Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 204.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

3 Продаж

XIVA XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGINING QIZIL ARMIYA TOMONIDAN TUGATILISHI, XXSR VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI

Купить
XIVA XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGINING QIZIL ARMIYA TOMONIDAN TUGATILISHI, XXSR VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 3 I BOB. XIVA XONLIGINING TUGATILISHI VA XXSRNING TASHKIL TOPISHI .................................................................................................................... 6 I.1. Xiva xonligining 1917-1920 yillardagi ichki va tashqi siyosiy vaziyati ............. 6 I.2. Xiva xalq inqilobi: yangi davlat tuzumining e’lon qilinishi. Xorazm Xalq Sho‘rolar Respublikasining (XXSR) tashkil topishi va uning dastlabki faoliyati ... 13 II BOB. BUXORO AMIRLIGINING TUGATILISHI VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI .................................................................................................................. 33 II.1. Buxoroda amirlik tuzumining ag’darilishi va Buxoro Xalq Sovet .................. 33 Respublikasining tashkil etilishi .............................................................................. 33 II.2. Yosh buxoroliklarning Buxoro Xalq Sovet Respublikasida olib borgan ........ 40 faoliyati .................................................................................................................... 40 XULOSA ................................................................................................................. 47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................................. 50 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Tarix insoniyat hayotining shakllanishi, taraqqiy etib borishi va kelajak uchun zaruriy extiyojlarni yaratishga asos bo lib xizmat qilishi bilan birgalikda o tmish ajdodlarimizning bosib o tganʻ ʻ ʻ turmush tarzini halollik, haqqoniylik hamda tanqidiy ruhda tahlil qilishni ham o z ʻ zimmasiga yuklaydi 1 . Tarixni o rganish, tarixiy voqealarni kelajak avlodga haqqoniy ochib berish ʻ haqida muhtaram birinchi Prezident Islom Karimov o zlarining “Yuksak ʻ ma naviyat – yengilmas kuch” asarlarida quyidagi fikrlarni bildirgan: “El yurtimiz ʼ o zining ko p asrlik tarixi davomida mash um xatarlarni necha bor ko rgan, ʻ ʻ ʼ ʻ ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va ma naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi ʼ bilamiz. Ana shu fojiali o tmish, bosib o tgan mashaqqatli yo limiz barchamizga ʻ ʻ ʻ saboq bo lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan ʻ doimo ogoh bo lib yashashga da vat etishi lozim. O z tarixini bilmaydigan, ʻ ʼ ʻ kechagi kunni unutgan millatni kelajagi yo q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko p ʻ ʻ bora o z isbotini topgan”. ʻ Vatanimiz milliy mustaqillikni qo lga kiritganidan keyin tarixiy haqiqatni ʻ mafkuraviy tazyiq va ta sirlardan xoli tarzda, xolisona va haqqoniy, adolat va ʼ tarixiylik nuqtai nazaridan xalqimizga etkazish imkoniyati yuzaga keldi. Mustabid sovet tuzumi davrida ko plab muammolar qatorida millatlararo ʻ munosabatlarga ham haqqoniy yondashilmay, aksincha, bu masala faqatgina biryoqlama yoritildi. Xususan, Turkiston va Rossiya o rtasidagi madaniy ʻ munosabatlar tarixi soxtalashtirildi. Bunda asosan Rossiyaning Turkiston mintaqasidagi o lka aholisining “asriy qoloqlik”dan “tarixiy taraqqiyot ʻ cho qqisi”ga olib chiqilgani ta kidlandi. Bu munosabatlar haqida Prezidentimiz ʻ ʼ I.A.Karimov: ... Eng avvalo, mustamlakalar va yarim mustamlakalarni 1 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. –Б.3. 3 rivojlantirish yo lidagi kuch-g ayratlar buyuk davlatlarning kundalik va uzoqʻ ʻ muddatli manfaatlariga bo ysundirilgandi” ʻ 2 , – degan edi. 1998 yili Islom Karimov bir guruh tarixchilar bilan uchrashar ekan, o zbek ʻ davlatchiligi tarixini manbalar asosida jiddiy o zrganishni muhim, dolzarb ilmiy ʻ yo nalish sifatida belgilab bergan ʻ 3 . Keyinchalik O zbekiston Respublikasi Vazirlar ʻ Mahkamasining “O zbekiston FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish ʻ haqida”gi Qarorida 4 mazkur ilmiy yo nalish tarix fanining istiqbolli va dolzarb ʻ mavzui sifatida belgilandi hamda davlat siyosati darajasiga ko tarildi. ʻ Kurs ishi davriy chegarasi. XIX asr oxirlaridan XX asr 20- yillarining birinchi yarmigacha bo‘lgan yurtimiz tarixining eng ziddiyatli davrini o‘z ichiga oladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi Xiva xonligi va Buxoro amirligining qizil armiya tomonidan tugatilishi, XXSR va BXSRning tashkil topishi davridagi siyosiy voqealarni yoritishdan iborat. Bu quyidagi vazifalar bilan belgilangan:  Xiva xonligining 1917-1920 yillardagi ichki va tashqi siyosiy vaziyati ;  Buxoro amirligi inqirozi: 1917-1920 yillardagi muhim voqealar ;  Qizil Armiya va mahalliy inqilobiy kuchlarning harbiy harakatlarini manbalar orqali yoritib berish;  Kurs ish yakuniga ko ra zarur xulosalar berish ʻ . Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari sifatida O zbekiston ʻ Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning nutqlari, maqolalari, fundamental asarlari, Respublika Vazirlar Mahkamasining mamlakatimiz tarixini o rganish ʻ bilan bog liq Qarorlari, taniqli o lkashunos, manbashunos, tarixchi olimlarning ʻ ʻ asarlari hamda ilmiy tadqiqotlari xizmat qiladi. 2 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Тошкент: Ўзбекистон, 1999. –Б.55-56. 3 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Б. 5. 4 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон ФА Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш” ҳақидаги Қарори // Халқ сўзи, 1998, 20 июль. 4 Shuningdek, mustabid sovet davri va mustaqillik yillarida e lon qilinganʼ tarixiy-ilmiy asarlar, ilmiy tadqiqotlar, gazeta-jurnallarda chop etilgan ilmiy maqolalar tashkil qiladi. Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, to rt qism, xulosa va foydalanilgan ʻ adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ 5 I BOB. XIVA XONLIGINING TUGATILISHI VA XXSRNING TASHKIL TOPISHI I.1. Xiva xonligining 1917-1920 yillardagi ichki va tashqi siyosiy vaziyati Hozirgi O zbekiston hududida joylashgan Xiva xonligi 1512-1920-yillardaʻ faoliyat yuritgan davlat. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Xiva xonligining ijtimoiysiyosiy hayotida ichki va tashqi kuchlar ta sirida jiddiy o zgarishlar yuz ʼ ʻ berdi. Xiva xonligi xon tomonidan boshqariladigan, siyosiy hokimyatni amalga oshiruvchi feodal davlat edi. 5 Xiva xonligi ustidan podsho hukumati o‘zining protektorat hududi sifatida qattiq nazorat o‘rnatdi. Ichki va tashqi siyosatdagi arzimas o‘zgarishlarni ham Xiva xoni Turkiston general-gubernatori bilan kelishib olishi lozim edi. Xon ustidan nazorat qilish maqsadida 7 kishidan iborat Kengash (devon) ta’sis etilib, ularning to‘rt nafari podsho hukumati vakillari edi. 6 Amudaryoning avval Xiva xonligi tasarrufida bo‘lgan va Gandimiyon shartnomasiga ko‘ra Rossiya imperiyasi ixtiyoriga o‘tgan o‘ng qirg‘og‘i hududida Turkiston general-gubernatorligining Amudaryo bo‘limi tashkil qilingandi. Uning boshlig‘i ayni mahalda Rossiya imperiyasining Xiva xonligidagi vakili sifatida mamlakatni boshqarishda xonning hamma harakatlari ustidan nazoratni amalga oshirardi. Xonlikning yillik tarixga ega va o‘zbek xalqining madaniy rivojlanishida muhim rol o‘ynagan turkiy urug‘ qo‘ng‘irotlarga mansub sulola vakillari tomonidan boshqarilayotgan monarxiya edi. Xiva xonligida qo‘shin xalq qarshilik harakatini bostirish va davlat yaxlitligini saqlash uchun kurash vositasi edi. Bu qo‘shin yaxshi uyushmagan, harbiy tartib-intizom bo‘sh, nihoyatda sodda qurollangandi. Xonning muntazam qo‘shini yasovul boshi boshqaradigan 1,5 ming kishidan iborat edi. 1873- yildan boshlab Xiva qo‘shini faqat ichki tartibni saqlash vazifasinigina bajargan. Xonlik ma’muriy jihatdan 18 ta beklik va 2 ta noiblikka bo‘lingandi. Ulardan eng yiriklari Hazorasp, Urganch, Qiyot, Ko‘hna Urganch, Xo‘jayli, Qo‘ng‘irot hisoblangan. Ularning har biriga xon tomonidan tayinlangan bek yoki hokim rahbarlik qilardi. 7 5 Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b. 6 Eshov B.J., Odilov A. A. O’zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291-b. 7 Qo‘shjonov O, Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr birinchi choragi. – Toshkent, 2007. 292-b. 6 Xon qo’l ostida turli darajadagi zodagonlar, qabila boshliqlari va ma muriyʼ amaldorlar bo lib, ular keng hududlarni boshqarishga yordam berganlar. ʻ Xonlikning siyosiy tuzilishi chuqur ierarxik edi, hokimiyat xon va uning saroyi atrofida markazlashgan edi. Xiva xonligining siyosiy manzarasida qabilaviy birlashmalar hal qiluvchi rol o‘ynagan. Turkmanlar, qozoqlar kabi ko chmanchi ʻ qabilalar xonlik harbiylarining tayanchi bo lib, savdo va dehqonchilik orqali ʻ iqtisodiga hissa qo shgan. Qabila boshliqlari katta ta'sirga ega bo'lib, ko'pincha ʻ xonni tanlashda rol o'ynagan. 19-asr oxirlarida Xiva xonligi hududda mutlaq hokimiyatni o z qo liga olgan xonlar tomonidan boshqarilgan. Biroq, ularning ʻ ʻ hokimiyati asta-sekin Rossiya imperiyasining ekspansionistik ambitsiyalari bilan shubha ostiga olindi. Ruslar O rta Osiyoga o z ta sirini o tkazishga intilib, Xiva ʻ ʻ ʼ ʻ xonligi va rus qo shinlari o rtasida qator to qnashuvlarga sabab bo ldi. Bu davrda ʻ ʻ ʻ ʻ Xiva xonligining siyosiy hayoti nozik kuchlar muvozanati bilan ajralib turardi. Xonlar o z muxtoriyatlarini saqlab qolish va ruslar bosqiniga qarshi turishni ʻ maqsad qilganlar. Natijada Xiva xonligi Rossiya imperiyasi bilan O rta Osiyoning ʻ Buxoro va Qo qon kabi boshqa xonliklari o rtasida bufer davlatga aylandi. Bu ʻ ʻ davrda Xiva xonligidagi muhim ijtimoiy o zgarishlardan biri yosh xivaliklar ʻ harakatining vujudga kelishi bo ldi.. Ular xonlikni butun dunyoda ro‘y berayotgan ʻ o‘zgarishlarga moslashtirish uchun ta’lim, infratuzilma va boshqaruvdagi o‘zgarishlarni qo‘llab-quvvatladilar. 8 Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy o zgarishida maorif hal qiluvchi rol ʻ o ynadi. Islohotchi ziyolilar maktablar tashkil etib, aholini, jumladan, erkaklar va ʻ ayollarni bilim olishga undadilar. Bu jamoatchilik fikrini shakllantirishda va an'anaviy me'yorlar va amaliyotlarga qarshi turishda muhim rol o'ynagan savodli sinfning o'sishiga olib keldi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Xiva xonligining ijtimoiysiyosiy hayoti an anaviylik va yangilanishning murakkab uyg unligidan ʼ ʻ iborat edi. Xonlik Rossiya imperiyasining tashqi qiyinchiliklariga duch keldi, bu avtonomiyani saqlab qolish va ruslar bilan muzokaralar o'rtasida nozik muvozanat harakatiga olib keldi. Ichkarida jamiyat islohotchi ziyolilar va an'anachilar 8 Eshov B.J., Odilov A. A. O’zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291-b. 7 o'rtasidagi ziddiyat bilan kurashdi, natijada ijtimoiy manzara parchalanib ketdi. Rossiya imperiyasining ekspansionistik niyatlari Xiva xonligi jamiyatiga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Rossiyaning mavjudligi boshqaruv, ma'muriyat va infratuzilmada o'zgarishlarga olib keldi. Xiva xonligi o zining siyosiy va ijtimoiy tuzilmalariniʻ Rossiya imperiyasining talab va umidlariga moslashtirishga majbur bo ldi. Xiva ʻ xonligining ijtimoiy tuzilishi uning ko‘chmanchi merosi va islom an’analari bilan chuqur bog‘langan edi. Turkmanlar va qozoqlar kabi ko‘chmanchi qabilalar xonlik iqtisodiyoti va harbiy sohalarida muhim rol o‘ynab, inson kuchi va resurslar bilan ta’minlagan. Jamiyat tabaqalashtirilgan bo‘lib, hukmron elita xon va uning saroy a’yonlaridan, undan keyin qabila boshliqlari, savdogarlar, hunarmandlar va dehqonlardan iborat edi. 9 XIX-asr oxiri va XX-asr boshlari Xiva xonligi uchun misli ko rilmagan ʻ qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Iqtisodiy turg'unlik, ichki norozilik va tashqi bosimlar an'anaviy tartibning qulashi bilan yakunlandi. 1917-yilgi rus inqilobi va undan keyin Sovet Ittifoqining barpo etilishi Xiva xonligining muxtoriyatining tugatilishini ko‘rsatdi, Xorazm XSR 1920-yil 26-aprelda tuzilgan. 1923-yil 20- oktabrda Xorazm XSR nomi Xorazm Sotsialistik Sovet Respublikasi (Xorazm SSR) deb o zgartirilgan 1924-yilda O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi ʻ tarkibiga qo‘shildi. Turli xildagi jabr-zulmlar natijasida dehqonlarning kuchayib borayotgan noroziligi soliqlarni to‘lashdan, majburiyatlarni bajarishdan ommaviy bosh tortish, yirik zamindorlar yerlarini egallab olish, soliq yig‘uvchilar va xonlik ma’muriyatining boshqa namoyandalariga hujum qilish holatlarini ko‘paytirdi. Dehqonlarning chiqishlari yer egalari amaldorlarining uylarini vayron qilish, qarz tilxatlarini yirtib tashlash va soliq yig‘uvchilarni quvib yuborish bilan birga kechgan stixiyali isyonlar tarzida yuz berardi. Vaqt o‘tgan sayin xon hokimiyati va mahalliy ma’murlar suiiste’mollari zo‘rayishi barobarida dehqonlar chiqishlarining uyushishi va ommaviyligi ham o‘sib bordi. 9 Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (o zbekcha). Ensiklopedik lug at. 2. - ʻ ʻ Toshkent: O zbek sovet ensiklopediyasi. ʻ 19-yil. 369-bet. 8 XIX asrning 80-yillarida Pitnak, Hazorasp, Yangi Urganch, Ko‘hna Urganch tumanlarida dehqon uyushmalari vujudga kelib, kurash keskin tus ola boshladi. Xon ixtiyorida ularga qarshi kurash uchun kuchlar yetarli emasdi. Shu bois u Rossiya podshosi qo‘shinlarini yordamga chaqirdi. Isyonlar bostirilib, dehqonlar harakati rahbarlari qatl etildi. Shunday bo‘lsa-da, dehqonlarning g‘alayonlari to‘xtamadi. 1902-yilda Matyoqub pishiq rahnamoligida Xonqa, Hazorasp, Bog‘ot tumanlari dehqonlari qo‘zg‘olon ko‘tarishdi. Xon yana Rossiya podshosi hukumati qo‘shinlariga murojaat qildi. Qattiq jazo choralari ko‘rilib, qo‘zg‘olon tor-mor etildi. Uning rahbarlari qatl qilindi. Mustamlakachi hokimiyat va mahalliy amaldorlarning jabr- zulmi, turmush sharoitlarining yomonligi ko‘plab xalq g‘alayonlarini keltirib chiqardi. Xalq noroziligi ommaviy tus oldi va chuqur tomir otdi. XX asr boshlarida arzimas sabablar bilan qo‘zg‘olonlar yuz berib turardi. Ba’zi tumanlarda sabr kosasi to‘lgan dehqonlar o‘z oilalari bilan xonlikdan ommaviy tarzda yoppasiga qocha boshlashdi. 1906-yilda Yangi Urganch, Xonqa, Hazoraspda muhtoj dehqonlar yirik zamindorlar yerlarini egallab ola boshlashdi. Xiva xonligida 1910– 1911-yillar qurg‘oqchilik va hosilsizlik yili bo‘ldi. Xonlik aholisi ocharchilik girdobida qolgandi. Yetkazilgan zararlarni qoplash uchun xon ma’murlari aholidan imkoni bo‘lgan hamma narsani tortib ola boshladi. Soliqlar esa oshib bordi. 10 Aholining ommaviy qashshoqlashuvi dehqonlarda norozilik tug‘dirdi. 1910–1917-yillarda dehqonlar g‘alayoni keng tus oldi: insofsiz katta yer egalari va boylarni kaltaklash, ularning imoratlari, xo‘jalik inshootlari, omborlarini buzib tashlash kabilar avj oldi. 1912-yildagi Hazorasp, Xonqadagi qo‘zg‘olonlar keskin tus oldi. Doimiy qo‘zg‘olonlar natijasida xalq o‘qotar aslahalar bilan qurollanib, urush olib borish taktikasini o‘rganib olgan edi. Dehqonlar yirik zamindorlar va xonlik amaldorlarining yerlarini egallab ola boshladi. Asfandiyorxon 1000 kishilik o‘zining eng sara qo‘shinini qo‘zg‘olonchilarni bostirishga tashladi. Ammo kutilmaganda Alieli va Toshhovuz o‘rtasida ular qo‘zg‘olonchilar tomonidan tor-mor etildi. Xonga madadga yetib 10 Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b. 9 kelgan podsho hukumati qo‘shinlari qo‘zg‘olonni qiyinchilik bilan bostirdi. Yodda tuting! 1912-yilgi qo‘zg‘olon xalq norozilik chiqishlarida yangi omilni namoyon qildi, ya’ni qo‘zg‘olonchilar o‘qotar aslahalar bilan qurollanib, urush olib borish taktikasini o‘zlashtirgandi. Xalq qo‘zg‘olonlari xonlikda ijtimoiy-siyosiy harakatlar rivojlanishiga kuchli ta’sir o‘tkazdi. Mamlakatdagi yalpi noroziliklar ta’siri ostida jadidchilikning Xiva xonligidagi ko‘rinishi, Yosh xivaliklar harakati vujudga keldi. Uning Yosh buxoroliklardan farqli jihati harakatda aholining turli qatlamlari: dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar, ziyolilar va mayda mulkdorlarning ishtirok etishi edi. Yosh xivaliklar harakati rahbarlari Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov, Bekjon Rahmonov, Nazir Sholikorov, Jumaniyoz Sultonmurodov kabi taraqqiyparvarlar bo‘lib, ular Xorazmda katta nufuzga ega bo‘lishgan. Yosh xivaliklar o‘z davrining bilimdon va fozil kishilari bo‘lib, Xiva xonligida ma’rifat tarqatish va islohotlar o‘tkazish uchun jiddiy harakat qilishdi. 1910-yilda xon Islohotlar loyihasi ni qabul qildi. Loyiha boshqa ruv tiziminiʻʻ ʼʼ tartibga solishni nazarda tutar edi. Xon devoni saqlab qolinib, faqat amaldorlar davlat ta’minotiga o‘tkazilishi mo‘ljallangan edi. Loyihada, shuningdek, yangicha milliy maktablarni tashkil qilish g‘oyasi ham ilgari surilgandi. Takliflar umumiy jihatlari bilan cheklanganligiga qaramasdan, ular chuqur islohotlar orqali Xiva davlatchiligi mustaqilligini tiklashga qaratilgan edi. Yangicha milliy maktablar ta’lim va madaniyat saviyasini ko‘tarish hamda xivalik ziyolilarning yangi avlodini shakllantirish uchun kerak edi. Bu ularda xon hokimiyatining mustabidligiga nisbatan murosasizlik hissini tarbiyalashga xizmat qilardi. 11 Muhammad Rahimxon II vafot etgach, podsho hukumati yordamida taxtni uning o‘g‘li Asfandiyorxon (1910–1918) egallaydi. Petro-Aleksandrovskda turgan Rossiya harbiy kuchlari madadiga ishonib, yangi xon islohotlar o‘tkazdi, ishni zulmni kuchaytirish va muxolafatni to‘liq mahv etishdan boshladi. 1913-yilda u islohotchilar rahnamolaridan biri, mamlakat bosh vaziri Islomxo‘jani davlat mablag‘larini o‘zlashtirishda ayblab o‘ldirtiradi. 11 Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b. 10 Xon buyrug‘iga ko‘ra yerlarni yangidan o‘lchash boshlandi. Aslida, bu tadbir yangi soliqlarni joriy qilishdan iborat edi. Dehqonlar esa bunga Mang‘it va Xo‘jaylida qo‘zg‘olonlar ko‘tarish bilan javob berishdi. Xonning tayanchi bo‘lgan podsho hukumati uni uzoq qo‘llay olmadi. Rossiyadagi 1917-yilgi fevral voqealaridan keyin Asfandiyorxon asosiy tayanchi — podsho hukumatidan mahrum bo‘lib, bir necha muddat yakkalanib qoldi. Yosh xivaliklar qulay vaziyatdan foydalanib qolishga qaror qilishdi va islohotlar uchun ochiqdan ochiq harakatni boshlab yubordi. 1917-yil 5-aprelda ular Asfandiyorxondan islohotlar o‘tkazish to‘g‘risidagi manifestni imzolashni talab qilishdi. Islohotlar xon hokimiyati saqlangan, ammo Majlis (deputatlar palatasi) va Nozirlar kengashi (Vazirlar kengashi) bilan cheklangan konstitutsiyaviy monarxiyani tashkil etishni o‘z ichiga olgandi. Yosh xivaliklar, shuningdek, davlat mablag‘lari sarflanishi ustidan nazorat qilish uchun moliya vazirligi, suv taqsimotini isloh qilish, xonlikning butun hududida yangi usul maktablarini tashkil qilish uchun qo‘mita tuzishni, temiryo‘llar va pochta-telegraf tizimi qurilishini ham talab qilishgandi. Podsho hukumati qo‘shinlari madadidan mahrum bo‘lgan Asfandiyorxon har qanday yo‘l bilan hokimiyatni saqlab qolish va vaqtdan yutish maqsadida islohotlarni amalga oshirish to‘g‘risidagi manifestga imzo chekdi. 1917-yil 26- apreldagi Majlisning birinchi sessiyasida 30 nafar xivalik deputat va turkmanlardan 7 nafar vakil ishtirok etdi. Majlis Vazirlar kengashini sayladi. Ammo ikki oy o‘tmasdan xon boshchiligidagi konservativ kuchlar harbiy to‘ntarishni amalga oshirdi va Majlisni tarqatib yubordi. Yosh xivaliklar rahnamolari hibsga olinib, ulardan bir qismi otib tashlandi. 12 Lekin bu voqealarga yangi bir kuch — turkman urug‘laridan birining sardori Junaidxon aralashdi. 1918-yil yanvarda 1,5 ming kishilik otliq otryad bilan u Xivani, keyin esa xonlikning boshqa tumanlarini egallab oldi. Asfandiyor xonni nomigagina taxtda qoldirgan Junaidxon xonlikda o‘zining yakkahokimligini 12 Eshov B.J., Odilov A. A. O’zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291-b. 11 o‘rnatdi. Keyinchalik uning buyrug‘iga ko‘ra Asfandiyorxon o‘ldirilib, o‘rniga Said Abdulla taxtga o‘tqazildi. Rossiya hukumati Xivada inqilob tayyorlay boshladi. ʻʻ ʼʼ Bolsheviklar tomonidan egallab olingan Petro-Aleksandrovskda Kommunistik partiya tuzilib, to‘ntarishga tayyorgarlik ko‘rilgan. To‘ntarish 1920-yil 2-fevralda ro‘y berdi va tarixda u xalq inqilobi nomini oldi. 27-aprelda Sovetlarning birinchi Butun ʻʻ ʼʼ Xiva qurultoyi to‘rt asrdan ortiqroq vaqt mavjud bo‘lgan Xiva xonligi o‘rnida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR) tashkil topganini e’lon qildi. 13 13 Qo‘shjonov O, Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr birinchi choragi. – Toshkent, 2007. 292- b. 12 I.2. Xiva xalq inqilobi: yangi davlat tuzumining e’lon qilinishi. Xorazm Xalq Sho‘rolar Respublikasining (XXSR) tashkil topishi va uning dastlabki faoliyati 1914 - yil avgust oyida Xorazm jadidlari Polvonniyoz Hoji Yusupov boshchiligida “Yosh xivaliklar” partiyasini tuzdilar. Bu tashkilot dasturining asosini mavjud tuzum doirasida islohotlar o‘tkazish, maktab-maorif ishini yaxshilash, xon hokimiyatini cheklash kabi masalalar tashkil etar edi. 1915 – 1916 - yillarda Xiva xonligining istibdodiga qarshi Junaidxon boshchiligidagi turkmanlarning qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tdi. Turkman, o‘zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini “Yosh xivaliklar” partiyasi rahbarlari faol qo‘llab-quvvatladilar. 1917 - yil fevral inqilobidan so‘ng Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi kabi o‘z sovetlarini tashkil etdilar. Bu hukumatga qasamyod qilish uchun Xiva shahrida rus askarlari to‘plandilar. Bu vaziyatdan foydalangan “Yosh xivaliklar” harbiy otryad boshlig‘i polkovnik Merzlyakovdan yordam so‘radilar. Merzlyakovning qo‘llab-quvvatlashi bilan “Yosh xivaliklar”ning katta guruhi Xiva xoni saroyi oldida to‘plandilar. Ular nomidan Polvonniyoz Hoji Yusupov va Nazir Sholikorovlar Asfandiyorxon huzuriga kirib xondan davlatni konstitutsiya asosida boshqarish, xonning ayrim mulozimlarini ular qo‘liga topshirilishini talab qildilar. 14 Rossiyadagi siyosiy voqyealar, chor hukumatining ag‘darilishi va Xivada ro‘y berayotgan voqyealardan xavfsiragan xon Yosh xivaliklar talablarini qabul qilishga majbur bo‘ldi hamda ular tomonidan tayyorlangan manifestga imzo chekdi. Yetti punktdan iborat manifestning birinchi punktida shunday so‘zlar bor edi: “… men Xiva xoni Said Asfandiyor Bahodirxon… mening sodiq fuqarolarimga “Idorai mashrutiya” berdim, toki ular o‘zlari xoxlagancha mamlakatni shariatga muvofiq ham zamon taqozosiga muvofiq idora qilsinlar. Chunonchi, o‘zlari xoxlagancha fuqarolarning maslahati bilan saylov qilib, hukumat ishlariga o‘zlari xoxlagan odil odamlarni tayin qilsinlar” 15 . 14 Bohodir Eshov, «O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi», Toshkent-2012 15 Bohodir Eshov, «O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi», Toshkent-2012 13 1917 - yil 6 - aprel kuni bu manifest Xivadagi ark maydonida ko‘p ming kishilik xalqqa o‘qib eshittirildi. Mamlakatni boshqarishda yangi tuzilgan idorasi “Idorai mashrutiya”ga Yosh xivaliklardan Polvonniyoz Hoji Yusupov va Husainbek Muhammadmurodovlar saylandilar. “Idorai mashrutiya” ni tashkil etishga erishgan Yosh xivaliklarning o‘z dasturi bo‘lib, o‘z davri talablariga javob beruvchi bu dastur xon istibdod tuzumini tugatish, Xiva viloyatini Turkiston bilan birlashtirish, xonlar, beklar, qozilar, shahzodalar qo‘lidagi ortiqcha boylikni xalq mulkiga aylantirish, yirik zamindorlar qo‘lidagi ortiqcha mulklarni kambag‘allarga bo‘lib berish, vaqf yerlaridan tushadigan mablag‘lar hisobidan xalq maorifini rivojlantirish, bolalarni bepul o‘qitadigan maktablar ochish, kasalxonalar qurish, aholining kambag‘al qismiga xon tomonidan tortib olingan yerlarni qaytarib berish, yo‘llar va ko‘priklar qurish, majburiy ishlarni bekor qilish kabi talablarni ilgari surgan. Ammo, Yosh xivaliklar hukumati uzoq mavjud bo‘lmadi. Asfandayorxon Xiva garnizoni boshlig‘i general Mirabdalov, nufuzli ruhoniylar va Junaidxon yordamiga tayanib 1917 - yil 23 - mayda “Idorai mashrutiya” ni tarqatib yubordi. Tashkilotning Husaybek Matmurodov va bir qancha a’zolari zindonga tashlandi. Polvonniyoz Hoji Yusupov, Nazir Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon Yakubov va boshqalar To‘rtko‘l, Chorjo‘y, Toshkent kabi shaharlarga qochib ketdilar. 1918 - yilning yanvarda polkovnik M.Zaysev boshchiligidagi rus qo‘shinlari Xivadan jo‘nab ketdilar. Bu vaziyatdan unumli foydalangan Junaidxon darhol o‘z qurolli kuchlari bilan Xivani egalladi. Amaldorlarning noroziligidan cho‘chigan Junaidxon Asfandiyorxonni taxtda qoldirdi. Ammo, hokimiyat butunlay Junaidxon qo‘liga o‘tdi. 1918 - yil 30 - sentyabrda Junaidxon xon saroyida davlat to‘ntarishi uyushtirdi va Asfandiyorxon taxtdan ag‘darilib, 1 oktyabr kuni qatl ettirildi. 3 oktyabr kuni Asfandiyorxonning akasi Said Abdullaxon xonlik taxtiga o‘tirgan bo‘lsada, amaldagi boshqaruv Junaidxon qo‘lida qoldi. 16 16 Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш. Т.: “Маънавият”, 2002 йил. 14 Junaidxon Xiva xonligi hududida bolsheviklardan mustaqil bo‘lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918 - yil noyabr oyida Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlarda tashkil etilgan sovet hukumatiga qarshi Junaidxon bir necha marta muvaffaqiyatsiz urushlar olib bordi. 1919 - yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junaidxon o‘rtasida Taxta shartnomasi tuzildi. Ammo, bu vaqtinchalik kelishuv bo‘lib, unga har ikkala tomon ham amal qilmadilar. Bu paytda To‘rtko‘lda Jumaniyoz Sultonmurodov rahbarligida Yosh xivaliklar partiyasining qo‘mitasi tuzilgan bo‘lib, ularning soni Xiva xonligi hududidan qochib o‘tganlar hisobiga kundan kun ko‘payayotgan edi. 1919 - yilning yoziga kelib, Amudaryo bo‘limida siyosiy ahvol ancha keskinlashdi. Amudaryo bo‘limining shimoliy qismida, Zair degan aholi yashaydigan punktda qozoq atamani Filchev hamda yirik qoraqalpoq feodali Xon Maxsim boshchiligida Sovet hukumatiga qarshi chiqishlar bo‘lib o‘tdi. Ataman Filchev otryadini qurolsizlantirish hamda Chimboy sovetini mustahkamlash uchun yuborilgan A.Xristoforov boshchiligidagi 17 ta favqulodda komissiya va 80 kishilik qurolli askarlar 1919 - yil 14 - avgustda qirib tashlandi. Nukus, Zair, Mo‘ynoq orasidagi yerlar egallanib, bu hududlarda ataman Filchev boshliq hukumat tuzildi. Junaidxon bu hukumatni darhol tan oldi. Bu davrga kelib Yosh xivaliklar, turkman urug‘lari orasida Qo‘shmamedxon, G‘ulomalixon kabi urug‘ sardorlarining Junaidxon bilan ziddiyatlari keskinlashib ketgan edi. Sovet hukumati bu holatdan unumli foydalandi. 1919 - yil 25 - dekabr kuni Amudaryo bo‘limi qo‘shinlarining bolsheviklar boshchiligidagi janubiy otryadi Amudaryoning chap qirg‘og‘iga o‘tib, N.Sheydakov boshchiligida To‘rtko‘ldan Nukus yo‘nalishi tomon hujum boshlab 29 dekabrda Xo‘jaylini egalladilar. 1920 - yil 7 - yanvar kuni Ko‘hna Urganch bolsheviklar tomonidan egallandi. Shuningdek, qizil askar qo‘shinlari 14 - yanvarda Pursi, 16 - yanvarda Ilonli, 18 - yanvarda Toshhovuz shaharlarida sovet hokimiyatini o‘rnatib, 1 - fevral kuni Xiva shahriga kirib keldilar. Junaidxon qo‘shinlari ham tor- 15 mor qilindi. Junaidxon qolgan-qutgan yigitlari bilan cho‘lga chekindi. 2 - fevral kuni so‘nggi Xiva xoni Said Abdulxon taxtdan voz kechdi. 17 Xiva xoni taxtdan tushirilgach, xonlikda butun hokimiyat besh kishidan iborat muvaqqat inqilobiy hukumat (revkom) qo‘liga o‘tdi. Hukumat raisi – Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobo Oxun va Jalol Oxun Salimovlar – oliy ruhoniylar vakillari, Qo‘shmamadxon Sapayev va Mullao‘roz Hojimuhamedovlar – hukumat a’zosi qilib tayinlandilar. 1920 yil 9 aprelda muvaqqat inqilobiy hukumat tarkibiga tarmoqlar bilan shug‘ullanuvchi nozirliklar tashkil etildi. Shayxutdin Hasanov – harbiy nozir, Polvonniyoz Hoji Yusupov – davlat nazorati noziri, Eshchon qori Jabborqulov – xalq xo‘jaligi noziri, Mulla Bekjon Rahmonov – xalq madaniyati va maorifi noziri, Bobo Oxun Salimov – adliya noziri qilib tayinlandilar. Shuningdek, davlatni boshqarish, sud va adliya ishlari qayta ko‘rib chiqildi. Hukumatning maxsus qarori bilan Oliy inqilobiy sud va adliya nozirligi tashkil qilindi. Oliy inqilobiy sudga Olimjon Akchurin rais, Qo‘shmamadxon Sapayev va Bobo Oxun Salimovlar a’zolar etib tayinlandilar. Umumjinoiy va fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish va hal qilish uchun xalq sudi tashkil qilinib, unga Abdulvohid Qoriyev rais bo‘ldi. Xiva shahrida tashkil qilingan maxsus militsiya boshqarmasi tartib-intizomni saqlash va jinoyatchilikka qarshi kurash ishlari bilan shug‘ullanib, unga Nazir Sholikorov raislik qildi. Muvaqqat inqilobiy hukumat farmoniga binoan, qiynoq, urib azoblash va o‘lim bilan bog‘liq barcha jazolar bekor qilindi. 1920 yil 26-30 aprel kunlari Xivada Butunxorazm xalq vakillarining birinchi qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoyda ishtirok etgan 200 ta vakilning 80 tasi turkman aholisi vakillari edi. Qurultoyda Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qilib, XXSR konstitutsiyasi, davlat gerbi va bayrog‘ini tasdiqladi. XXSRning birinchi Konstitutsiyasida davlat tuzumi masalasiga alohida bo‘lim ajratildi. Unda davlat oliy hokimiyat va boshqaruv organlari, mahalliy organlarni tashkil etish tartibi, tuzilishi, ularning vakolatlari belgilab berildi. 17 Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар. 3- китоб Андижон, 2004 йил. 16 Respublikaning eng muhim ishlarini hal qilish oliy hokimiyat organi bo‘lgan Umumxorazm xalq vakillari qurultoyiga tegishli deb topildi. Respublikani boshqarish qurultoy tomonidan saylab qo‘yiladigan va uning oldida hisobot beradigan, 15 ta a’zodan iborat Xalq Nozirlari kengashi zimmasiga yuklandi. Shuningdek, birinchi Konstitutsiyada XXSR ning mudofaasini tashkil etish, vaqf ishlari, xorijiy fuqarolarning huquqiy holati, aktiv va passiv saylov huquqlari, saylov huquqidan mahrum qiladigan shaxslar, saylov tartibi, iqtisodiy siyosat to‘g‘risida, xon va xon avlodlarining mulki to‘g‘risida, respublikaning bayrog‘i va gerbi masalalari mustahkamlandi. 18 Konstitutsiya XXSR ning barcha fuqarolariga jinsi, kasbi va millatidan qat’iy nazar so‘z, matbuot, majlis o‘tkazish, tashkilotlar tuzish huquqlari berilganligini e’lon qildi. Qurultoyda yangi hukumat tarkibi quyidagicha saylandi:  Polvonniyoz Hoji Yusupov – XXSR XNKning raisi;  Jumaniyoz Sultonmurodov – XNK raisining birinchi muovini;  Qo‘shmamadxon Sapayev – XNK raisining ikkinchi muovini;  Bobo Oxun Salimov – adliya noziri;  Bekchon Rahmonov – maorif noziri;  Eshchon (qori) Jabborqulov – xalq xo‘jaligi noziri;  Matpanboy Madrahimov – moliya noziri;  Xudoybergan Devonov – davlat nazorati noziri;  Rizo Shokirov – harbiy nozir;  Nazir Sholikorov – ichki ishlar noziri;  Shomurod Baxshi – sog‘liqni saqlash noziri;  G‘ulomalixon Bahodir – ijtimoiy ta’minot noziri;  Hakim Bobojonov – ziroat (qishloq xo‘jaligi) noziri;  Abdulvohid Qoriyev – adliya noziri muovini;  O‘roz Xo‘jamuhammadov – tashqi ishlar noziri. 18 Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной независимости.Научный редактор Р.Я.Раджапова.-Т.: ‘Шарк’, 2000 год 17 XXSR rahbariyati o‘z konstitutsiyasiga binoan mustaqil davlat sifatida ish olib borishga harakat qildi. Konstitutsiyaga binoan yangi davlat quyidagi 22 ta tumanga bo‘lingan edi: Darg‘onota, Pitnak, Hazorasp, Beshariq, Xonqa, Yangi Urganch, Gurlan, Qipchoq, Mang‘it, Qilichboy, Monoq, Toshhovuz, Po‘rsi, Xo‘jayli, Ko‘hna Urganch, Qo‘ng‘irot, Xiva, Ilonli, G‘azovot, Shovot, Xitoy, Qo‘shko‘pir. 1920 yilning apreli oxiri va may oyining boshlarida ushbu tumanlarning tuman sovetlari tuzilib, ularning har birida 5-7 kishidan iborat kengash a’zolari saylandi. 14 ta o‘zbeklar yashaydigan, 5ta turkmanlar yashaydigan va uchta qozoqlar hamda qoraqalpoqlar yashaydigan tumanlarda sovetlar saylanib, har bir tuman mahallalarida oqsoqollar saylandi. 1920 yil 28 mayda Xorazm kommunistik partiyasining birinchi Butunxorazm konferensiyasi bo‘lib, unda yangi partiya tashkil etilganligi e’lon qilindi. Uning raisi qilib A.Akchurin saylandi. Biroq, ko‘p o‘tmay u boshqa ishga o‘tganligi munosabati bilan XKP MK raisi qilib J.Sultonmurodov saylandi. Shuningdek, aynan shu paytdan boshlab markazdan kelgan vakillarning ko‘rsatmasi bilan Xorazmda ko‘ppartiyaviylik ta’qiqlandi. 19 XXSR XNKga Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat tarkibiga asosan, “Yosh xivaliklar” partiyasining a’zolari kirgan bo‘lib, ular mamlakatda demokratik tuzumni o‘rnatish, mustaqil davlatni barqarorlashtirish borasida katta ishlarni amalga oshira boshladilar. Misol uchun, Bobo Oxun Salimov raisligidagi XXSR delegatsiyasining uch oy davomida Moskva va Petrograd shaharlarida bo‘lib, 1920 yil 13 sentyabrda RSFSR bilan XXSR o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy shartnomaning imzolanishi ana shunday ishlardan bo‘ldi. 24 moddadan iborat ittifoq shartnomasi va 15 moddadan iborat iqtisodiy bitimda RSFSR hukumati XXSR mustaqilligi va daxlsizligini tan oldi. Rossiya imperiyasi davrida rus kapitalistlari tomonidan Xiva xonligi hududida qurilgan barcha banklar, zavodlar, fabrikalar, savdo korxonalari va boshqalar XXSR ning mulki deb belgilandi. Bu 19 Ахмад Заки Валидий. Бўлинганни бўри ер.Т.: “Адолат”, 1997 йил 18 hujjatga asosan XXSR mustaqil davlat hisoblanib, sovet Rossiyasi bilan o‘zaro teng va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslikka kelishib olindi. Amalda esa, XXSR hukumati rahbarlari olib borgan mustaqil siyosat markazdagi bolshevik rahbarlar va XXSR hududidagi sovet rahbariyati vakillariga yoqmadi. Chunki, Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat xususiy mulk, vaqf yerlari, diniy muassasalarni tarqatib yuborish o‘rniga ularni saqlab qolish va mustahkamlashga harakat qilgan edilar. XXSR ning Konstitutsiyasida ham xususiy mulk e’tirof etilgan edi. Sovet hukumatining Xorazmdagi vakillari XNK hukumatiga qarshi hatti-harakatlarni avj oldirdilar. Buning natijasi o‘laroq, XXSR da kommunistlar olib borgan siyosat mahalliy kadrlar, ziyolilar hamda mustaqil fikrga ega bo‘lgan shaxslarni yo‘qotishga qaratildi. XXSR mavjud bo‘lgan atigi 5 yilga yaqin muddat ichida respublika hukumati – XNK va Xorazm MIK raislari o‘n marta almashtirilgani ham yuqoridagi fikrni isbotlaydi. 1921 yil 15-23 may kunlari II Butunxorazm sovetlari vakillarining qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoyda XXSR MIK qoshida yetti kishidan iborat maxsus turkman bo‘limi tashkil etildi. Unga Mulla O‘roz Xo‘jamuhammedov rahbar bo‘ldi. Ushbu bo‘limning asosiy vazifasi turkmanlar yashaydigan yerlardagi iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, milliy, madaniy masalalarni, urug‘lar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish va uni yaxshilash, mehnatkash xalq faolligini oshirish, ular yashaydigan hududlarda dehqonchilik va chorvachilikni rivojlantirish, hunarmandchilikni taraqqiy ettirish hamda ular madaniyatini oshirishdan iborat edi. Shuningdek, qurultoyda XXSR Konstitutsiyasiga qo‘shimchalar va o‘zgartirishlar kiritildi. Oldingi Konstitutsiyadan farq qilgan holda ushbu Konstitutsiyada Qurultoy va Xorazm MIKning vakolatlari mustahkamlandi. Umumxorazm qurultoyi va MIK vakolatlariga – XXSR Konstitutsiyasini qabul qilish; chegaralarni o‘rganish, o‘zgartirish va XXSR ga tegishli hududlar doirasini tasdiqlash; XXSRda pul, og‘irlik o‘lchovlarini belgilash va o‘zgartirish; chet mamlakatlar bilan aloqalar olib borish; urush va tinchlik masalalarini hal qilish; qarz olish, bojxona, savdo va moliya shartnomalarini tuzish; XXSR hududida xalq xo‘jaligining umumiy rejalarini belgilash; davlat byudjetini o‘rnatish; umumdavlat 19 qonunchiligi, sud tuzilishi, fuqarolik, jinoiy sud yuritish va boshqa qonunchilikni amalga oshirish; umumdavlat soliq va yig‘imlar o‘rnatish; XNK a’zolarini lavozimiga tayinlash va ozod qilish; XNK raisini tasdiqlash; Xorazm fuqaroligini olish va yo‘qotish; respublika hududida xorijiy fuqarolarning huquqlari to‘g‘risida qarorlar qabul qilish; har qanday masalani o‘zlarining xoxishlariga ko‘ra ko‘rib chiqish va hal qilish kiritilgan. 20 Xorazm respublikasi tuzilgan dastlabki oylardan boshlab undagi g‘oyaviy – siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. “Yosh xivaliklar” hukumati va demokratik kayfiyatdagi kuchlar mahalliy sharoitni tushungan holda aholining urf-odatlari hamda qadriyatlariga mos holda ish olib bordilar. Ammo, markazdan jo‘natilgan qizil armiya va uning boshliqlari, kommunist bolsheviklar XXSR dagi ijtimoiy- iqtisodiy hayotga mutlaqo salbiy ta’sir ko‘rsatdilar. Ular qonunga xilof ravishda respublikaning ichki ishlariga aralashdilar hamda mahalliy sharoit, xalq ommasining kayfiyati va xoxish irodasini umuman hisobga olmay inqilobiy chora- tadbirlarni, sovetlashtirish siyosatini amalga oshirdilar. Shunga qaramasdan, respublikaning ko‘plab mahalliy rahbar kadrlari mustaqillik uchun, adolatsizlikka qarshi g‘oyaviy kurash olib bordilar. Misol uchun, 1923 yil bahorida XXSR savdo sanoat noziri K.Nurullayev Moskvada RSFSR bilan bo‘layotgan muzokaralarda XXSR foydasiga qat’iylik ko‘rsatgani uchun uchun Xorazmga chaqirilib, qamoqqa olindi. 1923 yilning yoz va kuzida Sovet Rossiyaning ko‘rsatmalari asosida Xorazm respublikasida tub islohotlar amalga oshirilib, oktyabr oyida XXSR Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirildi. Inqilobdan keyin paydo bo‘lgan XXSR, keyinchalik XSSRning qisqa muddatli faoliyati murakkab va ziddiyatlarga to‘la vaziyatda kechdi. Respublikaning ichki ishlariga aralashishlar, mahalliy rahbar kadrlarga ishonchsizlik, mahalliy sharoitlarni hisobga olmasdan ish ko‘rish, markazning ko‘rsatmasi bilan hali tayyor bo‘lmagan o‘lkani “sotsialistik respublika” deb e’lon qilish kabi o‘ta jiddiy xatoliklar Xorazmning mustaqilligi, ijtimoiy-iqtisodiy va 20 Усмонов Қ, Содиқов M . Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йй) T .:”Шарқ”, 2007 йил. 20 madaniy rivojiga katta zarar yetkazib, Xorazmni sovetlashtirish jarayonini yanada tezlashtirdi. 1920 yil 30 aprelda Xorazm millatidan va dinidan qat’i nazar barcha mehnatkashlarning respublikasidir, deb e’lon qilindi. Shunday qilib 1920 yil aprel oyida Xorazmda mustaqil Xalh Respublikasi e’lon qilinib, barcha xalqlar bilan birodarlikda yashashga katta umid bog’landi. 1920 yil 1 fevralda Xivaning oxirgi xoni taxtdan tushirilib, hujjatga imzo chekkandan keyin, 2 fevral kuni inqilob g’alabasi e’lon qilindi va inqilobiy qo’mita tuzildi. Ana shu tariqa Xorazmda yangicha hayot va boshqarish tartibi e’lon qilindi. Turli tashkilotlar vujudga kela boshladi. Xorazm davlatining dastlabki hujjatlaridan biri machitni davlatdan ajratish bo’ldi. 1920 yil 2 aprelda esa turkman urug’ boshliqlari Qo’shmuhammad, G’ulomalixon, Baxshi va boshqalar ishtiroqida Gelbart kotibligida, Olloqulov tarjimonligida majlis o’tkazilib, birinchi navbatda o’zaro nizolarga chek qo’yish masalasi muhokama qilindi. Chunki Xorazm vohasi xalqlari o’rtasidagi munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yishda asosiy masala ilgarigi Xiva xonligi xududidagi o’zbek, turkman, qozoq. qoraqalpoq millat mehnatkashlari o’rtasida o’zaro ishonchni mustahkamlash, qo’shni Amudaryo viloyati bilan ularning o’zaro hamkorligini kuchaytirish, umuman Xorazm mehnatkashlari bilan Turkiston Respublikalari mehnatkashlari o’rtasidagi do’stlikni yuqori darajaga ko’tarishdan iborat edi. Bu kengashda o’zaro nizoli harakatlarning aybdori chor Rusiyasi bo’lib kelgani aytildi. Kelgusida mehnat bilan harbiy majburiyat teng taqsimlansa o’rtadagi nizolarga chek qo’yilishi anih ko’rsatildi. G.I. Broyda tashabbusi bilan boshlangan bu kengashda ishtirok qilgan o’zbek va turkman urug’ boshliqlari, oqsoqollari bunga tamoman rozi bo’ldilar. Shu bilan turkman mehnatkashlarining vakillarini ham markaziy hokimiyatga saylashni zarur topdilar. Oilaviy aloqalar o’rnatishni ilgari surdilar. Butun Xorazm vakillarining birinchi qurultoyiga 21 saylanadigan 200 nafar vakillarning 80 nafari turkmanlar vakillari bo’lishi belgilandi. 21 1920 yil 9 aprelda Vaqtli hukumatning majlisi chaqirilib, Nozirlar sho’rosi tuzildi. Polvonniyoz hoji Yusunov (Davlat nazorati), Bekjon Rahmonberganov – Xalh madaniyati za maorifi noziri, Bobooxun Salimov – adliya noziri, Jumaniyoz Sultonmurodov – vaqtli hokimiyat raisi Odomoxun Ortiqov – muovini va boshqalar. Xorazmda endigina shakllanayotgan hokimiyatning shu majlisida davlat tuzilishi, nozirliklar tashkil qilish, maktab, kasalxona ochish, yangi lavozimlar saylov nizomi haqidagi masalalar muhokama qilindi. Xorazmdagi 20-yillardagi o’zgarishlarning eng muhim natijadari: o’zbeklar bilan turkmanlar hamkorligi vujudga kelib, mehnat armiyasi tashkil qilindi. Saylov qonuni, sudxo’rlikka qarshi dekret, vakuf erlari haqida nizom, oliy sud haqida, xon erlari va mulklarini musodara qilish haqida konunlar e’lon qilindi. 1920 yil 27 aprelda Xiva shahrida Butun Xorazm vakillarining birinchi qurultoyi chaqirilib (buning ishtirokchilari turli millatga mansub kishilar edi) barcha millat mehnatkashlarining manfaatiga mos keladigan masalalarni muhokama qildilar va bu borada zarur qarorlar qabul qildilar. Ko’p yillardan buyon davlat nomi «Xiva» shaklida ishlatilib kelingan bo’lsa, endi Xorazm nomi bu qurultoyda qayta tiklandi, Xorazm Xalh Sovet Respublikasi (XXSR) tuzilgani e’lon qilindi va uning Konstitutsiyasi qabul qilindi. Bundan tashqari Xorazm XSR ning Nozirlar Sovetini sayladilar. 8 ta nozirlik tashkil qilinib, 5 nafar kommunist, bir yosh Xivalik va 2 nafar partiyasiz kiritildi. 1920 yil 28 aprelda esa XXSR e’lon qilindi. 1920 yil 30 aprelda Xorazm millatidan va dinidan qat’i nazar barcha mehnatkashlarning respublikasidir. deb e’lon qilindi. Shunday qilib 1920 yil aprel oyida Xorazmda mustaqil Xalh Respublikasi e’lon qilinib, barcha xalqlar bilan birodarlikda yashashga katta umid bog’landi. Endigina siyosiy xaritada paydo bo’lgan mustahil Xorazm respublikasiga qo’shni xalhlar yordam qo’lini cho’zdilar. 21 Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил. 22 Qo’shni Jumhuriyatlar 700 ming kishi hayot kechirayotgan Xorazm vohasini mahsulotlar va texnika uskunalari bilan ta’minlashni o’z zimmasiga oldi va qaytib olmaslik sharti bilan 20 million so’m ajratdi. Turkiston komissiyasining qarori bilan 1920 yil aprel – may oylarida yana 150 million so’m yordam berildi. Joylarda yangi tashkilotlar tashkil qilishga kirishdilar. Tezda yangi zamon maktablari, bolalar bog’chasi, qariyalar uyi, internat-maktablar vujudga keltirildi. Turkkomissiya esa Xorazmga tezlik bilan birinchi navbatda 3 do’xtir, 8 feldsher, bir tish do’xtiri, bir akusherka, uch kasalxonani ta’minlashga etadigan dori-darmonlar 10 o’qituvchi, o’qish qurollari, 50 ming pud kerosin, 50 ming pud neft, idish-asboblar yubordi. 1920 yil 7 martdan nashr qilinayotgan «Inqilob quyoshi» ro’znomasi, 3 apreldan ish boshlagan «Maorif saroyi», aprel oyi oxirlarida birinchi tomoshabinlarni qabul qilgan Xiva tarixiy muzeyi, birinchi bo’lib Xivada ish boshlagan o’zbek, tatar, rus teatr truppalari yangi hayot ustunliklarini tashviqot qila boshladilar. «Maorif saroyi» ochilishi marosimiga Toshkent shaharining oxuni Mulla Qoriev ishtirok qilishining o’zi katta voqea edi. Shunday qilib, machit davlatdan ajralgani bilan xokimiyat din egalariga qarshi tazyiq qilmadi. Dindorlar ham partiya, sovet tashkilotlarida xizmat qila boshladilar. An’anaviy o’quv yurtlari – machit va madrasalar o’z faoliyatini davom qildirdilar va ularda minglab yoshlar ta’lim-tarbiya oldilar. 1920 yil iyul oyida Said Abdullaxon va mashhur Xismatulloning Xivadan surgun qilinishi o’lkaning yirik dindorlari o’rtasida ba’zi noroziliklarni keltirib chiqardi. Ammo yangi tashkil qilingan xokimiyat ijobiy ishlar qilishni davom qildirdi. Ko’p xotinlikka chek qo’yish to’g’risida qonun tayyorlashga kirishildi. Mehnat intizomi to’g’risida qo’llanma tayyorlandi. «Er–uni ishlaganga» degan ko’rsatmalar berildi. 4 avgustda Toshkent shahriga o’qishga 20 nafar o’quvchi yuborildi. 16 avgustda esa Xiva shahrida birinchi marta yakshanbalik o’tkazildi. Bundan tushgan daromad obodonlashtirish ishlariga sarflandi. Shu yili dekabr oyida esa Xiva shahrida qizil o’qituvchilar uyushmasining birinchi majlisi o’tkazildi. Xorazm 23 vakillarining birinchi qurultoyida esa barcha vakufninig madaniyat va maorif ixtiyoriga berilishi, dindorlarning noroziligini ancha oshirgan edi. Bu yangiliklarning barchasi an’anaviy hayot tarzimizga tamoman mos kelavermadi. Shu sababdan ham qator dindorlar markaziy shahar Xivadan chekka noxiyalarga, boshqa o’lkalarga keta boshladilar. Ba’zi dindorlar xalh xokimiyatiga qarshi kurashni davom qildirayotganlar safiga qo’shildilar. 1920 yil iyun oyidan Xiva shahrida «Rosta», «Krasnoarmeyskiy listok» ro’znomalarining nashr qilina boshlashi, o’qituvchilar tayyorlash kursining ishboshlashi, ayrim kitobchalarning nashr qilinishi kabi tarixiy voqealariing yuz berishi Xorazmda fan va madaniyatning rivojlanayotganini ko’rsatar edi. Bulardan tashqari, Xorazmda sotsial masalalar bo’yicha tengi yo’q ishlar qilindi. 1920 yil boshlarida Xorazm xududidagi o’zaro nizolar sababli minglab xotin-qizlar bandilikda saqlanayotgan edilar. Xalq hokimiyati ana shu xo’rlangan xotin-qizlarni o’zaro munozaralar yo’li bilan o’z ota-onalari qoshiga, o’z oilalariga qaytardi. 20- yillarning birinchi kunidan boshlab Xorazm vohasida yangi hayot qurilishida mashhur tashkilotchilar, madaniyat xodimlari Matyoqub Otajonov, Polvonniyoz Hoji Yusupov, Mulla- bekjon Raxmonov, Bobooxun Salimov, Odamoxun Ortiqov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Orozgaldi Hojimamedov, Afzol Tagirov, Husayn Qo’shoev, Otajon Abdolov, Safo Olloberganov, Matyoqub Axangarov, Ro’zmat Yusupov, Yusuf Ahmadov, I.Xonsuvorov, Zokir. Bikchurin, Xakimboy Muhammadiev, Mullanavro’z Ro’ziboev, G.I. Broydo, Sergey Malishev alohida katta xizmat qildilar. Bu ilg’or tashkilotchilarning tarixda iz qoldirgan eng muhim xizmati shuki, ular xalq ommasi orasidan haqiqiy qobiliyat egalarini tanlab olabildilar va tarbiyalay oldilar. Ularning hadiqiy tarbiyasini olgan qobiliyat egalari Davlat Rizaev, Karim Boltaev, Qurbon Olloberganov, (Beregin), Soib Nazariy, Onabibi Safoeva, Ahmadjon Ibrohimov, Xayrulbanot Saydoshova, Qosim Zaripov, Masharip Polvonov, Eshmurot (Shuxrat) Divanov, Umar Qurboniy, Bolta Sharipov kabi yoshlar davlat ishlariga ishtirok qilib, ta’lim-tarbiya sohasida faol ko’zga ko’rina boshladilar. 22 22 Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил. 24 1921 yil butun Xorazm vakillarining ikkinchi qurultoyining chaqirilishi Xorazm vohasining keyingi taraqqiyot yo’lini ko’rsatib berdi. Jumladan, qurultoy chiqargan xulosada shunday so’zlarni o’qiymiz: «Xorazm respublikasida bundan keyin mehnat qilmasdan ommaning qonini so’radigan parazitlar bo’lmasligi kerakki, mamlakat bo’yicha dekret e’lon qilinib, er-uni ishlaydiganlarga berilsin, erni ijaraga berib kun ko’ruvchilar erdan mahrum qilinadi». Bunday qonunning qabul qilinishi mehnatkash ommaning mehnat faoliyatini kuchaytirdi. Dehqonchilik sohasida esa katta ijodiy uyg’onish boshlandi. Bu davrda xalqaro munosabatlarda ham katta o’zgarishlar yuz bera boshladi. 1920 yil iyun oyida Xorazm respublikasining ilg’or Davlat vakillari Toshkent Moskva shaharlariga kelib, qator uchrashuvlar o’tkazdilar va bitimlar tuzdilar. 1920 yil 1 sentyabrda Xorazm delegatsiyasi Boku shahrida chaqirilgan Sharq xalqlari s’ezdida ishtirok qilib, shu s’ezd qarorlarini qabul qilishda aktiv ishtirok etdilar. 13 sentyabr kuni XXSR va RSFSR o’rtasida davlat shartnomalari imzolandi, 13 noyabrda esa XXSR bilan Buxoro xalq sovet Respublikasi o’rtasida ikki tomonlama shartnoma imzolandi. XXSR bilan RSFSR o’rtasida imzolangan shartnomaga binoan Chor Rusiyasi Xiva xonligiga nisbatan ilgari qo’llanib kelgan barcha huquqlardan Sovet Rusiyasi «voz kechdi». Chor Rusiyasi davrida Xorazmda vujudga keltirilgan barcha boyliklar mahalliy mehnatkashlarning ixtiyoriga berildi va Xorazm respublikasiga 500 mln. so’m yordam uyushtirildi. 1920 yil 20 seityabrda RSFSR bilan XXSR o’rtasida iqtisodiy shartnoma imzolanib, o’zaro savdoga keng imkoniyatlar ochildi. Sovet Rusiyasidan Xorazmga keltirilayotgan va Xorazmdan Rusiyaga chiqarilayotgan mahsulotlar, tovalar har qanday soliq va bojlardan ozod qilindilar va Xorazmga 100 dona duradgorlik stanoklari, 20 dona tokarlik stanoklari yuborish planlashtirildi. Bulardan tashqari, RSFSR va TASSR Xorazm respublikasini xo’jalik asboblari, oziq-ovqat, qishloq xo’jalik qurollari, urug’lik bilan ta’minlashni o’z zimmasiga oldilar. Xorazmga yuzlab mutaxassislar ko’chib kela boshladilar. Shu 25 davrda «Xorazmga doimiy ishga kelgan har bir evropalik bor imkoniyatlar bilan yordam berishi bizning asosyy maqsadimiz» degan shior ostida ish ko’rdilar. 1921 yil 13 oktyabrda va 1922 yil 29 iyunda RSFSR va XXSR o’rtalarida imzolangan shartnomalar ham 1920 yil sentyabrda imzolangan shartnomaning ijrosi edi. RSFSR bilan iqtisodiy aloqani keng yo’lga qo’ygan Xorazm respublikasi Turkiston ASSR va Buxoro respublikalari bilan ham o’zaro munosabatlarni yaxshilay bordi. 1921 yil 1 iyulda Turkiston ASSRda Xorazm respublikasining vakolatxonasi tashkil qilindi. Shu yili 4 dekabrda vakolatxona Bosh konsullikka aylantirildi. RSFSR bilan XXSR va TASSR o’rtasida o’zaro hamkorlik munosabatlarining keng yo’lga qo’YILISHI Xorazm respublikasi bilan Amudaryo bo’limi (1920 yil dekabr oyidan Amudaryo viloyati) o’rtasidagi aloqalarni yangi bosqichga ko’tardi. Xorazm respublikasidagi o’zbeklar bilan turkmanlar o’rtasida, mang’ishloqlik qozoqlar bilan krasnovodsklik turkmanlar o’rtasida birodarlik shartnomalarining imzolanishi Xorazm vohasida hayot kechirayotgan o’zbek, turkman, qoraqalpoq va qozoq mehnatkashlarining kayfiyatiga ham ijobiy ta’sir o’tkazdi. Xorazm respublikasi bilan Amudaryo viloyati o’rtasida savdo va madaniy aloqalarga keng yo’l ochildi. Natijada Amudaryo kirg’oqlari bo’ylab qo’yilgan soqchilar ortiqcha bir narsa bo’lib qolmoqda edilar. 1920-1921 yillar jahonning turli xududlaridan Xorazmga «Madaniy yurish» e’lon qilindi. Xuddi yangi er o’zlashtirganlari singari qo’shni xalqlarning vakillari xalq xo’jaligining hamma sohalariga kirib keldilar. Rus ustalari tashabbusi bilan yangi Urganch va Xiva shaharlari oralig’ida to’rtta temir ko’prik qurildi. Turkiya grajdanlari Abdulla Mamedov, Husayn Ismoilov, Bahri Kamol madaniyat va maorif ishlarida jonbozlik ko’rsata boshladilar. H.H. Niyoziy sahna san’ati sohasida katta tashkilotchilik qildi. Boshqird Afzal Tagirov, Kashshof Poti Xorazmda o’rta maxsus bilim yurtlarini vujudga keltirishda katta xizmat qildilar. Buzilgan zavodlarni tiklash, qadimiy hunarmandchilikni keng yo’lga chiqarib qo’yish ishlari kuchaytirildi. Fidokorona halol mehnat qahramonlarini mukofotlash 26 maqsadida 1922 yil fevraldan Xorazm «Mehnat nishoni» ta’sis qilindi. Ammo yangi hayot qurilishi hammaga ham bir xil kayfiyat bermadi. An’anaviy hayot nash’alariga sodiq bo’lgan qator kishilar o’z yo’lida mahkam turib, tarki vatan qildilar. Ba’zilari yangiliklarga qarshi tashviqot qilishni davom qildiraverdilar. Xorazm xalqi yangi hayot qurilishining dastlabki yillarida turli yo’nalishlar bo’yicha harakat qildi. Chunki ular yangi hayot qay tarzda yuz berishini bilmasdilar. Shuning uchun ham kundalik siyosatda ko’proq yoshlar faollik ko’rsatdilar. Birinchi bor vujudga kelgan idoralarning xodimlari orasida katta ko’pchilikni shu yoshlar tashkil qildi. Inqilob g’alabasining dastlabki yillari yoshlar bilan keksalar o’rtasidagi munosabatda ajralishning boshlanishi davri bo’ldi. Bu masala xotin-qizlarga ham taalluqli edi. Xiva xonligi davrida 132 madrasa, 2169 an’anaviy mak- tab, 8 ta jadid maktabi bo’lib, ularda 60 mingdan ortih yoshlar o’hitilayotgan ediki, islom g’oyasini o’tkazish markaziy masala hisoblanardi. Inqilob ~ g’alabasi bilan bu 'diniy maktablarga, dindorlarga harshi hujum boshlanmagan bo’lsa ham yangi siyosatning o’zi bu o’huv yurtlarining yarmidan ko’pro- g’ining o’z faoliyatini to’xtatishlariga olib keldi. O’hiyotgan o’g’il-hizlar safi 10 marta hisharib ketdi. Bu an’apaviy tar- biya sohasidagi ishlarga katta zarar etkazdi. 1920-1921 yillarda Xorazm madaniyat va maorif noziri lavozimida ko’p kishilar ishladilar. 1921 yil Turkiya grajdani davrning faol kishilaridan Bahri Kamol ham shu vazifada ishladi. U Xorazmda milliy maktablarni ko’paytirishga harakat qildi va o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda guruhlarga ajratib o’qitishni tavsiya qildi. Bahri tashabbusi bilan Xiva shahrida yangi partiya maktabi tashkil qilinib, keyin shu maktab dorilfununga aylantirildi. Bahri madaniyat va maorif noziri sifatida qo’shni o’lkalardan mutaxassislar taklif qila boshladi. Faqat Saratov gubernasidangina 38 nafar maorif xodimlari Xorazmga keldilar. Ana shu mutaxassislarning yordami bilan 1922 yil Xiva shahrida o’qituvchilar seminariyasi tashkil qilindi. Uning birinchi direktori qilib Kashshof Poti tayinlangan edi. Xiva o’qituvchilar seminariyasi Turkiyadagi shunga o’xshash 27 o’quv yurtlarining o’quv planlari asosida ishlay boshladi. Ana shu nizom va dasturulamallarga asosan bu o’quv yurtida ma’naviy tarbiya birinchi o’ringa qo’yildi. Tarbiya sohasidagi ishlarda kattalarga hurmatda bo’lishga alohida e’tibor berildi. Xiva shahrida tashkil qilingan o’qituvchilar seminariyasiga Xiva, Yangi Urganch, To’rtkul shahridan ko’p yoshlar jalb qilindilar. Qishloq dehqonlarining farzandlari talabalarning faqat 5 foizini tashkil qildilar. Inqilob g’alabasining dastlabki yillaridan boshlab Xorazmda kadrlar taiyorlash ishlariga alohida e’tibor berildi. 1922 yil Xorazm madaniyat va maorif noziri lavozimiga Sulton Qori ko’tarilar ekan, kadrlar tayyorlash masalasi ilgarigicha muhim vazifa sifatida qolmoqda edi. 23 Inqilob g’alabasidan keyin Xorazm madaniyat va maorif sohasidagi muhim yutuq har bir xalqning o’z ona tilida maktab, teatr kollektivlari, ro’znomalar, qisqa muddatli kurslar tashkil qilinishi bo’ldi. Xorazm respublikasi xududida 1920-1922 yillarda o’zbek, turkman, qoraqalpoq, qozoq tillarida maktablar tashkil qilindi. Muhimi yana shundaki, maktablarda bir necha tilda bemalol so’zlasha biladigan o’tsqtuvchilar dars berdilar. 1922 yil sentyabr oyidan boshlab Xorazm xalh doridfununida Afzol Tagirov, David Bakirov, Ahmon Abdolov, Husain Qo’shaev, Sobir Hakimov kabi ilg’or pedagoglar dars berib, xorazmliklar orasidan o’qituvchilar va jamoatchi kadrlar tayyorlashga katta hissa ho’shdilar. Ular xorazmlik ilg’or yoshlarga qonunlar asosidan, tarix, sotsiologiya, jug’rofiya, arab tili, tabiat, rus tili fanlaridan ta’lim berdilar. Xorazm respublikasi madaniyat va maorif sohasida eng baynalminal tarmoq bo’lyb qoldi. Chunki bu soha turli millat vakillarini o’zaro hamkorlikka uyushtiradigan eng muhim tarmoq sifatida shakllanib bordi. 1921 yil may oyida chaqirilgan butun Xorazm vakillarining II – qurultoyda umrbod bir-birlariga qo’l bergan o’zbek, turkman, qoraqalpoq, qozoq xalqlarining vakillari birodarlikka, do’stlikka sodiq bo’lib qoldilar. Qurultoyga taklif qilingan 23 Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил. 28 vakillarning ellik olti nafari turkman xalqining vakillari bo’lib, ularning ishtirokida sovetlar markaziy ijroiya komiteti (MIK) tashkil qilindi. Xorazm respublikasi konstitutsiyasiga o’zgarishlar kiritildi. 1922 yil Xorazm sovetlarining III-qurultoyi chaqirilib, 24 rayondan 339 vakil taklif qilindi. Shu davrda turkman mehnatkashlarining alohida qurultoyi chaqirilib, 200 vakil va qozoq, qoraqalpoq mehnatkashlari vakillarining qurultoyi chaqirilib, 40 vakil ishtirok qildi. Xorazm respublikasi mehnatkashlari vakillarining qurultoy va kengashlarining o’tkazilishi yangi hayot qurilishi sohasida katta izlanishlar bo’lgan edi. Shuning uchun bo’lsa kerak bu davrda Xorazm sharoitida yangilik ko’p yuz berdi. Ana shu yuz bergan yangiliklar birodarlikda qilingan mehnat natijalaridan edi. Xiva inqilobining g’alabasi kishilarni bir-biriga yaqinlashtirib, xalqaro hamkorlikni yangi bosqichga ko’tardi. Bunday xolatni 1921-23 yillardagi ochlikka qarshi kurash harakatida aniq ko’rish mumkin. Uch yil davomida xorazmliklar Rusiyaning ochlikdan qiynalayotgan xalqlariga million so’mlab pul to’pladilar, oziq-ovdat yubordilar. Volga bo’yi xalqlaridan Xorazmga yuborilgan tashakkurnomalar ko’p narsalardan dalolat berardi. Xorazm mehnatkashlari xalqlar o’rtasida mustahkam birodarlik yuzaga keltirmoq uchun katta ishlar qila boshladilar. 1922 yil Genuya konferentsiyasi ochilishi munosabati bilai Xiva shahrida 500 kishilik majlis chaqirilib, Rusiya, Ozarbayjon, Buxoro respublikalarining shu konferentsiya ishida ishtirok qilayotgan vakillariga muvaffaqiyatlar tiladilar. Genuya konferentsiyasi ishi yaxshi natijalar bilai tugagani uchun Xiva shahrida 1922 yil 11 aprelda manifestatsiya e’lon qilinib, shaharning bir ko’chasiga G.V. Chicherin nomi berildi. Xorazmning xalh xo’jaligi ishlari bu davrda juda og’irlashgan edi. 1920 yillarning boshlarida Xorazmda jami 35 miig chig’ir ishladi. (1913 yyl 80 ming), 55-60 ming desyatina er ekildi. (1913 yil 175 ming desyatina), paxta maydonlari 3 ming desyatinani tashkil qildi. (1913 yil 18,5 ming desyatina). 20 ming oila joysiz qoldi. Faqat turkman aholisi hayot kechirayotgan xududlarda o’zaro nizolar natijasida 5 ming oila xonavayron bo’ldi. Hali 1920 yil 29 may kuni Xiva 29 shahridan Toshkentga Turkkomissiyaga yuborilgan telegrammada «Xivaning ilgarigi ozgina sanoati ham vayron qilingan, keyingi 2 yil davomida xalq xo’jaligiga kuchli zarar etkazilganki, yaqin vaqtlarda to’g’rilab bo’lmas... Amudaryo bo’limida ahvol juda yomon o’lka xonavayron, pul bilan yordam kerak, eng og’ir ochlikda qolganlar Xiva tomonidir» deb ta’kidlangan edi. Ana shunday holatga tushib qolgan xududda uch yil ichida oziq-ovqat masalasi ijobiy hal qilindi, bu katta g’alaba edi. Bu o’zaro ishonchni mustahkamladi. 1923 yil RSFSR Xorazmga yordamlashish uchun 100 nafar agronom, injener, texnik, mexanik, elektrik, matbuotchi, charm tayyorlash ustalari ajratdi. Tatariston o’z o’quv yurtlaridan Xorazm uchun 10 o’rin ajratdi. Shu yili 29 yanvardan Moskva shahrida XXSR ning savdo va sanoat nozirligining savdo idorasi ochilib, 4 sentyabrdan boshlab bu idora XXSR ning iqtisodiy kengashining savdo vakolatxonasiga aylantirildi. Bunday aloqalar Xorazm respublikasi xalqlari hamkorligini oshirdi. 1923 yildan milliy masalaga e’tibor kuchayib Xiva, Xo’jayli, Toshhovuz viloyatlari vujudga keldi va suv masalasida uch viloyat vakillaridan kengash tuzildi. Xorazmda yuz berayotgan o’zgarishlar haqida 1923 yil sho’nday deb yozgan edilar: «Xorazmda inqilob boshlangandan to 1922 yil oxirigacha bo’lgan davrni butunlay siyosiy kurashdan iborat bo’lgan davr deb aytish mumkin». Endi hozirgi kunda ilgarigidek har bir ayrim shaxslar tomonidan tutilgan shaxsiy siyosatlar, bu kungacha yuqumli kasaldek bo’lib kelgan rasmiy va shaxsiy kurashlar yo’q... Biz ham endi butun jumhuriyatlarda davom etmoqchi bo’lgan iqtisodiy va xo’jalik ishlarimizni yo’lga solishga kirishdik. Maorif, madaniyatning ko’tarilishiga tirishmoqdamiz»... 1923 yil o’rtalarida Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm soveti respublikalari Ko’ngilli flot shirkatining O’rta Osiyo bo’limini tashkil qilib: Toshkent, Olma-Ota, Buxoro, Xiva havo yo’lida qatnaydigan 6 ta samolyot sotib oldilar. Shu yili Xiva shahri qoshida samolyot stantsiyasi tashkil qilmoq uchun maxsus kishilar keldilar. 1923 yil Xiva shahrida rus davlat banki ochildi va 30 Xorazm dehqonlarining Moskvadagi qishloq xo’jaligi ko’rgazmasiga safari uyushtirildi. Moskva ko’rgazmasida Turkiston, Xiva, Buxoro mehnatkashlari hayotini aks ettiruvchi buyumlar, materiallar qo’yilgan maxsus bo’lim tashkil qilindi. Ana shu tariqa Xorazm hayoti jahon xalqlari ko’z oldida yana ham yaqqolroq ko’rina boshladi. 1920 yil Xorazmda birinchi marta may bayramining nishonlanishi, 1921 yil O’rta Osiyoda birinchi bor Xorazm xalqlari birodarlik bayramining o’tkazilishi, 1922 yil Xiva shahrida Urta Osiyoda birinchi davlat teatrining tashkil qilinishi, 1923 yil Xorazmda xalqaro yoshlar kunining nishonlanishi kabi voqealar siyosiy hayotda tarixiy voqealardan bo’ldi. 1921-1922 yillar Xorazm yoshlar uyushmasi bilan qo’shni Amudaryo viloyati yoshlar uyushmasi tashkiloti o’rtasida kuchli hamkorlik o’rnatilgan davr bo’ldi. A.T. Peskunov, Muhammadnazar Odamov, Qurbon Beregin, Soib Nazariy, Ro’zmat Yusupov, Kutlimurod Mahmudov kabi yoshlar, uyushma faoliyatida katta rol o’ynadilar. Xorazm vohasi yoshlari Volga bo’yi xalqlari hayotida yuz bergan ochlik mahalliy voqea bo’lib qolmasdan hammani o’ylantiradigan va harakatga keltiradigan voqea ekanini birinchilardan bo’lib anglab etishdi. 1922 yil 3 mayda yoshlar o’rtasida muzika, adabiyot, sport to’garaklari ish boshlaganini hisobga oldilar. Ko’chmanchi qozoq, turkman yoshlarini siyosiy hayotga tortish muhim masala qilib qo’yildi. 1923 yil 28 yanvarda Xorazm xotin-qizlari uchun alohida maktablar tashkil qilish masalasi ilgari surildi. Shu yili Xorazmda xotin-qizlar uyushmasi tashkil qilinib, unga rahbar qilib Xayrulbanot Saydoshova saylandi. Xotin-qizlar uyushmasi masalasi 1923 yil 11 noyabrda Xorazm kompartiyasi Markaziy Komiteti huzuridagi partiya yacheykasi majlisida muhokama qilindi. Shunday qilib, asrlar davomida siyosatdan chetlanib kelingan Xorazm xotin-qizlari xalq xo’jaligining deyarlik barcha sohalariga ishga jalb qilina boshladilar. Xotin-qizlarning xalh xo’jaligi ishlariga jalb qilinishda ba’zi qiyinchiliklarni engib o’tishga to’g’ri kelgal bo’lsa ham bu 31 siyosat ijobiy rol o’ynadi. Chunki ishlab chiqarish sohasida va madaniy hayotda ularning o’rni ham alohida ahamiyat kasb qiladi. 24 24 Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил. 32 II BOB. BUXORO AMIRLIGINING TUGATILISHI VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI II.1. Buxoroda amirlik tuzumining ag’darilishi va Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil etilishi Ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo‘lgan “Yosh buxoroliklar” partiyasi 1910 yildayoq o‘zlarini alohida tashkilot sifatida e’lon qilgan edilar. Buxorodagi jadidchilik harakatidan o‘sib chiqqan Yosh buxoroliklarning faoliyati 1917 yilga kelib ancha kuchaygan edi. Shu yilgi fevral inqilobi Buxoro amirligiga ham ta’sir etmasdan qolmadi. Mart oyining boshlarida Yangi Buxoro, Termiz, Chorjo‘y va Karkida ishchi, soldat va dehqon sovetlari tuzildi. Bunday sharoitda “Yosh buxoroliklar” mavjud monarxiya tuzumi doirasida demokratik islohotlar o‘tkazish, konstitutsion monarxiyani o‘rnatish orqali amirning mutlaq hokimiyatini cheklab qo‘yish tarafdori bo‘ldilar. Demokratik kuchlarga tayangan “Yosh buxoroliklar”ning qat’iy talablari asosida Buxoro amiri Sayyid Olimxon 1917 yil 7 aprelda mamlakatda islohotlar o‘tkazish to‘g‘risida farmon chiqardi. Ushbu islohotda amirlikdagi o‘rta asrlar boshqaruvi tizimiga o‘zgartirishlar kiritish, amaldorlarni saylab qo‘yish tizimiga o‘tish, amirlik poytaxtida amaldorlar, savdogarlar va dindorlar tarkibida shahar xo‘jaligi, xalq ta’limi va sog‘liqni saqlashni boshqarish uchun majlis tuzish, shariatni adolatni amalga oshiruvchi va soliqlarni muqobillashtirib turuvchi yagona huquq sifatida e’tirof etish, aniq davlat byudjeti o‘rnatish, savdo-sotiqni har tomonlama rivojlantirish, aniq fanlarni rivojlantirish kabilar ko‘zda tutilgan edi. Ammo, bu islohot amalda joriy etilmadi. 25 1917 - yil 9 - aprelda jadidlar Buxoro shahrida islohotlarni hayotga tadbiq etishni talab qilib namoyish o‘tkazdilar. Ammo, namoyishchilar amir hukumati tomonidan tarqatib yuborildi va “Yosh buxorolik”larning ko‘pchiligi jazolanib, ta’qib ostiga olindi. Bu voqyealardan so‘ng, 14 - aprelda amir Olimxon islohotlar o‘tkazishni rad etdi. 25 Раджапова Р. Ё. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи. (1917 – 1993 й). Т.: “Ўқитувчи”, 1994 йил. 33 Oktyabr inqilobidan so‘ng sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib ketdi. Turkiston Respublikasining bolsheviklardan iborat rahbariyati Buxoro amirligining mustaqilligini rasman tan olishiga qaramay, amalda uning ichki ishlariga doimiy ravishda aralashib turdi. Bu paytga kelib “Yosh buxoroliklar” partiyasi ichida turli guruhlarning mavjudligi, qarashlarining xilma-xilligi tufayli partiyaning yagona dasturini tuzishga ehtiyoj paydo bo‘ldi. “Yosh buxoroliklar” partiyasining markaziy komiteti bu vazifani 1917 - yil noyabrida Fitratga topshirdi. Abdurauf Fitrat tomonidan tayyorlangan “Yosh buxoroliklar” partiyasining Dasturi 1918 - yil yanvarida partiyaning markaziy komiteti tomonidan tasdiqlandi va islohot loyihasi sifatida e’lon qilindi. 26 Ushbu dasturda Buxoro amirligida konstitutsion monarxiya o‘rnatish, Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini ta’minlash, madaniy taraqqiyotga erishish, dehqonchilik va soliq tizimiga alohida e’tibor qaratish, Buxoroda zamonaviy armiyani tashkil etish, ikki yillik majburiy harbiy xizmatni joriy etish, davlat hisobidan maktablar va oliy o‘quv yurtlari ochish kabi masalalarga alohida e’tibor qaratish zarurligi ta’kidlangan edi. Shuningdek, ushbu loyihada Buxoroda 10 ta nozirlikdan iborat Nozirlar SHo‘rosi tuzish taklif etildi. Turkiston XKS Buxoro amirligiga qarshi zimdan kurash olib bordi, amir hukumatini kuch bilan ag‘darib tashlashga urindi hamda bolsheviklar shu maqsadni ko‘zlab buxorolik jadidlarni qo‘llab-quvvatladilar. 1918 yil mart oyida Turkiston o‘lkasi XKS raisi F.Kolesov boshchiligidagi qizil askarlar Buxoro shahriga hujum uyushtirdilar. Ushbu hujum muvaffaqiyat bilan tugamagan bo‘lsa- da, Buxorodagi siyosiy tuzumni o‘zgartirish uchun harakatlar to‘xtamadi. Sayyid Olimxon esa Buxoro jadidlarini kuchli ta’qib ostiga oldi. Natijada buxorolik jadidlar Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo‘nab ketishga majbur bo‘ldilar. 1920 - yil 13-14 - iyunda “Yosh buxoroliklar” partiyasining Turkiston Markaziy byurosi birlashgan konferensiyasida Fayzulla Xo‘jayev tuzgan Dastur qabul qilindi. Ushbu dasturda amirlikni kuch bilan ag‘darib tashlash va Buxoroni Demokratik xalq respublikasi deb e’lon qilish talabi qo‘yildi. “Yosh 26 Алимова Д. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991й). Т.: “Шарқ”, 2000 йил. 34 buxoroliklar” yirik boylar qo‘lidagi yerlarni musodara qilish, bepul boshlang‘ich ta’lim joriy etish, qishloq xo‘jaligi, hunarmandlar sanoati, ichki va tashqi savdoning ahvolini yaxshilash yo‘lida amaliy chora tadbirlar ko‘rish zarurligini ta’kidlagan edilar. 27 1920 - yilning 2 - sentyabrida M.Frunze boshchiligidagi qizil armiyaning shafqatsiz hujumlaridan so‘ng amirlikning poytaxti Buxoro shahri bosib olindi va Amir Olimxon taxtdan ag‘darildi. Shundan so‘ng, qizil armiya amirlikning barcha bekliklarini birin-ketin egallab, amirlikka butunlay barham berdi. 1920 - yil 14 - sentyabrda Xalq Nozirlar SHo‘rosi, Buxoro muvaqqat inqilobiy qo‘mitasi va Buxoro Kompartiyasi MK ning umumiy yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Unda 9 kishidan iborat Abduqodir Muhiddinov raisligida Butunbuxoro inqilobiy qo‘mitasi va 11 kishidan iborat respublika hukumati – Fayzulla Xo‘jayev raisligidagi Xalq Nozirlar SHo‘rosi tuzildi. Buxoro Xalq Nozirlari SHo‘rosining tarkibi quyidagicha edi:  Fayzulla Xo‘jayev – rais, xorijiy – tashqi ishlar noziri;  Qori Yo‘ldosh Po‘latov – maorif noziri;  Muxtor Saidjonov – doxiliya – ichki ishlar noziri;  Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jayev – moliya ishlari noziri;  Najib Xusainov – davlat nazorati noziri;  Yusuf Ibrohimov – favqulodda komissiya noziri;  Mukammil Burxonov – adliya noziri;  Bahovuddin Shahobuddinov – harbiy ishlar noziri;  Abdulqodir Muhiddinov – yer-suv ishlari noziri;  Mirzo Muhiddin Mansurov – savdo va sanoat ishlari noziri. 1920 - yilning 6-8 - oktyabr kunlari Buxorodagi Sitorai Mohi Xosada Butunbuxoro xalq vakillarining I qurultoyi chaqirilib, unda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) tuzilganligi e’lon qilindi. Bu respublika davlat tuzumi jihatidan xalq demokratik hokimiyati edi. Qurultoy davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi bo‘lgan Buxoro inqilobiy qo‘mitasi va dastlabki hukumat 27 Ҳасанов М. Файзулла Хўжаев. Т.: “Ўзбекистон”, 1990 йил. 35 tarkibi bo‘lgan Buxoro Xalq nozirlar SHo‘rosini o‘zil-kesil tasdiqladi. Ularning vakolat muddati II qurultoygacha o‘zaytirildi. 28 1920 - yil oktyabrda BXSR bilan Rossiya o‘rtasida muvaqqat harbiy-siyosiy bitim tuzildi. 1921 - yil 4 martda esa har ikkala davlat o‘rtasida Ittifoq shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnomalar yosh Buxoro davlati arboblarining mustaqil siyosat yuritishga qaratilgan harakatlari faoliyatini ma’lum darajada cheklashga olib keldi. Chunki, ittifoq shartnomasi mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo‘shinlari saqlanishini qonuniy qilib asoslab berdi. Bu esa Rossiyaning BXSR ichki ishlariga harbiy jihatdan qurolli aralashuvi edi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi (1920- 1924 yy.) Viloyatlar Tumanlar va kentlar Boysun Boysun, Darband, Qumqo‘rg‘on Qarshi Beshkent, Koson, Chim Buxoro Vobkent, Boyoviddin, G‘ijduvon, Qorako‘l G‘uzor G‘uzor, Tangatushar, Yangi, Qamashi Karmana Ziyoviddin, Karmana, Xatirchi Nurota Qo‘shrabot, Nurota, Naymantopdi Sariosiyo Sariosiyo, Yurchi, Qoratog‘ Shaxrisabz Kitob, Chiroqchi, Shaxrisabz, Yakkabog‘ Sherobod Termiz, Sherobod, Kalif Garm Garm, Darvoz, Jirgitol, Xaid, Qal’ai Labiob Dushanbe Hisor, Dushanbe, Fayziobod, Yavan, Yangibozor Ko‘lob Ko‘lob, Mo‘minobod, Xovalang Qo‘rg‘ontepa Kobadiyon, Qo‘rg‘ontepa, Saroy Karki Qiziloyoq, Karki, Xaloch, Xojamboz 28 Ражабов Қ. Файзулла Хўжаев ва миллий истиқлол ҳаракати. // Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар. Т.: “Фан", 1997 йил. 36 Chorjo‘y Denov, Chorjo‘y, Sayot, Farob 1920 yilning kuzida Buxoro Xalq Respublikasida dastlabki ma’muriy- hududiy bo‘linish o‘tkazilib, u viloyatlar, tumanlar, kentlar va qishloqlarga ajratildi. Respublikaning poytaxti Buxoro shahri muhim siyosiy-ma’muriy markaz bo‘lib, bu yerda mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotini iqtisodiy va madaniy rivojlanishini boshqaruvchi barcha tashkilotlar to‘plangan edi. Ta’kidlash joizki, Buxoro respublikasidagi ma’muriy-hududiy bo‘linish ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyatga qarab tez-tez o‘zgarib turgan. Misol uchun, BXSR da 1922 yilda 7 ta, 1923 yilda 8 ta, 1924 yilda 15 ta viloyat mavjud edi. 29 1924 yil 1 oktyabrda Butunbuxoro MIK qarori bilan Buxoro respublikasida ma’muriy-hududiy bo‘linish qayta o‘tkazilib viloyatlar o‘rniga quyidagi 5 ta okruglar tuzildi:  Zarafshon okrugi – Buxoro, Karmana, Nurota viloyatlari;  Qashqadaryo okrugi – Qarshi va Shaxrisabz viloyatlari;  Surxondaryo okrugi – Sherobod, Termiz, Boysun, Qarluq, Qobadiyon, Qo‘rg‘ontepa tumanlari;  Turkman (Amudaryo) okrugi – Karki va Chorjo‘y viloyatlari;  Sharqiy Buxoro okrugi – Ko‘lob, Boysun, Sariosiyo, Garm, Dushanbe, Qo‘rg‘ontepa viloyatlari. Buxoro respublikasi Afg‘oniston davlati, Xorazm respublikasi va Turkiston ASR bilan chegaradosh bo‘lib, unda mustaqil davlatchilikning Konstitutsiya, bayroq, gerb, poytaxt, milliy valyuta, qo‘shin kabi belgilari mavjud edi. Respublikada 1921 yil 11 martda o‘zbek tili davlat tili deb e’lon qilingan. BXSR ning oliy organi Umumbuxoro qurultoyi hisoblangan. Umumiy MIK oliy nazorat organi sifatida Buxoro Respublikasining hukumati Xalq Nozirlar SHo‘rosi ustidan ham faoliyatni amalga oshirgan. Xalq Nozirlar SHo‘rosi davlat boshqaruvining oliy organi bo‘lib, ijro-farmoyish sohasida keng vakolatlarga ega 29 Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил 37 bo‘lgan. Mahalliy hokimiyat organlari viloyat, tuman, kent xalq sho‘rolarining kengashlari va ularning ijroya qo‘mitalaridan tashkil topgan. BXSRdagi qishloq, ovul doirasidagi mahalliy hokimiyat qishloq va ovul aholisining umumiy yig‘ilishi orqali amalga oshirilgan. U oqsoqol tomonidan chaqirilgan va oqsoqol qishloq, ovul aholisi umumiy yig‘ilishi tomonidan bir yil muddatga saylangan. 1921 yil 18 – 23 - sentyabrda Butunbuxoro xalq vakillarining II qurultoyi bo‘lib o‘tdi va unda BXSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi Konstitutsiyasi Kirish, 16 ta bob, 5 ta bo‘lim va 79 moddadan iborat ushbu konstitutsiya BXSR fuqarolarining huquq va erkinliklarini qonun yo‘li bilan mustahkamladi. Unda davlatni idora etish uchun xalqning barcha vakillari ishtirok etishi alohida ta’kidlab qo‘yildi, xususiy va savdo erkinliklari o‘z ifodasini topdi. Konstitutsiya BXSR hududida yashovchi barcha fuqarolarga teng siyosiy huquqlar berdi. Konstitutsiyaga ko‘ra, BXSRning oliy organi – Butunbuxoro xalq vakillari qurultoyi bo‘lib, u har 2000 saylovchiga bir vakil saylanadigan 350 a’zodan iborat edi. 30 Qurultoy har yili bir marta chaqirilar, unda respublika konstitutsiyasini qabul qilish va unga o‘zgartirishlar kiritish, hukumatning hisoboti va davlat byudjetini tasdiqlash kabi muhim masalalar ko‘rilar edi. Konstitutsiyaga ko‘ra, qurultoylar o‘rtasida qonun chiqaruvchi va nazorat qiluvchi oliy organ Butunbuxoro MIK hisoblanib, Xalq Nozirlar SHo‘rosi davlat hokimiyatini ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organ sifatida o‘z vazifasini saqlab qoldi. Xalq Nozirlari SHo‘rosi tarkibiga rais va xalq nozirlari kirgan. Xalq nozirliklari – adliya, ichki ishlar, harbiy ishlar, maorif, sog‘liqni saqlash, mehnat va ijtimoiy ta’minot, savdo va sanoat, moliya, dehqonchilik, davlat nazorati tarkibida tashkil etilgan. Q.Rajabov tadqiqotlariga ko‘ra, BXSRning hududi 182,2 ming km² bo‘lib, 1920 - yilda aholisi qarib 3-3,5 mln., 1922 - yilda 2,8 mln. kishi bo‘lgan. Buxoro 30 Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил 38 respublikasida asosan 65% o‘zbeklar, shuningdek, 14% tojiklar, 9% qozoqlar, 7% turkmanlar, 1,1% forslar va boshqa xalqlar yashaganlar. BXSRda 1920 yil sentyabrida boshlab milliy valyuta muomalaga kiritilib, 1922 yil oxirida pul islohoti o‘tkazilgan bo‘lsa-da, 1923 yil yozidan boshlab milliy valyuta Rossiya rubliga almashtirildi. BXSR hukumati jamiyatni demokratik tarzda yangilash uchun soliq tizimini isloh qildi. Amirlik davridagi turli soliq va o‘lponlar bekor qilindi. 1921 yil 26 noyabrda Butunbuxoro MIK “BXSRdagi davlat soliqlari to‘g‘risida qonun” qabul qilib, unga ko‘ra, 5 ta soliq turi – ushr (hosilning undan bir qismi), zakot (chorvaning qirqdan bir qismi), hunarmandchilik ustaxonalari uchun soliq, savdogarlardan bojxona solig‘i, turli hujjat va shartnomalar tuzilganda maxsus soliq olinadigan bo‘ldi. Rossiyadagi bolshevistik hukumat BXSR hukumatiga doimiy ravishda tazyiq o‘tkazib keldi. 1923 yil 3 iyunda Moskvadan kelgan bir guruh komissiya BXSR hukumati ishlaridan qoniqmayotganligi hamda “sotsialistik o‘zgarishlarni” jadallashtirish lozimligini ta’kidladilar. Buxoro hukumatida kommunistlarning ta’siri tobora kuchayib borib, hukumat tarkibi “tajribali sovet xodimlari” bilan to‘ldirib borildi. Natijada 1924 yil 18-20 sentyabrda bo‘lib o‘tgan Butunbuxoro xalq vakillarining V Qurultoyida BXSR Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirildi. BSSRning tuzilishi komunistlar tomonidan sun’iy tarzda amalga oshirilgan hodisa bo‘ldi. Oqibatda taraqqiyotning demokratik yo‘li inkor etilib, “sotsialistik yo‘nalish” tanlandi. 1924 yil noyabrida BSSR tugatilib, uning hududlari O‘zSSR va TSSR tarkibiga kiritildi. 31 31 Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной независимости.Научный редактор Р.Я.Раджапова.-Т.: ‘Шарк’, 2000 год 39 II.2. Yosh buxoroliklarning Buxoro Xalq Sovet Respublikasida olib borgan faoliyati Buxoro respublikasi siyosiy tizimi boshida Yosh buxoroliklar partiyasi va kompartiyasi (BKP), keyinchalik boshqa ijtimoiy tashkilotlar faoliyat ko'rsatdilar, hokimiyatda ko'pchilik Yosh buxoroliklar edilar. Turkiston bolsheviklari ta'siri ostida Yosh buxoroliklar partiyasi BKP bilan qo'shildi, 1920-yil sentabr oyida kompartiya yagona siyosiy partiya bo'lib qoldi. Ammo hokimiyat va boshqa sohalarda Yosh buxoroliklarning reja dasturi amaliyot asosi bo'lishi davom etdi. Rasman ko'ppartiyaviylik tugatildi. BKP a'zolari soni 17 mingdan 1921-yil 1- yanvariga kelib 4 mingtaga tushdi, 1923-yil yozida 1248 ni tashkil qildi. Partiyada tez-tez «chistka»lar o'tkazildi. Sobiq Yosh buxoroliklar—hukumat rahbarlari, nozirlar, xalq ommasi respublikaning demokratik yo'l bilan rivojlanishi, iqtisodiyot va madaniyatni tiklash, rivojlantirish uchun sa'y-harakatlar qildilar. Ammo dastlabki haftalar va oylarda bolsheviklar, qizil qo'shinlar qo'mondonligi aralashuvi bilan inqilobiy jazo organlari: Tribunallar, CHK (favqulodda komissiya), shtablar qoshida siyosiy bo'limlar tashkil qilinib, shiddatli ish olib borildi, inqilobiy mazmundagi ayrim dekretlar, tadbirlar e'lon qilindi. Jumladan, 1920-yil 9- sentabrda «Yer to'g'risidagi dekret», 11-oktabrda oziq-ovqat razvyorstkasi to'g'risidagi dekretlar e'lon qilindi, tezkorlik bilan militsiya tashkil etildi, bir qator keraksiz sho'balar tuzilib, hokimiyat apparati bo'rttirib yuborildi, inqilobiy ekspropriatsiya o'tkazildi, islom dini, ruhoniylar, masjid-madrasalarga qarshi, vaqflarni yo'q qilish choralari, siyosati o'tkazila boshladi. 32 1923-yil yozi-kuzida tashqi kuchlar tazyiqi bilan hukumat tarkibi va mavqeida jiddiy o'zgartirishlar qilindi. Shuningdek, konstitutsiyaga ham o'zgartirishlar kiritildi. Siyosiy vaziyat o'zgarib ketdi. Respublikaning ma'muriy bo'linishi o'zgartirildi, 5 ta okrug (Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Turkman va Sharqiy Buxoro okruglari), 48 ta tuman va 195 ta kent tuzildi. Qishloqlarda oqsoqolliklar o'rniga sovetlar tuzishga kirishildi. 32 1924-yildan boshlab Buxoro respublikasi O'rta Osiyo hududiy qayta qurish jarayoniga tortildi. Buxoro 32 Qilich е v F . Zulmatdan sadolar , T .: Adolat , 1994.2- b е t 40 respublikasida g'oyaviy-siyosiy hayot demokratik tamoyillarni joriy qilish, yangi ijtimoiy munosabatlarga o`tishga qaratildi. Yosh buxoroliklar tashkiloti rasman yo'q bo'lsa ham, hokimiyat organlaridagi milliy kadrlar, ziyolilar, aholining boshqa qatlamlari targ'ib qilingan islohotlar g'oyalariga amal qildilar. Rossiya qo'shinlari mamlakat hududiga kirib kela yotib, yo'l-yo'lakay dehqonlar mulkini shu qadar ko'p taladdilarki, bu hol respublika siyosiy-g'oyaviy muhitiga qo`shimcha salbiy ta'sir ko'rsatdi. Yosh buxoroliklarning g'oyalari va BKP siyosati o'rtasidagi jiddiy tafovut ijtimoiy vaziyatni keskinlashtirdi. Buxoro rahbariyati 1921-yil mart oyida qator chet mamlakalar hukumatlariga yo'llagan murojaatnomasida Buxoro xalqi... Yosh buxoroliklar ta'sirida uyg'ondi», deb ta'kidladi. BKPni F.Xo'jayev «Sun'iy tuzilgan partiya», deb atadi. Rossiya va Turkiston bolsheviklariga tayangan BKPning ayrim rahbarlari zudlik bilan inqilobiy o'zgartirishlarni amalga oshirishni, chunonchi, yerlar, boyliklarni musodara etishni, vaqflarni yo'q qilishni, islom diniga qat'iy hujum boshlashni talab qildilar. 1920-yil oxiri — 1921-yil boshida o'tgan munozarada Buxoro to'ntarishi, yangi hokimiyat mohiyatiga oid demokratik yo'l hamda so'1-ekstremistik yondashuvlar to'qnashdi. Buxoro respublikasining liberal-demokratik kayfiyatdagi rahbarlari o'z g'oyalarida qat'iy turdilar. Mamlakatda qizil qo'shinlar sonini 15 m ш ng kishiga kamaytirish, Rossiyaga berilgan oziq-ovqat, paxta va boshqa mollar evaziga narxi teng bo'lgan mollar yetkazib berish masa-lalari qo'yildi. BKPning qator so'1-ekstremistik rahbarlari lavozimlaridan bo'shatilib, chetga ketishga majbur bo'ldilar. «Yer to'g'risida»gi dekret bekor qilinib, ekspropriatsiyalar, razvyorstka, zo'rlik choralariga barham berildi. 33 Turkbyuro raisining muovini G.Safarov BXSR ichki ishlariga qo'pol ravishda aralashishga intildi, rahbarlarni ochiq majlisda haqorat qildi. Unga qat'iy tanbeh berildi, RSFSR tashqi ishlar komissarligiga norozilik notasi yuborildi.F.Xo'jayevning qat'iyati bilan Buxoro Chekasi tugatildi, tribunallar, siyosiy bo'limlar tomonidan fuqarolarni jazoga tortish vaqtinchalik to'xtatildi. Islom dini, masjid-madrasalar 33 xizmati, ruhoniylarning faoliyat erkinligi 33 Ҳасанов М. Файзулла Хўжаев. Т.: Ўзбекистон , 1990. 64- бет . 41 tiklandi, yangi qoziliklar ish boshladi. 1923- yil yozida BXSR qozilarining I qurultoyi bo'lib o'tdi. 65 ta qozilik hududida 528 kishi xizmat qilardi. Yangi sovet sudlari tashkil etildi. Respublika hukumati va jamoatchiligining demokratik yo'ldan borishi mulkdorlarni yo'q qilish, sinfiy adovat kelib chiqishiga imkon bermadi. Ijtimoiy vaziyat mo’tadil darajada saqlandi. Rossiyadagi bolshevistik rahbariyat, Turkkomissiya BXSRdagi muhitni va siyosiy kuchlar muvozanatini o'zgartirishga urindi. BKPdagi so'l og'machilikni tanqid qilish bilan birga, asosiy zarbani respublika hukumatiga qaratdilar. Bolshevistik namoyandalar tez-tez Buxoroga qatnay boshladilar. Ularning faol ishtiroki bilan nozirlar Fitrat, M.Saidjonov, M.Aminov, Otaxo'jayev, Sattor Xo'jayev «burjua savdogarlari vakillari» deb lavozimlaridan bo'shatildilar. Mahalliy idoralarda ham «chistka»lar o'tkazildi, Buxoro viloyatida 56 kishi, Karki viloyatida 70 kishi ishdan chetlashtirildi, ularning ko'pchiligi javobgarlikka tortildi. Respublika markazi va g'arbidagi o'nta mahalliy ijroiya qo'mitalarinig raislari ishdan olmdi. Ammo keyingi davrda ham aholining, respublika rahbarlarining sa'y-harakatlari fuqarolar totuvligi, ijti-moiy munosabatlarning barqaror kechishiga qaratildi. 34 1924-yil yozida F.Xo'jayev aholining qashshoqlashganini e'tirof etib, bundan qutulish tadbirlarini izchil amalga oshirish zarurligini uqtirdi. Turkistondan Q.Otaboyev va boshqalar Buxoroga yuborilib, rahbar lavozimlarga tayinlangan edilar. Hukumat raisi muovini Q.Otaboyev Resppublika iqtisodiyotini ko'tarish, jumladan, pul muomulasini sog'lomlashtirish, byudjet masalalari bilan jiddiy shug'ullandi. BXSRning qo'shni mamlakatlar bilan o`zaro foydali aloqalarini davom ettirishga e'tiborni qaratdi. Rossiya kommunistik firqasi bilan «muqaddas ittifoq» tuzgan bo’lsada, F.Xo’jaev ham mustaqillik uchun kurashdi.. Fayzulla Xo’jaev topshirig’i bilan Ota Xo’jaev, Soddiq Muhammadiev va Naimjon Yoqubzodalar Ko’lob viloyatining Boljuvon tumanidagi Qizil armiya va qo’rboshilar bilan «Bitim» tuziladi. Unda «Muborak Buxoroni» bosib olgan Rossiya qo’shinlari shahardan darhol olib chiqib ketilishi, talab ketilgan mulk va 34 Каримов Р . Ҳ . Файзулла Хўжаев атоқли давлат ва жамоат арбоби . // Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулохазалар. Т.: Фан, 1997. 12-б 42 boyliklar Rossiya hukumati tomonidan Buxoroga qaytarilishi, Rossiya davlati «agar o’z hukmini o’tkazish siyosatini to’xtatsa» unga 34 hurmat ko’rsatilishi qayd etiladi. Bu ish uchun F.Xo’jaev Moskvada SSSR Tashqi ishlar noziri Chicherindan qattiq dakki yeydi. F.Xo’jaev yashirincha jadid tashkilotlarining ishida ham faol qatnashdi. U Buxorodagi «Turkiston milliy birligi», «Milliy ittihodning» ishlaridan to’la xabardor bo’ldi. 1923 yilda u «Milliy ittihod»ning O’rta Osiyo tashkiloti rahbarlarining yig’ilishida Sovet Rossiyasi va Sovet Buxorosi munosabatlariga oid bir xujjatni e'lon qildi. Uni iqtisod, moliya va hozirgi kunning vazifasi masalalari to’g’risida aniq fikrlar bildirgan edi. Hujjatda iqtisodiy masalada «Bugungi kundagi Sovet Rossiyasi va Buxoro munosabatlari sobiq rus saltanati va Buxoro amirligi munosabatlaridan farq qilmay qoldi» deb ta'kidlagan edi. Moliya masalasida esa quyidagilar yozilgan edi: «Rusiya har xil yo’l bilan bizning pulimiz qiymatini pasaytirish va va shu yo’l bilan o’z pul birligini joriy qilish niyatida. Bizning banklarni yo’q qilib, o’z bankini ochish orqali Rusiyaga bizni to’la tobe qilib qo’ydi». 35 Bu mahfiy hujjatda u juda hushyorlik bilan quyidagilarni yozgan edi: «Bizdagi mavjud tovar va pul haqidagi ma'lumotlar aniq berilmasligi kerak. Chiqim-harajatlar kirimga nisbatan 3 barobarga ko’p ko’rsatilsin... Rusiya iqtisodiy siyosatini qo’llash va uni amalga oshirishdan qochish kerak. Boshqaruv va siyosatda esa «rahbar lavozimlarda o’z odamlarimiz ishlashiga erishish kerak. RKP(b)ni, ularni ruhida ishlayotganimizga ishontirishimiz kerak...Rus vakolatxonalarida o’z hufiya kishilarimiz tinmay kuzatish olib borishi lozim». Boshqa yana bir xujjatda F.Xo’jaev o’z faoliyatiga tanqidiy qarab yuragining to’ridagi dil so’zlarini bayon qilib, bunday degan edi: «O’z ustimizda ishlamayapmiz, madaniy darajamiz va ma'naviy qiyofamiz achinarli holga kelib qoldi. Biz ana shu savodsizligimiz va madaniyatsizligimiz oqibatida Buxoroni, Vatanni boy berib qo’ydik. Shu sababli ham, o’z Vatanimizda rahbarlik ishlarni qo’lga ololmadik va mustaqillik yo’lida aql bilan ish yurita bilmadik» 36 . 35 Файзулла Ходжаев Избранные труды. Том 1 Т.: Фан, 1970. стр. 433-485 36 Ҳасанов М. Файзулла Хўжаев Т.: Ўзбекистон, 1990. 64- бет 43 F.Xo’jaev Buxoro taqdiri bo’yicha o’z qilgan ishlari, hatti-harakatidan qoniqish hosil qilmaydi, afsuslanadi. U ona yurti O’zbekistonning rus-bolshevizm bosqini ostida qolganligidan yurak bag’ri eziladi, o’z onasi-Rayhon Saidmurod qizini quchoqlab, 1935 yilda o’ksib-o’ksib yig’lab aytadi: «Onajon siz meni baxtsiz qilib dunyoga keltirgan ekansiz, men Vatanim, millatim, xalqim uchun jonimni jabborga berib ishlayapman, lekin... men Rusiya buyrug’ini qul misli bajarishdan boshqa hech narsa qila olmayapman!» . F.Xo’jaevning milliy istiqlol yo’lida qilgan xizmatlaridan yana bittasi shuki, u turkiy xalqlar milliy ozodligi va mustaqilligining yirik bayroqdorlaridan biri bo’lgan boshqirdistonlik Zaki Validiy To’g’on va Turkiston jadidlarining sardorlaridan Munavvar Qori Abdurashidxonovlarni o’z qanoti ostiga oladi. Zaki Validiy To’g’on Boshqirdiston milliy hukumati bostirilgach katta umidlar bilan bu yerga kelgan edi. Munavvar Qori esa, Turkistondan surgun qilindi. Shu bois u bilan birga «Milliy ittihod» (yoki «Ittihodi milliy») ham bu yerga ko’chadi. Ularning faolligi natijasida Buxoroda O’rta Osiyodagi turkiy musulmon xalqlarining yashirin milliy ozodlik tashkilotining markazi-ya'ni Munavvar Qori ta'kidlaganidek «markazlar markazi»-«Turkiston milliy birligi» tashkil topadi. F.Xo’jaev ongli suratda butun mas'uliyatni o’z zimmasiga olib bu tashkilot faoliyati uchun barcha sharoitni yaratib beradi. Tashkilot rahbariyatining majlislari hukumat a'zolarining uylarida mahfiy suratda o’tkazilgan. Bundan tashqari F.Xo’jaev boshliq hukumat milliy istiqlolni saqlash va mustahkamlashning eng zarur shartlaridan biri milliy mutaxassis kadrlar tayyorlash, maorif va madaniyatni rivojlantirish, milliy yoshlarni horijiy mamlakatlarga o’qishga yuborish kabi masalalarga katta e'tibor berdi. Shaxsan F. Xo’jaevning fidoyiligi bilan 20 yillarda 23 kishi Buxorodan Germaniyaga o’qishga yuborildi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasida ta’lim-tarbiya jarayonini yo’lga qo’yish uchun pedagoglar tayyorlashga aloxida e’tibor bilan qaraldi va Buxoroda ikkita o’qituvchilar tayyorlash instituti tashkil etildi. Fayzulla Xo’jayev raxbarligi davrida BXSR 32 ta boshlang’ich va o’rta maktab, 11 dan ortiq bolalar uyi, pedagogik kurslar, hunar 44 maktablari, ikkita musiqa maktabi va savodsizlikni tugatish uchun ochilgan qisqa kurslar muntazam ishlay boshladi. 37 Fayzulla Xo’jayev bilimli va malakali mutaxasislar yosh respublikani rivojlantirishda muxim ekanligini tushunib yetgan edi. Fayzulla Xo’jayev tavsiyasi bilan Buxoro Xalq Sovet Respublikasining horijiy mamlakatlar bilan madaniy aloqa qilish bo’limining boshlig’i Abdulvohid Burhonov Germaniyada tahsil olayotgan yoshlarga raxbarlik qiladi. Fayzulla Xo’jayevning o’zi ularning yashash va o’qish sharoitlaridan doimo xabardor bo’lib turdi va ular uchun kerakli sharoitlarni yaratib berdi. 1922 yil oxiri 1923 yil boshida Germaniyaga davolanishga borgan Fayzulla Xo’jayev Germaniyaning turli shaharlarida ilm- hunar olayotgan yuzdan ortiq turkistonlik yigit-qizlar bilan muloqotda bo’ladn. Ularning yashash sharoiti, o’qishlari bilan qiziqadi.32 Germaniyada tahsil ko’ruvchi yigit va qizlar uchun Berlinda o’zbek tilida bosmaxonasi tashkil etilib, qancha o’zbek adiblarining asarlari va she’riy to’plamlari arab alifbosida o’zbek tilida chop etilgan. Fayzulla Xo’jayev Germaniya bilan bir qatorda Rossiyada ham buxoro yoshlarini ilm-fan yutuqlarini egallashlariga imkoniyat yaratish maqsadida 1923 yil mart oyida RSFSR Maorif Xalq Komissari A.V.Lunacharskiyga xat yo’llab, buxorolik 11 nafar yoshlarni Moskvada o’qishlariga sharoit yaratib berishini so’raydi. Shu tariqa 1923 yil 27 martda Moskvada buxorolik yoshlar uchun “Maorif uyi” ochildi. Bu ilm muassasida 200 dan ortiq yoshlar turli mutaxasislik bo’yicha bilim va malakalarni qo’lga kiritdilar. 1923 yilgi ma’lumotlarga qaraganda BXSRda 19 ta madaniy-oqartuv muassasalari, shu jumladan 17 ta kutubxona va qiroatxona, bir muzey, 2 ta drama truppasi, bir teatr va 4 kinoteatr ishlab turdi. Bu yosh respublika uchun katta ma’naviy-madaniy yutuq edi. Fayzulla Xo’jayev BXSRda kino soxasining rivojlanishiga bosh-qosh bo’ldi. 1924 yil Fayzulla Xo’jayevning tashabbusi bilan O’rta Osiyoda birinchi kino tashkiloti,—«Buxkino» tashkil etildi. “Buxkino” o’zining ikki yillik faoliyati davomida bir qancha hujjatli filmlar va “O’lim minorasi” nomli ilk badiiy film 37 Qilich е v F. Zulmatdan sadolar. T.: Adolat, 1994. 25-b е t.. 45 yaratdi. Bu o’rinda shuni aytish joizki, Buxoro Xalq Sovet Respublikasida kino san’atini rivojlantirish yo’lida “Buxkino” xodimlari uchun Fayzulla Xo’jayev o’zining shahardagi uyini bo’shatib beradi. Xulosa qiladigan bo’lsak Fayzulla Xo’jayev boshchiligida BXSR hukumati respublika mavjud bo’lgan to’rt yil mobaynida bir qancha amaliy ishlar amalga oshirildiki, bularning barchasi uning taraqqiyoti uchun xizmat qildi. Bu ishlarda bevosita Fayzulla Xo’jayev va boshqa buxorolik yurt fidoyilarining xizmatlari katta bo’ldi. 38 38 Ўзбекистоннинг янги тарихи.2-жилд.Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида.Т.: “Шарқ”, 2000 йил. 46 XULOSA Xiva xonligi (1512–1920) o‘zbek tarixida muhim o‘rin egallagan, madaniy va siyosiy rivojlanishga katta hissa qo‘shgan davlatdir. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida xonlik ichki va tashqi siyosat sohasida jiddiy o‘zgarishlarni boshdan kechirdi. Rossiya imperiyasining protektorati ostida bo‘lgan bu davlat mustaqilligini cheklangan holda saqlab qolish uchun kurash olib bordi. Rossiya siyosiy va iqtisodiy ustunlikni ta’minlash maqsadida Xiva xonligi ma’muriy tizimiga aralashdi, xonlik esa bu bosimga qaramay ichki islohotlarni amalga oshirishga urinib ko‘rdi. Xonlik ijtimoiy jihatdan tabaqalashtirilgan, siyosiy tuzilmasi esa markazlashgan edi. Xonlikning iqtisodiy hayotida dehqonchilik va hunarmandchilik asosiy o‘rinni egalladi. Biroq qattiq soliqlar va jabr-zulm dehqonlar noroziligiga olib keldi. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida dehqonlar tomonidan uyushtirilgan qo‘zg‘olonlar Xiva xonligida kuchayib borayotgan ijtimoiy tanglikni aks ettirdi. Bu qo‘zg‘olonlar Rossiya hukumati qo‘shinlari tomonidan qattiq bostirilgan bo‘lsa-da, xalq noroziligi davom etdi. Yosh xivaliklar harakati xonlikdagi o‘zgarishlarga intiluvchi kuch sifatida paydo bo‘ldi. Islohotchi ziyolilar tomonidan ilgari surilgan ta’lim va infratuzilma loyihalari ijtimoiy rivojlanish uchun muhim bo‘ldi. Ularning faoliyati mamlakatda yangi usul maktablarini tashkil qilish, boshqaruvni isloh qilish va muhim ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan edi. Ammo, xonlik ichidagi konservativ kuchlar bu harakatlarni bostirib, islohotlarning muvaffaqiyatini chekladi. Xiva xonligi Rossiya imperiyasining ekspansionist siyosati ta’sirida zaiflashib, 1920-yilda Sovet inqilobi natijasida tugatildi. Xonlik o‘rnida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tashkil topdi. Ushbu davr Xiva xonligining an’anaviy tartibining tugashi va zamonaviy boshqaruv shakllariga o‘tish davri sifatida tarixda muhim ahamiyatga ega. “Yosh buxoroliklar” partiyasining vujudga kelishi va faoliyati Buxoro amirligi tarixida yangi davrni boshlab berdi. Ushbu harakat, dastlab jadidchilik 47 g‘oyalaridan ilhomlanib, amirlikda konstitutsion monarxiyani o‘rnatish va islohotlar o‘tkazishga intilgan. Biroq ular monarxik tuzumning va mahalliy an’anaviy qarashlarning kuchli qarshiligiga duch kelgan. 1917-yilgi Fevral inqilobidan keyin “Yosh buxoroliklar” faoliyati kuchaygan bo‘lsa-da, bu islohotlarni amalga oshirish uchun yetarli bo‘lmadi. Amir Sayyid Olimxonning 1917-yil aprel farmoni amalda hayotga tatbiq etilmasdan, reformatorlar qattiq ta’qib ostida qoldilar. 1918-yildan boshlab, sovet Rossiyasi va Turkiston hukumati Buxoro amirligining ichki ishlariga faol aralasha boshladi. “Yosh buxoroliklar”ning dasturi mamlakatda demokratik va iqtisodiy o‘zgarishlarni nazarda tutgan bo‘lsa-da, bolsheviklarning ularni qo‘llab-quvvatlashi siyosiy voqealarning murakkab rivojiga olib keldi. 1920-yilda qizil armiya tomonidan amalga oshirilgan hujum amirlikning barham topishi va Buxoro Xalq Sovet Respublikasining (BXSR) tashkil etilishiga sabab bo‘ldi. BXSR mamlakatni zamonaviylashtirish va demokratik boshqaruvni yo‘lga qo‘yish uchun keng ko‘lamli islohotlarni o‘z ichiga olgan Konstitutsiyani qabul qildi. BXSR ma’muriy-hududiy bo‘linishi, soliq islohotlari va milliy valyutaning muomalaga kiritilishi kabi yangiliklarni amalga oshirdi. Biroq bolsheviklarning ichki ishlariga faol aralashuvi natijasida BXSRning mustaqil siyosati cheklangan, bu esa respublikaning siyosiy suverenitetini zaiflashtirdi. 1924-yilda BXSRning Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirilishi bilan uning mustaqilligi rasmiy ravishda tugatildi. Bu voqea mintaqada sovetlar hokimiyatining to‘liq o‘rnatilishiga olib keldi. Demokratik taraqqiyot yo‘li rad etilib, “sotsialistik yo‘nalish” tanlandi. Natijada, BXSR hududi O‘zSSR va TSSR tarkibiga kiritilib, mintaqaning tarixiy davlatchilik an’analari sun’iy ravishda bekor qilindi. Xulosa qilib aytganda, “Yosh buxoroliklar” harakati va BXSRning qisqa, ammo ta’sirchan faoliyati Turkiston mintaqasida modernizatsiya va milliy uyg‘onish harakatining muhim bosqichi sifatida tarixda muhrlanib qoldi. Biroq, bu 48 jarayon mustaqillikni yo‘qotish va sovetlashuv bilan yakunlandi, bu esa mintaqaning siyosiy va madaniy rivojlanish yo‘liga uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatdi. 49 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I. Rasmiy adabiyotlar: 1. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – Б.3. 2. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Тошкент: Ўзбекистон, 1999. –Б.55-56. 3. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Б. 5. 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон ФА Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш” ҳақидаги Қарори // Халқ сўзи, 1998, 20 июль. II. Umumiy adabiyotlar: 5. Eshov B.J., Odilov A. A. O’zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291- b. 6. Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b. 7. Qo‘shjonov O, Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr birinchi choragi. – Toshkent, 2007. 292- b. 8. Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (o zbekcha). Ensiklopedik lug at. 2. - ʻ ʻ Toshkent: O zbek sovet ensiklopediyasi. ʻ 198-yil. 369-bet. 9. Амир Сайид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи.Т.:”Фан”, 1991 йил. 10. Ахмад Заки Валидий. Бўлинганни бўри ер.Т.: “Адолат”, 1997 йил. 11. Леонид Левитин, Doналд Kaрлайл. Ислом Каримов –янги Ўзбекистон президенти.T.: 1996 йил. 12. Ражабов Қ, Ҳайдаров.М. Туркистон тарихи.T.: “Университет”, 2002 йил. 13. Ражабов Қ. Файзулла Хўжаев ва миллий истиқлол ҳаракати. // Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар. Т.: “Фан", 1997 йил. 14. Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной независимости.Научный редактор Р.Я.Раджапова.-Т.: ‘Шарк’, 2000 год. 50 15. Ўзбекистоннинг янги тарихи.2-жилд.Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида.Т.: “Шарқ”, 2000 йил. Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш. Т.: “Маънавият”, 2002 йил. 16. Усмонов Қ, Содиқов M. Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йй) T.:”Шарқ”, 2007 йил. 17. Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар.3- китоб Андижон, 2004 йил. 51

XIVA XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGINING QIZIL ARMIYA TOMONIDAN TUGATILISHI, XXSR VA BXSRNING TASHKIL TOPISHI

Купить