• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 92.3KB
Покупки 1
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati moliyaviy holati va moliyaviy holati o'zgarishlar

zarar va jami yalpi daromad MHXS va BHMS asosida tuziladigan hisobotning asosiy farqli jihati, “Ulushli qatnashish hisobi usuli bo’yicha boshqa yalpi daromadda uyushgan yoki hamkor tashkilotlarning ulushi” va “Nazorat qilinmaydigan ukushli qatnashish va bosh kompaniya ta’sischilariga taaluqli foyda yoki zarar va jami yalpi daromad” moddalari milliy amaliyotda mavjud emas. Bu esa tashkilot konsolidatsilangan emas, balki oddiy hisobotni shakllantirishga olib keladi. Xalqaro standart talablariga muvofiq tuzilgan hisobotlarda xarajatlarni ikki shaklda tasniflash tavsiya etiladi: xarajatlar xarakteri va maqsadi bo’yicha. Xarajatlar tabiatiga ko’ra amortizatsiya, ish haqi, transport xarajatlari va boshqa xarajatlarga bo’linadi. Maqsadlari bo’yicha xarajatlar o’z vazifalariga ko’ra tasniflanadi va tannarxga, ma’muriy xarajatlarga, sotish xarajatlariga va boshqalarga bo’linadi. Milliy standartda ular faqat mo’ljallangan maqsadlar uchun tasniflanadi. Xalqaro standart talablariga muvofiq hisobotlarni tuzishda taklif etilayotgan 2ta muhim yondashuvlar mavjud bo’lib bular: - xalqaro standart talablariga muvofiq, xarajatlar turlari bo’yicha moliyaviy natijalarga aniqlik kiritish uchun xarajatlarning maqsadli foydalanganligi to’g’risidagi qo’shimcha ma’lumotlar oshkor etilishi; - analitik ishlarda biznes jarayonlarini strategik boshqarish uchun prognozlashga ahamiyat qaratishning lozimligi. 23 ko'makiashadigan a.xborotiarni olishdan Kreditorlar O'zlariga tegishli kreditlar va foizlar o'z vaqtida to'lanadimi yoki yo'qligini aniqlashga imkon beradigan axborotlarni olishdan Mahsulot yetkazib beruvchilar O'zlariga tegishli bo'igan summani o'z vaqtida ola biladimi yoki yo'qmi shu mazmundagi axborotlarni bilishdan Hukumat, Daviat boshqaruv organlari Resurslarning taqsimianishi va binobarin subyektlarning faoliyati to'g'risidagi axborotlarni olishdan Xaridorlar Xo'jalik yurituvchi subyektning uzluksiz faoliyat yuritishi to'g'risidagi yoki uzoq mudddatli hitimlarga ega bo'lish maqsadidagi zaruriy axborotlarni olishdan Xodimlar Faoliyat barqarorligi va rentabelligi to'g'risidagi axhorotlarni hilishdan, ish haqi va nafaqalarini hozirda va keyinchalik ham olish imkonini yaratadigan axhorotlami olishdan Jamoatchilik Taraqqiyot yo'nalishlari va xo'jalik yurituvchi suhyektlarning farovonligini yaxshilashda erishilgan so'nggi yutuqlar to'g'risidagi axhorotlarni hilishdan manfaatdordirlar Moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan axborotlar xo'jalik subyektlarining mavjud resurslari, ulaming tuzilmasi, faoliyat natijaviyligi, pul mablag'larini jalb etilishi va ulaming ke1gusida to 'plash, qayta ishlash va olinishini prognozlash imkonini beradigan ma'lumotlardir. Bu axborotlar moliyaviy hisobot foydalanuvchilarining maqsadga muvofiq iqtisodiy qarorlar qabul qilishi yuzasidan ma'lumotga bo'lgan minimal ehtiyojini aks ettirishi lozim. Moliyaviy hisobotlarni axborotlar bilan ta'minlashdagi muammolarni quyidagilarda ko'rib chiqish mumkin Moliyaviy hisobotlarning shakllari va ulaming axborotligi moliyaviy tahlilda muhim ahamiyatga ega. Shu sababali, moliyaviy hisobotlarni tuzishda xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvoli, uning faoliyat ko' rsatkichlari to' g' risida hamda pul mablag'larining harakati haqida iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun foydalanuvchilarning keng doirasi uchun zarur bo'lgan axborotni taqdim etishning umumiy qoidalari be1gilangan. Ya'ni, moliyaviy hisobotlami tuzishda bir guruhning 12 (satr.330+340+350+360), shu jumladan: 148,43 804,30 655,87 Hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘lari (5100) 9 1 723,98 77 804,30 76 080,32 Boshqa pul mablag‘lari va ekvivalentlari (5500, 5600, 5700) 10 424,45 -424,45 qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 11 189 000,00 189 000,00 0,00 II bo‘lim bo‘yicha jami (satr. 140+190+200+210+320+370+380) 12 1 276 247,15 1 956 539,26 680 292,11 Balans aktivi bo‘yicha jami (satr.130+390) 13 1 276 247,15 1 956 539,26 680 292,11 Passiv 0,00 I. O‘z mablag‘lari manbalari 0,00 Ustav kapitali (8300) 1 864 573,60 1 140 023,60 275 450,00 Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) (8700) 2 43 104,88 38 225,79 -4 879,09 I bo‘lim bo‘yicha jami (satr.410+420+430- 440+450+460+470) 3 907 678,48 1 178 249,39 270 570,91 II. Majburiyatlar 0,00 Joriy majburiyatlar, jami (satr.610+630+640+650+660+670+680+690+ 700+710+ +720+730+740+750+760) 1 368 568,68 778 289,87 409 721,19 shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari (satr.610+630+650+670+680+690+ +700+710+720+760) 2 363 568,68 773 289,87 409 721,19 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000) 3 61 072,60 64 451,30 3 378,70 Olingan bo‘naklar (6300) 4 271 312,32 426 031,50 154 719,18 Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6400) 5 7 139,76 63 383,45 56 243,69 Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6520) 6 552,00 551,02 -0,98 Ta’sischilarga bo‘lgan qarzlar (6600) 7 13 900,00 210 952,60 197 052,60 Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz (6700) 8 9 592,00 7 920,00 -1 672,00 Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 9 5 000,00 5 000,00 0,00 II bo‘lim bo‘yicha jami (satr.490+600) 10 368 568,68 778 289,87 409 721,19 Balans passivi bo‘yicha jami (satr.480+770) 11 1 276 247,16 1 956 539,26 680 292,10 29 1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini o‘rganishning ahamiyati, tahlilning maqsadi, vazifalari va axborot manbalari. Ma’lumki, sobiq ittifoq davrida korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish, jumladan, korxonalarning moliyaviy holatini tahlil etishning uslubiy masalalari markazda - butun ittifoq organlari tomonidan ishlab chiqilgan va muammolar yechilgan ittifoqdosh respublikalarga foyda- lanish uchun jo‘natilgan. Sobiq ittifoqning parchalanishi tufayli ittifoqdosh respublikalar mustaqil davlatlarga aylandi, ulardan har bittasi bozor munosabatlariga o‘tish uchun o‘z yo‘lini tanlab, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni davom ettirib, bozor iqtisodiyotini shakllantirmoqda. Ular orasida O‘zbekiston ham o‘zining bozor iqtisodiyotiga o‘tish modelini ishlab chiqib, xalq xo‘jaligini bozor munosabatlari sharoitida rivojlantirgan holda ijobiy natijalarni qo‘lga kiritib kelmoqda. Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni huquqiy bazasini tashkil qiluvchi Respublika Qonunlari, Prezident Farmonlari va Qarorlari hamda Vazirlar Mahkamasining yuzlab qarorlari qabul qilindi va qabul qilinmoqda. Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo‘nalishlaridan biri – bu boshqaruv tizimini takomillashtirish hisoblanadi. Bu masalani ijobiy hal etishda korxonalarning xo‘jalik faoliyati va moliyaviy holatini tahlil qilish muhim rol o‘ynaydi, chunki korxonalar faoliyatini tahlil qilish boshqaruv tizimi samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi. Bozor munosabatlari davrida bu shartning asosiy qismi korxonalar moliyaviy holatining tahlili hisoblanadi. Respublikada yangi moliyaviy hisobot shakllari qabul qilindi, ularni o‘rganish va ulardan keng foydalanish uslublarini barpo etish muhim ahamiyatga ega. Bozor munosabatlari davrida respublikada bu masalani yechish maqsadida moliyaviy tahlil uslubiyatini takomillashtirish uchun bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda, lekin bu borada hali yechilmagan muammolar ham kam emas. Moliyaviy tahlil o‘tkazishdan manfaatdor tashkilotlar, organlar, mutaxassislar hali ham ilmiy, ham amaliy nuqtayi nazardan asoslangan uslub bilan ta’minlanmagan. Bu holat, albatta bozor munosabatlarini shakllantirish davrida korxona va tashkilotlarga samarali boshqaruvchilik qilishda salbiy rol o‘ynamoqda. Moliyaviy holat davlat, tashkilot va shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni tartibga solish bilan bog‘liq pul hisob – kitob- larini ifodalaydi. 4 olindi. Shu jihatdan, O‘zbekistonda isloh qilish – mulkdorlar sinfini shakllantirish masalasini tubdan hal etish bilan belgilanadi. Mazkur masalalarni to‘g‘ri mushohada qilgan holdabirinchi Prezidentimiz I.Karimov shunday degan edi: - «Oldimizda turgan birinchi va asosiy vazifa - bu izchil iqtisodiy o‘sish, chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni mukammallashtirish va ilg‘or texnologiyalar bilan qayta qurollantirishning bosh sharti bo‘lgan makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish muammosi- dir». 1 deb ta’kidlagan. Bu, Respublika iqtisodiyotida faoliyat yuritayot- gan barcha soha korxonalari foyda ko‘rish maqsadida, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqarishi yoki xizmat ko‘rsatishini talab etadi. Shu jihatdan qaraganda, korxonalarning barqaror faoliyat yuriti- shida, ishlab chiqarish jarayonining barcha elementlari, shu jumladan, buxgalteriya hisobi, audit va iqtisodiy tahlil mukammal ishlashi kerak. Iqtisodiyot sektorida bozor munosabatlarini chuqurlashtirish ushbu sohada iqtisodiy islohotlarni yanada jadallashtirishni taqozo etadi. Shu sababli, moliyaviy hisobot shakllari va ularning tahlilini takomil- lashtirish, uni barcha sektorlarning tuzilmasiga va o‘zgarishlariga mos tarzda qayta qurish, korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini o‘rganish va nazorat qilishning maqsadli shaklini ishlab chiqish hamda qaror toptirish bugungi kunning muhim vazifalaridan hisoblanadi. Shu jihatdan ham, keyingi yillarda respublikamizda boshqaruv va moliyaviy tahlilga e’tibor kuchaygan. Bu esa bu borada ilmiy tadqiqotlar olib borishni hamda zamonaviy iqtisodchi mutaxassislar tayyorlashni taqozo etmoqda. Ushbu holatni hisobga oladigan bo‘lsak, korxonalarning moliyaviy holatini baholash va uning tahlilini to‘g‘ri tashkil etilishi hamda takomil- lashtirilib borilishi bozor iqtisodiyotining eng dolzarb masalalaridan biri ekanligini ta’kidlab o‘tish lozim bo‘ladi. Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil etish orqali uni yanada 1 I.Karimov. «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida». T.: «O‘zbekiston». 1995y. 3 boshqa organlarga; -budjet muassasalarida yuqori organga taqdim etiladigan hisobotlar. 2 Soliq hisobotlari Soliq to'lovchini ro'yxatga olingan manzili bo'yicha davlat soliq idorasiga taqdim etiladigan hisobotlar 3 Statistika hisoboti Xo'jalik yurituvchini ro'yxatga olingan manzili bo'yicha statistika organlariga taqdim etiladi hisobollar 4 Maxsus hisobotlar -shaxsiy to'pIanib boriladigan pensiya jamg'armalari yuzasidan haIq bankiga -naqd pul tushumlari bo'yicha bank muassasalariga -ish bilan bandlik yuzasidan mehnat birjasiga taqdim etiladigan hisobotlar -kasaba uyushma tashkilotiga taqdim etiladigan hisobotlar va boshqa hisobotlar Moliyaviy hisobotlar va ulaming axborotligiga iste'molchilar tomonidan qo’yiladigan talablar 2 (2-jadval) Axborot foydalanuvchilari Manfaatlari Haqiqiy va bo'lg'usi Berilgan investitsiyalar bilan bog'liq bo'igan xatarlar munosabati bilan dividendlar to'lash qobiliyatiga ega ekanligini bilishga imkon beruvchi va aksiyalarni sotib olish. saqlash yoki sotish kerakligi yoki yo'qligini beigilashga 2 Moliyaviy hisobotnmi tayyorlash va taqdim etish uchun talab etiladigan kanseptual asos O’zbekiston Respyblikasi molya vazirligida 1998-yil 14-avgustda 475-sonli ro’yxatga olingan BXMS ga asosan tuzib chiqilgan 11 3. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy hisobotning milliy va xalqaro tajribasi. O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi hisob siyosatida ham muhim o’zgarishlarni amalga oshirishni talab etadi. Shu jihatdan, milliy standartlarning tuzilishini alohida qayd etish lozim. Hozirgi kunga qadar buxgalteriya hisobining 20 dan ortiq milliy standartlari qabul qilingan va amal qilib kelinmoqda. Moliyaviy holat va undagi o’zgarishlarni baholashda bu tartib albatta juda ko’p noaniqliklarga javob topish imkonini beradi. Jumladan, aktivlarni, daromad va xarajatlarni tan olish, mulkni haqiqiy qiymatini aniqlash va odilona baholash, aktivlarni likvidligi bo’yicha tarkiblash va ularni moliyaviy hisobotlarda aks ettirish tartiblaridagi umumiy yondashuvlarga amal etishning tartiblarini belgilab beradi. Lekin shu bilan birgalikda buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzishda xorij amaliyotida qo’llaniladigan standartlarda (MHXS) umumiy talablarning sezilarli farqli jihatlarini ko’rish mumkin. Bu ham albatta moliyaviy holat tahlili va uning mazmuniga sezilarli ta’sir etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 4611-son qarori 2020-yil 24-fevralda joriy etildi 3 . Qarorda asosiy maqsad moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga (MHXS) o’tishni jadallashtirish orqali xorijiy investorlarni zarur axborot muhiti bilan ta’minlash va xalqaro moliya bozorlariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, hisob va audit sohalari mutaxassislarini xalqaro standartlar bo’yicha tayyorlash tizimini takomillashtirish hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda buxgalterlarning bosh vazifasi korxonaning davlat 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 4611-son qarori 2020-yil 24-fevral 4 A. A. Karimov, A. K. Ibragimov, N. K. Rizaev, N. M. Imamova-moliyaviy hisobot standardari / dars- T.: "Moliya", 2021-310 B. 18 bаrqаrоrligini оshishidа mоliyaviy intizоmgа riоya qilish аsоsiy оmillаrdаn biri hisоblаnаdi. Bu esа аlbаttа mаhsulоt ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini to’g’ri sаrflаnishigа bоg’liqdir. Аynаn bir so’mlik mahsulot ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini tаhlil etilishi kоrхоnаlаrdа tеjаmkоrlikning yuzаgа kеlishidа, оrtiqchа chiqimlаrni оldini оlishdа аlоhidа o’rin tutаdi. Mаhsulоt ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini tаhlil qilish ichki imkоniyatlаrdаn fоydаlаnishgа hаmdа хo’jаlik fаоliyatini sаmаrаdоrligini оshirish bo’yichа аmаliy tаkliflаr ishlаb chiqishgа imkоn bеrаdi. Shu bоisdаn ishdа: “GREENCITY” xususiy korxonasida mаhsulоt ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini o’zgаrishigа tа’sir qimluvchi оmillаrni hisоblаsh hаmdа ichki imkоniyatlаr аniqlаsh hаmdа оshirish bo’yichа tahlil o’tkazilib imkonioyatlar ko’rib chiqildi. Tаdqiqоtlаr nаtijаsidа kоrхоnаdа mаhsulоtlаrni ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini kаmаytirishning аsоsiy mаnbаlаri sifatida quyidаgilаrni ko’rsatish mumkin: - kоrхоnаning ishlаb chiqаrish quvvаtlаridаn to’liq fоydаlаnish аsоsidа mаhsulоt hаjmini оshirish; - mеhnаt unumdоrligini оshirish, хоm аshyo vа mаtеrillаr elеktr enеrgiya, yoqilg’i, uskunаlаrdаn iqtisоd rеjimigа riоya qilgаn hоldа fоydаlаnish, unumsiz хаrаjаtlаrni bаrtаrаf qilish, yaroqsizlikka yo’l qo’ymаslik hisоbigа ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini qisqаrtirish. Mаhsulоt ishlаb chiqаrish hаjmini оshirish imkоniyati ishlаb chiqаrish dаsturi bаjаrilishini tаhlil qilish оrqаli аniqlаnаdi. Mаhsulоt hаjmining оrtishi tufаyli хаrаjаtlаrning o’zgаruvchаn qismi (ishchilаrning ish hаqi, mаtеriаl хаrаjаtlаr vа bоshqаlаr) оrtgаn hоldа, хаrаjаtlаrning o’zgаrmаs qismi turgаn hоlаtdа sаqlаnаdi, shuning uchun tаnnаrх pаsаyishigа erishilаdi. Хаrаjаtlаrni qisqаrtirish imkоniyati hаr bir хаrаjаt mоddаlаri bo’yichа innоvаtsiyalаrni qo’llаsh оrqаli, ish hаqi, хоm аshyo, mаtеriаl, enеrgiyalаrni qisqаrtiriligа erishilаdi. Mаtеriаllаr хаrаjаtlаrini qisqаrtirish rеjаlаshtirilgаn mаhsulоt hаjmi bo’yichа mаtеriаl хаrаjаtlаrini pаsаytirish rеzеrvlаri yangi tехnоlоgiya vа bоshqа chоrаlаrni qo’llаsh оrqаli аniqlаnаdi. Mаhsulоt ishlаb chiqаrish hаjmining оshirish imkоniyatlаri bo’yichа qo’shimcha хаrаjаtlаr mаhsulоtning hаr bir turi bo’yichа аniqlаnаdi. Rеzеrvlаrni bundаy tаrtibdаgi hisоb- kitоbi mаhsulоtning hаr bir turi, imkоniyat chеgаrаsidа innоvаtsiya chоrаlаri 31 xarajatlar bo’yicha toifalar ko’rsatilmagan. 2- jadval MHXS asosida tuziladigan “Yalpi daromad to’g’risidagi hisobot” va BHMS asosida tuziladigan “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” moddalarining qiyosiy tahlili 7 1-son MHXS tavsiyasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 7 fevraldagi 31-son buyrug’i Tushum Mahsulot sotishdan sof tushum Moliyalashtirish bo’yicha xarajatlar Sotilgan mahsulot (Tovar,ish va xizmat) larning tannarxi, Sotish xarajatlari, Ma’muriy xarajatlar, Boshqa operatsion xarajatlar, Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) Soliq bo’yicha xarajatlar Foyda solig’i Foydadan boshqa soliqlar va yig’imlar Soliq to’langanga qadar foyda Sotish xarajatlari, aktivlarning chiqib ketishi yoki joriy qiymat bo’yicha baholash natijasida to’xtatilgan faoliyat bo’yicha soliq to’langandan keyin qoladigan foyda va zarar Foyda yoki zarar Hisobot davrining sof foydasi (zarari) Yalpi daromadning har bir komponenti- Ulushli qatnashish hisobi usuli bo’yicha boshqa yalpi daromadda uyushgan yoki hamkor tashkilotlarning ulushi Jami yalpi daromad Nazorat qilinmaydigan ulushli qatnashish va bosh kompaniya ta’sischilariga taaluqli foyda yoki 22 foydalanish; - moliyaviy tahlil mantiqiy ravishda amalga oshirilib, u induktiv usulga - alohida hodisalardan umumiy hodisalarga o‘tish, moliyaviy holatning bir shakl ko‘rinishidan umumiy ko‘rinishga o‘tish va deduktiv usulga – umumiy hodisalardan alohida hodisalarga o‘tishga asoslanib tahlil qilish; - hamma foydalanilayotgan ko‘rsatkichlar bir xil, asoslangan usulda aniqlanishi lozim; - moliyaviy holatni tahlil qilishda tahlil qilinayotgan korxona ko‘rsatkichlarini boshqa korxonalar, o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlari va ilg‘or korxonalar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash; - moliyaviy tahlilning har tomonlama bo‘lishligi va korxonalarning umumiy moliyaviy holatiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil etish; - moliyaviy tahlilni samarali o‘tkazish uchun kerakli ma’lumotlarni oldindan tayyorlash va bu borada asosiy tasdiqlangan moliyaviy manba- lar bilan cheklanmasdan birlamchi buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanish; - moliyaviy tahlil obyektiv ravishda tashkil qilinib, u korxonalarning moliyaviy holati real darajasini ifodalashi lozim; - moliyaviy tahlil o‘z vaqtida o‘tkazilib, tahlil yakunlariga asoslanib, moliyaviy holatni yaxshilash choralarini o‘z vaqtida amalga oshirishga imkon berish; - moliyaviy tahlil kompleks ravishda o‘tkazilib, unda moliyaviy holatning hamma shakl va yo‘nalishlari ifodalanishi lozim; - moliyaviy tahlil o‘z vaqtida va haqqoniy o‘tkazilishi moliyaviy holatni ko‘tarishga bag‘ishlangan tadbirlarni ishlab chiqib, ularni amalga oshirishga imkon berishi kerak; - moliyaviy holatni tahlil qilish shunday vaqtda o‘tkazilishi kerakki, tahlil yakunlari quyidagi maqsadni amalga oshirib, korxona boshqaruv faoliyatini takomillashtirish imkoniyatini tug‘dirishi lozim; - moliyaviy tahlil barcha yig‘ilgan va umumlashtirilgan ma’lu- motlarga asoslanib, kerakli ko‘rsatkichlardan foydalanib, bu ko‘rsatkichlarning asosliligi to‘g‘ri usullarda aniqlanishi lozim. Moliyaviy tahlil quyidagi xususiyatlarga ega:  moliyaviy tahlilning natijalaridan hamma foydalanishi mumkin;  moliyaviy tahlilning subyektlari va bu tahlilning yakunlaridan foydalanuvchi organ, korxona, tashkilotlar tarkibi keng;  moliyaviy tahlil hamma uchun moslangan, nashr etilgan hisobot ma’lumotlariga asoslanadi; 6 KIRISH Mustaqillik, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida turli mulk shakli- dagi korxonalar faoliyatiga to‘liq erkinlik berdi. Ayniqsa, savdo-sotiqqa nisbatan erkin munosabat yuritish, hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish uchun sherik tanlay bilish, o‘zi ishlab chiqargan mahsulot va uni sotishdan olgan daromadga to‘liq egalik qilish huquqini berdi va bu moliyaviy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishiga bevosita ta’sir etadi. Yangicha ish yuritish, jumladan, tashqi va ichki bozordan tajribali mijoz va hamroh tanlash bilan birga ularning moliyaviy imkoniyatlarini o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi. Korxonalarning xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish, ularning ishlarini yaxshilash, samaradorligini oshirishning muhim omili bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. Xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish korxonalarning ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish darajasini aniqlashga yodam beradi, foydalanilmagan resurslarni aniq- lab; korxonalarning kelgusida rivojlanishi, ularning moliyaviy holatini yaxshilash uchun zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi. Respublikamiz iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o‘tkazish bilan korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil qilishni ahamiyati yanada ortdi, chunki bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarishga joriy etilmagan resurslarni aniqlash va ulardan samarali foydalanish dolzarb muammoga aylanadi. Bozor munosabatlarining shakllanishi, rivojlanishi ko‘p ukladli bo- zor iqtisodiyotini barpo etish, har xil shakldagi biznesni va ishbi-larmonlikni rivojlantirish shunga olib keladiki, korxonalar faoliyatini moliyaviy natijalari – foyda va rentabellik korxonalar faoliyatini asosiy ko‘rsatkichlariga aylanadi. Respublikamiz bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tayotgan bir sharoitda, iqtisodiyot sektorlarining uzluksiz faoliyat yuritishi va barqaror rivojlanishi muhim hisoblanadi. Mustaqil mamlakatimiz dastlabki yillardanoq sobiq ittifoq respublikalari singari rejali va markazlashtirilgan iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun qadam qo‘ya boshladi. Mustaqillik yillarida respublikamizda iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Respub- likamiz bozor iqtisodiyotiga o‘tishda o‘ziga xos va mos bo‘lgan bos- qichma-bosqich hamda kuchli ijtimoiy muhofaza qilish yo‘lini tanladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichida iqtisodiyotni isloh qilishning g‘oyat muhim yo‘nalishlarini belgilab beruvchi asosiy ustuvor yo‘nalishlar belgilab 2 tomonidan hisobot shakllarida nazarda tutilmagan biron-bir axborotni talab qilinmasligini, xo'jalik subyektlari hisobotlarni pochta orqali yoki elektron aloqa vositasida topshirishga nisbatan harakatlar jonlanganligini e'tirof etish lozim Yuqorida sanab o'tilgan jihatlar, hisobotlarni axborotligi yuzasidan kelib chiqadigan muammolarni aytish mumkinki bir qismi ham bo'lishi murnkin. Shu sababli hisobotlarni tuzishda har ikki tomon (korxona va axborot iste 'mo1chilari) ni manfaatlariga xizmat qiladigan samarali tizimini yaratish, uning jahon amaliyotida qo'llanilayotgan, axborot talablarining minimallashtirilgan shakllaridan milliy iqtisodiyot va hisobchilik tizimidagi yondashuvlardagi ustivor tamoyillarni e'tirof etgan holda andoza sifatida foydalanishni maqsadga muvofiq deb o'ylaymiz. 17 kitob bo‘yich a to‘lana di hisoblangan dan haqiqatda to‘langani n farq Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 290 6 624,00 6 568,70 -55,30 shu jumladan:shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga ajratmalar 291 55,20 55,20 0,00 Qo‘shilgan qiymat solig‘i 310 672 306,82 128 436,84 -543 869,98 Yagona ijtimoiy to‘lov va fuqarolarning byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari 440 6 624,11 6 646,86 22,75 Jami byudjetga to‘lovlar summasi (280 dan 470 satrgacha 291 satrdan tashqari) 480 685 554,93 141 652,40 -543 902,53 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli buyrug‘iga 1-sonli ilova, O‘zR AV tomonidan 2003 y. 24 yanvarda ro‘yxatga olingan N 1209 Buxgalteriya balansi №1-sonli shakl 202 2 yi l 4 choragi BxUT bo‘yicha 1-shakl O710001 Korxona, tashkilot "GREENCITY" XUSUSIY KORXONA KTUT bo‘yicha 28039469 Tarmoq Promыshlennost XXTUT bo‘yicha Tashkiliy- huquqiy shakli TxShT bo‘yicha Mulkchilik shakli Gosudarstvennaya MShT bo‘yicha 114 Vazirlik, idora va boshqalar DBIBT bo‘yicha 79994 27 Ushbu harakatlar buxgalterlarning rahbar uchun boshqaruv qarorlarini tayyorlashga ketadigan vaqtining asosiy qismini band etadi. Bugungi kunda moliyaviy, statistika va soliq hisobotlariga xo'jalik yurituvchi subyektlarning sarflari daromadga nisbatan 6,4 foizga ekvivalentligi xalqaro ekspertlar tomonidan hisobkitob qilingan. Shuningdek, davlatning hisob siyosatining soliq siyosati bilan muvofiqligini, korxonaning hisob siyosatida ularning uyg'unligini ta'minlash lozim. Ya'ni axborot talabalaridagi nomutanosiblikni bartaraf etish lozim. Bunda, moliyaviy hisobotlarda aks etgan ma'lumotlar soliqlar hisob-kitobiga va hisobotiga to'g'ridan to'g'ri ko'chirilishini ta'minlash muvofiqlikni asosiy omildir. Shu bilan birgalikda moliyaviy hisobotlarning o'zaro bir-birini takrorlashidan, ularda bo'sh qatorlarning belgilanishidan chekinish lozim. 4.Moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirishning elektron tizimiga o'tish muammosi. Jahon bankining O'zbekistondagi vakolatxonasi ekspertlari guruhi tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan hisobotlarni elektron shaklda topshirishga urinib ko'rganlar salmog'i atiga juda kam foizni tashkil etgan. Buxgalteriya hisobini kompyuter dasturlari asosida yuritish holati ham respublika viloyatlari kesimida turlicha bo'lgan. Engyuqori ko'rsatkich Toshkent shahri (79 %), Toshkent viloyatida (45%) kuzatilgan, Samarqand (32%), Farg'ona (29%), Surxondaryo (24%), Xorazm (23%). Navoiy (22%), Namangan (21%), Jizzax (17%) va Qashqadaryo viloyatida (14%), eng past ko'rsatkichlar Qaraqolpog'iston respublikasi (7%), Buxoro (7%), Sirdaryo (5 %) viloyatlarida kuzatilgan 1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 15- iyundagi «Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to'g'risida»gi PK 100- sonli qarorida hamda 16.07. 2012-yil 16-iyuldagi qabul qilingan PF-4453 sonli «Statistik, soliq, moliyaviy hisobotlarni, litsentsiyalanadigan faoliyat turlari va ruxsat berish tartib tamillari tub dan qisqartirish chora-tadbirlari to'g'risidagi» farmoniga muvofiq hisobotlarni topshirishda pochta va elektron tizimiga o'tish haqida alohida band belgilanganligiga qaramay, uning tashkiliy (lokal tizimni yaratilishi, internet, onlayn tizimini yo'lga qo'yilishi), uslubiy (dasturiy ta'minot, qo'llanmalar, tavsiyalar, ma'lumotnomalar berilishida) asoslarida sustkashliklarga yo'l qo'yilmoqda. Hisobotlarni pochta va elektron shaklda topshirish buxgalterlarning ushbu jarayonga ketadigan vaqt va xarajatlar sarfini ikki baravarga qisqartirishi mumkin. Hisobotlarni tuzish va topshirishning umumiy tartib qoidalarida, bir xildagi naflikka qaratilgan shakl va mazmunning be1gilanishiga muhim ahamiyat berish talab etiladi. Ushbu muammolarning bartaraf etilishi hisobotlarni tayyorlash va topsrurishdagi 15 11.ACCA Financial Accounting (FA/FFA) Study Text: Published by: Kaplan Publishing UK Unit 2 The Business Centre Molly Millar’s Lane Wokingham Berkshire RG41 2QZ ISBN: 978-1-78740-586-8 © Kaplan. Financial Limited, 2020 12.Godfrey, J., Hodgson, A., Hamilton, J., Tarca, A., & Holmes, S. (2010). Accounting Theory. Wiley. 13.Pilcher, R., & Gilchrist, D. (2018). Public Sector Accounting, Accountability and Governance. Routledge. 14.PKF International Ltd, & Ltd, P. K. F. I. (2020). Wiley Interpretation and Application of IFRS Standards 2020. Wiley. Qo’shimchа аdаbiyotlаr 15.Ergаshevа SH, Ibrаgimov А, Rizаyev N. Moliyaviy hisobotning xаlqаro stаndаrtlаri. O’quv qo’llаnmа. - T.: TDIU. «IQTISODIYOT», 2019 y. - 321 b. 16.Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S., Xalilov Sh. Moliyaviy hisob va hisobot. O‘quv qo‘llanma. –T.:Iqtisod-moliya, 2018. - 496 b. 17.Kuljonov O., Ortiqov X., Yugay L., Tuxsanov X., M.Xayitboyev Moliyaviy hisob. O‘quv qo‘llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –246 b. 18. Tashnazarov S.N., Tashnazarova D.S. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari. O‘quv qo‘llanma. –C.: SamISI, 2018. -421 b. 19. Teterleva, A. S. Mejdunarodniye standarti finansovoy otchetnosti : [ucheb. posobiye] / A. S. Teterleva ; M-vo obrazovaniya i nauki Ros. Federatsii, Ural. feder. un-t. – Ekaterinburg : Izd-vo Ural, 2016. – 176 s. Аxborot mаnbааlаri. 1. www.aim.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.wikipedia.uz 4. www.lex.uz 5. www.referat.uz 6. http://genderi.org . 7. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikаsi xukumаt portаli. 8. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikаsi Qonun hujjаtlаri mа’lumotlаri milliy bаzаsi. 9. www.tradingeconomics.com – ekonomicheskiye pokаzаteli 10. www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining sayti) 11. www.ach.gov.uz (O’zbekiston Respublikasi Hisob Palatasining sayti) 12. www.iasplus.com. 13. www.webofscience.com– Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 33 quyidagi shakllarda o‘tkazilishi mumkin:  gorizontal tahlilda hisobot davridagi moliyaviy holatni ifodalov- chi ko‘rsatkichlar o‘tgan davr bilan taqqoslanadi, ya’ni bu ko‘rsatkich- larning dinamikasi aniqlanadi;  vertikal tahlilda moliyaviy holatga taalluqli bo‘lgan ko‘rsatkich- larning tarkibiy tuzilmasi o‘rganiladi. Masalan, korxona mablag‘larining yoki ularni qoplovchi manbalarning hisobot davridagi tarkibi va uni o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi ifodalanadi;  nisbiy ko‘rsatkichlar tahlilida moliyaviy holat ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi aloqa o‘rganiladi. Masalan korxona mablag‘larining va ularning manbalari o‘rtasidagi aloqa, moliyaviy resurslar va ulardan foydalanish o‘rtasidagi aloqa ifodalanadi;  taqqoslash tahlilida korxona bo‘yicha moliyaviy holat uning alohida kichik bo‘limlari moliyaviy holati bilan taqqoslanadi, bu korxonaning moliyaviy holati boshqa korxonalarning moliyaviy holati bilan solishtiriladi va pirovardida, omillar tahlilida korxonaning moliyaviy holatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar tahlil etiladi. Korxanalar faoliyatini o‘rganishda buxgalteriya hisoboti asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Ular moliyaviy ma’lumotlarning umumlash- tirilishi natijasida tuziladi hamkorlikda ishlovchilar o‘rtasida bir-birini o‘rganish vositasi bo‘ladi. Hisobot ma’lumotlari asosida korxona faoliyatini o‘rganishga qizi- quvchilarni shartli ravishda bevosita va bilvosita talabgorlarga ajratish mumkin. Birinchi guruhga mulk egalari, qarz beruvchi, mol yetkazib beruvchi, xaridorlar, soliqchilar, moliyachilar, korxona ishchi va rahbar xodimlari kiradi. Har bir qiziquvchi o‘zining manfaati va talabiga qarab moliyaviy hisobotlarni tahlil etadi. Mulk egasi sarmoyadan qanchalik samarali foydalanilayotganligi, qo‘shma olinadigan daromad summasi bilan qiziqsa, qarz beruvchi berilgan mablag‘ni qaytarib olish imkoniyatini oldindan bilishga harakat qiladi. Bilvosita qiziquvchi iste’molchilarga auditorlik firmalari, birjalar, assotsiatsiya vakillari, matbuot xodimlari, kasaba uyushmalari va boshqalar kiradi. Ular moliyaviy holatga aloqador bo‘lmasada, birinchi guruh talabgorlarining manfaatini himoyalash maqsadida hisobot ma’lumotlarini o‘rganadilar. Moliyaviy ma’lumotlardan foydalangan holda korxonalar faoliya- tiga to‘g‘ri baho berish muhim vazifadir. Ushbu kitobda buxgalteriya hisoboti asosida korxonalar faoliyatining moliyaviy tahlilini o‘tkazish uslubi bayon etilgan. U moliyaviy hisobotni o‘rganishga qiziquvchi tadbirkorlar, soliq, moliya, bank tizimi xodimlari va keng kitobxonlar ommasi uchun mo‘ljallangan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida jamoa, qo‘shma, kichik, hissadorlik, xususiy va boshqa shakldagi mulkka ega bo‘lgan korxonalar moliyaviy ahvolini o‘rganishning mazmuni shundan iboratki, bunda o‘z vaqtida pul tushumlarining kelishi, 8  moliyaviy tahlil korxonalar ichki boshqaruv muammolarini yechish uchun o‘tkaziladi;  moliyaviy tahlilning yo‘nalishi moliyaviy hisobot ma’lumotlari bilan cheklangan bo‘lib, unda chegaralangan aniq bir vazifalar yechiladi. Bu moliyaviy mustahkamlik, balans likvidligi, foyda, rentabellik darajasi va boshqalardir. Ko‘rinib turibdiki, korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish keng miqyosda va aniq vazifalarni bajarish uchun o‘tkaziladi. Korxona- larni ishlab chiqarish, xo‘jalik faoliyatining moliyaviy holatini tahlil qilish uchun an’anaviy, qadimdan qo‘llanilib kelinayotgan usullar bilan birga, keng tarzda statistika usullari, moliyaviy holatni ifodalovchi ma’lumotlarni yig‘ish va umumlashtirish, statistik kuzatishlarni o‘tka- zish, absolut, nisbiy, o‘rtacha, dinamik ko‘rsatkichlardan foydalanish, dinamik qatorlardan, iqtisodiy indekslar tizimidan, omillararo korrelat- siya aloqalarini aniqlash, jadval va chizma tizimidan foydalanish lozim. Moliyaviy tahlil ko‘p qirrali murakkab va muhim bo‘lganligi sababli u bir qancha talablarga asoslangan bo‘lishi lozim. Yuqorida ko‘rilgan talablarga asoslanib, moliyaviy tahlil korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilishda quyidagi vazifalarni bajarishga yo‘naltirilishi lozim : 1. Korxonalarning moliyaviy darajasini baholash. 2. Moliyaviy holatning o‘zgarishini aniqlash. 3. Korxonaning to‘lov qobiliyatiga baho berish. 4. Moliyaviy holatga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni tahlil qilish. 5. Korxonaning moliyaviy barqarorligi va moliyaviy mustah- kamligiga baho berish. 6. Korxona balansi likvidligiga baho berish va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash. 7. Aylanma mablag‘lar aylanishiga baho berish. 8. Korxonalarda qo‘lga kiritilgan moliyaviy holat darajasini ifoda- lab, bu borada hali foydalanilmagan imkoniyatlarni, mavjud zaxiralarni ko‘rsatib berish. 9. Korxonalarda hali foydalanilmagan imkoniyatlarni safarbar etish maqsadida tavsiyalar, takliflar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish shart- sharoitlarini ko‘rsatib berish. Bajariladigan vazifalar shuni ko‘rsatayaptiki, moliyaviy holatni tah- lil qilish korxonalarda shakllanayotgan boshqaruv tizimini takomillash- tirishda katta ahamiyatga ega. Moliyaviy tahlil boshlanmasdan tahlilning obyektlari va predmetlari aniqlanishi lozim. Moliyaviy tahlilning asosiy obyekti, xo‘jalik subyektlari, alohida korxonalar, tashkilotlar hisobla- nadi, lekin moliyaviy holat korxonalar guruhi, ishlab chiqarish tarmoqlari miqyosida ham aniqlanishi mumkin. Moliyaviy tahlilning yo‘naltirilganligi nuqtayi nazardan moliyaviy tahlil 7 1-son MHXSga muvofiq boshqa yalpi daromadlarga quyidagilar kiradi:  “Asosiy vositalar” nomli 16-son MHXS va “Nomoddiy aktivlar nomli 38- son MHXS muvofiq qayta baholash natijalari:  “Moliyaviy hisobotlarni taqdim qilish” nomli 1-son MHXSga muvofiq pensiya to’lovlari bo’yicha aktuar foyda va zararlar;  “Valyuta kursi o’zgarishlarining ta’siri” nomli 21-son MHXSga muvofiq xorijdagi faoliyat bo’yicha moliyaviy hisobot moddalarini qayta hisob-kitob qilish natijasida yuzaga kelgan foyda va zararlar;  “Moliyaviy instrumentlar: tan olish va baholash” nomli 39-MHXSga muvofiq qayta sotish uchun mavjud bo’lgan moliyaviy aktivlarni qayta baholash natijasida yuzaga kelgan foyda va zararlar;  Pul oqimlarini xedjirlash natijasida xedjirlash vositasi bo’yicha foyda va zararlar. O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi amaliyotiga e’tibor beradigan bo’lsak, hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 7- fevraldagi 31-son buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish bo’yicha ko’rsatmalar”ga binoan faqatgini “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” tuziladi. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga ko’ra “Yalpi daromad to’g’risidagi hisobot’ni tuzish belgilab qo’yilgan bo’lsada, ammo uning aniq shakli keltirilmagan. Korxona ushbu hisobotni mustaqil ravishda tuzishlari keltirilgan. Mazkur hisobotda ko’rsatiladigan minimum talablar quyidagilardir: - Tushum; - Moliyalashtirish bo’yicha xarajatlar; - Uyushgan korxonalar yoki hamkor korxonalar foydasi va zararidan tashkilotning ulushi; - Soliq bo’yicha xarajatlar; - To’xtatilgan faoliyatda soliq tolanganda keying foyda va zarar; - Umumiy yalpi daromad va boshqalar. Quyidagi 2-jadvalda “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” bilan moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida tuziladigan hisobotni taqqoslama ma’lumotlari keltirilgan. Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki, MHXS va BHMS asosida tuzilgan “Yalpi daromad to’g’risidagi hisobot” va “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” moddalari bir-biriga to’liq to’g’ri kelmaydi. Masalan, “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot”da aks etgan sotilgan mahsulotning tannarxi, sotish xarajatlari, boshqaruv xarjatlari moddalari MHXS ga ko’ra moliyalashtirish xarajatlari deb keltirilgan. MHXSda xarajatlarni ularning xarakteri va tayinlanishiga ko’ra aks ettirilishi belgilangan bo’lsada, ammo “Yalpi daromad to’g’risidagi hisobot”da 21 Mavzu: Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati moliyaviy holati va moliyaviy holati o`zgarishlar. Mundarija: Kirish. 1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini o‘rganishning ahamiyati, tahlilning maqsadi, vazifalari va axborot manbalari. 2. Xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladigan moliyavioy holati to’g’risidagi hisobotlarning axborotligi va ularning muammoli jihatlari. 3. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy hisobotning milliy va xalqaro tajribasi. 4. "GREENCITY" xususiy korxonasining moliyaviy hisobotlari tahlili. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. 1 Moliyaviy holat korxonani mablag‘ bilan ta’min- langanligi, barcha turdagi mablag‘larni maqsadga muvofiq yo‘nalishi va ulardan foydalanishning maqsadga muvofiqligi, budjet, bank, xomashyo yetkazib beruvchilar, xaridorlar va boshqa tashkilotlar bilan olib boriladigan hisob-kitob holati bilan xarakterlanadi. Korxonani moliyaviy holati barqaror, nobarqaror va krizis darajasida bo‘lishi mumkin. Moliyaviy barqarorlikka ega bo‘lgan korxonalarda ishchi va xizmat- chilar bilan ish haqi, budjet, bank, mol yetkazib beruvchilar bilan bo‘la- digan hisob – kitob ishlari o‘z muddatida amalga oshiriladi. Moliyaviy intizomga rioya qilmaslik, debitorlik va kreditorlik qarzlarini ortib ketishiga olib keladi va muddati uzaytirilgan qarzlarni surunkali davom etishi bankrotlik alomatlarini vujudga keltiradi. Korxonalarning moliyaviy holati bu –  kompleks ravishdagi tushuncha bo‘lib, u o‘z ichiga keng ko‘rsat- kichlar tizimini oladi, ular korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligini va ulardan foydalanish darajasini ifodalaydi;  korxonalar faoliyatidagi butun ishlab chiqarish va xo‘jalik omillarining harakati, ularning o‘zaro aloqadorlik natijasidir;  korxonalarning mo‘tadil ishlab chiqarish, tadbirkorlik va boshqa faoliyati uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganligi va ulardan samarali foydalanish ifodasi;  korxonalarning boshqa xo‘jalik subyektlari, organlari va tashkilotlari bilan o‘zaro aloqalarni haqiqiy aks ettirishidir. Korxonalarning ichki va tashqi omillar ta’siri ostida shakllangan moliyaviy holati, ularning istiqbolini aniqlash bilan birga, bu korxona bilan aloqada bo‘lgan boshqa tashkilotlar va korxonalarning moliyaviy holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Korxonalarning ishlab chiqarish, xo‘jalik faoliyatini, jumladan, ularning moliyaviy holati tahlili asosini bir butun kompleks iqtisodiy fanlar: iqtisodiy nazariya, makro va mikro iqtisodi- yot, menejment va marketing, statistika, buxgalteriya hisobi, audit, moli- ya, kredit, pul muomalasi va boshqalar tashkil etadi, demak, tahlilchi mutaxassis-auditorlar keng iqtisodiy ilmga ega bo‘lishlari lozim. Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish, ya’ni moliyaviy tahlil – bu keng ko‘rsatkichlar yordamida, kompleks usullaridan foyda- lanib korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylash- ganligi va ulardan foydalanish darajasini ifodalashdir. Moliyaviy tahlil ko‘p qirrali murakkab jarayon bo‘lib, u tashkil qilinishi, buning uchun esa bir qator talablarga asoslanishi kerak. Bu talablar quyidagilardan iborat: - absolut va nisbiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi aloqalarni borligini bilish; - moliyaviy tahlil mobaynida absolut va nisbiy ko‘rsatkichlardan birgalikda 5 4. "GREENCITY" xususiy korxonasining moliyaviy hisobotlari tahlili. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli buyrug‘iga 2-sonli ilova, O‘zR AV tomonidan 2003 y. 24 yanvarda ro‘yxatga olingan N 1209 Moliyaviy natijalar to‘grisida xisobot - 2-sonli shakl 202 2 yil 4 choragi Ko di BxUT bo‘yicha 1-shakl 0710002 Korxona, tashkilot "GREENCITY" XUSUSIY KORXONA KTUT bo‘yicha 28039469 Tarmoq Promыshlennost XXTUT bo‘yicha Tashkiliy- huquqiy shakli TxShT bo‘yicha Mulkchilik shakli Gosudarstvennaya MShT bo‘yicha 114 Vazirlik, idora va boshqalar DBIBT bo‘yicha 79994 Soliq to‘lovchining identifikatsion raqami STIR 305760056 Hudud TOShKENT ShAHAR ChILONZOR tumani MxOBT 1726294 Manzil 3-mavze, 2-uy, 39-xonadon. Jo‘natilgan 15.02.2023 24 zimmalariga olishlariga to’g’ri keladi. Eng asosiysi, turli mamlakatlar uchun turlicha foyda miqdori ko’rsatilishi oqibatida buxgalterlik hisobotlariga ishonch yo’qoladi Moliyaviy holat va undagi o’zgarishlarni tahlil etishdagi o’xshash jihatlarni buxgalteriya hisobining muhim tamoyili bo’lgan mazmunning shakldan ustunligi tamoyili bilan izohlash mumkin. Rivojlangan mamlakatlar moliyaviy hisobotlari bilan O’zbekistondagi xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobot shakllari soni va ularning nomlanishi yuzasidan judda katta farq kuzatilmaydi. Bu jihatdan xalqaro va O’zbekistonda tuziladigan va taqdim etiladigan moliyaviy hisotlarning qiyosiy tahlilni berib o’tamiz. Moliyaviy hisobotlarga qo’yiladigan talablar “Moliyaviy hisobotlarni taqdim qilish” nomli 1-son moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS)da keltirib o’tilgan. Xalqaro standartlarga qaraydigan bo’lsak, tashkilot hisobotni buxgalteriya hisoboti emas, moliyaviy hisobot deb nomlanadi. 1-son MHXSga muvofiq daromad va xarajatlarni aks ettirishning ikki yo’li mavjud: ulardan birinchisi yalpi daromad to’g’risidagi hisobotda; ikkinchisi ikkita hisobot orqali – foyda va zararlarning kompanentlarini aks ettiruvchi hisobot (foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot) hamda foyda va zararlardan boshlanib, boshqa daromadlar komponentlarini aks ettiruvchi hisobot (yalpi daromad to’g’risidagi hisobot) tuziladi. 1-son MHXS ga muvofiq foyda yoki zarar umumiy daromaddan boshqa yalpi daromadlar komponentlarini inobatga olmagan holda xarajatlar ayirmasini o’zida ifoda etadi. Jami yalpi daromad - hisobot davrida moliyaviy natijalar natijalar tarkibida hisobga olingan xususiy kapitaldagi o’zgarishlar (mulkdorlar bilan bo’g’liq operatsiyalar inobatga olinmagan holda), shuningdek kapital (daromad va xarajatlar tarkibida aks etmagan) tarkibida tan olingan o’zgarishlar yig’indisidir. Mulkdorlar bilan bog’liq operatsiyalar inobatga olinmagan holdagi kapitaldagi o’zgarishlar 1-son MHXS ga muvofiq boshqa yalpi daromadlar deyiladi. Foyda va zararlar deyilganda tashkilotning hisobot davridagi moliyaviy natijasi tushuniladi. 1-jadval Moliyaviy hisobotlarning MHXS va BHMS asosida nomlanishining qiyosiy tahlili 5 MHXS BHMS Moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot Buxgalteriya balansi Foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot Moliyaviy natijalar tog’risidagi hisobot Kapitaldagi o’zgarishi to’g’risidagi hisobot Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot Hisob siyosati va tushuntirishlar Izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar 5 Muallif tomanidan tayyorlandi 20 tashvishlarni ham, biznesga ma'muriy bosimni ham kamaytiradi. Bir vaqtning o'zida, hisobot tizimini maqbullashtirish orqali, xo'jalik yurituvchi subyektlardan ma'lumotlarni olish va ularni qayta ishlash bo'yicha axborotga bo'lgan ehtiyojlarni, hamda ulardan tahliliy xulosalar chiqarishda foydalanishning imkoni ortadi. 5. Bugungi ko'rinishdagi hisobot tizimi xo'jalik yurituvchi subyektlar uchun turli darajadagi tahlikalarni keltirib chiqarmoqda (hisobotlarni tuzish va topshirishdagi har qanday kichik xatolar amaldagi, ma'muriy javobgarlik to'g'risidagikodeksga muvofiq katta yo'qotishlarga olib kelishi mumkin). Shuningdek, axborot talablari biznesning turli toifalariga nihoyatda nomutanosib belgilanganligini qayd etish lozim. Moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirish shunchaki maqsadga aylanmagan holda, ularda aks etgan ma'lumotlarni atroflicha tahlil etish, iqtisodiyot subyektlari moliyaviy ahvolini bilishga qiziquvchi, ular bilan o'zaro hamkorlikni, sherikchilikni yo'lga qo'yishda ishonchli hamkorlarning axborot ekraniga (oynasiga) aylangan holni ko'rishga imkon beruvchi tizimni yaratish lozim. Xo'jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy, soliq va statistik hisobotlarni tuzishi va topshirishi qat'iy tartib qoidalar asosida belgilangan, lekin ulardagi ko'rsatkichlar va ma'lumotlardan ko'proq jamlangan ma'lumotlarni yig'ish uchun foydalanilmoqda. Ya'ni ayni korxonaning moliyaviy ahvoli, natijaviyligi. to'lovga qobilligi va layoqati, moliyaviy barqarorligi va boshqa jihatlarining joriy va istiqboldagi holatini baholash kabi masalalar nuqtai nazaridan o'rganilishi kamdan kam holatlarda kuzatiladi. Xalqaro tajribalarni kuzatishdan shunday xulosaga kelish mumkinki biznesning samarali faoliyat yuritishi ularga to'g'ridan to'g'ri tushiriladigan majburiy soliqlar yukining yengilligi yoki undagi imtiyozlarning kengligi bilan emas balki qaysidir jihatdan ular orqali yuzaga keladigan «axborotlar solig'i»l ning ortishi bilan belgilanadi. Axborotlar solig'i deganda hisobotlarni tuzish va topshirish bilan bog'liq bo'lgan, rasrniy va norasrniy xarajatlar qilinishi (kompyuter dasturlarini sotib olinishi, nashrlarga obuna bo'lish, hisobot shakllari va buxgalteriya ishchi hujjatlarini sotib olish, hisobot topshiriladigan tashiklotlarga borish, kelish, ish kunidagi va joyidagi yo'qotishlar va h.k.lar) nazarda tutilgan. Shu sababli, tuziladigan, topshiriladigan hisobotlarni minimal talablarini belgilash, uning bir markazli shakliga o'tish lozim. Ya'ni, hisobotlarni tuzish va topshirishning qonunda belgilangan hollarigagina amal etish, uning turli tah1iliy xulosalar yoki maqsadlar uchun istalgan paytda yoki shaklda turli organ yoki tashkilotlar tomonidan talab etishlaridan chekinish lozim. Hukumatimiz tomonidan tadbirkorlik subyektlarining soliq, moliyaviy va statistik hisobotlarini isloh qilish bo'yicha 2000, 2002 va 2005, 2008, 2010, 2012-yillarda qabul qilingan choratadbirlarlar natijasida amaldagi hisobot tizimining asosiy andozalari shakllantirildi. Bu borada, barcha hisobotlar va hisob-kitoblarni tadbirkorlik subyektlari har chorakda taqdim etishga o'tganligini, davlat organlari 16 sana O‘lchov birligi, ming so‘m qabul qilingan sana Takdim qilish muddati 15.02.2023 MOLIYaVIY NATIJALAR To’GRISIDA XISOBOT - 2- sonli shakl O‘lchov birligi, ming so‘m Ko‘rsatkichlar nomi Sa tr ko di O‘tgan yilning shu davrida Hisobot davrida Tahlil natijasida ko'rilgan farq Darom adlar (foyda) Xaraj atlar (zararl ar) Darom adlar (foyda) Xaraj atlar (zararl ar) Darom adlar (foyda) Xaraj atlar (zararl ar) 1 2 3 4 5 6 7 8 Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum 01 0 1 385 852,73 x 4 440 343,71 x 3 054 490,98 x Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) larning tannarxi 02 0 x 1 186 235,92 x 3 742 209,74 x 2 555 973,82 Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr.010- 020) 03 0 199 616,81 0,00 698 133,97 0,00 498 517,16 0,00 Davr xarajatlari, jami (satr.050+060+07 0+080),shu jumladan: 04 0 x 112 685,66 x 195 303,22 x 82 617,56 Sotish xarajatlari 05 0 x 4 550,73 x 71 813,49 x 67 262,76 Ma’muriy xarajatlar 06 0 x 103 794,65 x 100 577,00 x -3 217,65 Boshqa operatsion 07 x 4 x 22 x 18 25 oldidagi axborot majburiyatlarini (moliyaviy, soliq, bojxona, statistik hisobotlar orqali) hal etishga emas balki birinchi navbatda mulk egasi va menedjerlarning samarali boshqaruvini ta’minlashga qaratilgan vazifalarni hal etib berishga qaratilgan. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o’tish va hisobotlarni tuzishning oziga xos jihatlarini tashkil etish bo’yicha ko’pgina iqtisodchi olimlar tomonidan o’zlarining tadqiqotlarida va xalqaro konferensiyalarida fikr va mulohazalarini bildirib o’tganlar. Ular tomonidan moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar asosida tuzish, hisobini tashkil etish va yuritishning holati yuzasidan o’ziga tegishli davrda xususiyatlarini ochib berishgan. “Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari (MHXS) - bu amaliyotchi buxgalterlarning faoliyatini murakkablashtiradigan ba’zi bir qoidalar to’plami emas, balki, mantiqan buxgalteriya hisobi tizimining oddiy tamoyillariga asoslanadi, uning maqsadi moliyaviy hisobotlarda korxona faoliyati to’g’risida haqqoniy moliyaviy ma’lumotlarni taqdim etishdan iboratdir.” 4 Xususan D. Norbekov I. Ochilovlar “Moliyaviy hisobotni xalqaro standartlari” darsliklarida moliyaviy hisobotlarni xalaqaro standartlar asosida tuzish hamda korxonalar “foyda va zararlar to’g’risida”gi hisobotida yoki unga berilgan izohlarida xarajatlarning xarakteri yoki ularning korxona doirasidagi funksiyalariga asoslangan xarajatlar tasnifidan foydalangan holda xarajatlar tahlilini keltirishlari lozimligini ta’kidlab o’tganlar. 3 Sh.Muzrapova “Moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi“ nomli maqolalarida O’zbekistonda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi, ning amaliyotda qo’llanishi,moliyaviy hisobotlarga o’tishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari ko’rsatib o’tilgan. 4 Hozirgi vaqtda aktsionerlar va bashqa foydalanuvchilar uchun tayyorlanayotgan moliyaviy hisobotlarda mamlakatdan mamlakatga o’tib borayotgan, ayrim hollarda bir mamlakatdagina foydalaniladigan buxgalterlik printsiplari va qoidalari ishlatilmoqda. Shunday qilib buxgalterlik hisobotlarida taqqoslanuvchanlik yetishmasligi mumkin. Bu holatning noqulayligi shundaki, moliyaviy hisobotdan foydalanadigan investitsion tahlilichilar va boshqa foydalanuvchilar hisobotni tahlil qilish jarayonida uning tarli standartlarga binoan tuzilganligi tufayli qo’shimcha xarajatlar qilishiga to’g’ri keladi. Ular hisobotlar interpretatsiyasida chalkashliklarga duch kelishlari ham mumkin. Ushbu jarayon bilan bog’liq holda kapitalning jahon bozorida samarali raqobat yomonlashishi, kompaniyalar esa kapitalni saqlash bo’yicha yuqori sarf-xarajatlarni o’z 4 19 manfaatini boshqa guruhning ziyoni hisobiga aks ettirishga yo'l qo 'yilmaydi. Moliyaviy hisobotlarning axborotligi yuzasidan qo 'yiladigan talablarni va tahliliy amallarni zaruriyatini quyidagi jadvalda aniq izohlash mumkin. Moliyaviy hisobotlar tuzish va taqdim etishdagi muammoli jihatlar va ularning amaliy yechirnlari yuzasidan quyidagilarni alohida tarkiblab o'tish lozim: 1. Moliyaviy hisobotlami tuzishning xalqaro tajribalaridan ayonki bir davlatning amaliyotchi buxgalteri yoki iqtisodchisi ikkinchi davlatning xo'jalik yurituvchi subyektlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlami ortiqcha qiyinchiliklarsiz tushunishi hamda korxonadagi real holat va uning natijalarini baholay bilishi lozim. Ushbu muammo, korxonalar tomonidan yuritiladigan buxgalteriya hisobining yagona biznes tilidagi so'zlashuv vositasiga aylangan holdagina hal etiladi. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari tuzib chiqilganligi hamda shu asosda davlatlarning milliy standartlari tasdiqlanganligi ham buning yorqin ifodasidir. Albatta, bir davlatning moliyaviy hisobot shakllari ikkinchi davlatning moliyaviy hisobot shakllaridan mazkur davlatning hisob, amortizatsiya va soliq siyosati bilan shuningdek, korxonalar tomonidan mustaqil tanlangan, hisobning muqobil tartiblaridagi yondashuvlardan kelib chiqqan holda miqdori, tuzilish shaklida, moliyaviy hisobot elementlarining tarkiblanishida va boshqa bir qator jihatlarida farq qiladi. Ammo, mazmunning shakldan ustunligi, tamoyillarning bir xilligi, moliyaviy hisobot elementlarini aks ettirishda va baholashdagi umumiy tartiblar, maqsaddagi keskin farqlanishiga yo'l qo'ymaydi. Demak, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirishni axborot foydalanuvchilarning yagona talablariga mos ravishdagi tartibini yaratish talab etiladi. Bu tartib, har qanday qiziquvchiga iqtisodiy qarorlar qabul qilishda bir xil naflikni minimal darajada ta'minlash imkonini bermog'i lozim. Buxgalteriya hisobining milliy standartlarida, moliyaviy hisobotlami tuzish va topshirish tartiblarida xalqaro mezonlarning uyg'unlashuvi ushbu muarnmoning yechimini beradi. 2. Mahalliy va xorijiy qiziquvchilarning ortiqcha qiyinchiliklarsiz moliyaviy hisobot ma'lumotlarini o'qishi. tahlil etishi, korxonaning moliyaviy ahvoliga aniq tashhis va xulosalarini berishida moliyaviy hisobot ko'rsatkichlarining taqqoslanuvchanligi yoki qiyosiyligini ta'minlash lozim. Qiyosiy va taqqoslanuvchanlik moliyaviy hisobotlarni tuzishda hisob siyosatining yuritilishidan kelib chiqib be1gilanadi. Shuningdek, moliyaviy hisobotlardagi ko'rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini ta'minlash yuzasidan aniq yechimlarga kelishda xalqaro amaliyotda quyidagi yondashuvlarga ahamiyat qaratish muhimdir. )0> Buxgalteriya balansidagi barcha birliklar individual indekslardan foydalangan holda qayta hisob-kitob qilinadi. 13 xarajatlar 0 340,28 912,73 572,45 Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari 09 0 1 646,94 x 26 256,89 x 24 609,95 x Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr. 030- 040+090) 10 0 88 578,09 0,00 529 087,64 0,00 440 509,55 0,00 Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari) (satr.100+110- 170) 22 0 88 578,09 0,00 529 087,64 0,00 440 509,55 0,00 Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda (zarar) (satr.220+/-230) 24 0 88 578,09 0,00 529 087,64 0,00 440 509,55 0,00 Foyda solig‘i 25 0 x 13 606,74 x 80 148,83 x 66 542,09 Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr.240- 250-260) 27 0 74 971,35 0,00 448 938,81 0,00 373 967,46 0,00 BYUDJETGA TO‘LOVLAR TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT O‘lchov birligi, ming so‘m Ko‘rsatkichlar nomi Sat r ko di Hisobot davri uchun hisob- Hisobot davri uchun hisob-kitob bo‘yicha Tahlil natijasi da ko'rilga 26 Soliq to‘lovchining identifikatsion raqami STIR 30576005 6 Hudud TOShKENT ShAHAR ChILONZOR tumani MxOBT 1726294 Manzil 3-mavze, 2-uy, 39-xonadon. Jo‘natilga n sana 15.02.202 3 O‘lchov birligi, ming so‘m qabul qilingan sana Takdim qilish muddati 15.02.202 3 Бухгалтeriya balansi №1 -sonli shakl O‘lchov birligi, ming so‘m Ko‘rsatkichlar nomi Sat r ko di Hisob ot davri boshi ga Hisob ot davri oxirig a Thalil natijasi da ko'rilga n farq 1 2 3 4 5 Tovar-moddiy zaxiralari, jami (satr.150+160+170+180) 1 322 760,69 444 869,46 122 108,77 Tovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 2 322 760,69 444 869,46 122 108,77 Debitorlar, jami (satr. 220+240+250+260+270+280+290+300+310) 3 762 338,03 1 244 865,50 482 527,47 Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi) 4 4 582,50 34 282,50 29 700,00 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar (4300) 5 753 009,15 1 210 151,99 457 142,84 Byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4400) 6 4 486,07 170,70 -4 315,37 Maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4500) 7 260,31 260,31 0,00 Pul mablag‘lari, jami 8 2 77 75 28 hisoblashish intizomiga rioya qilish, xususiy va qarz mablag‘larining to‘g‘ri nisbatga bo‘lishini ta’minlash, moliyaviy tartib va intizomga, barcha ishlab chiqarish bo‘g‘inlarida iqtisod va tejamkorlikka rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Korxonalarning moliyaviy holati ko‘p jihatdan - baho, kredit, foyda va uni iqtisodiy taqsimlanish mexanizmiga bog‘liqdir. Barqarorlik bo‘lgan joyda barcha xo‘jalik muomalalari va hisob-kitoblar o‘z vaqtida bajariladi. Shu bois, bozor, sharoitida har qanday korxonaning moliyaviy ahvolini bilish va o‘rganishga e’tibor kuchaymoqda. Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil etishda moliyaviy tahlilning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: - korxonaning moliyaviy ahvolini har tomonlama o‘rganib, uning holatiga aniq va xolisona baho berish; - mablag‘ va manbalarning joylanishini tekshirish, ularni to‘g‘ri yo‘nalishda ishlatilganligini aniqlash; - hisoblashish ishlarining o‘z muddatida bajarilganligi, debitor va kreditorlik qarzlari tarkibini o‘rganish; - korxonaning o‘ziga qarashli mablag‘lari bilan qarz mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat va aylanma mablag‘larni manba bilan ta’minlanganligini tekshirish; - moliyaviy intizomga qanchalik amal qilishni aniqlash va to‘lov qobiliyatiga baho berish; - korxona mulkining kadrligi va tez pulga aylana olish darajasini o‘rganish; - aylanma mablag‘lardan foydalanishga baho berish va korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash bo‘yicha takliflar bayon etish va hokazo. Tahlilning asosiy maqsadi – moliyaviy faoliyatdagi yutuq va kamchiliklarni aniqlab, mablag‘lardan yanada to‘g‘ri foydalangan holda hisob-kitob tartibini mustahkamlashga qaratiladi. Demak, bu mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, xarajatlarni tejash, pul-moliya aloqalari va boshqa faoliyatlarning bir-biriga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Moliyaviy tahlilni bajarishda zarur bo‘ladigan manbalarga korxona balansi, unga qilingan ilovalar va boshqa hisobot ma’lumotlari kiradi. Shuningdek, buxgalteriyaning sintetik va analitik schetlari ma’lumotlaridan ham keng foydalanish lozim, chunki keyingi yillarda tuziladigan hisobotlarning hajmi qisqarib, tahlil imkoniyatlarini chegaralashga olib kelmoqda. Ay- niqsa, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, maxsus va maqsadli mablag‘lar, zaxira jamg‘armasi, foyda va zararlar, turli xil hisob- kitoblar, qimmatli qog‘oz va veksellar bo‘yicha ma’lumotlardan ko‘proq foydalaniladi. Bular xo‘jalik faoliyatining to‘g‘ri boshqarilishi, uning moliyaviy barqaror bo‘lishi va to‘lov qobiliyatining yaxshilanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.[1] 9 bo’yichа hаm аlоhidа аniqlаnishi mаqsаdgа muvоfiq hisоblаnаdi. Kurs ishida yuqorida ko’rib chiqilgan korxonaning xarajatlarini minimallashtirish va ishlab chiqarishni optimallashtirish uchun mavjud imkoniyatlari tahlil qilindi va joriy, o’tgan yillik natijalar taqqoslandi. Bundan ko’rinib turibdiki moliyaviy hisobotni tahlil qilish korxonananing muvafaqqiyatli faoliyat yuritishi uchun ustun hisoblanadi. ASOSIY VA QO’SHIMCHA O’QUV ADABIYOTLAR HAMDA AXBOROT MANBAALARI Asosiy adabiyotlar. 1. Egamberdiyeva S.R. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik. «Intellekt» nashriyoti, 2021. 272 563 bet. Lotin alifbosida 2.Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S. Buxgalteriya hisobi. 1- qism. Darslik. –T.:Iqtisod-moliya, 2019. - 512 b. 3.Karimov A., Ochilov I.K., G’aniyev Z.U. Buxgalteriya hisobi. 2-qism. Darslik. –T.:, 2021. - 852 b. 4.Qurbonov Z.N., Misirov K., Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik. –T.: Iqtisod-moliya, 2019. –756 b 5.Kаrimov А, Ibrаgimov А, Rizаyev N. Xаlqаro moliyaviy hisobot stаndаrtlаri. Dаrslik. - T.: TMI. «Iqtisod-Moliya», 2020 y. - 392 b. (grif 418-266, 2020 y. 14 аvgust) 6.Kuljonov O., Xusinov I., Jumanazarov S. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. O’quv qo’llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –237 b. 7.Norbekov D., Misirov K., Tashmanov G’. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –194 b. 8.Xasanov B., G’aniyev Z., Muxammedova D. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –279 b. 9.Pardayev A., Pardayev B. “Boshqaruv hisobi” T.: G’.G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2019 yil 651 b. 10.H. Morgan, Financial Reporting and Accountability, 5th Edition, McGraw Hill. (2018) 32 Xulosa Mаmlаkаtimizdа iqtisоdiyotni rivоjlаntirish shаrоitidа хo’jаlik yurituvchi subyektlаrdа ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrining to’g’ri, o’z vаqtidаgi buхgаltеriya hisоbini yo’lgа qo’yish, аuditоrlik tеkshiruvidаn o’tkаzish vа tаhlil qilish shuningdеk, mоddiy, mеhnаt hаmdа mоliyaviy rеsurslаrdаn оqilоnа fоydаlаnish ustidаn qаttiq nаzоrаtni tаshkil etish mаhsulоt tаnnаrхini pаsаytirishning eng muhim yo’llаridаn hisоblаnаdi. Xo’jalik yurituvchi subyektlar fаоliyatidа iqtisоdiy tаhlil usullаridаn fоydаlаnish ma’lumotardan foydalanuvchi uchun tahlilni hаr tоmоnlаmа sifаtli o’tkаzishgа, investor uchun investitsiya riskini minimаllаshtirishgа vа kоrхоnа fаоliyati bilаn bоg’liq muаmmоlаrni аniqlаshdа hаmdа shungа mоs rаvishdа mijоz uchun аsоsli tаkliflаrni ishlаb chiqishgа imkоn yarаtаdi. Tаhliliy аmаllаrning sаmаrаdоrligi ko’p jihаtdаn usullаrni to’g’ri tаnlаnishidаn, ko’rsаtkichlаr tаrkibini bеlgilаshdаn vа tаhlilni o’tkаzish kеtmаkеtligigа bоg’liq. Shu bilаn birgа tаhliliy аmаllаrdаn ichki аuditоrlik хizmаti sаmаrаdоrligini оshirishdа fоydаlаnilishi mumkin. Iqtisоdiyotni erkinlаshtirish shаrоitidа хo’jаlik subyektlаri fаоliyati 30 )0> Umumiy indekslardan foydalangan holda barcha ko'rsatkichlar qayta hisob- kitob qilinadi. Moliyaviy hisobot e1ementlarini haqiqiy qiymatini aniqlashda erkin almashtiriladigan valutada qayta hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Odatda, ushbu hisob-kitoblarni amalga oshirish zaruriyati mamalakatdagi inflyatsion darajaning holatidan kelib chiqib be1gilanadi. Xalqaro ekspertlarning ilmiy xulosalari bo'yicha mamlakatdagi inflyatsion darajasi 8-10 foiz bo'lganda moliyaviy hisobot ma'lumotlarini hech qanday hisob-kitoblarsiz qiyoslash mumkinligi e'tirof etiladi. Respublikamizda inflyatsiya darajasining oylik o'rtacha miqdori 0,5-0,6 %, yillik o'rtacha miqdori 7,0-8,0 % da saqlanishini1 hisobga oladigan bo'lsak amaldagi holat korxonalarda moliyaviy hisobotlarni qayta hisoblashlarsiz o'qish, tahlil etish, bashoratlash mumkinligini belgilab beradi. 3. Tadbirkorlik faoliyatida va ularni tartibga soluvchi davlat organlari faoliyatida axborot oqimidagi yutuqqa moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirish qoidalarini soddalashtirish O'zbekiston Respublikasining 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to'g'risida»gi qonunning 16 moddasi, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining «Kichik biznes korxonalarining hisobot berishini qisqartirish va tartibga solish chora- tadbirlari to'g'risida»gi, 2000-yil 23-fevraldagi 65-sonli qarorlariga asosan kichik biznes subyektlari soddalashtirilgan moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirish tartiblari belgilangan holda amalda ular tomonidan hisobotlar umumiy asoslarda tuzilmoqda va topshirib kelinmoqda. Soddalashtirilgan hisobot shakllarilli tuzish malakali buxgalterlar tomonidan amalga oshirilishini, bu bo'yicha kichik tadbirkorlik subyektlari kamida bitta buxgalterni doimiy ishga qabul qilishi yoki yollashini nazarda tutadigan bo'lsak hisobotlarni tuzish va topshirish tartiblarida haliga qadar ham murakkabliklar ma~udligini e'tirof etish lozim. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 15- iyundagi «Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to'g'risidagi PK 100- sonli hamda 16.07. 2012-yil 16- iyulda qabul qilinngan PF-4453 sonli «statistik, soliq, moliyaviy hisobotlarni, litsensiyalanadiganfaoliyat turlari va ruxsat berish tartib tamil1ari tubdan qisqal1irish chora-tadbirlari to'g'risidagi» farmoniga muvofiq va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 25- iyundagi «Statistika va moliyaviy hisobotini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi 227-sonli, 2005- yil 26- sentabrdagi «Elektron raqamli irnzolar kalitlarini ro'yxatga olish markazlarining faoliyat ko'rsatish tartibi to'g'risidagi» 215-sonli qarorlari asosida moliyaviy, soliq va statistik hisobotlami tuzish va topshirish qoidalarida qator o'zgarishlar kiritilganligini e'tirof etish o'rinlidir. Lekin shunga qaramay ushbu jarayon buxgalterlar ish faoliyatida eng ko'p vaqt va xarajat sarli normasiga ega ekanligini ta'kidlash joiz. 14 2. Xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladigan moliyavioy holati to’g’risidagi hisobotlarning axborotligi va ularning muammoli jihatlari. Maqsadli iqtisodiy harakat, yuzasidan bo'ladigan mulkiy, moliyaviy, ijtimoiy munosabatlaming murakkablashuvi o'z navbatida boshqaruvning muhim dastaklarini ham takomillashuvini talab etadi. Ana shunday dastaklardan biri buxgalteriya hisobi. iqtisodiy tahlil va auditdir. Bugungi kunda olimlar o'rtasidagi sohaga oid dolzarb muammolardan biri bu - xo'jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy holatiga joriy va istiqbolli baho berish va tahlil etishda moliyaviy hisobotlami tuzish va topshirish tartiblariga qo'yiladigan umumiy talablardagi yagona yondashuvlami bir mazmunda tushunmaslik bilan izohlanadi. Har xiI jihatlami moliyaviy holat va undagi o'zgarishlarni baholashning nazariy qarashlaridagina emas balki uning tashkiliy, uslubiy asoslarida va huquqiy normalarida ham ko'rish mumkin. Quyida biz korxonalar moliyaviy holatini baholashning faqat moliyaviy hisobotlarini axborot ta'minoti bilan bog'liq bo'lgan muammolariga to'xtalamiz. Bugungi kunda hisobotlarning quyidagi turlarini tarkiblash rasmiy jihatdan beigilanganiigini qayd etish lozim. (1-jadval) (1-jadval) Xo'jalik yurituvchi subyelrtlar tomonidan rasmiy tuziladigan va taqdim etiladigan amaldagi hisobot turlari Hisobot turlar Taqdim etiladigan organi 1 Moliyaviy hisobotlar -soliq organlariga; -ta'sis hujjatlariga muvofiq mulkdorlarga; -davlat statistika organlariga; -qonun hujjatlariga muvofiq 10

Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati moliyaviy  holati va moliyaviy   holati o`zgarishlar.

Купить