• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 856.8KB
Покупки 4
Дата загрузки 24 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Kamron Zaripov

Дата регистрации 30 Ноябрь 2023

263 Продаж

Xarajatlar va daromadlarni hisobga olish

17hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraq tranzit hisobvaraq bo‘lib, qaysi davr bo‘lmasinuning oy boshida qoldiq summasi bo‘lmaydi. Hisobvaraqni debet tomonida tovarlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar ko‘rsatilsa, kredit tomonida ushbu xarajatlarni hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Bu summa foydaning kamayishiga olib keladi, ya’ni foyda hisobidan qoplanadi. Korxonaning daromadi turlari Daromadlar - bu subyektning xo‘jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqqi, foizlar, litsinziya to‘lovlari va devdentlar shaklida foyda keltiradigan faoliyat, ya'ni tovarlarning sotilishi va xizmatlarning ko‘rsatilishi yoki boshqa shaxslarning xo‘jalik subyektning resurslaridan foydalanishi natejasida aktivlarning kelib tushishi yoki majburiytlarning kamayishi orqali ro‘y beradigan iqtisodiy resurslarning ko‘payishidir. Yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot qiymati 2 qismdan iborat: 1. Ilgari yaratilgan va sarflangan ishlab chiqarish vositalarining mahsulotga ko‘chirilgan qiymati; 2. Yangidan yaratilgan qiymat. Yangidan yaratilgan qiymat sof mahsulotning (Milliy daromadning) qiymatidir. Barchamizga malumki raqobatdosh iqtisodiyotda tadbirkorlarning ko‘payishi manapoliyaga qarshi kurashning jadal suratlarda o‘sishiga sabab bo‘ladi. Tadbirkorlar foyda olish maqsadida yangidan yangi tovarlarni ishlab chiqarish yohud yaratishga intiladilar, bu esa kelajakda o‘zimizda import o‘rnini bosuvchi tovarlarni ko‘paytiribgina qolmay jaxon bozoriga chiqish va yurtimizni savdo sanoat bo‘yicha jaxonga tanitish imkoniyatini bersa ajabmas. Bunda bizdan talab qilinadigan narsa asosiy faoliyatimizni haqiqatdan ham talab yuqori bo‘lgan va bozorda tez sotiladigan umuman jaxon uchun eng kerakli va muhim hisoblangan tovarlarni mahsulotlarni yaratish, ishlab chiqarish bilan bog‘lashimiz zarur. Buning uchun bizda barcha imkoniyatlar yaratib qo‘yilgan. Asosiy (operatsion) faoliyat bu korxona tashkilotning odatdagi faoliyati hisoblanib u xo‘jalik yurituvchi subyektning doimiy faoliyat turi hisoblanadi va ushbu faoliyat yuzasidan olingan daromadlar asosiy (opiratsion) faoliyatdan olingan daromadlar deb ataladi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 20 avgustda 41 son bilan tasdiqlangan, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 12II-BOB ASOSIY ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA UNI HISOBDAN CHIQARISH HISOBI 2.1 Korxonaning daromadi turlari Ishlab chiqarish xarajatlarining elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha hisob yuritishni ta’minlash maqsadida asosiy ishlab chiqarishning barcha xarajatlari 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotida tayyorlanayotganmahsulot turlari bo‘yicha guruhlanadi. 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotidan xarajatlarni hisobga olishda quyidagi korxona va tashkilotlar foydalanadi:  mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha sanoat va qishloq xo‘jaligi  korxonalari;  qurilish-montaj, geologiya-qidiruv ishlarini bajarish bo‘yicha pudrat,  geologiya va loyiha-qidiruv tashkilotlari;  xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha transport va aloqa korxonalari;  ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik ishlarini bajarish bo‘yicha ilmiytadqiqot korxonalari;  avtomobil yo‘llarini asrash va ta’mirlash bo‘yicha yo‘l xo‘jaliklari. Ushbu schyotning debetida mahsulotlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan to‘g‘ri xarajatlar, shuningdek, yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari, brakdan ko‘rilgan yo‘qotishlar va asosiy ishlab chiqarishni boshqarish va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan egri xarajatlar aks ettiriladi. «Asosiy ishlab chiqarish» schyotining kreditida ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxi summasi aks ettiriladi. 26oshirilgan vaqtdan boshlab daromad sifatida tan olinadi. "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJ kolbas va kolbasa mahsulotlari turli asartimentdagi kolbasa mahsulotlar, dudlangan go‘sht, yarim tayyor go‘sht mahsulotlari, sasiska va sardelka mahsulotlari, sir mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni realezaatsiya qilish yani sotish bilan shug‘ullanuvchi jamiyat bo‘lib ushbu jamiyat mahsulotlari mamlakatimizning qariyb barcha hududlar bozorlarida o‘z talabiga ega bo‘lgan mahsulotlar hisoblanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ushbu Jamiyat hisob siyosatining daromadlarini hisobga oluvchi operatsion faoliyat bo‘yicha daromadlari uchun 9010- Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromad" schyotiga qo‘shimcha ravishda quydagi schyotlarni kiritish maqsadga muvofiq bo‘lar edi: 9011-"Tayyor kolbasa mahsulotlarini sotishdan olingan daromad"; 9012-"Tayyor sir mahsulotlarni sotishdan olingan daromad"; 9013-"Tayyor dudlangan go‘sht mahsulotlarini sotishdan olingan daromad"; 9014-"Yarim tayyor go‘sht mahsulotlarini sotishdan olingan daromad". Operatsion faoliyat daromadi "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJning daromadi jamiyatning yalpi foydasining yuqori salmoqli qismini tashkil qilishi uning muhim ko‘rsatkichi sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusi rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. Daromadning buxgalteriya hisobida tan olishning umumiy shartlari uni xo‘jalik yurituvchi subyektga kelgusida iqtisodiy manbaning kelib tushish imkoniyati vujudga kelganda va shu manbaning kelib tushishi imkoniyati vujudga kelganida va shu manbaning miqdorini aniq va ishonchli o‘lchash mumkin bo‘lganda tan olishdir. GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda No2 BHMSga muvofiq, daromadni tan olish uchun quydagi mezonlar bajarilishi lozim: Xo‘jalik yurituvchi subyektning mahsulotga egalik qilishi bilan bog‘liq manfaati va tavakkalchilikning asosiy qismi xaridorga o‘tkazib berilishi; • Xo‘jalik yurituvchi subyekt ushbu maxsulotni odatdagidek o‘z mulki darajasida boshqarish va nazorat qilishda qatnashmasligi; Tushum miqdorini aniq belgilash mumkin bo‘lishi; Sarflangan va kutilayotgan xarajatlar miqdorini aniq belgilash mumkin bo‘lishi lozim. Ushbu mezonlarning hisob tizimidagi axamiyati shundan iboratki, agar ulardan biri bajarilmasa, daromadni tan olish toki ushbu mezonlar 3112. Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. “Investitsiyalarni tashkil etish vamoliyalashtirish” Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2014. 608bet. 13. Ochilov I., Azlarov D., Avloqulov A. “Moliyaviy hisob”. O‘quv qo‘llanma, Toshkent Moliya institute, 2004, 273 bet. 14. Usmonova D.Q. “Buxgalteriya hisobi” O‘quv qo‘llanma. – Samarqand, SamDU, 2020. – 388bet. INTERNET SAYTLARI http://www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi sayti) http://www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari milliy bazasi sayti) http://www.norma.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari 24schyotining kredeti; 9110-"Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi" schyoting kreditidan; 9910-"Yakuniy moliyaviy natija”schyoti debitiga o‘tkaziladi. Haqiqiy tannarx miqdoriga: - 2810-"Tayyor mahsulot" schyoti debeti, 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schyotining debitga 2810-"Tayyor mahsulot" schyotining kreditidan o‘tkaziladi. Agar mahsulot haqi hridor tomonidan to‘langan bo‘lsa, bu holda sanab o‘tilgan buxgalteriya yozuvlaridan tashqari kelib tushgan pul mablag‘lari summasiga quydagi buxgalteriya o‘tkazmasi amalga oshiriladi: 6310- "Haridor va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar" schyotining debeti va 4010-" Haridor va buyurtmachilardan olingan to‘lovlar" schyotining kredeti va qolgan summa 5010, 5110 yoki5210 schyotlarining debitida va 4010-“ Haridor va buyurtmachilardan olingan to‘lovlar" schyotining kredetiga qayd qilinadi "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda mahsulot (ish, xizmat) larning sotilishining moliyaviy natijasi 9910-"yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining krediti va debiti jamlanmalarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi. Agar 9910 schyotining kredit tomonidagi jamlanmasi debet tomonidagi jamlamasiga qaraganda yuqriroq bo‘lsa, bu holda subyekt foyda olgan hisoblanadi va oyning jamlama schyotida to‘laligicha hisoblab chiqariladi hamda bu holda malumotlar 15-jurnal- orderda qayd qilinadi. Mahsulot sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatishga doir daromadlar soliqqa tortish obekti hisoblanadi. Soliqqa tortiladigan daromadlarga quydagilar kiradi: O‘zi ishlab chiqargan yoki chetdan harid qilingan mahsulotni sotishdan olingan daromadlar; Istemol qiymatini qo‘yish, shuningdek yangi qiymat bilan bog‘liq ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish hajmi; O‘z istemoli uchun subyekt ichida sotilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlarga doir xarajatlar, ularning xarajatlari mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxiga kiritilmaydi, shu jumladan o‘z xodimlariga tovarlar sotish va xizmatlar ko‘rsatishga doir hamda boshqa tovarlarni sotishga doir summalar; Bevosita pu to‘lovisiz, boshqa tovarlarga ayriboshlash uchun junatilgan tovarlarga doir summalar; Tovarlarni boshqa subyektlar yoki jismoniy shaxslarga tekinga yoki qisman haq to‘lash evaziga berishga doir summalar; 14 mashina va uskunalarni asrash va ishlatish xarajatlari;  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan asosiy vositalar va nomoddiy  aktivlarning amortizatsiya ajratmalari;  ishlab chiqarishga tayinlangan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari;  ishlab chiqarishdagi mulklarni sug‘urtalash xarajatlari;  isitish, yoritish va ishlab chiqarish binolarini asrash xarajatlari;  ishlab chiqarishda foydalaniladigan binolar, mashina va uskunalar, ijaraga  olingan boshqa mulklarning ijara to‘lovlari;  ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatishda band bo‘lgan xodimlarning ish haqi;  ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. Hisobvaraqlar rejasiga muvofiq umumishlab chiqarish xarajatlarining buxgalteriya hisobi «Umumishlab chiqarish xarajatlari» degan 2510-hisobvaraqda yuritiladi. Mazkur hisobvaraq korxonaning asosiy va yordamchi ishlab chiqarishlariga xizmat ko‘rsatish xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan. Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar bilan bog‘liq xarajatlar to‘g‘risidagi umumlashtirish 2710 "Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar" schyotida amalgaoshiriladi. Korxonaning xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklari sifatida korxonaning maqsadibo‘lgan faoliyati mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlab chiqarish va xo‘jaliklar tushuniladi. Jumladan, ushbu schyotda korxonaning balansida bo‘lgan sog‘liqni saqlash ob’ektlari, bolalar bog‘chalari, uy-joy kommunal xo‘jaligi ob’ektlari, sport vamadaniyat, tikuvchilik va boshqa maishiy xizmat ko‘rsatish ustaxonalari, oshxona va bufetlar, ilmiy-tadqiqot va konstruktorlikka oid ajratilgan bo‘linmalarni saqlash xarajatlari aks ettiriladi. 13Yordamchi va umumishlab chiqarish xarajatlari va ularning hisobni tashkil qilish. Korxonada asosiy faoliyatning normal davom etishini ta’minlash maqsadida yordamchi ishlab chiqarishlar tashkil etiladi. YOrdamchi ishlab chiqarishlarga quyidagilar kiradi:  turli xil energiya, elektroenergiya, gaz va boshqalar bilan xizmat ko‘rsatish;  transport xizmatini ko‘rsatish;  asosiy vositalarni ta’mirlash;  instrumentlar, qurilish detallarini tayyorlash va qurilish materiallarini  boyitish;  yog‘och tayyorlash va yog‘och arralash;  qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tuzlash va konservalash. Yordamchi ishlab chiqarishlar faoliyatini buxgalteriyada hisobga olish uchun quyidagi hisob varaqlar ochilgan: 2310-«YOrdamchi ishlab chiqarish» hisob varaq aktiv bo‘lib, debetida yordamchi ishlab chiqarishlar bo‘yicha qilingan xarajatlar, kreditida esa ishlab chiqarishi tugatilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiytannarxi summasi aks ettiriladi. Umumishlab chiqarish xarajatlari– asosiy va yordamchi ishlab chiqarish sexlarini boshqarish, ularga xizmat qilish hamda ishlab chiqarishni tashkil qilish bilan bog‘liq xarajatlardir. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevral 54- sonliqarori (2003 yil 25 dekabrdagi 567-sonli qaror asosidagi o‘zgartirishlar bilan) bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan, mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga ko‘ra umumishlab chiqarish xarajatlari quyidagilardan iborat: 4tannarxini kalkulyasiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq xarajatlarni o‘z vaqtida, to‘laligicha va haqqoniy aniqlash, shubilan birga ayrim mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash hamda korxonaresurslari va pul mablag‘larining ishlatilishi ustidan nazoratni o‘rnatishdir. Kurs ishini maqsadi: Xarajatlarni to‘g‘ri yo‘naltirish va va daromadlarni oshirish ha ularni hisobga olishni amalga oshirish. Ushbu kurs ishining vazifalari:  Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va huquqiy-me’yoriy asoslari  Xarajatlarni guruhlanishi  Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari va uni hisobdan chiqarish hisobi  Korxonaning daromadi turlari 11Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyasiya moddalari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo‘yicha buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq xarajatlarni o‘z vaqtida, to‘laligicha va haqqoniy aniqlash, shu bilan birga ayrim mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash hamda korxona resurslari va pul mablag‘larining ishlatilishi ustidan nazoratni o‘rnatishdir. 9.1-rasm. Xarajatlar hisobini tashkil qilishning xuquqiy-me’yoriy asoslari31 Xarajatlarning guruhlanishi. Xarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi vazifalaridan kelib chiqib quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi: 9.1-jadval Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining guruhlanishi Guruhlanish turi Xarajat turlari Ishlab chiqarish jarayonidagi Iqtisodiy o‘rniga qarab Asosiy va doimiy Tarkibiga qarab Kompleks va bir elementli Tannarxga o‘tkazish usuliga qarab To‘g‘ri va egri Ishlab chiqarish hajmiga qarab O‘zgaruvchan va o‘zgarmas YUzaga kelishiga qarab Doimiy va birvaqtli Ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishiga qarab Ishlab chiqarish va tijorat Samaradorlikka qarab Samarali va samarasiz Xarajatlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish vaxizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy 25O‘zbekiston Respublikasi hududida chetdan keltirilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ni chet el valyutasida sotishga doir summalar; - Subyektlar o‘z haridorlariga tovarlar (ish, xizmatlar) sotishda moliyaviy yordam shaklida oladigan yoki daromadni oshirishga yunaltiriladigan pul mablag‘larining summasi. 2.2 "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJning asosiy faoliyatidan olingan daromadlari hisobini milliy va xalqaro standartlarda hisobga olish. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy jihatdan barqaror bo‘lishi ularning faoliyati davomida olgan daromadining to‘g‘ri shakillantirilishi bilan bog‘liq. Eng oddiy ko‘rinishda daromad ma'lum davrda sotilgan mahsulot (ish va xizmatlar) qiymatiga tengdir. Daromad xo‘jalik yurituvchi subyekt mablag‘lari va ularning manbalarini ko‘paytiradi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda daromad miqdorining ko‘payishi uning aktivlari xususiy kapitali, yalpi va sof foydasi miqdorlarining o‘sishi bilan bir vaqitda xo‘jalik yurituvchi subyekt majburiyati kamayishining asosiy manbaidir. Iqtisodiy katigoriya sifatida esa u ishlab chiqarish va muomala sohalarining o‘zaro munosabatlarini ifodalaydi. "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyati daromadlari to‘g‘risidagi malumotlarni buxgalteriya hisobini 9000 "Asosiy faoliyat daromadlarini hisobga olish" schyotida olib boriladi. "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJ maxsulotlar (ish va xizmat)larni sotishdan olingan daromadini hisobga olishda quydagi schyotlardan foydalanadi:  9010- Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar"; 9020-" Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar";  9030-" Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar"; .  9040- Sotilgan tovarlarning qaytishi";  9050-" Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar". Bu schyotlar bilan bog‘liq tushumlar barchasi subyekt daromadi sifatida tan olinadi va hisobot oxirida 9910 "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyoti bilan yopiladi. Sotishdan daromad mahsulot yuklab junatilgandan kiyin hisob-kitob xujjatlari amalga 3KIRISH Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda xarajatlar alohida o‘rin tutadi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarning puldagi ifodasidir. Xarajat – bu moddiy resurslarni sotib olishga qilingan sarflar bo‘lib‚ daromadlar va xarajatlar konsepsiyasiga ko‘ra‚ shu davrning o‘zida daromad keltirishi kerak. Xarajatlarga milliy standartlarda quyidagicha ta’rif beriladi: «Xarajatlar –aktivlarning qisqarishi yoki sarflanishi natijasida iqtisodiy resurslarning kamayishi, shuningdek daromadlarni olishga oid xo‘jalik sub’ektining odatiy faoliyati natijasida majburiyatlarning paydo bo‘lishidir». Xarajatlarini hisobga olishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:  iqtisodiy natijalarini hisobga olgan holda boshqaruv qarorlarini qabul qilish  uchun sub’ekt ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash;  chetga chiqishlarni aniqlash maqsadida haqiqatda sarflangan xarajatlarni  kuzatish va nazorat o‘rnatish, ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslas va kelgusidagi iqtisodiy strategiyasini shakllantirish;  ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarni baholash va moliyaviy natijalarni  hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash;  sub’ekt tarkibiy bo‘linmalari ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy  natijalarini aniqlash va baholash;  uzoq muddatli xususiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish texnologiyalarining  qoplanishi, bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning turlari bo‘yicha rentabellik  darajasi, ularga qo‘yilgan kapitallarning samaradorligi va faoliyati bo‘yicha  boshqaruv hisobi ma’lumotlarini bir tizimga keltirish. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyasiya moddalari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo‘yicha buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda mahsulot 101.2 Xarajatlarni guruhlanishi Iqtisodiyotni modernizatsiyalash hsharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda xarajatlar alohida o‘rin tutadi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarning puldagi ifodasidir. Xarajat – bu moddiy resurslarni sotib olishga qilingan sarflar bo‘lib‚ daromadlar va xarajatlar konsepsiyasiga ko‘ra‚ shu davrning o‘zida daromad keltirishi kerak. Xarajatlarga milliy standartlarda quyidagicha ta’rif beriladi: «Xarajatlar – aktivlarning qisqarishi yoki sarflanishi natijasida iqtisodiy resurslarning kamayishi, shuningdek daromadlarni olishga oid xo‘jalik sub’ektining odatiy faoliyati natijasida majburiyatlarning paydo bo‘lishidir»30 Xarajatlarini hisobga olishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:  iqtisodiy natijalarini hisobga olgan holda boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun sub’ekt ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash;  30 1-son BHMS Hisob siyosati va moliyaviy hisobot.  chetga chiqishlarni aniqlash maqsadida haqiqatda sarflangan xarajatlarni kuzatish va nazorat o‘rnatish, ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslash va kelgusidagi iqtisodiy strategiyasini shakllantirish;  ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarni baholash va moliyaviy natijalarni hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash;  sub’ekt tarkibiy bo‘linmalari ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy natijalarini aniqlash va baholash;  uzoq muddatli xususiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish texnologiyalarining qoplanishi, bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning turlari bo‘yicha rentabellik darajasi, ularga qo‘yilgan kapitallarning samaradorligi va faoliyati bo‘yicha boshqaruv hisobi ma’lumotlarini bir tizimga keltirish. 82-rasm. Egri va to‘g‘ri xarajatlar tarkibi hamda ularning hisobi. Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari. Tashkilotning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan (tayyorlanadigan) mahsulotning tannarxi deb ularning ishlab chiqarish tannarxi tan olinadi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga ularni ishlab chiqarish bilan bevositabog‘liq bo‘lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilanshartlangan xarajatlar kiritiladi. 15 23"GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda mahsulot yitkazib berish rejasining bajarilishini tezkor hisobga olish, axborit to‘plash va junatish jarayonlarini boshqarish, turli istemolchilarga yil davomida maxsulot sotish uchun juda zarurdir. U xaridorlar va sotilayotgan mahsulot namenklaturasi bo‘yicha tuziladigan, tayyor maxsulot jo‘natish va sotish qaydnomalari bo‘yicha yuritiladi. Agar mahsulot uning qiymati tyo‘langunga qadar qaytarilsa, hisobda quydagi yozuvlar qayd etiladi.36 Sotuv narxlari miqdoriga: 9040 "sotilgan mahsulotlarning qaytarilishi" schyotining debeti; buyurtmachilardan olinadigan schyot 4010-"Xaridor va - (to‘lov)lar"schyotining krediti - Maxsulot (ish, xizmarlaro ning haqiqiy tannarxi miqdoriga: 2810-"Tayyor mahsulot" schyoti debeti; 9110-"Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxi" schyotining kredeti; - Foyda yoki zarar summalarining hajmi esa 9910-"yakuniy moliyaviy - natijalar" schyotida aniqlanadi³7 9010-"Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar"schyoti debitlanadi; 9910-"Yakuniy moliyaviy natija"schyoti krediti; 9910-"Yakuniy moliyaviy natija"schyoti debiti; 9040-"Sotilgan tovarlarning qaytishi" 2M U N D A R I J A KIRISH .................................................................................................................................3 I-BOB XARAJATLAR VA DAROMADLARNI HISOBGA OLISH..........................5 1.1 Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va ular hisobini tashkil qilishning huquqiy-me’yoriy asoslari............................................................................................................................... 5 1.2 Xarajatlarni guruhlanishi................................................................................................10 II-BOB ASOSIY ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA UNI HISOBDAN CHIQARISH HISOBI .......................................................................................................12 2.1 Korxonaning daromadi turlari .......................................................................................12 2.2 "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJning asosiy faoliyatidan olingan daromadlari hisobini milliy va xalqaro standartlarda hisobga olish.................................25 XULOSA.............................................................................................................................28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI........................................ ........... 30 9“Tannarxga kiritiladigan xarajatlar tarkibi”.(2- rasm) Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashning asosiy usullari bo‘lib: oddiy, me’yoriy, buyurtma, bosqichli usullar hisoblanadi, savdo tashkilotlarida esaxarajatlarni inventar baholash usuli ham qo‘llaniladi. 6Mahsulot birligini tayyorlash ish bajarish va xizmat ko‘rsatish uchun sarflangan xarajatlarni aniqlash bir necha sabablarga ko‘ra asosiy masalalardan biri hisoblanadi:  ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar raqobatbardosh, adolatli sotuv narxini belgilashda muhim ko‘rsatkich bo‘ladi;  qiymat (tannarx) haqidagi ma’lumotlar bashoratlash va ish- lab chiqarish xarajatlarini boshqarish asosida yotadi;  xarajatlar haqidagi ma’lumotlardan moddiy schyotlar qoldiqlarini aniqlashda foydalaniladi.  Xarajatlarhisobdagi eng noaniq so‘zdir. Tannarx yoki xara- jatlarni umumiy aniqlash odatda quyidagicha ifodalanadi:  xarajatlar resurslardan foydalanish yo‘li bilan aniqlanadi va ularning soni, nomlarini aniqlaydi;  foydalanilgan resurslarning o‘lchami ko‘rinishida bo‘ladi.  Pul o‘lchov birligini ta’minlaydi va turlicha resurslarni jamlaydi.  Tannarx (xarajat)ni aniqlash hamisha aniq maqsad va vazifalarga bog‘liq. Xarajatlar tasnifini turli asoslar bo‘yicha amalga oshirish mimkin. Ayrim xarajatlar ma’lum buyumlar yoki buyumlar par- tiyasiga (turkumiga) tegishli bo‘lishi mumkin. Boshqa xarajat- larni darhol aniq buyumlar yoki ishlar bilan bog‘lash mumkin emas. Sotish tannarxi — ega bo‘lish yoki sotish uchun mahsulot tayyorlash yoki bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat uchun sarflan- gan xarajatlar miqdori. Mahsulot tannarxiga(ish, xizmat) ishlab chiqarish jarayoni- da sarflangan hamma harakatlar qo‘shiladi: tabiiy resurslar, xomMoliyaviy hisobotlarni ishlab chiqarish tannarxlarga mansub xarajatlarni anglatadi va «Tovar-moddiy zaxiralar» asosini tash- kil etadi. Muomalada bo‘lmagan xarajatlarga korxonaga olib kelish lozim bo‘lgan, lekin tovar-moddiy zaxiralari tannarxiga kirmay- digan hamma xarajatlar kiradi. Ularga sotish uchun ilmiy ishlab chiqarishlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar, kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlari kiradi. 19ko‘rinishidagi daromadlar kiradi. Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash va ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish, inovatsiya jarayonlarini jadallashtirish va bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarda asosiy faoliyat daromadlarini samaradorligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Islohatlarning hozirgi bosqichida iqtisodiyotni erkinlashtirishni yanada chuqurlashtirish, uni moderinzatsiyalash asosida subyektlarning daromad topishi imkoniyatlarini yanada asosiy vazifa qilib belgilandi. Chunki bozor munosabatlari iqtisodiy manfatlarga tayanib, unga daromad topish, foyda ko‘rish orqali erishiladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning samarali tarkibiy tuzilmaga ega bo‘lishini taminlash va shu orqali barqaror iqtisodiy o‘sish sur'atlariga erishish vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini oshirishning muxim shartlaridan biri hisoblanadi. Bu maqsadga erishishi uchun esa, eng avvalo iqtisodiyotning barcha sohalarida shuningdek, xo‘jalik yurituvchi cubektlarda asosiy (operatsion) faoliyat daromad manbalarini kengaytirish, rivojlantirish zarur bo‘ladi. Asosiy faoliyatdan olingan daromad (foyda), bu maxsulot sotishdan olingan yalpi foyda bilan davir xarajatlari orasidagi tafovut va asosiy faoliyatdan ko‘rilggan boshqa daromadlarni qo‘shish yoki boshqa zararlarni ayirish orqali aniqlanadi: AFF = YAF-DX+BD- BZ Bunda, AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda; DX-davir xarajatlari; BD-asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; BZ asosiy faoliatdan ko‘rilgan boshqa zararlar. Mahsulot kontsepsiyasi daromadni xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining natijasi sifatida qaraydi, boshqacha aytganda daromad ma'lum vaqt oralig‘ida mahsulot, tovar va xizmatlarni yaratilgan jarayondir, lekin bunday tarif daromadni tan olish vaqtini ham, uning miqdorini ham aniqlab bermaydi. Biroq, bu kontsepsiyadan muhim bir jihat kelib chiqadi, daromad ishlab topilmagunga qadar tan olinmaydi. Shunday qilib, ushbu kontsepsiya daromadlar tarkibida olingan bunaklar (avanslar), qo‘shishni man etadi. Hisobdan chiqarish kontsepsiyasi ishlab chiqarilgan Tovar yoki xizmatlarga berilishiga asoslanadi. Daromadlarni tan olishni tadqiq qilishda, ya'ni realizatsiya qilish vaqti deb, 5I-BOB XARAJATLAR VA DAROMADLARNI HISOBGA OLISH 1.1 Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va ular hisobini tashkil qilishning huquqiy-me’yoriy asoslari. “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalarkiritish haqida. 2016 yil 13 aprel. № o‘rq-404. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ish vaxizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tarkibi to‘g‘risida»gi Nizom. 54- qarori. –T.: O‘zBAMA,2017y. «Qarzlar bo‘yicha xarajatlar» nomli 24-son BHMS. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uniqo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» 21- BHMS Xarajatlarningning guruhlanishi. Xarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi vazifalaridan kelib chiqib quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi: 1-jadval Har qanday hisobotlarning ish bajarishdan maqsadi orasidagi farqlar va xarajatlar yoki chiqimlarbilan bog‘liq foyda olishdir. 21qatnashchlarning kapitalidagi omonatlaridan farq qiluvchi o‘sishiga olib keluvchi kamayishdir" 17. deb ta'rif berib o‘tgan. A.K. Ibragimov era daromadlar mazmunini quydagicha izohlagan: "daromad korxona aktivlaridan foydalanish, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar evaziga vkorxonaga kelib tushgan tushumdir. Daromadlar korxonada ushbu jarayonlar bilan bog‘liq malum turdagi xarajatlarni vujudga keltiradi" diya takidlab o‘tganlar. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda asosiy (operatsion) faoliyat daromadlari hisobini yuritishda asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlarning shakillanishi BHMS No2-sonli "asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan olinadigan daromadlar" bilan tartibga solinadi. Milliy standartga asosan asosiy xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati daromadi vujudga keladigan davir ichida mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlarga aytiladi". Demak asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar - xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davir ichida mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlardir. Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromad xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan uning schyotiga kelib tushadigan yalpi tushumlardan yoki olinishi mumkin bo‘lgan tushumlardan iborat. Uchinchi shaxslar nomidan undirib olinadigan, xo‘jalik yurituvchi subyektga kelib tushadigan va xususiy kapitalning ko‘payishiga olib kelmaydigan bilvosita soliqlar summasi asosiy xo‘jalik faoliyati daromadiga kiritilmaydi. Tovarlarni realizatsiya qilishdan va xizmatlarni ko‘rsatishdan olinadigan daromad subyektlar o‘rtasida shartnomada ko‘zda tutilgan sotish narxlari bo‘yicha aniqlanadi. Bitimdan kelib chiqadigan daromad summasi olingan yoki olinishi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari yoki pul ekvivalentlari summasidan subyektga o‘tib beriladigan savdo chegirmalari summasi yoki narxlarni tushirish xajmini hisobga olgan holda qiymat bo‘yicha o‘lchanadi. Biroq agar pul mablag‘lari yoki pul ekvivalentlarining tushumi kechiktiriladigan bo‘lsa, bunday holda joriy narxlarda ifodalangan iqtisodiy naf qiymati olingan yoki olinishi 7Agar korxona ishlab chiqarish hajmini oshirsa, ortib bora- yotgan mahsulot sonini ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan resurslar soni ham ortishi kerak. Ishlab chiqarish hajmining ortishi xarajatlarning ham o‘sishiga olib keladi. O‘zgaruvchan xarajatlar— ishlab chiqarish hajm o‘sishiga proporsional ravishda o‘zgarib boradigan umumiy miqdor safi. O‘zgaruvchan xarajatlarga tipik misol qilib sarflanadigan material va xomashyolarni, elektr energiyasiga talab qilinadigan stanok- larga to‘lanadigan to‘lovlarni (ishlatilgan stanoklar mashina soat- lari soniga to‘g‘ri proporsional ravishda o‘zgaradi), mehnatga davriy haq to‘lash va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. O‘zgaruvchan xarajatlarni aniqlashda ishlab chiqarish hajmining proporsional ravishda o‘zgartiruvchi yagona o‘lchov birligini topish lozimZ Xarajatlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»da belgilab qo‘yilgan. 1- Rasm 30FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O'zbekiston, Yangi taxriri. 2017 yil tasdiqlangan. 2. O'zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Yangi taxiri. 2013 yil tasdiqlangan. 3. O'zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. 21.12.1995 yil tasdiqlangan, 01.04.1996 yildan kuchga kirgan. 4. O'zbekiston Respublikasi "Bugalteriya hisobi to'grisida"gi Qonuni,Yangi taxiri. 2016 yil 13 aprel. 5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub'yektlarini tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat qilishni tashkil etish tizimini takomillashtirish borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to'grisida"gi 2011 yil 4 apreldagi PF-4609-sonli Farmoni. 6. D.Q.Usmanova Buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand, SamDU, 2020. -388 bet. 7. Yuldasheva, I. Masteyeva, B. Maxkamov “Buxgalteriya hisobi asoslari” «sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati Toshkent 2007 8. R.D.Dusmuratov “Buxgalteriya hisobi nazariyasi” Toshkent - «Fan va texnologiya» - 2013 9. Hasanov Bahodir Akramovich, Xashimov Akram Abdievich, “Boshqaruv hisobi” darslik 10. Fozilchayev Sh.Q., Xidirov N.G‘. “Investitsiya va lizing asoslari”. 11. Karimov A.A., Islomov F.R., Avlaqulov A.Z. “Buxgalteriya hisobi”. Darslik– T.:“Sharq”, 2004. – 592bet. 1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI “Korporativ boshqaruv ” kafedrasi “Buxgalteriya hisobi ” fanidan KURS ISHI Mavzu: XARAJATLAR VA DAROMADLARNI HISOBGAOLISH Bajardi :___________________ fakultet, ____________ guruh talabasi _____________________________ Tekshirdi: _____________________________ Kurs ishi himoya qilgan sana “____” _____2023 y . Baho “ _____ ” _____ ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari: __________________ __________________ TOSHKENT – 2023 27to‘liq bajarilgunga qadar cho‘ziladi. Shundan so‘ng daromad xaridorlarga yitkazib berilgan maxsulot evaziga kelib tushgan pul mablag‘lari qiymatida o‘lchanadi. Daromad sotilgan mahsulot uchun haqiqiy qiymatga ega bo‘lgan aktivlar kelib tushganda hisobga olinadi. Tushumni tan olishda ushbu mablag‘larni iqtisodiy manba sifatida hisobda aniq aks ettirish zarur. Daromadni hisobda aks ettirish zaruriy burchi shartlar bajarilganda, ya'ni malum xo‘jalik jarayonlaridan ko‘rilgan manfaatni tushum deb hisoblashga asos vujudga kelganda amalga oshiriladi. Bunda, bajarilgan shartlarning tarkibi muhim ahamiyatga ega, ya'ni agar tushum: Maxsulot sotishdan ko‘rilgan bo‘lsa asosiy shart mahsulotga egalik huquqi va u bilan bog‘liq barcha tavakkalchilik va manfaatning xaridorga o‘tishi; Xizmat ko‘rsatishdan ko‘rlgan bo‘lsa, xaridor tomonidan ushbu xizmat natijasidan foydalanish imkoniyati yaratilganligi; Biror aktivdan foydalanish huquqini berishdan ko‘rilgan bo‘lsa asosiy shart bo‘lib ushbu aktivdan foydalanish imkoniyati vujudga kelganligi hisoblanadi. 16Davr xarajatlari hisobi. Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar kiradi. Bular jumlasiga boshqaruv, tijorat bilan bog‘liq xarajatlar, shuningdek umumxo‘jalik xarajatlari, jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bo‘yicha xarajatlar ham kiradi. Bu xarajatlar korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog‘liqb bo‘lmaganligi, lekin ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ular operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog‘liq bo‘lmagani, vaaksincha, vaqt bilan, xo‘jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog‘liq bo‘lgani sababli ular davr xarajatlari deb yuritiladi. Mahsulot sotish, ma’muriy xarajatlar, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Hisobvaraqlar rejasiga binoan davr xarajatlari quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi: 9410-«Sotish xarajatlari» 9420-«Ma’muriy xarajatlar» 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» Nizomga binoan sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:  temir yo‘l, suv, avtomobil, ot-ulovda tashish xarajatlari hamda transport  vositalari bekor turib qolganligi uchun to‘langan jarimalar;  savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining xarajatlari;  mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lash  xarajatlari (ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashqari);  ularning ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;  savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni  ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;  asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; Yuqorida keltirilgan xarajatlar 9410-«Sotish bo‘yicha xarajatlar» hisobvarag‘ida 22lozim bo‘lgan qiymat pul mablag‘larining nominal miqdoridan kam bo‘lishi mumkin. Bitimlar tuzish natijasida moliyaviy operatsiyalarni o‘tkazish chog‘da to‘langan mablag‘ning joriy narxdagi qiymati muqobillashgan foiz stavkasini qo‘llagan holda hisoblagan kelgusidagi barcha tushumlarni diskontlash yo‘li bilan aniqlanadi. Sotish qiymati va olinadigan qoplama (kompensatsiya)ning nominal qiymati o‘rtasidagi farq summasi No2 BHMSning 20 va 21 - bandlariga muvofiq foiz ko‘rinishidagi daromad sifatida tan olinadi. Tayyor mahsulotlar, tovarlarning qaytarilishi, sotish axborotlar narxlaridan chegirmalar to‘g‘risidagi 9000 "asosiy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oluvchi" schyotlarda aks ettiriladi. Shuningdek, sotilgan olingan 9010, 9020, va 9030- schyotlar transit schyotlar hisoblanadi, ko‘payishi kridetida, kamayishi debitida aks ettiriladi. 9040 va 9050 schyotlari kontrpassiv schyot bo‘lib 9010, 9020 va 9030 schyotlar summasini korrekterovka qilib turadi. Operatsion faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oladilar (9010, 9020, 9030, 9040, 9050) schyotlar bo‘yicha analitik hisob sotilgan mahsulot (Tovar), bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning har bir turi bo‘yicha alohida yuritiladi. Asosiy xo‘jalik faoliyatidan ko‘rilgqan daromadni hisobga olishda daromadni tan olish vaqtini aniqlash asosiy xo‘jalik faoliyatidan ko‘rilgan daromad xo‘jalik subyektiga kelgusida iqtisodiy manfaat kelish imkoniyati mavjud vaqtda aks etadi, shu bilan birga ushbu manfaat ishonchli va aniq o‘lchanadigan bo‘lishi lozim. Misol: "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda ushbu schyotlarda sotilgan mahsulotlar va tovarlardan olingan daromadlar qayd qilib boradilar: Dt - 4000 “Olinadigan schyot(to‘lov)lar hisobga oluvchi schyotlar” Kt- 9000 “Olingan daromadlarni hisobga oluvchi schyotlar” Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000)ning bog‘lanishi 1826 avgustda 483-son bilan ro‘yhatdan o‘tkazilgan "O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti" 2-son BHMSda asosiy (operatsion) faoliyatdan olingan daromadlarga quydagicha tarif berilgan: Xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davr ichida mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlar operatsion faoliyatdan daromadlar sifatida izohlanadi. Mahsulot sotishdan olingan yalpi tushum summasidan sotilgan maxsulot tannarxi summasini chegirib tashlasa, maxsulot sotishdan yalpi foyda yoki yalpi zarar ko‘rsatkichi kelib chiqib mahsulotni uni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarga nisbatan yuqoriroq narxda sotishi shart bo‘ladi. Olingan yalpi foyda hisobiga korxonaning operatsion xarajatlari ham, qoplanishi hisobga olinishi kerak. Shuni hisobga olgan xolda hisobotda asosiy faoliyatdan foydani aniqlash uchun mahsulot sotishdan yalpi tushum summasidan operatsion xarajatlar olib tashlanadi. Operatsion xarajatlar tarkibiga mahsulot sotish bilan bog‘liq xarajarlar, mamuriy va boshqa operatsion xarajatlar kiritiladi. Operatsion faoliyat va moliyaviy faoliyat natijalari yig‘indisi xo‘jalik yurituvchi subyektlar umum xo‘jlik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko‘rsatkichi sifatida aks ettiriladi. Operatsion faoliyatdan olingan daromadlar korxonaning ustavida belgilangan asosiy faoliyatidan olingan daromadlar tushuniladi. "Mahsulot (ish xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tartibi hamda molyaviy natejalarni shakillantirish tarkibi to‘g‘risida"gi Nizomga muvofiq korxonalarning asosiy faoliyatidan olingan daromadlari, o‘z navbatida, quydagi guruhlarga ajratiladi: Asosiy bo‘lmagan faoliyatdan olingan daromadlar deganda bevosita asosiy bo‘lmagan faoliyat turlaridan olingan daromadlar tushuniladi. Bunday daromadlar Nizomga muvofiq faoliyatdan olingan daromadlar va favqulotda daromadlarga bo‘linadi. moliyaviy Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar deganda qimmatli qog‘ozlar, kiredet va qarzlarni berishdan, valuta operatsiyalaridan olingan daromadlar tushuniladi. Bularga dividentlar,royalty, foizlar va ijobiy kurs farqlari 20qachon yangi qiymat (tushum) tannarxni o‘zgartirsa, quydagi uchta variant kelib chiqadi: -yoki pul mablag‘larining olinishi, yani oldindan to‘lash; -yoki mahsulotlarni ortib junatilishi; -yoki mahsulotlarni omborga topshirilishi. Hisobdan chiqarish kontsepsiyasi mahsulot va xizmatlarga egalik qilish huquqi xaridorga o‘tmas ekan daromad tan olmaslikni tamnlaydi. Biroq, bu kontsepsiyaning kamchiligi maxsulot yoki xizmatlarni yitkazib bergunga qadar tan olinish man qilinadi. O‘sish kontsepsiyasi mahsulot yoki xizmatlarni yitkazib berish natijasida aktivlarning oqimi yoki majburiyatlarning kamayishi (yoki ularning kambinatsiyasi)ni daromad deb tan oladi. Bu kontsepsiyaning kamchiligi mavjud, bunda daromadni baholash va vaqt bilan bog‘liqligi aralashib ketadi. Italiyalik bugalter Djino Dzappa (1879-1960) "... korxona daromadlari ayon xarajatlar esa shubhali deb etirof etgan. Firma kapitalining qiymati uning daromadiga bog‘liq deb hisoblagan."15 Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy manfaati daromadda mujassamlanadi. V.M. Raimova va I.A. Fedatova ushbu tushunchani quydagicha tahlil etadilar:-" Korxonadadaromadlarning xarajatlardan barqaror ustunligining o‘ziga xos ko‘zgusi moliyaviy barqarorlikdir. U moliyaviy resurslarning shunday holatini aks ettiradiki, bunda korxona pul mablag‘larini bemalol va oqilona ishlatib, ulardan samarali foydalansh yo‘li bilan ishlab chiqarish va maxsulotni sotish uzluksizligini taminlay oladi". Korxonaning umumiy moliyaviy barqarorligi esa pul mablag‘larining shunday harakatiki, u birinchi galda daromadlarning kelib tushishi ularni sarflashdan doimo ustun bo‘lishini taminlashi lozim. Shuningdek, uni kengaytirish va yangilash xarajatlarining bozor sharoitida u avvalambor, mahsulot (ish, xizmatlar)ni sotishdan barqaror daromad olishi uchun, maxsulot ishlab chiqarishni oshirish va mahsulot tannarxini kamaytirish, xo‘jalik mexanizimini va faoliyatning barcha bo‘g‘inlarini boshqarish mexanizimini takomillashtirish uchun kundalik ichki xo‘jalik nazoratini hamda alohida jarayonlarning ekspertezasini olib boorish talab etiladi. Daromad tushunchasi haqida respublikamizning bir qator professor olimlari o‘z fikir va muloxazalarini etirof etgan masalan: A.A. KArimov "Daromadlar - bu hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlar oqimi yoki ko‘payishi shaklida o‘sishi yoki passivlarni 28XULOSA Iqtisodiyotni moderinzatsiyalash sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning asosiy mezoni mulklardan samarali foydalanish tufayli olinadigan daromad bilan belgilanadi. Xo‘jalik yuritishning xozirgi tizimi sharoitida foyda ko‘rsatkichi xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy va aylanma mablag‘laridan samarali foydalanishni talab hamda ehtiyojga qarab ishlab chiqarishni muvofiqlashtirishi, ya‘ni ishlab chiqarilayotgan mahsulot foydalanuvchi talabiga javob bera oladigan bo‘lishi, jaxon andozalari talabi doirasida ishlab chiqilishi, jahon bozorida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi, ishlab chiqarish xaridor uchun xizmat qilishi lozim. Demak, asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar – xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davr ichida mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlardir. Xo‘jalik hisobini muhim tamoyili xo‘jalik yurituvchi subyektning to‘la mustaqillikka erishuvi va xarajatlarini o‘z mablag‘lari hisobidan to‘liq qoplashidir. Demak bu , xo‘jalik yurituvchi subyektlar mahsulot sotishdan olgan mablag‘idano‘zining hamma xarajatlarini qoplaydi va undan tashqari daromadga ham ega bo‘ladi. Yuqoridagi omillarni bartaraf etilishi natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektda sof foyda miqdorini ya‘ni daromadning ko‘payishiga olib keladi. Oziq ovqat sanoati mustaqillik yillarida mamlakatimiz iqtisodiyotini yitakchi tarmoqlaridan biriga aylandi. Iqtisodiyotimizning real sektorini moderinzatsiya qilish, texnik texnologik qayta jixozlash hamda ishlab chiqarishni dversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlar natijasida ―GOLD PREMIUM PRODUCT MCHJning daromad manbalarining yildan – yilga salmog‘ining oshishiga olib kelmoqda. Respublikamizda faoliyat yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar operatsion faoliyat daromadlari buxgalteriya hisobini amalga oshirishda xalqaro buxgalteriya hisobini standartlaridan samarali foydalangan holda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlar tizimiga o‘tilishi yangi tizimning amaliyotga tadbiq qilinishi operatsion faoliyatdan olinadigan daromadlarni hisobga olishda yangicha 29yondashuvni keltirib chiqaradi, bu esa o‘z navbatida mazkur yunalishni yanada chuqur tadqiq etishni talab qiladi. Yuqoridagi tahlil natijasida №2 BHMSga asosanhisob tizimini yuritilishini va №18 BHXS tahlili ko‘rib chiqildi. Mazkurstandartlarning farqli jihatlari shundaki, xalqaro hisob standartlarida schyotlar tizimida raqamlar ishlatilmagan holda faqatgina standart nomlaridan foydalaniladi. Xalqaro standartlarda xo‘jalik yurituvchi subyektlarda operatsion faoliyatdaromadlari hisobi mahsulot qachonki buyurtmachiga borib yitgandagina daromad sifatida tan olinadi. Shuni takidlab o‘tish joizki, bugungi kunda respublikamizdaMHXS ning xo‘jalik yurituvchi subyektlarda joriy qilingan operatsion faoliyat daromadlarining oshishiga, xorijiy investorlarni jalb qilish yo‘nalishlarini takomillashishiga, qulay ishbilarmonlik muhitining yuzaga kelishiga olib keladi.
Купить