiqlangan texnologiya rejasining mavjudligi, zamonaviy ishlab chiqarish talablariga muofiq ishlab chiqarishxarajatlarime’yoining mavjud bo’lishi, ombor xo;jaligining to’g’ri tashkil qilinishi va ishlab chiqarish zarur o’lvchiv asboblari va moslamalari bilan ta’minangan bo’lishi, ishlab chiqarish xarajatlarining analitik schoti, kalkulatsiya ob’ektlari o’rtasida taqsimlash usulini tanlash muhim hisoblanadi. Ushbu holat mamlakatimiz hududida mahalliylashtirish dasturini jadallashtirishda eng muhim ustuvor vazifalarni belgilaydi. Bu haqida mamlakatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoyev mamlakatimizni 2021-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2022- yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida quyidagicha to’xtalib o’tdilar: “Mahalliylashtirish dasturlarini amalga oshirish borasida 3 7. Ish haqi qisman saqlangan holda, majburiy ta’tilda bo‘lgan hodimlarga tolanadigan haqlar. 8. Qon topshiruvchilar uchun tolanadigan to‘lovlar, tekshirish va qon topshirish, dam olish kunlari uchun beriladigan to‘lovlar. 9. Korxonalarda ishlab chiqarish amaliyotini o‘taganligi uchun oliy va o'rta maxsus o‘quv yurti talabalari uchun tolovlar. 10. Talabalar qurilish otryadlari tarkibida ishlovchi oliy va o‘rta mahsus o'quv yurti talabalari mehnatiga haq. 11. Tuzilgan shartnomaga ko‘ra bajarilgan ishlar uchun korxona shtatida bolmaganlar mehnatiga haq. 12. Amaldagi qonunlarga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida ishtrok etadigan ctadigan xodimlar mehnatiga haq to‘lash fondiga qo‘shiladigan boshqa to‘lov turlari. Ish haqi xarajatlarini to‘g‘ri hisoblash uchun ularni hisob varaqlarga qilingan ishlar bo‘yicha to‘g‘ri mutanosiblikda taqsimlash kerak bo‘ladi. Ya’ni ishlab chiqarishda ishchilarning mahsulot biron-bir turini ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan asosiy ish haqi odatda boshlang‘ich hujjatlarga asoslanib, kalkulyatsiya qilish obyektlari bo‘yicha hisob qilinadi va tannarxga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o’tkaziladi. Ishlab chiqarish normasini bajarish uchun korxona rahbari va mulkdorlari normal ish sharoitlarini yaratishlari lozim. Agarda bunday sharoitlar tashkil qilinmagan bo‘lsa va ishlab chiqarish normasi hodimning aybisiz bajarilmasa, u holda ishchining oxirgi ikki kalendar oyidan kclib chiqib aniqlanadigan o‘rtacha ish haqi saqlanib qoladi. Bekor turish - bu ishchilar korxonada bolgan paytlarida ulami ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish mumkin bolmagan majburiy tanaffuslardir. Bekor turib qolishga ishchilarning o‘zlari, korxona yoki sex rahbarlari, shuningdek tashqi mol yetkazib beruvchilar, energiya bilan ta’minlovchilar va boshqalar sababchi bo‘lishlari mumkin. 23 Bu usuldan foydalanilgandagi yagona gumon (taxmin) shundan iboratki, yakka darajada har bir mahsulot bo‘yicha xarajatlar va savdo hajmi o‘rtasida bir xil o‘zaro bog‘liqlik nazarda tutiladi. Bunday o‘zaro bog‘liqlik ko‘p turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi kompaniyalarda kamdan-kam kuzatiladi. (Mahsulotga taqsimlangan xarajatlar bu usuldan foydalanganda hamisha ijobiy boimaydi. Kompleks ishlab chiqarish xarajatlari ba’zi mahsulotlarga manfiy belgi bilan o‘tadi). Kompleks va qo`shimcha mahsulotlar hamda chiqindilar o’rtasidagi tafovut ularning nisbiy qiymatidan iborat. Qo‘shimcha mahsulot - bu kompleks ishlab chiqarish natijasidir. Ular birgalikdagi mahsulot yoki asosiy mahsulotning sotilgan qiymatiga nisbatan ancha past qiymatga ega bolmadi. Bunga paxtani qayta ishlash chog‘idagi tola (asosiy mahsulot) va chigit po‘yloq (qo‘shimcha mahsulot), benzin ishlab chiqarishda kerosin va bitum bunga misol bo‘la oladi. Chiqindilar bilan qo‘shimcha mahsulotlarni aniq chegaralab qo‘yish mumkin emas. Qo‘shimcha mahsulot: a) chiqindiga nisbatan bozorda katta qiymatga ega; b) ko‘pincha keyingi texnologiya jarayonining obyekti boiadi, chiqitlar esa darhol sotilishi shart, degan fikrlar bor. Qo‘shimcha mahsulotlar va chiqindilami hisobga olish asoslari bir xil. Asosiy mahsulot xarajatlarini qo‘shimcha mahsulotlarning yoki chiqitlarning bozor qiymatiga kamaytirish eng yaxshi usul hisoblanadi. Qo‘shimcha mahsulot daromadlari yoki sof daromadlari(qo‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan daromad miqdori minus ajralish nuqtasidan keyingi ishlov berishga qo‘shimcha xarajatlar) birgalikda ishlab chiqariladigan yoki ishlab chiqarish qo‘shimcha mahsulot olishga imkon beradigan asosiy mahsulot tannarxidan chiqarib tashlanadi. Qo‘shimcha mahsulotlarni hisoblashning ikki usuli mavjud: 19 bunda,Tn — mahsulotning reja tannarxi, so‘m; M — bevosita material xarajatlari, so£m; I 0 — bevosita mehnat haqi, so‘m; I k — qo'shimcha mehnat haqi, so‘m; K1 — umumishlab chiqarish xarajatlari, %; K 2 — davr xarajatlari, %; d — xodimlarning qo'shimcha mehnat haqi va mukofotlar foizi; e — ijtimoiy ta’minotga chegirmalar foizi. Mahsulot tannarxi rejasini ishlab chiqishda texnik, tashkiliy va boshqa omillar hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish manbalari aniqlanadi. Bunday holatda mahsulot ishlab chiqarish nomenklaturasi bo‘yicha o‘rtacha tannarx ( T o ' ), mahsulot tannarxining haqiqiy va reja tannarxi o‘rtasidagi farqni mahsulot ishlab chiqarishning yillik hajmiga ko‘paytmasi sifatida quyidagi formula orqali topiladi: bunda: T1 - mahsulot birligining bazaviy tannarxi; T2 — mahsulot birligining rejalashtiriladigan tannarxi; M - mahsulot ishlab chiqarishning yillik hajmi. Rejalashtirish jarayonida, odatda, jami va bir birlik mahsulot xarajatlarini aniqlash zaruriyati tug‘iladi. Shu maqsadda barcha xarajatlarni о ‘zgaruvchan va doimiy xarajatlarga bo'lish qabul qilingan. Jami tannarxga mahsulot hajmini ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlar kiradi, bir birlik mahsulot tannarxiga esa mahsulot (ish va xizmatjlar 52 Xulosa Xulosa qilib aytganda, xarajatlarni boshqarish va hisobga olish har qanday tashkilotning samarali ishlashi va strategik yo'nalishini ta'minlashning hal qiluvchi tarkibiy qismidir. Aktivlarning kamayishi yoki iste'mol qilinishini va majburiyatlarning paydo bo'lishini o'z ichiga olgan xarajatlar korxonaning iqtisodiy faoliyatini baholashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Xarajatlarni to‘g‘ri kuzatib borish va tahlil qilish orqali korxonalar asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilishlari, rejalashtirilgan xarajatlardan chetlanishlarni kuzatishlari hamda kelajakdagi o‘sish va rentabellik uchun samarali strategiyalarni ishlab chiqishlari mumkin. Bundan tashqari, xarajatlarni mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishga taqsimlash mahsulot tannarxini baholash, moliyaviy natijalarni baholash va takomillashtirish yo'nalishlarini aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari, xarajatlarni boshqarishning keng qamrovli buxgalteriya tizimiga integratsiyalashuvi uzoq muddatli ishlab chiqarish texnologiyalari, mahsulot rentabelligi va kapital samaradorligi haqida qimmatli tushunchalarni beradi. Aslini olganda, xarajatlarni samarali boshqarish resurslardan foydalanishni optimallashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va pirovardida, bugungi dinamik biznes muhitida tashkilotlar uchun barqaror iqtisodiy muvaffaqiyatga erishish uchun muhim ahamiyatga ega. Umuman, korxonaning ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi, rentabelligi va barqarorligini ta'minlash uchun jami ishlab chiqarish xarajatlarini to'g'ri boshqarish va hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Har bir hisob bilan birga keladigan batafsil tavsiflar ularga kiritilgan xarajatlar turlarini aniqlab beradi, moliyaviy hujjatlarning shaffofligi va aniqligini ta'minlaydi. Ushbu bosqichma-bosqichlik darajasi tashkilotga o'z xarajatlarini samarali nazorat qilish, xarajatlarni nazorat qilish yoki optimallashtirish sohalarini aniqlash va chegirib tashlanadigan va chegirib tashlanmaydigan xarajatlarni tegishli ravishda tasniflash orqali soliq qoidalariga rioya qilish imkonini beradi. 56
Купить