Xitoy xalq Respublikasi iqtisodiyoti. Jahon mamlakatlari bilan olib borayotgan iqtisodiyoti munosabatlari - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	93.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

9 Продаж

Xitoy xalq Respublikasi iqtisodiyoti. Jahon mamlakatlari bilan olib borayotgan iqtisodiyoti munosabatlari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................................................................................... 3
I BOB. XITOY XALQ RESPUBLIKASI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT ............................................................ 5
I.1. XXR ning geografik joylashuvi ................................................................................................................................ 5
I.2. Tabiiy sharoit va resurslar ........................................................................................................................................ 7
I.3. Hozirgi Xitoy Xalq Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ...................................................................... 9
II BOB. XXR IQTISODIYOTI KOMPLEKSINING XUSUSIYATLARI ................................................................. 15
II.1. XXR iqtisodiyoti tahlili ......................................................................................................................................... 15
II.2. XXR iqtisodiyot majmuasini rivojlanish tarmoqlarini xususiyatlari .................................................................... 19
II.3. XXR tashqi siyosiy-iqtisodiy aloqalari ................................................................................................................. 24
XULOSA ...................................................................................................................................................................... 28
FOYDALANILGAN MANBALAR RO’YXATI ........................................................................................................ 29
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. So’nggi o’n yillikda jahon iqtisodiyoti
markazlaridan biriga aylanib borayotgan Xitoy milliy iqtisodiyotining jadal
yuksalishi mahalliy va jahon adabiyotida faol muhokama qilinmoqda. Xitoy Xalq
Respublikasi erishgan yutuqlar murakkab iqtisodiy muammolar bilan chambarchas
bog’liq bo’lib, jahon iqtisodiy nisbatlarini o’zgartirish yo’llari oldindan aytib
bo’lmaydigan bo’lib qolayotgan bir sharoitda mavjud vaziyatni xolis tahlil qilish
dolzarb zarurat hisoblanadi.
Ushbu mavzu o’rganish uchun ham dolzarbdir, chunki hozirgi vaqtda
Belarus Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasida do’stona munosabatlar
rivojlanmoqda. Natijada XXR iqtisodiyotini, xususan, iqtisodiy kompleksini
o’rganish zarurati tug’iladi.
Xitoy nafaqat sanoatlashtirishni kech boshladi, balki iqtisodiy kompleksning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining juda past boshlang’ich darajasiga ega edi.
Evropa va Amerikada sanoatlashtirishning boshida aholi jon boshiga daromadlar
xuddi shu bosqichdagi Xitoyga qaraganda ancha yuqori edi. 1950-yillarda
Xitoyning aholi jon boshiga daromadi pastligi Yevropa va Amerikaning
sanoatlashgan mamlakatlariga nisbatan rivojlanishdagi katta farqni aks ettirdi.
Iqtisodiy islohotlar yo nalishi 1978-yil oxirida e lon qilindi. Ushbu islohotlardanʻ ʼ
so ng XXR aql bovar qilmaydigan muvaffaqiyatlarga erishdi, biroq ko plab
ʻ ʻ
ekspertlar jadal rivojlanish bilan bog liq salbiy tendentsiyalarni ham
ʻ
ta kidlamoqda: ijtimoiy tengsizlikning halokatli o sishi, davlatning ko p qismini
ʼ ʻ ʻ
yo qotish. egalik qiluvchi korxonalar va yuqori ishsizlik.
ʻ
Turli manbalardan olingan XXRning turli iqtisodiy ko’rsatkichlari ish
sahifalarida jadval va rasmlarda (diagrammalar, diagrammalar) aks ettirilgan.
Ushbu asarni yozishda turli xil manbalar o’rganildi va foydalanildi: 20-asr
oxiridagi ilmiy adabiyotlardan boshlab. va dunyodagi yetakchi tashkilotlarning
so’nggi ma’lumotlari bilan yakunlanadi. Xususan, XXR rivojlanishining so’nggi
tendensiyalarini aks ettiruvchi “Jahon iqtisodiyoti va jahon munosabatlari”
3

jurnalidan foydalanildi. Statistik ma’lumotlar Birlashgan Millatlar Tashkilotining
Inson taraqqiyoti to’g’risidagi hisobotidan (2006), Belarus Respublikasi Statistika
vazirligining veb-saytidan, AQSh Markaziy razvedka boshqarmasi veb-saytidan,
Jahon bankining veb-saytidan olingan.
Kurs ishining maqsadi. XXR iqtisodiy kompleksi rivojlanishining umumiy
manzarasini ko’rsatish va bugungi kunda XXR qanday natijalarga erishayotganini
ko’rsatish.
Kurs ishining vazifalari: 
Xitoy xo’jalik tizimining asosiy yo’nalishlarini ochib berish;

Xitoy iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyalarini hisobga olish.

Yakuniy jadval va xulosa chiqarish
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatilardan iborat.
4

I BOB. XITOY XALQ RESPUBLIKASI HAQIDA UMUMIY
MA’LUMOT
I.1. XXR ning geografik joylashuvi
Aholi soni bo’yicha dunyodagi eng katta davlat (1,35 milliarddan ortiq
kishi), aholining asosiy qismini etnik xitoylar tashkil etadi. Xitoyning poytaxti -
Pekin.
Xitoy Sharqiy Osiyoda joylashgan. Xitoyning maydoni 9,6 million km².
Xitoy Osiyodagi eng katta davlat va dunyodagi uchinchi yirik davlat bo’lib, faqat
Rossiya va Kanadadan keyin. Yagona Xitoy vaqt mintaqasi UTC+8.
Qadim zamonlardan beri Xitoy Yevropa va Markaziy Osiyo
mamlakatlarini mashhur “Ipak yo li” orqali bog lab kelgan. Va 19-asrda Rossiyaʻ ʻ
va Xitoyni mamlakatning shimoliy-sharqiy qismida temir yo’l liniyasining
qurilishi bog’ladi, bu 1904-1905 yillarda Xitoyning Sharqiy temir yo’li (CER) edi.
Rossiya, Xitoy va Yaponiyaning birgalikdagi nazorati ostida edi va keyinchalik
Manchukuo hokimiyatiga bepul topshirildi. Endi Rossiya, Xitoy va Yaponiya
yangi aviakompaniyalar va gavjum dengiz yo’llari orqali bog’langan. Xitoyning
eng yirik porti Shanxay bo lib, respublikani dunyoning barcha mamlakatlari:
ʻ
Amerika, Angliya, Fransiya, Braziliya, Kanada, Avstraliya va boshqalar bilan
bog lovchi shahardir. Va 1984 yilda Xitoy hukumati tashqi iqtisodiy aloqalarni
ʻ
yo’naltirish huquqini olgan 14 ta qirg’oq shaharlarini tashqi dunyoga ochishga
qaror qildi. Shuningdek, to’rtta erkin iqtisodiy zona tashkil etildi. Ularning eng
kattasi - Shenzhen - Gonkong yaqinida joylashgan.
Sharqdan Xitoyni Tinch okeanining g’arbiy dengizlari suvlari yuvib turadi.
Shimoli-sharqda Xitoy Shimoliy Koreya va Rossiya, shimolda - Mo’g’uliston,
shimoli-g’arbda - Rossiya va Qozog’iston, g’arbda - Qirg’iziston, Tojikiston va
Afg’oniston bilan, janubi-g’arbda - Pokiston, Hindiston, Nepal va boshqa davlatlar
bilan chegaradosh. Butan , janubda - Myanma, Laos, Vetnam bilan.
Xitoy qirg’oqlari shimolda Shimoliy Koreya bilan chegaradan janubda
Vetnamgacha cho’zilgan va uzunligi 14500 km. Xitoyni Sharqiy Xitoy dengizi,
5

Koreya ko rfazi, Sariq dengiz va Janubiy Xitoy dengizi yuvib turadi. Tayvanʻ
materikdan Tayvan bo’g’ozi orqali ajratilgan.
XXRning iqtisodiy va geografik joylashuvi juda foydali, chunki mamlakat
Tinch okeani sohilida joylashganligi sababli, Yangtzi daryosi orqali eng chekka
ichki burchaklardan dengizga chiqish imkoniyatiga ega. XXRning qirg’oqbo’yi
pozitsiyasi uning iqtisodiyoti va tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishga yordam
beradi.
6

I.2. Tabiiy sharoit va resurslar
Xitoy mineral resurslarga boy - ularning 140 turi mavjud. Mamlakat
ko’plab foydali qazilmalarning zaxiralari bo’yicha dunyoda birinchi o’rinlardan
birini egallaydi: ko’mir, neft, temir rudasi, boksit, volfram, molibden, qalay,
simob, qo rg oshin, rux. Mamlakat kuchli yoqilg’i-energetika bazasiga ega. Sanoatʻ ʻ
ko mir zahiralari jahon zahiralarining 1/3 qismini tashkil qiladi. Ko’mirning 50
ʻ
foizi Xitoyning shimolida, 1/5 qismi shimoli-g’arbiy viloyatlarda joylashgan.
Xitoyning neft havzalari notekis taqsimlangan. 1/3 Daqing Shenli konini beradi.
Bu erda moy nordon bo’ladi. Neft zaxiralari bo’yicha mamlakat dunyoda 14-
o’rinni egallaydi. Kelajakda neft Sariq, Janubiy Xitoy dengizlarining shelfida,
taxminan, ishlab chiqariladi. Xaynan.
Neft slanetslari zahiralari 7 mlrd.t.ni tashkil etadi.Xitoyda oltingugurt,
tuzlar, gips, mis, pirit, magnezit, asbest, grafit, fosforit, nikel, xrom, uran va
boshqalarning katta zaxiralari, temir rudasi – 50 milliard tonna (III o rin)
ʻ
dunyoda).
Mamlakatning shimoldan janubga va g’arbdan sharqqa bo’lgan uzunligi
tufayli tabiiy sharoitlari xilma-xildir.
Relefi tog li, respublika hududining 58% dengiz sathidan 1000 m
ʻ
balandlikda joylashgan, 12% tekisliklar. Xitoy 7 ta tabiiy hududga bo’lingan.
G arbiy qismi baland bo lib, Tibet platosi egallagan. Bu erda cho’llar: Tarim,
ʻ ʻ
Jungar, Gobi, Alashan. Sharqiy qismini Buyuk Xitoy tekisligi va Loess platosi
egallaydi.
Iqlim. Xitoy 3-o’rinda iqlim zonalari: mo’’tadil, subtropik, tropik.
Xitoyning sharqiy qismi mussonlar ta’sirida.
Ichki suvlari - Yantszi, Xuan Xe, Sutszyan, Songxua daryolari (ularning
umumiy uzunligi 227 ming km); ko’llarning maydoni 80 ming km2, muzliklar,
kanallar, er osti suvlari mavjud; ular notekis taqsimlanadi. Mamlakat suv
resurslariga boy va dunyoda birinchi o’rinlardan birini egallaydi. Hozirgi vaqtda
gidroenergetika salohiyatidan 9 foiz foydalanilgan.
7

Shimoli-sharqidagi tuproqlar jigarrang o rmon, o tloq, chernozem; shimoli-ʻ ʻ
g’arbiy qismida - kulrang-jigarrang, tog’li dasht; janubda - qizil yer, sariq tuproq.
O’simlik qoplami xilma-xildir. Noyob daraxtlar: Dahuriya lichinkasi,
Koreya sadri, Tayvan qarag’ayi, metasekvoya, qizil sarv, tung, lak, kofur
daraxtlari, magnoliya, kameliya, bambuk va boshqalar daryoning janubida. Yantszi
- subtropik doimiy yashil o’rmon. G’arbiy qurg’oqchil rayonlarning o’simliklari
yomon.
Hayvonot dunyosida 2 ming turdagi baliq, 1,1 ming turdagi qushlar, 450
turdagi yovvoyi hayvonlar mavjud. Noyob hayvonlar: bambuk ayiq, qizil sincap,
Yangjing timsoh, oltin maymun, Amur yo’lbarsi, mushk kiyik va boshqalar
janubda - lemurlar, karkidonlar, tapirlar; cho’llarda - kulanlar, jayronlar,
Prjevalskiy oti va boshqalar.
8

I.3. Hozirgi Xitoy Xalq Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
Hududi bo yicha dunyoning uchinchi yirik davlati bo lgan XXR Markaziyʻ ʻ
va Sharqiy Osiyoda joylashgan. Mamlakat sharqdan g arbga 5700 km, shimoldan
ʻ
janubga 3650 km ga cho zilgan. Mamlakat 16 ta shtat va hududlar bilan
ʻ
chegaradosh. Xitoy MDH davlatlari bilan juda uzun chegaraga ega (XXR barcha
chegaralarining 1/3 qismi).
1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi e’lon qilinganidan buyon mamlakatda
Kommunistik siyosiy partiya (KKP) rahbarligida ko’ppartiyaviy hamkorlik va
siyosiy maslahatlashuvlar tizimi joriy etildi. Xitoyda Kommunistik partiyadan
tashqari yana 8 ta siyosiy partiya mavjud bo’lib, ular demokratik deb ataladi.
Davlatga har qanday muhim chora-tadbirlar yoki mamlakat va xalq uchun muhim
bo’lgan muammolarni hal qilish kerak bo’lganda, KPK birinchi navbatda barcha
millat va doiralarning partiyaviy va partiyasiz demokratik arboblari bilan
maslahatlashadi va konsensusga erishgandan so’ng, yechim ishlab chiqadi.
KKPning oliy boshqaruv organi Milliy partiya qurultoyi va u saylagan
Markaziy Qo’mitadir.
Davlat hokimiyatining oliy organi Butunxitoy xalq vakillari kongressidir.
Uning doimiy organi Butunxitoy xalq vakillari kengashining doimiy qo’mitasidir.
Dunyoning aksariyat mamlakatlari parlamentlari bilan solishtirganda, NPC ham
vakillik organlarining turlaridan biridir. Uning asosiy vakolatlari qonunlar qabul
qilish, eng muhim masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilish, davlat rahbarlarini
saylash va nazoratni amalga oshirish bilan cheklangan. Har bir chaqiriq Butunxitoy
xalq vakillari kongressining vakolat muddati besh yil.
Davlat boshlig i — Xitoy Xalq Respublikasi raisi. U Xitoy Xalq
ʻ
Respublikasining tashqi munosabatlarda vakili bo’lib, o’z vakolatlarini XXR va
XXR Doimiy qo’mitasi qarorlari asosida amalga oshiradi.
Ma muriy-hududiy bo linish bo yicha butun mamlakat viloyatlar, avtonom
ʼ ʻ ʻ
viloyatlar va markaziy bo ysunuvchi shaharlarga bo lingan. Viloyat darajasidagi
ʻ ʻ
ma’muriy birliklar eng yuqori mahalliy ma’muriy birlikdir. Quyi ma muriy
ʼ
9

birliklar okruglardir. Viloyatlar va okruglar orasidagi intervalda viloyatga
bo’ysunuvchi tumanlar va shaharlar mavjud. Kichik shaharlar va volostlar
grafliklarga bo’ysunadi, ikkinchisi esa keng qishloq joylarining quyi ma’muriy-
hududiy birliklari hisoblanadi.
Mamlakatning kontinental qismidagi umumiy aholi soni 1 milliard 368
million 830 ming kishini tashkil etadi va dunyodagi eng katta aholi hisoblanadi.
Aholi o’sishini sekinlashtirish uchun Xitoy rejalashtirilgan bola tug’ish siyosatini
qabul qildi. Umuman olganda, shahar oilalarida har bir er-xotinning faqat bitta
farzandi bor. Qishloqlarda va milliy hududlarda odatda ikkitasi bor. Xitoy
aholisining tabiiy o’sishi allaqachon o’rtacha darajaga tushib qolgan bo’lsa-da, u
katta bazaviy ko’rsatkich tufayli yildan-yilga oshib bormoqda.
Mamlakatda urbanizatsiya darajasi ancha past. Shunday qilib, Xitoy
aholisining 64 foizi qishloq aholisi va atigi 36 foizi shaharliklardir. Qishloq
aholisining 64 foizi mehnat resurslarining ulkan zaxirasini tashkil etadi.
Iqtisodiyotning jadal rivojlanishining yechimi aholining qishloqlaridan shaharga
ko’chishidadir. 90-yillardan beri. 20-asrda Xitoy qishloq aholisining shaharlarga
kirib kelishi tezlashdi. BMT prognozlariga ko’ra, Xitoy shaharlari aholisi 2030-
yilga borib 884 millionga ko’payadi. Boshqacha qilib aytganda, bu mamlakat
umumiy aholisining 59,1 qismini tashkil qiladi va o’sha vaqtga kelib, odatda, jahon
o’rtacha ko’rsatkichiga etadi.
Xitoyda 15 yoshdan 64 yoshgacha bo’lgan 880 million kishi bor. Ushbu
toifadagi odamlar "sof demografik foyda" davrini boshdan kechirmoqda. Xitoyda
sarmoya kiritayotgan va korxonalar ochayotgan ko’plab xorijiy ishbilarmonlar
ushbu yirik, arzon ishchi kuchiga jalb qilinmoqda. Xalq ta’limi rivojlanishi bilan
ishchilarning umumiy sifati yaxshilanadi va Xitoy uzoq vaqt davomida ishchi
kuchida o’z ustunligini saqlab qoladi.
Xitoyning resurslariga kelsak, ular ko’pincha kam baholanadi yoki
noto’g’ri baholanadi. Xitoy allaqachon Boeing samolyotlari va amerikalik
dastgohlar ishlab chiqaruvchilari uchun eng yirik bozor hisoblanadi va
mamlakatning avtomobil bozori dunyodagi eng istiqbolli bozorlardan biridir. Xitoy
10

Volkswagen mahsulotlari uchun eng katta bozor hisoblanadi.
Xitoyning kattaligi uning ulkan mehnat zaxirasiga ega ekanligini anglatadi,
bu nafaqat tuganmas mehnatning kam maoshli manbai, balki juda ko’p va ko’payib
borayotgan muhandislar, olimlar va yuqori malakali texnik xodimlarni o’z ichiga
oladi. Ularning aksariyati davlat tomonidan moliyalashtiriladigan ilmiy-tadqiqot
institutlarida yoki xorijiy transmilliy korporatsiyalarning texnologik markazlarida
ishlaydi, ularning soni sezilarli darajada oshib bormoqda.
1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topgandan keyin mamlakatda
yuqori darajada markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi ishladi. Rejali iqtisodiyot -
bu iqtisodiyot resurslarni taqsimlash hukumat tomonidan markazlashtirilgan holda
nazorat qilinadi; xalqaro statistikada bu atama sotsialistik mamlakatlarga nisbatan
ishlatilgan. 1978 yilda Xitoyda tub islohotlar boshlandi, rejali iqtisodiyot bozor
iqtisodiyotiga aylandi. Bu "ikkinchi inqilob" deb ataldi.
Xitoyda islohot va ochilish tarixi ikki katta davrga bo’lingan. Birinchisi
1978-1991 yillarni qamrab oladi. Bundan tashqari, 1978 yildan 1984 yilgacha
islohot asosan qishloqda, shaharlarda esa korxonalarning mustaqilligini
kengaytirish bo’yicha tajriba o’tkazildi. Bu vaqtda 4 ta maxsus iqtisodiy zona va
14 ta qirg oqbo yi port shaharlari tashkil etildi. Maxsus iqtisodiy zonaʻ ʻ
(qisqartirilgan EIZ yoki EIZ) - bu hududning qolgan qismiga nisbatan alohida
huquqiy maqomga ega va milliy yoki xorijiy tadbirkorlar uchun imtiyozli iqtisodiy
sharoitlarga ega bo’lgan hududlardagi cheklangan hudud. Bunday zonalarni
yaratishdan asosiy maqsad davlatning butun yoki alohida hudud sifatida
rivojlanishining strategik muammolarini: tashqi savdo, umumiy iqtisodiy, ijtimoiy,
mintaqaviy va ilmiy-texnikaviy muammolarni hal qilishdan iborat. 1984-1991
yillarda islohot butunlay yo’lga chiqdi va shaharlar uning markaziga aylandi. Bu
vaqtda korxona islohoti tajribadan o’tkazildi, Yangtze deltasi va boshqa
hududlarga kirish imkoniyati ochildi va Shanxayda yangi hudud bo’lgan Xaynan
maxsus iqtisodiy zonasi va Pudong paydo bo’ldi.
Ikkinchi davr 1992 yilda boshlangan va hozirgi kungacha davom etmoqda.
Bu institutsional innovatsiyalarning islohot davri bo’lib, uning maqsadi sotsialistik
11

bozor iqtisodiyoti tizimini yaratishdir. Islohotda asosiy e’tibor davlat korxonalarini
zamonaviy korxonalar rejimiga o’tkazishga qaratilgan. Shu bilan birga,
makrotartibga solish tizimi, shuningdek, moliya, byudjet va tashqi savdo tizimlari
o’zgartirilmoqda. Davlat organlarining funksiyalari o’zgartirilmoqda. Xitoyning
2001 yilda JSTga a’zo bo’lganidan so’ng, qirg’oqbo’yi mintaqalaridan
mamlakatning ichki qismiga tarqaladigan tashqi dunyoga ochiqlik tobora keng
ko’lamli va ko’p qirrali bo’lib bormoqda.
Xitoyda islohot va ochiqlik bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.
Islohot qishloqdan boshlanib, asta-sekin shaharga tarqaldi. Narx islohoti ikki
yo’nalishli narx tizimini bosqichma-bosqich bir yo’nalishli tizimga aylantirdi va
nihoyat bozor narxlarini joriy etdi. Davlat sektorini strategik tartibga solish bilan
bir vaqtda nodavlat tarmoqlarning rivojlanishi ta’minlanadi, aralash iqtisodiyot
yaratiladi, uning asosini bir vaqtning o’zida turli mulkchilik shakllari mavjud
bo’lgan davlat sektori tashkil etadi. Davlat va davlat siyosatiga tayanishdan asta-
sekin bozor va qonunga tayanishga o’tadigan davlat korxonalarini isloh qilish
zamonaviy korxona rejimini yaratishga yordam beradi. Tashqi dunyoga ochiqlik
asta-sekin janubi-sharqiy qirg’oq mintaqasidan mamlakatning barcha qirg’oqbo’yi,
chegara va ichki hududlariga tarqalmoqda. Birinchi o’rinda turadigan va asosiysi
bo’lgan iqtisodiy islohot boshqa barcha islohotlarni bosqichma-bosqich turtki
beradi.
20 yildan ortiq vaqt oldin Xitoy sotsialistik bozor iqtisodiyotiga asos soldi.
1979 yildan boshlab ishlab chiqarish va iqtisodiy mustaqillikni kengaytirish
islohoti asta-sekin rivojlana boshladi va doimiy ravishda chuqurlasha boshladi.
Dastlab davlat siyosati asosida korxonalar huquqlarini oshirdi, keyin esa
konstitutsiyaviy innovatsiyalar orqali korxonalarning faol faoliyat yuritish
mexanizmini yaratishga o’tdi. Natijada korxonalar tovar ishlab chiqaruvchi va
o zini-o zi boshqarish va o zini-o zi ta minlash asosida faoliyat yurituvchi xo jalikʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
yurituvchi subyektlarga aylandi.
1988 yilda Xitoyda ishlab chiqarish komponentlarini bozorga chiqarish
boshlandi. 90-yillarda bu jarayon tezlashdi. Yer, kapital va mehnat bozoriga tez
12

kirib borish yer, fond, ssuda, mehnat va boshqa bozorlarning g’ayrioddiy tez
rivojlanishiga sabab bo’ldi. Ilmiy, texnik va axborot bozorlari ham asta-sekin
vujudga keldi.
Ayni paytda juda kam narxlar hali ham nazorat qilinmoqda. Sanoat
mahsulotlari orasida bular asosan neft, po’lat va boshqalar narxlaridir. Agar
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini oladigan bo’lsak, unda davlat faqat uning bir
qancha asosiy turlari, masalan, g’alla va paxta narxlarini va bundan tashqari, faqat
davlat xaridlarini nazorat qiladi. Dehqonlar ortiqcha mahsulotni bozor bahosida
sotadilar.
Ikkinchidan, uzoq yillar davomida mavjud bo’lgan unitar davlat sektorining
o’zgarishi natijasida sotsialistik jamoat mulki hukmronligi ostida iqtisodiyotning
turli tarmoqlarini birgalikda rivojlantirish manzarasi paydo bo’ldi.
Uchinchidan, bilvosita makroregulyatsiyaning dastlabki shakli yaratildi.
Xitoy to’g’ridan-to’g’ri, tabiiy boshqaruv asosiy narsa bo’lgan rejali iqtisodiyot
davridagi makro boshqaruvdan voz kechdi. Iqtisodiyotni sof ma’muriy dastaklar
orqali nazorat qilish asta-sekin bozorni tartibga solish bilan almashtirildi, asosan
iqtisodiy va huquqiy chora-tadbirlar asosida amalga oshirildi.
To’rtinchidan, ijtimoiy ta’minot sohasida muhim o’zgarishlar ro’y berdi.
Islohotdan oldin ishchi va xizmatchilarning ish joyi jamiyatga o’xshash kichik
tizim edi. Hozirgi vaqtda Xitoyda tizim shakllangan davlat, tashkilotlar va
fuqarolarning birgalikdagi ishtirokiga asoslangan ijtimoiy ta’minot.
Xitoyning islohot va ochiqlikni bosqichma-bosqich amalga oshirishi davlat
va jamiyatni doimiy barqarorlik holatida saqlashga yordam berdi.
Xitoyning iqtisodiy islohotlarining ajralmas qismi “oshkoralik siyosati”
(“Kaifang”) edi. Bu Xitoy iqtisodiyotiga kreditlar, to g ridan-to g ri investitsiyalarʻ ʻ ʻ ʻ
ko rinishida xorijiy kapitalni jalb qilish, xorijiy hamkorlar bilan qo shma
ʻ ʻ
korxonalar tashkil etish va EIZlar orqali kapital jalb qilish siyosatidir.
Birinchi erkin iqtisodiy zona kichik Shenchjen qishlog’ida 1979 yilda
tashkil etilgan. Oradan 10 yildan kamroq vaqt o’tgach, Shenchjen 2 million aholiga
ega zamonaviy shaharga aylandi va 1990 yilda chet el kapitali ishtirokidagi 3000
13

dan ortiq korxonalar mavjud edi. shundan 2000 ga yaqini chet el-xitoy qo shmaʻ
korxonalari, 354 tasi esa butunlay xorijiy korxonalar edi.
EIZni tashkil etishning asosiy maqsadlari:
1. xorijiy kapital, ilg’or texnika va texnologiyalarni jalb qilish, boshqaruv
tajribasini egallash, milliy kadrlar tayyorlash;
2. eksport valyuta tushumining oshishi;
3. islohotni rag’batlantirish, uning chora-tadbirlarini dastlabki «sinovdan»
o’tkazish;
4. tabiiy resurslardan samarali foydalanish;
5. butun mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishni rag’batlantirish, ilg’or
xorijiy texnologiya va boshqaruv tajribasini mamlakat ichki hududlariga o’tkazish;
6. Xitoy emigratsiyasining moliyaviy imkoniyatlarini safarbar etish;
7. mamlakatning barcha turdagi maxsus zonalari joylashgan hududlarini
jadal rivojlantirishni ta’minlash.
Xitoyning EIZlarning rivojlanishiga ikkala ob’ektiv omillar ham ijobiy
ta’sir ko’rsatdi: arzon narxlar va ortiqcha ishchi kuchi; qulay geografik joylashuvi
(dengizga chiqish, portlarning mavjudligi), Gonkong, Makao va Tayvanga
yaqinligi; Xaynanda - turizm, metallurgiya va tropik qishloq xo’jaligini
rivojlantirish uchun qulay tabiiy resurslar mavjudligi; va sub’ektiv: xorijiy kapital
uchun huquqiy kafolatlar; iqtisodiy foyda; zonalarni rivojlantirish uchun butun
mamlakatdan resurslar oqimi.
2002 yil boshiga kelib Xitoyda 6 ta maxsus iqtisodiy zona, 30 dan ortiq
davlat iqtisodiy va texnik rivojlanish zonalari, 14 ta ochiq portlar, shuningdek,
boshqa erkin savdo zonalari, bojxona hududlari, maxsus soliq va savdo maqomiga
ega bo lgan hududlar va hududlar mavjud edi. EIZlar mamlakatning iqtisodiy
ʻ
jihatdan eng rivojlangan hududlari hisoblanadi. Oltita EIZdan to rttasi janubi-
ʻ
sharqiy sohilda joylashgan.
14

II BOB. XXR IQTISODIYOTI KOMPLEKSINING XUSUSIYATLARI
II.1. XXR iqtisodiyoti tahlili
Xitoyning jahon iqtisodiyotidagi roli. Hatto yigirmanchi asrning o’rtalarida
ham. Xitoy ancha qoloq, asosan agrar mamlakat edi; uni ko’pincha "Osiyoning
kasal odami" deb atashgan. O’shandan beri bor-yo’g’i bir necha o’n yillar o’tdi,
biroq mamlakat tarixi uchun nisbatan qisqa vaqt ichida Xitoyning jahon
iqtisodiyotidagi roli o’zgardi. Buni, birinchi navbatda, mamlakat yalpi ichki
mahsuloti bo’yicha ma’lumotlar tasdiqlaydi. Agar bu ko’rsatkichni rasmiy kurs
bo’yicha hisoblasak, 2000-yilda yalpi ichki mahsulot (taxminan 1,1 trillion dollar)
bo’yicha Xitoy dunyoda oltinchi o’rinni egalladi. Agar uni xarid qobiliyati pariteti
bo’yicha hisoblasak, o’sha yili u 4,9 trln. dollarni (yoki jahon yalpi ichki
mahsulotining 10 foizini) tashkil etdi, bu Xitoyni AQShdan keyin ikkinchi o’ringa
qo’ydi. Taqqoslash uchun shuni ta’kidlashimiz mumkinki, 1950 yilda mamlakat
yalpi ichki mahsuloti (PPP bo’yicha) atigi 280 milliard dollarni, 1980 yilda esa 680
milliard dollarni tashkil etdi
2003 yilga kelib, Xitoy (shu jumladan Gonkong) joriy valyuta kurslari
bo’yicha (1,38 trillion dollar) o’lchanadigan YaIM hajmi bo’yicha dunyoda
beshinchi, sotib olish qobiliyati pariteti (5,8 trillion dollar) bo’yicha esa ikkinchi
o’rinni egalladi.
2006 yil natijalari XXR uchun haqiqatan ham ajoyib bo’ldi: xarid qobiliyati
pariteti bo’yicha YaIM 10 trillionga yetdi. dollar (AQShdan keyin 2-o rin), YaIMʻ
– 2,512 trln. dollarni tashkil etdi, yalpi ichki mahsulotning o’sishi 10,5 foizni
tashkil etdi (10-o’rin).
Ulkan iqtisodiy salohiyatga ega bo lgan mamlakat sanoat va qishloq
ʻ
xo jaligi mahsulotlarining ko p turlari bo yicha yetakchi mamlakatlardan biri
ʻ ʻ ʻ
bo lib, aholi jon boshiga ishlab chiqarish va aholi daromadlari darajasi bo yicha
ʻ ʻ
YaIMning o sish sur atlari (yiliga 7-9%) juda yuqori. aholi soni bo’yicha nisbatan
ʻ ʼ
qashshoq mamlakatlar qatoriga kiradi.
15

Agar sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi doirasidan chiqsak, 2-
jadval ma’lumotlariga temir yo’llarning yuk aylanmasi (AQShdan keyin ikkinchi
o’rin), oltin-valyuta zaxiralari (Yaponiyadan keyin ikkinchi) kabi muhim
ko’rsatkichlarni qo’shishimiz mumkin . Shuning uchun ham Xitoy jahon
iqtisodiyotining yetakchi o’nta markazlari orasida muhim o’rinni egallaydi. Sanoat
ishlab chiqarishining umumiy hajmi bo’yicha esa AQShdan keyin ikkinchi o’rinda
turadi.
Iqtisodiy rivojlanish. Bugungi kunda Xitoy eng tez rivojlanayotgan
mamlakatdir, ammo sanoatlashgan iqtisodiyot maqomiga hech qanday mos
kelmaydi. Uning asosiy yutuqlari jadal sanoatlashtirish, qulay investitsiya muhitini
yaratish, qashshoqlikni nisbatan bartaraf etish va barqaror iqtisodiy o’sishning eng
muhim shart-sharoitlarini shakllantirishdir.
Xitoy va xorijiy tadqiqotlarga ko’ra, islohotlar va ochiqlik siyosati
boshlanganidan keyin yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarining ildizi barcha ishlab
chiqarish omillarining umumiy unumdorligini sezilarli darajada oshirishda yotadi.
1978-1995 yillarda. Xitoyda iqtisodiy o’sishning to’rtta manbasini ajratib
ko’rsatish mumkin: 1) ishchi kuchi o’sishining yuqori sur’atlari (2,6%); 2) - 1952-
1978 yillardagidan past bo’lsa-da, kapital jamg’arishning yuqori sur’atlari (9,3%).
(11,55%); 3) - inson kapitalining o’sishi (ish bilan band bo’lganlarning o’rtacha
ta’lim darajasi 15 yoshdan yuqori), - 2,2%; 4) – islohotdan oldingi davr (1952–
1978) bilan solishtirganda barcha ishlab chiqarish omillarining jami majburlash
darajasining -1,8% dan +3,3–4,6% gacha oshishi.
1995-2001 yillarda iqtisodiy o’sish sur’atlari uzoq vaqt davomida
kuzatilgandan (9,3-9,5%) pastroq (8,2%) bo’ldi. O’sish manbalarida muhim
o’zgarishlar ro’y berdi: a) bandlik o’sishi sezilarli darajada sekinlashdi, bor-yo’g’i
1,2%; yuqori iqtisodiy o’sish bandlikning past o’sishi bilan birga keldi; b) kapital
jamg’arishning o’sishi (11,8%), 1978-1995 yillardagi ko’rsatkichlardan 2,5% ga
oshdi. Bu dunyodagi eng yuqori ko’rsatkich va dunyodagi eng tez kapital
chuqurlash jarayoni edi. Uning tezligi 1978-1995 yillardagidan oshib ketdi. 4% ga,
bu esa ishchi kuchining kapital bilan almashtirilishi va siljishidan dalolat beradi; v)
16

inson kapitalining o’sishi 2,8% ni tashkil etdi. 2003 yilda to’liq o’rta va oliy
ta’limga qabul qilishning ko’payishi bilan Xitoy o’quvchilar soni bo’yicha
dunyoda birinchi o’rinni egalladi; d) barcha ishlab chiqarish omillarining umumiy
unumdorligi sezilarli darajada 0,3-2,3% gacha (ya’ni 2-3% ga) kamaydi. Shuning
uchun 1995-2001 yillarda. Kapital qo’yilmalar Xitoyda iqtisodiy o’sishning asosiy
manbaiga aylandi, shu bilan birga ishchi kuchi va mehnat unumdorligi sezilarli
darajada pasaydi.
XXRda iqtisodiy o’sishning o’rtacha yillik sur’atlari juda yuqori bo’lishiga
qaramay, bu juda notekis. O’sish dinamikasi davriy tendentsiyalar, ya’ni, bir
tomondan, o’sishning keskin tezlashishi va inflyatsiyaning portlashi o’rtasidagi
tebranishlar, ikkinchi tomondan, iqtisodiy o’sishning deflyatsion sekinlashuvi bilan
tavsiflanadi. Ushbu tsikliklikning sabablari iqtisodiyotdagi institutsional
islohotlarning to’liq emasligi, xususan, davlat sektori va tegishli iqtisodiy
tuzilmalarda "yumshoq byudjet cheklovlari" muhitini saqlab qolish bilan bog’liq.
Sanoat tuzilishi. Xalq hokimiyati yillarida XXR iqtisodiyotining tarmoq
tarkibi ham sezilarli darajada o’zgarib, agrar mamlakatdan industrial-agrar
mamlakatga aylandi. 1950-yillarning boshlarida. uning yalpi ichki mahsuloti
tarkibida qishloq xo’jaligining ulushi 50%, sanoatning ulushi - 17,5%, lekin 2000
yilda mos ravishda 16,5% va 44%. Xizmat ko’rsatish sohasining ulushi allaqachon
1/3 dan oshdi.
Hozirgi vaqtda (2006 y.) qishloq xo jaligining ulushi 11,9%, sanoatdaʻ
48,1%, xizmatlar 40%. Bu ko’rsatkichlar har yili yuqori rivojlangan davlatlar
darajasiga intilmoqda. XXR aholi soni bo yicha yetakchi bo lganligi sababli u eng
ʻ ʻ
ko p ishchi kuchiga ega – 798 million kishi. Qizig’i shundaki, qishloq xo’jaligida
ʻ
band bo’lganlar sanoat va xizmat ko’rsatish sohasiga qaraganda ancha ko’p:
qishloq xo’jaligi - 45%, sanoat - 24%, xizmatlar - 31%.
Xitoy sanoati an’anaviy va zamonaviy sanoatning ko’p qismini ifodalovchi
turli o’lchamdagi korxonalarning kombinatsiyasi bilan tavsiflanadi. Sanoat
korxonalarining umumiy soni va ularda band bo lganlar soni bo yicha Xitoy
ʻ ʻ
dunyoda birinchi o rinda turadi (798 million kishi).
ʻ
17

Xitoy sanoat ishlab chiqarishining asosini og’ir sanoat tashkil etadi. Ular
sanoat mahsulotining yarmini ishlab chiqaradi, barcha sanoat xodimlarining 3/5
qismi jamlangan. Xitoyning an’anaviy sanoati (to’qimachilik, ko’mir, qora
metallurgiya) bilan bir qatorda, neft qazib olish va neftni qayta ishlash,
elektroenergetika, kimyo, mashinasozlikning turli tarmoqlari (aviatsiya,
elektronika va boshqalar).
Oxirgi 10-15 yil ichida BMTning qashshoqlik chegarasidan (kuniga 2
dollar) pastda yashayotgan xitoylik aholi ulushi 55-60 foizdan 25-35 foizgacha
kamaydi . Bugungi kunda yalpi ichki mahsulotning 2,1 foizi ta’limga, 1,9 foizi
sog’liqni saqlashga yo’naltirilmoqda. 1970 yildan 2000 yilgacha mamlakatda
o’rtacha umr ko’rish 63,2 yoshdan 71 yoshga oshdi, chaqaloqlar o’limi esa 85 ‰
dan 31 ‰ gacha kamaydi. Natijada yuqori malakali va hozirda o’rta sinfning
tayanchini tashkil etuvchi sanoat ishchilari va xizmat ko’rsatish sohasi ishchilari
sinfini shakllantirish haqida gapirish mumkin bo’ldi.
Bularning barchasi Xitoyda barqaror iqtisodiy o’sish uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratadi; 1997 yil va undan keyingi 2001-2002 yillardagi Osiyo
moliyaviy inqirozi tasodif emas. global investitsion inqiroz uni amalda chetlab
o’tdi. Qo’lga olish strategiyasini qabul qilgan boshqa Osiyo davlatlarining
tajribasini hisobga olsak, Xitoy o’n yillik avvalgi o’sishni kutishi mumkin, deb
taxmin qilish mumkin. Hozirgi xalqaro vaziyatning asosiy parametrlarini saqlab
qolgan holda, Xitoy dunyodagi eng barqaror iqtisodiyotlardan biri maqomini
saqlab qoldi.
Xitoy hali ham yuanning qisman konvertatsiyasi va kapital cheklovlarini
saqlab qolmoqda. Valyuta bozorlarining rivojlanishidan voz kechish, milliy
valyuta kursi bo’yicha spekulyativ o’yinlarning yo’qligi unga Janubi-Sharqiy
Osiyodagi moliyaviy inqiroz davrida omon qolishga yordam berdi.
18

II.2. XXR iqtisodiyot majmuasini rivojlanish tarmoqlarini xususiyatlari
XXRda yirik ko’p tarmoqli sanoat yaratilgan. Rivojlangan sanoat
(to qimachilik, ko mir, qora metallurgiya) bilan bir qatorda neft qazib olish, neftniʻ ʻ
qayta ishlash, kimyo, aviatsiya, kosmik, aviatsiya, kosmik, elektronika kabi yangi
tarmoqlar ham paydo bo ldi. Sanoat korxonalarining umumiy soni va ularda band
ʻ
bo’lganlar soni bo’yicha Xitoy dunyoda birinchi o’rinda turadi. Hozirgi vaqtda
sanoatda band bo’lgan barcha mehnat resurslarining 3/5 qismi og’ir sanoatda
ishlaydi va sanoat mahsulotining yarmi ishlab chiqariladi. Butun dunyoda bo’lgani
kabi Xitoyda ham yangi va eng yangi texnologiyalar joriy etilmoqda, resurslar va
energiyani tejashga katta e’tibor qaratilmoqda.
Xitoy mohiyatan jahon qora metallurgiyasining asosiy “dvigateliga”
aylandi. 2004-2005 yillarda mamlakatda yangi po’lat ishlab chiqarish quvvatlari
ishga tushirilmoqda va Xitoy o’z importiga tobora kamroq bog’liq bo’ladi. Bu
jarayon allaqachon boshlangan. Agar 2004 yil boshida import eksportdan oyiga 3,4
million tonnaga ko’p bo’lgan bo’lsa, yil o’rtalarida bu farq 770 ming tonnagacha
kamaydi. Shunday qilib, mamlakat po’lat mahsulotlarini import qiluvchilar
toifasidan eksport qiluvchilar toifasiga o’tmoqda. Shu munosabat bilan, Xitoyga
po’lat mahsulotlari yetkazib beruvchilar yangi bozorlarni izlashlari kerak bo’ladi.
Shu bilan birga, ularni izlash kechikishi, keyin esa po’lat ishlab chiqaruvchi
korxonalar sotilmagan metall zahiralarini to’plashni boshlashi, bu esa po’lat
mahsulotlari narxining pasayishiga olib kelishi mumkinligini istisno etmaslik
kerak.
Rangli metallurgiyani rivojlantirish uchun katta xom ashyo zaxiralari
mavjud. Alyuminiy xomashyosi (Shansi, Xenan provinsiyalari), mis rudalari
(Anxuy, Yunnan, Gansu, Xubey provinsiyalari), qalay rudalari (Yunnan
provinsiyasi), simob, surma, nodir yer elementlari, oltin va kumush qazib olish
ko rsatilgan. Ko’pchilik rangli metallar ishlab chiqarish jadal sur’atlar bilan o’sib
ʻ
bormoqda, ammo alyuminiy, mis, qo’rg’oshin, ruxga bo’lgan talab ularni ishlab
19

chiqarishdan ko’p va ular chetdan keltiriladi. Shu bilan birga, qalay, simob va
surmaning ½ dan 2/3 qismigacha eksport qilinadi.
Xitoyning energetika sanoati o’zining rivojlanish ko’lami bilan dunyoda
ajralib turadi: mamlakat asosiy energiya tashuvchilarni ishlab chiqarish bo’yicha
dunyoda etakchi o’rinlardan birini egallaydi. Biroq, elektr energiyasi taqchilligi
iqtisodiy rivojlanishning asosiy tormozlaridan biridir. Xitoyning energetika
tarmog’ining o’ziga xos xususiyati juda ko’p miqdordagi notijorat yoqilg’ilardan
(qishloq xo’jaligi chiqindilari, daraxt kesish, qamish va boshqalar) foydalanishdir .
Asosan, Xitoyning energiyasi ko’mirdir. 1990-yillardan boshlab atom energiyasi
faol qo’llanila boshlandi - atom energetikasi rivojlandi. Xitoy gidroenergetika
resurslaridan foydalanishda sezilarli natijalarga erishdi.
Gaz sanoatining o’ziga xos xususiyatlari: tabiiy gazlarning nisbatan kichik
ulushi va sun’iy gazlarning katta ulushi, ularning barcha turlarining umumiy
cheklangan hajmi.
Neft sanoati yosh, jadal rivojlanayotgan sanoat bo’lib, uning ahamiyati
nisbatan katta neft zaxiralari (3900 mln.t., 2006), uni neft quvurlari orqali tashish
samaradorligi, iqtisodiyot va eksport ehtiyojlarining ortib borayotganligi bilan
belgilanadi. Xitoy kuchli neftni qayta ishlash sanoatini rivojlantirdi (329 million
tonna, 2005), Sharqiy Osiyoda birinchi va dunyoda AQShdan keyin ikkinchi. [o’n]
Mashinasozlik uzoq vaqtdan beri ekstensiv shaklda rivojlangan: mehnat
unumdorligi past bo’lgan korxonalar soni tez sur’atlar bilan ko’paydi, stanoklar
parki tez kengaydi, ishchilar soni ko’paydi. Hozirgi vaqtda Xitoyda Amerika
Qo’shma Shtatlaridagi kabi mashinasozlik va metallga ishlov berish korxonalari
soni taxminan bir xil, dastgohlar parki ko’proq, xodimlar soni esa 1,5 barobar ko’p.
Biroq, mehnat unumdorligi va umumiy ishlab chiqarish sezilarli darajada past.
So’nggi yillarda Xitoy iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarida sezilarli
o’sishga erishdi. Metallga bo’lgan talabni tez rivojlanayotgan metallni ko’p talab
qiladigan sanoatning metallga bo’lgan talabini qondirish uchun: qurilish sanoati
(uy-joy qurilishi, shuningdek, 2008 yilgi Olimpiya o’yinlari va 2010 yilgi
Butunjahon ko’rgazmasiga tayyorgarlik), mashinasozlik va xususan,
20

avtomobilsozlik (2003 yilda). Xitoyda 2002 yilga nisbatan 35,2 foizga ko’p
avtomobil ishlab chiqarildi, bu Xitoyni Amerika Qo’shma Shtatlari, Yaponiya va
Germaniyadan keyin dunyodagi to’rtinchi yirik avtomobil kuchiga aylantirdi; 2005
yilda mamlakat avtomobil ishlab chiqaruvchilari milliy assotsiatsiyasining
prognoziga ko’ra, Xitoy 2002 yilga nisbatan ko’proq avtomobil ishlab chiqaradi. 6
million avtomobil ishlab chiqaradi va dunyoda uchinchi o’rinni egallaydi),
kemasozlik (Xitoy bu sohada Janubiy Koreya va Yaponiyadan keyin dunyoda
uchinchi o’rinda turadi), aviatsiya sanoati, maishiy texnika sanoati va boshqa
sohalar - Xitoy . shuningdek, o’zining metallurgiya ishlab chiqarishini tez sur’atlar
bilan oshirmoqda.
Sanoatlashtirish (birinchi navbatda, qirg’oqbo’yi hududlariga ta’sir qiladi)
ta’sirchan natijalarga olib keldi. YaIMning yarmidan ko pi sanoatda ishlabʻ
chiqariladi, bu esa eksportning 75% ga yaqinini ta minlaydi. Garchi bu turdagi
ʼ
muvaffaqiyat asosan xorijiy ishlab chiqaruvchilarning kengayishi bilan bog’liq
bo’lsa-da, aynan Xitoyda nusxa ko’chirish mashinalarining 70%,
kompyuterlarning 50%, kompyuterlarning 50%, poyabzallarning 50%, maishiy
elektr jihozlarining 34% va boshqalar. ishlab chiqarilgan.
Kimyo sanoatining o’ziga xos xususiyati ishlab chiqarishning past
konsentratsiyasidir. Sanoat mahsulotining yarmidan ko pini ishlab chiqaradigan,
ʻ
asosan mahalliy ehtiyojlar uchun mo ljallangan ko plab kichik va mayda zavodlar
ʻ ʻ
60—70-yillarda qurilgan. 1970-yillarning oxiridan boshlab zamonaviy texnologiya
asosida ko pincha xorijiy kapital ishtirokida yirik korxonalar qurila boshlandi.
ʻ
[o’n]
Yengil sanoat Xitoy iqtisodiyotining an’anaviy tarmog’idir. Ulkan aholi
dunyoning eng yirik ichki bozorini yaratmoqda, amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlar jarayonida aholi turmush darajasining yuksalishi natijasida uning
salohiyati ortib bormoqda. Yengil sanoat ichki savdo hajmiga, aholi bandligiga,
qishloq xo jaligini, uni asbob-uskunalar, asosiy xom ashyo va materiallar bilan
ʻ
ta minlovchi bir qator mashinasozlik va kimyo sanoatining rivojlanishiga kuchli
ʼ
ta sir ko rsatadi. Bu Xitoy iqtisodiyotidagi eng tejamkor tarmoqlardan biridir.
ʼ ʻ
21

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi Xitoy iqtisodiyotining eng muhim
tarmog’i bo’lib, dunyodagi eng katta aholini oziq-ovqat bilan ta’minlashga
mo’ljallangan. Bundan tashqari, eksport qilinadigan sanoat mahsulotlari soni ortib
bormoqda . Xitoy qishloq xo’jaligi cheklangan yer resurslari sharoitida
rivojlanmoqda - haydaladigan erlarning maydoni taxminan 100 million gektarni
tashkil etadi, ya’ni. aholi jon boshiga 0,1 ga dan kam.
O simlikchilikda asosiy yo nalish g allachilikdir. 1995 yilda donningʻ ʻ ʻ
barcha turlarini yig’ish 466 million tonnaga etdi va Xitoy dunyoda etakchi bo’lib
qolmoqda.
Xitoyda chorvachilik tabiiy ozuqa bazasi - o’tloqlar va yaylovlarga
tayanadi. Ko chmanchi va yarim ko chmanchi chorvachilik ustunlik qiladi.
ʻ ʻ
Chorvachilik mamlakatning g arbiy, shimoli-g arbiy va shimoliy qurg oqchil
ʻ ʻ ʻ
hududlarida iqtisodiyotning mustaqil tarmog i hisoblanadi. Chorvachilikning
ʻ
asosiy tarmog i cho chqachilik (1995 y. 442 mln. bosh, dunyoda birinchi o rinda).
ʻ ʻ ʻ
[o’n]
Transport. Xitoyning jadal rivojlanayotgan iqtisodiyoti yuk tashishning
sezilarli o’sishiga olib keldi. 90-yillarning o’rtalarida tashilgan yuklar hajmi
bo’yicha asosiy transport turi avtomobil transporti edi (yuk tashishning umumiy
hajmining ½ qismidan ko’prog’i). Yuk aylanmasi bo’yicha yetakchi o’rinni suv
transporti (yuk aylanmasining umumiy hajmining qariyb yarmi), ikkinchi o’rinda
temir yo’l transporti (1/3 dan ortiq ko’rsatkich bilan) egallaydi. Bundan tashqari,
suv transportining, birinchi navbatda, dengiz transportining roli sezilarli darajada
oshdi, bu esa “ochiq eshiklar” siyosatini amalga oshirish va tashqi savdo yuk
tashish hajmini oshirish bilan bog’liq.
Sanoatning eng yangi tarmoqlari geografiyasi mahsulotlarning kam moddiy
sarflanishi, xom ashyo, detallar va konstruktiv bazaning yaxshi tashilishi tufayli
keng tarqalganligi bilan ajralib turadi, ular mamlakatning qirg’oqbo’yi qismidagi
yirik shaharlarda to’plangan.
Shunday qilib, XXR hozirda ham “eski” tarmoqlarni, ham resurslar ishlab
chiqarishi kamroq sarflanadigan eng yangi tarmoqlarni rivojlantirmoqda. Xitoy
22

eng so’nggi ilg’or texnologiyalarga ega. Bu bir qator sabablarga ko’ra:
Yaponiyaning yaqinligi, bu ikki davlat o’rtasidagi almashinuvni osonlashtiradi;
qulay iqtisodiy va geografik joylashuvi va katta hududi; malakali
mutaxassislarning mavjudligi.
23

II.3. XXR tashqi siyosiy-iqtisodiy aloqalari
Pekinning harakat erkinligi asosan YaIMning mutlaq va nisbiy hajmi bilan
belgilanadi. Yalpi yalpi ichki mahsulot o’zining asosiy raqobatchilaridan oshib
ketishi Xitoyga xalqaro siyosiy tartibni o’z manfaati uchun qayta qurishga harakat
qilish uchun etarli kuch va kuch beradi. Xitoyning milliy valyutaning xarid
qobiliyati pariteti bo’yicha AQShni ortda qoldirib, dunyoning yetakchi iqtisodiy
kuchiga aylanishi 2015-2020-yillardan oldin sodir bo’ladi.
1-rasm Eng yirik davlatlarning dunyo yaimdagi ulushi (xarid quvliligi pariteti
bo’yicha)
Ammo “ehtiyotkorlik” siyosatidan chekinish imkoniyati iqtisodiyotning
nafaqat miqdoriy, balki sifat ko’rsatkichlari bilan ham belgilanadi. Xitoy
rivojlanayotgan davlatdan, birinchi navbatda, ichki bozor va o’z resurslariga
yo’naltirilgan rivojlangan davlatga aylanishi bilangina u “haqiqiy buyuk
davlatlar”ga xos bo’lgan normal xalqaro siyosat yurita oladi. Tabiiy xomashyo va
energiya manbalari taqchilligining kuchayishi ham “aqlli siyosat”ni saqlab
qolishga ham, “ta sirchan siyosat”ga o tishga ham o z hissasini qo shishi mumkin .ʼ ʻ ʻ ʻ
Xitoy ham 2020-yildan avvalroq tashqi energiya ta’minotiga qaramligini kamaytira
24

oladi. Shunday qilib, hozir Xitoy global muammolardan biri - resurslarni ko’p
talab qiladigan ishlab chiqarishdan zamonaviyroq va arzonroq texnologiyalarga
o’tish bilan to’qnash kelmoqda.
Yildan yilga Xitoyning jahon iqtisodiyotidagi rolining ortib borishi uning
Yaponiya va AQSH o rnini bosuvchi Sharqiy Osiyoning iqtisodiy o zagigaʻ ʻ
aylanishiga olib keladi. Xitoy jahon iqtisodiyotiga qo’shilar ekan, bir vaqtning
o’zida mintaqaviy siyosat va iqtisodiyotni yaratadi, Xitoy iqtisodiyoti atrofida
strategik kamarni shakllantiradi.
Mintaqaviy institutlarni yaratishda Xitoy faqat Sharqiy Osiyo mintaqasi
bilan cheklanib qolmaydi, balki ularni Markaziy Osiyo va Rossiyaga ham
kengaytiradi. Bu aloqalar hali mintaqaviy birlik darajasiga chiqmagan, biroq
Xitoyning ShHTni barpo etish, uning shimol va shimoli-g’arbiy qismida
xavfsizlikni ta’minlash, Markaziy Osiyo va Rossiya bilan iqtisodiy hamkorlikni
mustahkamlashdagi yetakchi roli, deydi Men Xunxua. Xitoyning mintaqaviy
institutlarni yaratish strategiyasining muvaffaqiyati.
E’lon qilingan ochiqlik siyosatiga qaramay, JSTga a’zo bo’lganidan keyin
ham Xitoy import bojlarining o’rtacha darajasini 2002 yilda 15,3 foizdan 12 foizga
pasaytirdi va bu ko’rsatkichni faqat 2005 yilga kelib 10 foizga yetkazish
majburiyatini oldi. Belorussiyada u hali ham oshib bormoqda. ushbu tashkilotga
kirish ancha past. Shu bilan birga, tarifsiz tartibga solish choralari yordamida ular
ichki bozorni mohirona himoya qilmoqda. Shuni yodda tutish kerakki, ushbu
mamlakatda avtomobil yig’ish zavodlari qurilishini rag’batlantirish uchun, aslida,
avtomobillarni olib kirishda taqiqlovchi bojlar mavjud edi - 80-100%, 2005 yilga
kelib ularni 25% gacha kamaytirish kerak. Aytaylik, mahalliy chiplar uchun QQS
3%, import qilingan chiplar uchun esa 17%.
Xitoyning mintaqaviylashtirish strategiyasiga, xususan, Janubiy va Janubi-
Sharqiy Osiyo davlatlarining integratsiyalashuvi yo lidagi dastlabki qadamlardan
ʻ
biri sifatida Xitoy-Gonkong-Yaponiya-Koreya Respublikasi erkin savdo zonasini
yaratishga katta e tibor qaratilmoqda. yagona erkin savdo zonasi va butun APR
ʼ
doirasida bunday zonani shakllantirish.
25

Ishlab chiqarish texnologiyalarining rivojlanishi bilan resurslar haqida
keskin savol tug’iladi. Ko’rgazmali misol - neft iste’moli dinamikasini bashoratli
baholash.
2010 yilga kelib ishlab chiqarishda foydalaniladigan neftning yarmidan
ko’pi xorijdan sotib olinadi. 2020-2030 yillarga mo’ljallangan. ishlab chiqarish
texnikasi har kuni rivojlanib borayotganiga juda ko’p tayanmasligingiz kerak.
Xitoydagi o’zgarishlarning o’ziga xos xususiyati ichki iqtisodiy islohotlar
va tashqi iqtisodiy aloqalarni faollashtirish choralari o’rtasidagi yaqin aloqadir.
Tashqi savdo va investitsiya rejimlarini erkinlashtirish jarayoni bosqichma-bosqich
amalga oshirilmoqda. Xitoy iqtisodiyotiga xorijiy kapitalni jalb qilish ko’p qirrali:
qo’shma korxonalarning turli tashkiliy shakllari, qo’shma korxonalarning turli
tashkiliy shakllari, erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari, investisiyalarni soliq
imtiyozlarining tabaqalashtirilgan usullari qo’llaniladi.
2005 yilda Xitoyning asosiy import hamkorlari: Yaponiya - 15,2%, Janubiy
Koreya - 11,6%, Tayvan - 11,2%, AQSH - 7,4%, Germaniya - 4,6%. Eksport
hamkorlari: AQSH – 21,4%, Gonkong – 16,3%, Yaponiya – 11%, Janubiy Koreya
– 4,6%, Germaniya – 4,3%. Bu XXRning savdo-iqtisodiy hamkorlar qatoriga
kirishidan dalolat beradi.
Mamlakat poytaxti Pekinda bo’lib o’tadigan 2008 yilgi yozgi Olimpiya
o’yinlari XXRning ko’plab davlatlar bilan tashqi iqtisodiy va siyosiy aloqalariga
ta’sir ko’rsatadi. Bu voqea turli ob’yektlar, turar joylar qurish, xizmat ko’rsatish va
servis korxonalarini rekonstruksiya qilish, modernizatsiya qilishga sarmoya
kiritayotgan xorijiy sarmoyadorlar e’tiboridan chetda qolmaydi. Biroq XXR
rahbariyati ham Olimpiada o’yinlari uchun katta miqdorda mablag’ ajratishi kerak
bo’ladi. Ushbu tadbir chet ellik mehmonlar oqimini rag’batlantiradi, shuningdek,
butun dunyo bo’ylab ushbu mamlakatning samarali reklamasi bo’lib xizmat qiladi.
2008-yilda Pekinda bo’lib o’tadigan yozgi Olimpiya o’yinlari iqtisodiyot va
tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish uchun rag’batlantiruvchi funktsiyani
beradi, xususan, turar joy binolari va sport inshootlarini qurish va ta’mirlash ishlari
olib borilmoqda. Xorijiy investitsiyalar hajmi sezilarli darajada oshdi. Ko’pgina
26

tahlilchilarning fikricha, 2008 yilgacha xizmatlar sohasida YaIM tarkibida
barqaror o’sish tendentsiyasi kuzatiladi.
XXRning tashqi iqtisodiy va siyosiy aloqalari iqtisodiy jurnallar sahifalarida
qayta-qayta chop etilgan materiallar tahlili asosida aniqlandi. Mamlakatning
boshqa davlatlar bilan savdo aloqalari bo’yicha taqdim etilgan statistik
ma’lumotlar mamlakatning savdo siyosatida qanday yo’naltirilganligini ko’rsatdi.
Xitoyning bir nechta alohida savdo sheriklari bor: eksportda - AQSh, chunki. bu
Xitoy mahsulotlari uchun juda katta bozor; importda - Yaponiya, chunki Yaponiya
yuqori sifatli va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqaradi.
XXR va Belarus Respublikasi o rtasida olib borilgan o xshashliklargaʻ ʻ
asoslanib shuni ta kidlash mumkinki, geografik joylashuvdagi farqlarga va
ʼ
mamlakatlarimiz o rtasidagi munosabatlar unchalik uzoq bo lmaganiga qaramay,
ʻ ʻ
ikki mamlakat o rtasida iqtisodiy rivojlanishning bir qator o xshash belgilari
ʻ ʻ
mavjud. murakkab. Bu har ikki davlatni faoliyatning turli sohalarida faol
hamkorlik qilishga undadi. Xitoy hozirda Belarusning Sharqiy Osiyo
mintaqasidagi juda muhim strategik hamkori ekanligi bejiz emas.
Xitoyning iqtisodiy kompleksi, shuningdek, butun jahon iqtisodiyoti jadal
rivojlanmoqda, ammo XXRda o’sish sur’ati jahon sur’atlaridan ancha yuqori.
So’nggi 20 yil ichida Xitoy iqtisodiyotining faol rivojlanishiga sabab bo’lgan
sabablar iqtisodiyot sohasi tadqiqotchilarining diqqat markazida. Dunyoda
mamlakatlar iqtisodiyotini o’rganishdagi hozirgi tendentsiya prognozlashdir.
Uchinchi bobda aks ettirilgan Xitoyning keyingi rivojlanishining bir nechta
versiyalari mavjud bo’lib, ularning har biri bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi.
Shunday qilib, ikkinchi tug’ilishni boshdan kechirgan Xitoy iqtisodiy sektori
iqtisodiyot va jahon iqtisodiyoti sohasidagi tadqiqotchilar uchun qiziqarli zamindir.
27

XULOSA
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, quyidagi xulosalar chiqarish mumkin.
Katta hududga ega bo’lgan va natijada ulkan resurs salohiyatiga ega bo’lgan
Xitoy Xalq Respublikasi nafaqat resurslarni qazib olish va qayta ishlash bilan,
balki ekologik muammolar, xususan, yuqori resurs bilan bog’liq bir qator
qiyinchiliklarga duch kelmoqda. mamlakatning markaziy va g’arbiy qismlarining
cho’llanish tezligi va o’rmon yerlarining tez qisqarishi.
Xitoy sanoati an’anaviy va zamonaviy sanoatning ko’p qismini ifodalovchi
turli o’lchamdagi korxonalarning kombinatsiyasi bilan tavsiflanadi. Xitoyning
JSTga a’zo bo’lishi mamlakat tashqi savdo aylanmasi hajmiga salbiy ta’sir
ko’rsatmadi. Xitoyning savdo profitsiti, shuningdek, Xitoy iqtisodiyotiga
to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar oqimi sezilarli darajada oshdi. XXR
mamlakatning turli hududlari o rtasida yuzaga kelgan tafovutni qoplash maqsadidaʻ
har xil turdagi erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishga yil sayin ko proq e tibor
ʻ ʼ
qaratmoqda. Butun islohot yo’lida Xitoyning iqtisodiy ko’rsatkichlaridagi asosiy
o’zgarishlar hurmatga loyiqdir. O’tgan 2006 yildagi ko’rsatkichlarga nazar
tashlasangiz, Xitoydan mamlakat bu ko’rsatkichlar bilan to’xtab qolmasligini
kutishingiz mumkin.
Xitoy Milliy Respublikasi bir qator sabablarga ko’ra mamlakatning turli
mintaqalari o’rtasidagi sezilarli farqlar bilan tavsiflanadi, xususan, bu iste’mol
xarajatlari, aholi daromadlari va mehnat unumdorligidagi farqlardir. Xuddi shu
bo’limda Maksakovskiyning "Dunyoning geografik rasmi" ikkinchi kitobi
materiallari asosida erkin iqtisodiy zonalarning ayrim turlari ta’kidlangan, ular
uchun ba’zi xususiyatlar berilgan. Kitob. 2. Dunyoning mintaqaviy xususiyatlari.
1978 yilda boshlangan islohotlarni to’g’ri deb hisoblash mumkin:
birinchidan, ular o’sha yillarda Xitoy uchun zarur edi, ikkinchidan, ular
o’ylangandek ajoyib tarzda amalga oshirildi. Bu Xitoyga nafaqat iqtisodiy
kompleks, balki ijtimoiy sohaning rivojlanish darajasi bo’yicha yetakchi o’rinni
egallash imkonini berdi.
28

FOYDALANILGAN MANBALAR RO’YXATI
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida”gi 2015-yil 22-
maydagi O’RQ-385-sonli qoniniga muvofik qabul qilindi. Xalq so’zi, 2015 yil 23
may.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet.
4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 bet.
5. Dunyoning geografik tasviri. Kitob. 2. Dunyoning mintaqaviy xususiyatlari /
Maksakovskiy V.P. - M .: Bustard, 2004. - 240 b.
6. Universitetlarga kirish uchun geografiya. Dunyo mamlakatlari / Strexa, N.L.
- Minsk: Aversev, 2004. - 286 p.
7. Materiklar va mamlakatlar geografiyasi. Atlas. 8-sinf: Darslik. - Minsk:
Belarus Respublikasi Vazirlar Kengashi huzuridagi Yer resurslari, geodeziya va
kartografiya qo’mitasi, 2005. - 64 p.
8. Inson taraqqiyoti hisoboti 2006: Tadqiqot qo’llanma / Kevin Watkins. - M .:
"Butun dunyo", 2006 - 424 b.
9. Xitoy. Faktlar va raqamlar 2003. - Pekin: Xinxing, 2004. - 189 b.
10. Dunyoning mineral resurslari. 1 jild. Statistik to’plam / Ed. O.S. Monastir. -
M .: FGUNPP "Aerogeologiya", 2006. - 410 p.
11. Dunyoning mineral resurslari (hozirgi voqealar tahlili). 2 jild. Xorijiy
mamlakatlarda 2002 yilda - 2006 yilning birinchi yarmida geologik qidiruv
ishlari / Ed. O.S. Monastir. - M .: FGUNPP "Aerogeologiya", 2006. - 612 p.
29

12. Dunyoning mineral resurslari. 3-jild Mineral xom ashyo uchun jahon
bozorlarining kon’yunkturasi / Ed. P.V. bog’bon. - M .: FGUNPP
"Aerogeologiya", 2005. - 304 p.
13. Erkin iqtisodiy zonalar / Ya.S.Druzik. - Minsk: 2000. - 346 p.
14. Xorijiy dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi / Ed. V.V.Volskiy. - M .:
KRON-PRESS, 1998. - 592 p.
15. Angan Xu. Xitoy iqtisodiyotining yuqori o’sish sur’atlari nima bilan
izohlanadi? // Uzoq Sharq muammolari. - 2005. - 1-son. – 34-57-betlar
16. Berger Ya.. Amerika va Xitoy tadqiqotchilari tomonidan baholangan
Xitoyning buyuk strategiyasi. // Uzoq Sharq muammolari. - 2006. - 1-son. – 34-51-
betlar
17. Chet elliklar. Xitoy iqtisodiy hodisasi: holati va istiqbollari // Boshqaruv
nazariyasi va amaliyoti muammolari. - 2004. - 2-son. - Bilan. 27-33.
18. Jun Ding, Kovalev M.. Xitoy tajribasi va Belarus modeli // Belarusiya
Dumka. - 2005. - 10-son. - Bilan. 60-67.
30

Купить

Похожие документы
Orol tabiiy geografik okrugi
Surxondaryo tabiiy geografik okrugi
Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugi
O’zbekistonni iqtisodiy-geografik rayonlashtirish
Yer va suv resurslaridan foydalanish