Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	87.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil etishning nazariy asoslari

3.1. 4-jadval
Dehqonobod tumani “Kaliy zavodi” Aksiyadorlik jamiyati balansining passiv
moddalari tahlili
(ming sо‘mda)
Mabla g‘ lar
manbalari
tarkibi 2017 yil 2018 yil О‘zgarishi (+ ; - )
S u mma
ming sо‘m Salmog‘i
% S u mma
ming
sо‘m Salmog‘i
% S u mma
ming
sо‘m Salmog‘i
%
1. О‘z
mablag‘lari
manbalari 13553,2 77 ,7 16016,6 82,7 24 3 4, 4 5
2. Majburiyatlar
Shu jumladan 3870,2 22,3 3361,6 17,3 - 508,6 -5
a) Uzoq
muddatli
majburiyatlar - - - - - -
b) Joriy
majb u riyatlar 3870,2 22,3 3361,6 17,3 - 508,6 -5
Balans passivi
jami 17402,2 100 19378,2 100 1976 x
Korxona balansi passiv qismini tahlil qiladigan bо‘lsak, korxonaning о‘z
mablag‘lari 2018 yilda 2017 yildagiga nisbatan 5 foizga kо‘paygan. Majburiyatlari
2017 yilda 3870,2 ming sо‘m bо‘lgan bо‘lsa, 2017 yilda 3361,6 ming sо‘mni
tashkil etgan. Korxona balansining jami passiv qismi 2017 yilda 17402,2 ming
sо‘mni, 2018 yilda esa 19378,2 ming sо‘mni tashkil qilgan. Tahlillar shuni
kо‘rsatdiki, korxonani bozor iqtisodiyoti tо‘siqlariga raqobatbardoshliligini
oshirish uchun korxona iqtisodiy faoliyatini о‘zgartirish lozim deb bildik, aks
holda korxona bozor iqtisodiyoti talablariga tо‘liq javob bera olmay qoladi.
19

II.2. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini
takomillashtirish masalalari.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buhgalteriya hisobini rivojlantirish har
bir korxona tashkilotning vazifasi hisoblanadi.
Korxona va tashkilotlar xo'jalik faoliyatini idora etish maqsadida
ma'lumotlarni olish, ularni guruhlab, boshqaruvni ushbu ko'rsatkichlar bilan
ta'minlash, kelajakda korxona tashkilotlar faoliyatiga baho berish uchun, hisob-
kitob hujjatlarida aks ettirish yo'li bilan o'z faoliyatini rivojlantirib boradilar.
Mamlakatimiz va xorij davlatlari buxgalteriya hisobi bo'yicha iqtisodchi
olimlar o'z ishlarida buxgalteriya hisobi mohiyati bo'yicha har xil talqinlar
beradilar. Masalan, M.Umarova, O'.Eshboev va K.Axmadjonov fikrlari
bo'yicha: «Buxgalteriya hisobi bu kundalik va umumiy ma'lumotlar olish
maqsadida ayrim korxona, aksiyadorlik jamiyati, muassasa, tashkilot va
boshqalarning xo'jalik faoliyatini uzluksiz ravishda kuzatish va nazorat qilish
tizimidan iborat». Bizning fikrimizcha, bu buxgalteriya hisobi mohiyati va
maqsadini to'liq yoritmaydi, chunki turli foydalanuvchilarni to'liq ma'lumot
bilan ta'minlash maqsadida hisob barcha korxonalarda olib borilishi lozim.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarining boshqaruvi samaradorligini oshirish,
moliyaviy holatini yaxshilash ular xo'jalik faoliyatini ifodalovchi
ko'rsatkichlarni son jihatdan tavsiflash, bu ko'rsatkichlar to'g'risidagi
axborotlarni yig'ish, qayda etish va umumlashtirish hamda hujjatlarda
rasmiylashtirishni taqozo etadi. Mazkur masalalarni xizmat ko'rsatuvchi
korxonalarda bevosita xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini
samarali tashkil etish orqali muvaffaqiyatli amalga oshirish mumkin. Xizmat
ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini takomillashtirish ushbu
korxonalarda hisob-kitob ishlarini yengillashtirishga xizmat qiladi.
Xixmat ko'rsatuvchi korxonalarida buxgateriya hisobining hozirgi holatini
tahlil qilish uchun uni takomillashtirishdagi mavjud muammolarni quyidagilarga
ajratish imkonini beradi.
12

sotish natijasida foyda olishga yo'naltirilgan faoliyat turi bilan shug'ullanuvchi
korxonalardir.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarida buxgalteriya hisobining hozirgi
holatini tahlil qilish uni takomillashtirishdagi mavjud muammolarni
quyidagilarga ajratish imkonini beradi:
- buxgalteriya hisobining kontseptual asoslarini rivojlantirishga doir
muammolar;
- buxgalteriya hisobi borasidagi nazariy va amaliy muammolarni
aniqlash;
- buxgalteriya hisobining huquqiy asoslarini takomillashtirish; Xizmat
ko'rsatish korxonalarida buxgalteriya hisobining kontseptual
asoslarini rivojlantirishga doir muammolar ularda oqilona hisob siyosatini
tashkil etish, yangi ishchi schyotlar rejasini ishlab chiqish, tovar (ish,
xizmatlar)ni sotish bahosini shakllantirish, soha xususiyatlariga asoslangan
holda moliyaviy, statistik, soliqlar va boshqa hisobot shakllarini tuzish uslubini
yaratish kabi masalalar bilan bogliq.
Respublikamiz prezidenti va hukumati mamlakatimizda savdoni
rivojlanishiga juda katta e'tibor bermoqda. Buning yorqin guvohi sifatida shuni
ta'kidlash mumkinki, mustaqillik yillarida mamlakatimizda savdo faoliyatini
liberallashtirish, savdo korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiy
savdo shaxobchalarini , yakka tartibdagi xususiy tadbirkorlik asosidagi savdo
faoliyatini kengaytirishga keng yo'l ochib berildi. Lekin, jamiyatimiz uchun
yangi bo'lgan xususiy savdo tijoratchilik faoliyati tadbirkorlar tomonidan savdo
qoidalarini buzish, savdodan tushgan pullarni bank muassasalariga
topshirmaslik, katta miqdordagi pul mablag'larini qo'ldan-qo'lga o'tib ketishi,
pirovard natijada banklarda pul mablag'arining tanqisligini vujudga kelishi,
qo'shimcha pul emmissiyasini amalga oshirish va boshqa shu kabi salbiy
holatlarga ham olib keldi. Shuning uchun respublika hukumati tomonidan oxirgi
ikki yilda savdo faoliyatini tartibga solish va uni rivojlantirish,
iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish, xalq iste'mol tovarlarini
4

3.1.5-jadval
Korxona faoliyatini tashkiliy jihatlariga doir buxgalteriya о‘tkazmalari
T/R Xо‘jalik muommolarining mazmuni Schyotlar
Summa
Debet Kredit
1 Korxona ta’sischilari tomonidan ustav fondini
tashkil etilishi 4610 8330 12500
2 Ta’sischilar tomonidan asosiy vositalarni
kiritilishi 0100 4610 9000
3 Ta’sischilar tomonidan bankdagi hisob-kitob
schyotiga mablag‘ qо‘yilishi korxonaga
materiallar kiritganda 5110 4610 2000
4 Ta’sischilar tomonidan materiallar kiritilishi 1000 4610 1500
5. Korxonaga tekinga olingan о‘rnatiladigan asbob
uskunalar 0700 8530 10000
6 Homiylardan tekinga olingan asosiy vositalar
kirim qilindi 0100 8530 8180
20

• -savdo korxonalarida majburiy ajratmalar va ushlanmalarning hisobini
yuritish.
Savdo korxonalari odatda ikki xil ko'rinishda tashkil etiladi ya'ni chakana
savdo va ulgurji savdoga bo'linadi. Shunindek ulardagi tovar operatsiyalari ham
farq qiladi. Ulgurji savdo korxonalarining asosiy funksiyasi chakana savdo
korxonalariga, shuningdek, tovarlarni o'zlarining xo'jalik maqsadlarida
ishlatadigan boshqa tarmoq xo'jalik yurituvchi sub'ektlariga naqd pulsiz shaklda
sotish hisoblanadi. Buning uchun ularning o'zlari oldin tovarlarni turli ishlab
chiqarish korxonalari va boshqa manbalardan sotib oladilar. Tovarlarni
sotishgacha ulgurji savdo korxonalari ularni o'zlarining omborlarida saqlaydilar
va xaridorlarga tuzilgan shartnomalarga muvofiq sotadilar.
Chakana savdo korxonalariga tovarlar bevosita ishlab chiqarish
korxonalaridan, tayyorlov-ulgurji savdo korxonalaridan, xususiy tadbirkorlardan
va boshqa manbalardan kelib tushadi. Vositachilar orqali yetkazib berilgan
tovarlarni oxirgi iste'molchilarga yetkazish, ularning iste'mol tovarlariga bo'lgan
talabini qondirish hisoblanadi.
Respublikamizning 4-son BHMS « Tovar-moddiy zahiralar»ga muvofiq
tovar-moddiy zaxiralarning sotib olish qiymati, ya'ni tannarxi o'z ichiga
quyidagilarni oladi:
1.Sotib olishda tovar yetkazib beruvchi bilan tuzilgan shartnomada
ko'ratilgan baho.
2.Sotib olish bilan bog'liq boshqa xarajatlar. Bularga sotib olish bilan
bog'liq brokerlik xizmatlari, komission (vositachilik) xarajatlari tashib keltirish
xarajatlari (temir yo'1, suv, havo yo'llari va boshqa transport tashkilotlarining
yuklash. tushurish va yetkazib berish xarajatlari), tovarlarni sertifikatlash
xarajatlari va shu kabilar kiradi;
3.Bojxona to'lovlari. Bojxona to'lovlariga aksiz solig'i, qo'shilgan qiymat
solig'i, bojxona boji, bojxona yig'imi kiradi. Bu xarajatlar cheteldan import
qilingan tovarlarga taalluqli bo'lib ularning summalari bojxona yuk
deklaratsiyalarida ko'rsatiladi.
8

III. Xizmat ko’rsatish korxonalarida h i s ob siyosat i ni tashkil etishning
x u s u s i yat l a r i.
3.1. Dehqonobod tumani “Kaliy zavodi” Aksiyadorlik jamiyati
faoliyati tahlili .
O'zbekiston Respublikasi bozor iqtisodiyotiga o'tishi tadbirkorlikning
rivojlanishi, tashkilot va korxonalarning yangi tashkiliy-huquqiy shakllari vujudga
kelishi va mulkchilikning turli shakllari mavjudligi moliyaviy nazorat
mehanizmiga tubdan ta'sir ko'rsatadi.
Albatta mustaqillika erishganimizdan so'ng mamlakatimizda korxonalarning
yangi tashkiliy-huquqiy shakllari vujudga keldi xizmat ko'rsatuvchi korxonalarning
yangi ko'rinishlari paydo bo'ldi. Bu o'z navbatida yangi tashkil etilgan
korxonalarda auditni tashkil etishni talab etadi.
Ma'lumki O'zbekiston Respublikasining ayrim xizmat ko'rsatuvchi
korxonalari (avtotransport tashkilotlari) aksionerlik jamiyatlariga aylantirilgan va
ularning nizom jamg'armasida davlat ulushi salmoqli hissaga ega. Majburiy
auditorlik tekshiruvlaridan tashqari, korxona, tashkilot va firmalar o'zlarining
tashabbuslari bilan auditorlik tashkilotlari xizmatlaridan foydalanishlari mumkin.
Bundan ko'zlangan asosiy maqsad biznes va buxgalteriya hisobini to'g'ri
yuritilishini o'ziga xos ekspertizadan o'tkazish hamda soliq to'lovlarini eng
muvofiq holga keltirish va hisobda mavjud bo'lgan kamchilik va nuqsonlarni
bartaraf etishdir.
15

II . O'zbekiston Respublikasi prezidentining asarlari
10. Mirziyoyev SH.M. “ Erkin va farovon, demokratii О‘zbekiston davlatini bir-
galikda barpo etamiz. ”. - Toshkent: «О‘zbekiston» NMIU, 2016. -
56 b.
11. Mirziyoyev SH.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovidir”. –Toshkent: «Uzbekistan» NMIU,
2017. -48 b.
12..Mirziyoyev SH.M. “Tanqidiy tahlil, kat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak”.
Toshkent: «О‘zbekiston», 2017. - 104 b.
III. Darsliklar va o'quv qo'llanmalar.
13. Abdullaev YO. va boshq. Iqtisodiy tahlil.-T.: Mehnat. 2001. 256 b.
14. Bobojonov O. Moliy aviy hisob. Darslik. Buxgalteriya hisobining xalqaro
(IAS), Amerika (GAAP) va milliy (BXMS) standartlariga asosan o'zgartirishlar va
qo'shimchalar kiritilgan. - T.: Moliya, 2002.-342 b.
15. Gadoev E. va boshq. Yillik hisobot-2008. Toshkent: NORMA, 2009.- 476 b.
16 Gadaev E. i drugie. Godovoy otchet-2009. NORMA, 2010.- 268 b.
17. Gadoev E. va boshqalar. Buxgalter uchun amaliy qo'llanma: ikki jildlik.
Toshkent NORMA 2010
18. Abdukarimov I.T. Moliyaviy hisobotni o'qish va tahlil qilish yo'llari.-T.:
Iqtisod va huquq dunyosi. 1999.
19 Sharifxo'jaev M., Abdullaev YO. Menejment. Darslik.-T.: O'qituvchi. 2001.
IV. Internet saytlari.
40. www . gov.uz.
41. www . lex . uz.
42. www.ziyonet.uz.
26

3.1. 3-jadval
Dehqonobod tumani “Kaliy zavodi” Aksiyadorlik jamiyati balansining aktiv
moddalari tahlili
(ming sо‘mda)
Mol-mulkning
tarkibi 2017 yil 2018 yil О‘zgarishi (+ ; - )
S u mma
ming sо‘m Salmog‘i
% S u mma
ming
sо‘m Salmog‘i
% S u mma
ming sо‘m Salmog‘i
%
1. Uzoq
muddatli
aktivlar 14671 ,9 84,3 16300,7 84,8 1628,8 -0,2
2. Joriy aktivlar
shu jumladan 2730,3 15,7 3077,5 15,9 347,2 0,2
a) Tovar
moddiy
zaxiralar 2265,3 13 2612,3 13,5 347 0,5
b) Pul
mablag‘lari 61,3 0,4 11,1 0,06 50,2 -0,34
v) Debetorlar 403,7 2,3 454,1 2,3 50,4 X
Balans aktivi
jami 17402,2 100 19378,2 100 1976 X

Dehqonobod tumani “Kaliy zavodi” Aksiyadorlik jamiyati balansining aktiv
moddalarini tahlil qiladigan bо‘lsak, korxonaning uzoq muddatli aktivlari 2017
yilda 14671,9 ming sо‘mni tashkil qilgan bо‘lsa, 2018 yilga kelib 1628,8 ming
sо‘mga kо‘paygan. Joriy aktivlarning jami aktivlardagi ulushi 2018 yilda
13,5foizni tashkil etgan va 2017 yilga nisbatan 0,5 foizga ortgan. Pul mablag‘lari
2018 yilda 2017 yildagiga nisbatan 0,34 foizga kamaygan. Korxona balansining
aktiv qismi 2018 yilda 2017 yildagiga nisbatan 1976 ,0ming sо‘mga о‘sganini
kо‘rishimiz mumkin.
18

mazmuni korrespondensiyasi
debet kredit
1 Inventarizatsiyada aniqlangan
ortiqchalar summasi (hisob
baholaridagi qiymati) 10000
2910 2990 9390
Taqqoslama,
dalolatnoma,qaror
2 Inventarizatsiyada tovarlarni
sotish baholari oshirilishi;
sotish baholarining
pasaytirilishi 100000
2910 2990
3190 6230
2910 2990 Qayta baholash
dalolatnomasi
3 Inventarizatsiyada aniqlangan
kamomadlar summmasiga 30000 5910
2910 2990 Taqqoslama, dalol
atnoma,qaror
4
Kamomadlarning qoplanishi:
a) Moddiy javobgar
shaxs zimmasiga
b) Korxona zarariga 15000 15000 473
0 9430 5910 5910 Qaror, buyruq
5
Inventarizatsiyada aniqlangan
kamomad va ortiqchalar
o'zaro qoplangan 30000
2910 2990 2910 2990 Dalolatnoma,qaror
buyruq
Tovar-moddiy boyliklarni inventarizatsiyasi va uning natijalarining
hisobini yuritish. 19-son BHMS ga muvofiq tovar va taralar quyidagi hollarda
inventarizatsiya qilinishi lozim:
• qayta baholanganda;
• moddiy javobgar shaxslar almashganda;
• o'g'rilik, o'zlashtirish vabuzilishlar aniqlanganda;
• tabiiy ofatlar, yong'in va boshqa favquloddagi holatlarda;
• xo'jalik yurituvchi subyektni tugatilishi, boshqa korxonalar tarkibiga qo '
shilishi va qonun hujjatlarida ko' zda tutilgan boshqa holatlarda. Savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalarining tovarlarini sotishdan olingan daromadlari
21-son BHMSga muvofiq 9020 'Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar
schyotining kredit aylanmasidan 9040"Sotilgan tovarlarning qaytarilishi va 9050
"Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar'' debet aylanmalari
summalarini ayirish yo'li bilan topiladi.
> -9020 «Tovarlarni sotishdan olingan daromad»;
> -9350 «Qisqa muddatli ijaradan olingan daromad»;
10

Xulosa
Bugungi kunda hech bir milliy moliya bozori xalqaro moliya bozoridan
ajralgan holda rivojlana olmasligi aniq holatdir. Shuning uchun yagona xalqaro
standartlarni ishlab chiqish jarayonini to'xtatib bo'lmaydi.
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish davrida, rivoj topayotgan
iqtisodiyotning yangi bir bosqichida xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya
hisobi va auditni tizimli tashkil etish muhim masala sifatida qaraldi va quyidagicha
takliflar berildi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xizmat ko'rsatuvchi korxonalar faoliyatini
moliyaviy-xo'jalik faoliyati natijalarini yaxshilash hamda ularning hisobini
O'zbekiston Respublikasida belgilangan me'yoriy-huquqiy hujjatlar asosida tashkil
etish muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek, har bir xizmat ko'rsatuvchi
korxonalarda auditorlik tekshiruvini tashkil etish ham iqtisodiy ahamiyatga
molikdir.
Xizmat ko'rsatuvchi korxona faqat auditorlik xulosasining yakuniy
qisminigina manfaatdor shaxslarga taqdim qilishi lozim. Shu munosabat bilan
auditorlik xulosasining tahliliy qismi va yakuniy qismi alohida imzolanishi va
muhrlanishi mumkin.
Qoidaga ko'ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkiloti xizmat
ko'rsatuvchi korxonaning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holati va sodir
etilgan moliya-xo'jalik muomalalarining O'zbekiston Respublikasi qonunchiligi
talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi degan fikrga kelgan vaqtda tuzilishi
lozim.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
I. Me'yoriy-huquqiy hujjatlar
1. 1 O'zbekiston Respublikasining Qonunlari
1. O'zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. - T.: O'zbekiston, 2012.
2. O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. - T.: Adolat, 2008.
3. O'zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to'g'risida»gi Qonuni -
Toshkent 1996 y. 30 avgust.
4. O'zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to'g'risida»gi Qonuni
(yangi tahriri) 2000 y. 26 may.
I.2. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari
5. О‘zbekiston Respublikas i Prezidentining « О ‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish b о ‘yicha Harakatlar strategiyasi t о ‘g‘risida»gi Farmoni . PF-
4947-son. 2017 yil 7 fevral.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 14 martdagi "2005-2006
yillarda korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish davlat
Dasturi to'g'risida"gi PQ-29-sonli Qarori;
7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 iyundagi "Tadbirkorlik
sub'yektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni
noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to'g'risida"gi PQ-100-
sonli Qarori;
8. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub'yektlarini
tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari
to'g'risida"gi farmoni. 2005 yil 6 oktabr.
9. O ' zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi " Auditorlik
tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko ' rsatayotgan
xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to ' g ' risida " gi PQ -615- sonli Qarori ;
25

II. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobining o'ziga
xos xususiyatlari.
II.1. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini yuritish
tartibi.
Har bir xo'jalik yurituvchi sub'ektlar shuningdek xizmat ko'rsatuvchi
korxonalar ham buxgalteriya hisobi me'yoriy-huquqiy hujjatlar asosida va tartib
bilan yuritilishini talab etadi
Biz xizmat ko'rsatuvchi korxonalarni yuqorida bir necha guruhlarga
ajratdik, demak har bir xizmat ko'rsatuvchi korxonani buxgalteriya hisobini
yuritish tartibi turlicha bo'ladi. Shuning uchun biz har bir xo'jalik yurituvchi
sub'ekt bo'yicha buxgalteriya hisobini yuritish tartibini ko'rsatib o'tamiz.
Savdo korxonasi bugungi kunda xizmat ko'rsatishda yetakchi soha
hisoblanadi. Shuningdek bu kabi korxonalarda ham buxgalteriya hisobini
yuritish tartibi quyidagicha.
Savdo korxonalarida buxgalteriya hisobini yuritish tartibini quyidagicha
ko'rsatish mumkin:
• -savdo korxonalarida tovar-operatsiyalari hisobini yuritish;
• -tovar-moddiy boyliklarni sotib olish qiymati (tannarxi) va sotish
baholarini aniqlash;
• -savdo korxonalarida tovar operatsiyalarini hujjatlashtirish;
• -tovarlarning ombor hisobini yuritish;
• -savdo korxonalarida tovarlarning kirimini hisobini yuritish;
• -tovarlar sotilishi va boshqa chiqimlarning hisobini yuritish;
• -tovar-moddiy boyliklarni inventarizatsiyasi va uning natijalarining
hisobini yuritish;
• -daromadlar hisobini yuritish;
• -xarajatlar hisobini yuritish;
• -korxonada yakuniy moliyaviy natijalarning hisobini yuritish;
• -savdo korxonalarida soliq to'lovlarining hisobini tashkil etish;
7

-buxgalteriya hisobining konseptual asoslarini rivojlantirishga doir
muammolar;
-buxgalteriya hisobi borasidagi nazariy va amaliy muammmolarni
aniqlash;
-buxgalteriya hisobining huquqiy asoslarini takomillashtirish;
- buxgalteriya hisobining tashkiliy muammolarini belgilash.
Bitiruv malakaviy ishiga aloqador korxonalar ya'ni xizmat ko'rsatuvchi
korxonalarda buxgalteriya hisobining konseptual asoslarini rivojlantirishga doir
muammolar ularda oqilona hisob siyosatini tashkil etish, yangi ishchi schyotlar
rejasini ishlab chiqish, tovar (ish, xizmat)ni sotish bahosini shakllantirish, soha
xususiyatlariga asoslangan holda moliyaviy, statistik, soliqlar va boshqa hisobot
shakllarini tuzish uslubini yaratish kabi masalalar bilan bog'liq. Xizmat
ko'rsatuvchi korxonalari hisob tizimini strategik rivojlantirish borasidagi
ta'kidlangan boshqa muammolarni hal qilish ularda buxgalteriya hisobining
konseptual asoslarini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarida buxgalteriya hisobini rivojlantirishning
nazariy va amaliy muammolari savdo muomalarini, avtotransport harakati va
holatini va umumiy ovqatlanish korxonalarida ko'rsatilgan xizmatlarni dastlabki
hujjatlarda rasmiylashirish, ularni schyotlarda aks ettirish tartibi, xizmat
ko'rsatuvchi korxonalarda hisob registrlari shakllarini mukammallashtirish
kabilardan iborat.
Tadqiqotlarning ko'rsatishicha, mazkur xo'jalik yurituvchi sub'ektlarda
buxgalteriya hisobining huquqiy asoslarini takomillashtirishda ham ayrim
muammoli jihatlar mavjud. Jumladan, ayni paytda buxgalteriya hisobini xalqaro
standartlar tamoyillariga muvofiqlashtirish xizmat korsatuvchi korxonalarida
moliyaviy hisobot shakllari axborot hajmini oshirish, inventarizatsiya tekshiruvi
asosida aniqlangan tovarlar kamomadini to'g'ri rasmiylashtirish bo'yicha
me'yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va takomillashirishni taqozo etmoqda.
Bozor munosabatlari sharoitida xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda
buxgalteriya hisobini oqilona tashkil etish olzarb muammolardan hisoblanadi
13

Ushbu muammoni yechimini topishda quyidagilarga asoslanish maqsadga
muvofiqdir:
- xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda nazariy-amaliy jihatdan asoslangan
hisob siyosatini shakllantirish:
- xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda hisob tizimini jahon tajribasidan
kelib chiqqan holda moliyaviy va boshqaruv hisobiga ajratish hamda ularni
yuritish tartibini belgilab olish.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda hisob siyosatini oqilona tashkil etish
korxonada buxgalteriya hisobini rivojlanishiga o'z hissasini qo'shadi. Xo'jalik
yurituvchi sub'ektlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar va umumiy qoidalar
korxonalarning mulkchilik shakli hamda faoliyat ko'rinishidan qat'i nazar barcha
uchun bir xilda amal qiladi. Hisob siyosatida ushbu qonunlar va umumiy
qoidalardan kelib chiqqan holda, korxona uchun maqbul yo'nalish tanlanadi. Bu
yo'nalish korxonaning huquqiy shakli, tarmoq xususiyati, faoliyatinin g tavsifi,
xodimlarning malakasi va boshqa o'ziga xos jihatlarni ifodalovchi hisob siyosatini
ishlab chiqishni nazarda tutadi.
O'zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining 1-sonli «Hisob yuritish
siyosati va moliyaviy hisobot» nomli milliy standartida korxona hisob siyosatini
yo'lga qo'yishning umumiy qoidalari, maqsadi, faoliyat sohasi aniq ochib berilgan,
lekin, uning moliyaviy hisobot tuzishga sezilarli ta'siri yoritilmagan. Bu
standartning 51-bandida «...xo'jalik yurituvchi sub'ektning hisob siyosati sub'ekt
tomonidan moliyaviy hisobotni tayyorlash va tuzishda qo'llaniladigan o'ziga xos
tamoyillar, konventsiyalar, qoida va amaliy yondashuvlarni ifodalaydi» deyiladi.
Mazkur ta'rif yuqorida keltirilgan ta'rifga to'liq mos kelmaydi, chunki unda
buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzish usullari haqida so'z
boradi.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini rivojlantirishda ular
tomonidan mustaqil qabul qilingan hujjatlar ham alohida ahamiyatga ega.
14

3.1.2-jadval
Dehqonobod tumani “Kaliy zavodi” Aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy
natijalari tahlili
(ming sо‘m)
t/r Kо‘rsatkichlar 2016
yil 2017
yil 2018
yil Farq
2017 yila
2016 yilga
nisbatan 2018yila 2017
yilga
nisbatan
ming
sо‘m % ming
sо‘m %
1. Mahsulot
(ish,xizmat)larni
sotishdan olingan yalpi
foyda (ming sо‘m) 2279,5 2331,9 2780,4 52,4 2,3 448,5 14,2
2. Davr xarajatlari (ming
sо‘m) 1908,1 2254,3 2331,2 346,2 18 76,9 3,4
3. Asosiy faoliyatning
boshqa jarayonlaridan
daromad va
yо‘qotishlar(ming sо‘m) 371,4 77,6 449,2 -293,8 -79 371,6 4,8
4. Moliyaviy faoliyatdan
foyda va zararlar (ming
sо‘m) -27,2 - - - - - -
5. Umumxujalik faoliyatidan
foyda (+), zarar (-) 344,2 77,6 449,2 266,6 22,5 371,6 478
6. Soliq tо‘langungacha
foyda (ming sо‘m) 344,2 77,6 449,2 266,6 22,5 371,6 478
7. Daromad (foyda) solig‘i)
(ming sо‘m) 455,9 466,9 55,7 10,5 2,3 84,3 19,1
8. Hisobot davrining sof
foydasi (ming sо‘m) -111,7 -388,8 -106,5 277,1 248 282,3 -72,6
3.1.2-jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bо‘lsak, mahsulotlarni sotishdan
olingan yalpi foyda 2018 yilda qolgan yillarga nisbatan о‘sish tendensiyasiga ega,
shunga mos ravishda davr xarajatlari ham sezilarli darajada о‘sgan. Asosiy
faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromad va yо‘qotishlar 2016 yilda 371,4 ming
sо‘mni, 2017 yilda 77,6 ming sо‘mni va 2018 yilda 449,2 ming sо‘mni tashkil
qilgan. Korxona oxirgi uch yil davomida о‘z faoliyatini zarar bilan yakunlab
kelmoqda. Korxonani moliyaviy sog‘lomlashtirish uchun chuqur ilmiy izlanishlar
olib borish taqozo etiladi.
17

> 9360 «Kreditorlik va deponentlik qarzlarini hisobdan chiqarilishidan
olingan daromadlar»;
> 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar».
Xarajatlar hisobini yuritish . Savdo korxonalarida sotish tannarxiga
kiritilgan xarajatlar deganda sotilgan tovarlar tannarxini tashkil qiluvchi
xarajatlar tushuniladi . Bu ko'rsatkichni aniqlash tartibi ulgurji savdo va chakana
savdo korxonalarida bir-biridan farq qiladi.
ulgurji savdo korxonlarida tovarlar sotib olish tannarxi bo'yicha uzluksiz
tizim asosida hisobga olinishi sababli sotish tannarxiga kiritilgan xarajatlarni har
bir sotish bo'yicha aniqlash imkoni mavjud bo'ladi. Schot-fakturalar asosida
sotilgan tovarlarni ombor mudirlari javobgarligidan sotib olish qiymati
(tannarxi)da chiqariladi hamda unga quyidagicha yozuv qilinadi:
Debet 9120 «Sotilgan tovarlar tannarxi»
Kredit 2910 «Ombordagi tovarlar».
Savdo korxonalari faoliyatining yakuniy moliyaviy natijalarini
ifodalovchi foyda (zarar)lar ko'rsatkichlari boshqa turdagi korxonalardagidek
«Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish to'g'risida Nizom»ga muvofiq aniqlanadi.
Faqat, har bir foyda ko'rsatkichini topishda bevosita savdo faoliyatiga doir
ko'rsatkichlar asos qilib olinadi. Chunonchi, savdo korxonalarida tovarlarni
sotishdan olingan foyda(Fs) yoki zarar(Zs) sof tushumdan (St) sotilgan tovarlar
tannarxini (S) ayirish orqali topiladi.
Savdo korxonalarida soliq toTovlarining hisobini tashkil etish.
Savdo korxonalarida yagona soliq to'lovining ob'ekti yalpi tushum
hisoblanadi. Savdo korxonalarining yalpi tushumi o'z ichiga quyidagilarni oladi:
1)tovarlarni realizatsiya qilishdan sof tushum, ya'ni sof tovar aylanmasi;
2)asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar.
11

Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil etishning nazariy
asoslari
Mundarija
Kirish
I. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini
tashkil etishning nazariy asoslari
1.1.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini
tashkil etishning ahamiyati
II. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobining
o'ziga xos xususiyatlari
2.1. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini
yuritish tartibi
2.2. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini
takomillashtirish masalalari
III. Xizmat ko’rsatish korxonalarida h i s ob siyosat i ni tashkil
etishning x u s u s i yat l a r i
3.1. Dehqonobod tumani “Kaliy zavodi” Aksiyadorlik jamiyati
faoliyati tahlili
3.2. Xizmat korsatuvchi korxonalarda auditning ahamiyati
3.3. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda auditni rejalashtirish va
dasturini tuzish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar
1

berilgan. «Tovar oboroti. 1) tovarlar muomalasi jarayoni. 2) Ishlab chiqarish
vositalari va iste'mol predmetlarini sotish jami qiymatini aks ettiradigan
iqtisodiy ko'rsatkich. Ulgurji va chakana tovar oborotiga bo'linadi. Ulgurji tovar
oboroti ishlab chiqarish va sotish korxonalari tomonidan chakana savdo
tashkilotlarida sotilgan va sanoat usulida qayta ishlash uchun korxonalarga
berilgan tovarlar sotish hajmini o'z ichiga oladi. Chakana tovar oboroti chakana
savdo tarmog'i, umumiy ovqatlanish korxonalari, shuningdek atel'e, remont
ustaxonalari va boshqalar tomonidan aholiga tovarlar sotish hajmi va xizmat
ko'rsatishdan iboratdir»
Ayni paytda iste'mol bozorida tovarlarni sotilishi borasida ayrim
muammolar mavjud. Bu holatni aholining to'lovga qobiliyatligini pasayganligi
va soliq yukining kattaligi bilan izohlash mumkin. Mazkur muammolarni
yechishda O'zbekiston Respulikasi Prezidentining soliqqa tortishni tartibga
solish bo'yicha 2003-yil 30-iyundagi Farmonini qabul qilinishi savdo
tashkilotlarining aylanma mablag'larini ko'paytirishga, savdoning rivojlanishiga
va naqd pul tushumining ko'payishiga imkon yaratdi. 1
1
6

Kirish
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida xizmat
ko'rsatuvchi korxonalarning ulushi yalpi ichki mahsulot tarkibida ancha yuqori.
Shu sababli, respublikamizda xizmat ko'rsatuvchi korxonalari faoliyatini tashkil
qilish va jahon tajribasi asosida takomillashtirish dolzarb muammolardan
hisoblanadi. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalar iqtisodiyotni rivojlantirishda
alohida ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimiz mustaqilikka erishgandan keyin oldingi iqtisodiy tizim
o'rniga xalqaro standartlarga mos demokratik huquqiy davlat barpo etish modeli
tanlab olindi. O'tish davri sharoitida huquqiy asoslarni shakllantirish,
islohotlarning qonuniy-huquqiy bazasini mustahkamlash va rivojlantirish
vazifasi qo'yildi. Shuningdek , davlat mulkiga asoslangan mulkchilik shaklini
isloh qilish hisobiga ko'p ukladli iqtisodiyot yaratish masalasi ustuvor yo'nalish
sifatida qabul qilindi. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
respublikamizda olib borilayotgan islohotlarning keng miqyosda rivojlanishi
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida kuzatilmoqda. Tabiiyki mamlakat
rivojlangani sari yangi tarmoqlar va sohalarga ehtiyoj paydo bo'ladi. Yangi
tarmoq va sohalarning rivojlanishi o'z navbatida mamlakat rivojiga o'z hissasini
qo'shadi.
Respublikamizda xizmat ko'rsatish sohalarini rivojlantirish, iqtisodiyotni
bozor qonuniyatlari talablariga muvofiqlashtirish, mamlakatda aholi ehtiyojlarini
qondira oladigan xizmat ko'rsatish sohalarini rivojlantirish kun masalasi
hisoblanadi.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarni tashkil etish va ularni yuritishdan asosiy
maqsadi foyda olish bilan birgalikda, bu aholini ishsiz qatlamini ish bilan
ta'minlashdan iboratdir. Albatta bunday korxonalar iqtisodiyotning yetakchi
sohasi hisoblanadi
2

baholash va moliyaviy axborotlarni ochishga mo'ljallangan bo'lib, quyidagilarni
tekshirishga asosalanadi.
-tekshirilayotgan balansning ishonchliligi va xizmat ko'rsatuvchi
korxonalarida sodir bo'layotgan muomalalarni hujjatlarda qayd etilganligini ;
-buxgalteriya hisobi schyotlarida ko'rsatilgan aktivlar (majburiyatlar)ning
haqiqatda mavjudligi va to'g'ri baholanganligini;
-balans, moliyaviy natijalar, pul oqimlari, xususiy kapital to'g'risidagi
moliyaviy hisobot shakllari, tushuntirish xati kabilar me'yoriy hujjatlarga muvofiq
tuzilganligini.
3.3. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda auditni rejalashtirish va dasturini
tuzish.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda auditning rejasi va dasturini tuzishda
iqtisodchi olimlarning fikrlariga tayanamiz.
Mamatov Z.T auditni rejalashtirish jarayonini quyidagicha ta'riflaydi: «auditni
rejalashtirish - auditorlik tekshiruvi hajmi, auditning umumiy rejasini tuzish,
auditorlik ish rejalari va aniq auditorlik tadbirlarini ishlab chiqishni o'z ichiga
oladigan auditning muhim bosqichlaridan biridir».
Musaev H.N.ning qayd etishicha esa, «...auditning rejalashtirilishi ushbu
jarayonning muhim tarkibiy qismi bo'lib, o'z ichiga auditorlik tekshiruvining
umumiy hajmini aniqlash, audit dasturini tuzish, auditda qo'llaniladiga usullarni
belgilash, tekshirish muddatlari, ko'rsatiladigan xizmatlarni va audit xatarini
aniqlash kabi masalalarni o'z ichiga oladi». Ushbu ta'rif auditni rejalashtirish
jarayonini to'liq yoritib bera olmaydi. Unda auditni rejalashtirishda tekshiruv
uchun zarur ma'lumotlarning xususiyatlari, audit muhimligi va xatari darajasini
baholash kabi jihatlarga etarlicha e'tibor qaratilmagan.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda xizmat ko'rsatuvchi korxonalarida
auditni tashkil etish va rejalashtirish bosqichlarini quyidagicha tasvirlash maqsadga
muvofiqdir.
22

respublika hududiga olib kirish va undan olib chiqib ketish, pul muomalasini
takomilllashtirish borasida qator chora-tadbirlar va qarorlar qabul qilindi.
Jumladan, Respublika vazirlar mahkamasi tomonidan qabul qilingan 2002-yil
26-noyabrdagi «Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan olib boriladigan savdo
faoliyatini qayd etish va yuritishni tartibga solish bo'yicha chora-tadbirlar
to'g'risida» 407-son qarori, 2003-yil 4-fevraldagi «Ulgurji savdo korxonalarini
rivojlantirishning qo'shimcha chora-tadbirlari» to'g'risida 62-son qarori, 2003-yil
13-fevraldagi «O'zbekiston Respublikasida chakana savdo qoidalari va
O'zbekiston respublikasida umumiy ovqatlanish maxsulotlari (xizmatlari)ni
ishlab chiqarish va sotish qoidalarini tasdiqlash" to'g'risida 75-son qarori
respublikamizda savdo faoliyatini tubdan yaxshilash va rivojlantirish, ularni
iste'molchilar manfaatlariga moslashtirish, savdo faoliyatida
qonunbuzarchiliklarni oldini olishga qaratilgan davlatimiz siyosatining yorqin
namunasidir.
Shuni ta'kidlash joizki, mustaqillik yillarida savdo korxonalarini davlat
tasarrufidan chiqarilishi, savdoni liberallashtirish, xususiy savdoni rivojlanishiga
e'tiborni kuchayishi, mos ravishda, savdo korxonalarida buxgalteriya hisobini
tashkil etish bo'yicha yangi zamon talablariga mos keluvchi me'yoriy hujjatlarni
ishlab chiqishni taqozo qilmoqda. O'tkazilayotgan soliq nazoratlari va auditorlik
tekshiruvlarida tekshiruvchi xodimlar Respublika Xukumati tomonidan savdo
faoliyatining buxgalteriya xisobiga doir tasdiqlangan maxsus me' yoriy
hujjatlarni yo'qligi sababli ma'lum darajada qiyinchiliklarga uchramoqdalar va
ko'p munozaralarga sababchi bo'lmoqdalar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdo tijorat korxonalarining oldiga
tovarlarni iste'molchilarga belgilangan miqdorda va muddatda yetkazib berish,
tovarlarni omborlarda sifatli saqlanishini tashkil etish, xaridorlarni zarurat
tovarlarga bo'lgan talabini tezkor tahlil qilish, ularga zamonaviy servis
xizmatlari ko'rsatish kabi bir qancha muhim vazifalar qo'yiladi.
Savdo-tijorat faoliyatida muhim iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichi bo'lib
tovar aylanmasi hisoblanadi. Unga «Entsiklopedik lug'at»da quyidagicha ta'rif
5

Har bir korxonada bo'lgani singari xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda ham
auditning o'tkazilishi bu ijobiy holdir. Chunki xizmat ko'rsatuvchi korxonalar ham
mustaqil sub'ekt sifatida faoliyat ko'rsatadilar. Barcha auditorlik korxonasi o'zining
mijozini tekshirishdan oldin u haqida ko'proq ma'lumotga ega bo'lishga harakat
qiladi. Bu borada auditor mijoz korxona qaysi sabablarga ko'ra auditor xizmatiga
murojaat qilayotganligini aniqlashi lozim. Auditorlik tashkiloti yana tekshiruv
o'tkazish uchun xodimlar jadvalini shakllantirishi, mijoz bilan shartnoma tuzishi
lozim.
Auditor auditni taxmin qilinayotgan ko'lami va o'tkazish tartibini bayon
etgan holda, auditning umumiy rejasini ishlab chiqishi rasmiylashtirilishi lozim.
23

I. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil
etishning nazariy asoslari .
I.1. Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil
etishning ahamiyati .
O'zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlarning hozirgi
bosqichida iqtisodiyotni erkinlashtirish, mamlakatni modernizatsiyalash, makro-
mikroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash evaziga uzluksiz iqtisodiy o'sishga
erishishdek dolzarb vazifa qo'yilgan. Bu esa o'z navbatida xo'jalik yurituvchi
sube'ktlarning moliyaviy natijalarini tahlil qilish va buxgalteriya hisobini
qonunda belgilab qo'yilgan me'yoriy-huquqiy hujjatlar asosida yuritilishini talab
etadi.
Mamlakat rivoji kengaygan sari mamlakatda o'z-o'zidan yangi-yangi soha
va tarmoqlarni paydo bo'lishiga ehtiyoj seziladi. Bu ehtiyojlarni qondirish
maqsadida yangi sohalarning paydo bo'lishi, bu sohalarni davlat va tegishli
davlat idoralari tomonidan tartibga solinishi talab etadi. Chunki tartib yo'q joyda
yuksalish kuzatilmaydi. Bu tartiblarni amalda bajarilishini davlat soliq
idoralariga soliq idoralari esa xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga yuklaydi.
Aslini olganda O'zbekiston Sharq va G'arbni bog'lovchi maskan
hisoblangan. Bizning diyorimiz Buyuk Ipak Yo'lining markazi hisoblangani
sababli ko'plab savdogar va yo'lovchilar bizning mamlakatimizga to'xtab
o'tishgan. Ajdodlarimizning o'zlari ham savdo-sotiq ilm sohasi va boshqa
ko'plab sohalar bilan shug'ullanishgan. Bu sohalar bugunga kunga kelib,
rivojlantirilyapti. Bu esa o'z navbatida rivojlangan davrda xizmat ko'rsatuvchi
korxonalarning hisobini yuritilishini talab etadi.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil etish
iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
sharoitida buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etish xizmat ko'rsatuvchi
korxonaning kelajakdagi faoliyatiga o'zining ijobiy ta'sirini ko'rsatadi.
Bizning fikrimizcha xizmat ko'rsatish korxonalari o'zlik mablag'laridan,
bank kreditlari, ssuda kapitalidan foydalanib, mavjud tovarlar va xizmatlarni
3

3.1.1-jadval
Dehqonobod tumani “Kaliy zavodi” Aksiyadorlik jamiyati
rentabellik kо‘rsatkichlari tahlili
t/r Kо‘rsatkichlar 2017 yil 2018 yil Farq
+; - %
1. Mahsulot (ish,xizmat)larni
sotishdan tush-gan sof tushum
(ming sо‘m) 20776,6 26458,2 5681,6 27,3
2. Sotilgan mahsulot (ish,
xizmat)larning ishlab chiqarish
tannarxi (ming sо‘m) 18444,7 23677,8 5233,1 28,4
3. Mahsulot (ish,xizmat)larni
sotishdan olin-gan yalpi foyda
(ming sо‘m) 2331,4 2780,4 448,5 19,2
4. Sof foyda (zarar) (ming sо‘m) -388,8 -106,5 -282,3 -72,6
5. Asosiy vositalarni о‘rtacha yillik
qiymati (qoldiq qiymatda)
(mingsо‘m) 14671,9 16300,7 1628,8 11,1
6. Mahsulot sotish rentabelligi , % 11,2 10,5 -0,7 -6,3
7. Ishlab chiqarish rentabelligi, % -2,1 -0,4 -1,7 x
8. Asosiy vositalar rentabelligi, % -2.6 -0,6 -2 x
Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bо‘lsak, korxona 2017-2018 yillarda
о‘z faoliyatini zarar bilan yakunlagan. Mahsulot sotish rentabelligi 2018 yilda 10,5
% ga о‘sganligiga qaramay, ishlab chiqarish va asosiy vositalar rentabelligi mos
ravishda 2018 yilda -0,4 va -0,6 foizga kamaygan. 2018 yilda mahsulotlarni
sotishdan tushgan sof tushum, sotilgan mahsulot ishlab chiqarish tannarxi va
mahsulotlarni sotishdan olingan yalpi foyda о‘zganligiga qaramay korxona о‘z
faoliyatini moliyaviy zarar bilan yakunladi. Buning oldini olish maqsadida
korxonada chuqur marketing tadqiqotlari olib borish talab etiladi.
16

3.2. Xizmat korsatuvchi korxonalarda auditning ahamiyati .
Xizmat korsatuvchi korxonalarda auditning ahamiyatini quyidagicha:
• moliyaviy natijalar va moliyaviy hisobotlar auditini tashkil etish;
• korxonalar daromadlari xisobini auditini tashkil etish;
• korxonalar xarajatlari auditini tashkil etish orqali yoritib o'tamiz.
Moliyaviy natijalar auditining ahamiyatli tomoni shundaki korxona
bevosita faoliyati davomida yo'l qo'yilgan kamchiliklarni tuzatish va
kelajakda bunday xatolarga yo'l qo'ymaslik imkoniga ega bo'ladi.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda auditning yana bir muhim jihatlaridan biri
bu daromadlar. Bu tekshiruv orqali xizmat ko'rsatuvchi korxonalar o'zlarining
daromadlari kelib tushishi bo'yicha kelgusi rejalar tuzish imkoniga ega bo'ladilar.
Moliyaviy hisobotlarda, odatda, daromadlar alohida bandlar bilan ajratilgan
holda belgilanadi. Chet el tajribasida ular foyda va zararlar to'g'risidagi hisobotda,
bizning respublikamizda esa - moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotda aks
ettiriladi.
Korxonalar o'z faoliyatidan kelib chiqib, daromadni turli usullar bilan
aniqlaydilar. Masalan, savdo korxonalari daromadni sotish operatsiyasi bilan
belgilaydilar. Yuk tashuvchi avtotransport korxonalari daromadlari ular tomonidan
korxonalarga, tashkilotlarga va aholiga, belgilangan ta'riflarga asosan, amalga
oshirilgan turli xil avtomobil tashuvlari, ishlar va xizmatlar natijasi maxsuli
hisoblanadi. Umumiy ovqatlanish korxonalarida mijozlarga ko'rsatilgan xizmatlar
va sotilgan taomlardan kelib tushgan summa bo'yicha hisobga olinadi.
Xarajatlar hisobi auditida esa korxona qanday kerakli va ortiqcha xarajatlar
qilinayotganligini bilish imkoniyatiga ega bo'ladi. Xizmat ko'rsatuvchi
korxonalarda xarajatlar hisobi auditining maqsadi xarajatlar haqiqatga ya'ni
me'yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslangan yoki asoslanmaganligini tekshirishdir.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda auditni o'tkazish jarayonida
qo'llaniladigan tartib-qoidalar moddiy, moliyaviy mablag'larning mavjudligini
21

Savdo korxonalarida tovar operatsiyalarini hujjatlashirish. Tovarlarning
sotib olinishi va kirimini hujjatlashtirish ularning yuqorida keltirilgan kelib
tushish manbalariga hamda ularni tashib keltirish transportining turiga bog'liq.
Tovarlar sotilishi va boshqa chiqimlarning hisobini yuritish. Savdo
korxonalari tovarlarni o'zlarining distribyutorlariga, shuningdek boshqa
tovarlarni o'z xo'jalik maqsadlarida foydalanuvchi tashkilot va muassasalarga
tuzilgan shartnomlar asosida kelishuv baholarida yirik va mayda partiyalar bilan
naqd va naqdsiz pulga hisob-kitoblar asosida sotadilar.
2.1.1-jadval
Tovarlar inventarizatsiyasi natijalarini schyotlarda aks ettirish tarti
№
Operatsiyalarning Summa
Schyotlar Asos
9

Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil etishning nazariy asoslari

Купить