Xorazm tarixi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	150.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Xorazm tarixi

Купить

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………..2-4
I – BOB. Xorazmda o’troq manzilgohlarning vujudga kelishining ijtimoiy-
iqtisodiy asoslari.
1.1 Xorazmda o’troq dehqonchilik madaniyatning vujudga kelishining va
geografik o’rni………………………………..
…………………………………........5-12
1.2 Xorazmda bronza davri manzilgohlarini vujudga kelishi……………..13-16
II – BOB. Yurtimiz tarixchilari tomonidan Qadimgi Xorazm tarixini
o’rganilishi.
2.1 Qadimgi Xorazm qal‘alar tarixini o‘rganishda S.P. Tolstov xizmatlari..17-23
2.2 Qadimgi Xorazmning ilk sug’orilish tarixining Yahyo G’ulomov tomonidan
o’rganilishi………………………………………………………………….24-30
III. Xulosa ………………………………………………………………….31-32
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………33
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Xorazm vohasida yashovchi xalqlar tarixi hamda
tarixini bayon etish masalalari o’rganish birinchi navbatda, O’rta Osiyo ushbu
mintaqa tarixining alohida madaniyatga egaligi nilan bog’liqdir. Aynan mana shu
mintaqada o’rta osiyoning boshqa hududlariga nisbatan ko’plab asrlar avvalroq ilk
madaniyat manzilgohlari vujudga kelgan hisoblanadi. Xorazm vohasi va unga
yondosh hududlarda yashagan hamda yashayotgan xalqlarning tarixi,
arxeologiyasini tadqiq etish bugngi kunning dolzarb masalalaridan biri
hisoblanadi. 1998 yil 28 iuynida Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tarixchi
olimlar va ijodkor ziyolilar vakillari bilan o’tkazgan uchrashuvidan so’ng tarixga
bo’lgan e’tibor, uni o’rganishga bo’lgan qiziqish va ehtiyoj yangi bir bosqichga
ko’tarildi. Ushbu uchrashuvda davlat rahbari haqqoniy tarixni tiklash borasidagi
eng dolzarb masalalarni ko’rsatib berdi. Hech qaysi bir xalq o’tmishini o’rganmay
turib, o’zining zamon va makonidagi o’rnini aniq belgilab olmasdan, nasl -
nasabini, kimligini bilmasdan turib, rivojlanishi mumkin emasligini aytib, «Tarixiy
xotirasiz, kelajak yo’q » deya ta’kidlagan edi 1
.
Xorazm qadimdan dehqonchiligi va shahar madaniyati
rivojlangan, ayni vaqtda, ko’chmanchi chorvador qabilalar yashagan hududga
chegaradosh bo’lgan tarixiy-madaniy viloyat sifatida nafaqat O’zbekiston, xususan
Markaziy Osiyo mintaqasi tarixida muhim o’rin tutadi. Bu yerda maxsus o’rganish
va umumlashtirishni taqozo etuvchi tarixiy-madaniy taraqqiyotning murakkab
jarayonlari sodir bo’lganki, bu muammo O’zbekiston va butun Markaziy Osiyo
tarixi uchun dolzarb ahamiyatga ega. Shu boisdan ushbu mintaqa tarixchilar,
arxeologlar, etnograflar va shuningdek, boshqa soha vakillarining ham diqqat
markazida ekanligi tasodifiy emas.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Xorazm mintaqasi o’zining arxeologik
maskanlari, tarixi va madaniyati bilan ko’pgina tarixchi, arxeolog-tadqiqotchilarni
o’ziga jalb etadi. Xorazm hududidagi ilk o’troq turmush tarzi manzilgohlarini
o’rganishda 1937 yilda tashkil etilgan va 40 yil davomida mutassil ravishda Sergey
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йо қ. Тошкент 1998. Б.35.
2

Pavlovich Tolstov rahbarlik qilgan Xorazm arxeologiya ekspeditsiyasining ulkan
rolini so’z bilan ifodalash qiyin. Unda qatnashgan xodimlarning tirishqoqligi va
tashabbuskorligi bu ekspeditsiyani tarix fanining yirik ilmiy guruhiga aylantirdi.
Xorazmning o'troq turmush tarzi madaniyatlarini o'rganishda S.P. Tolstovning
alohida o'rni bor ekanligini ta’kidlab o'tish lozim. S.P. Tolstovning “ Древний
Хорезм ”, “ Последам древне хорезмийской цивилизации ”, “ По древнем
дельтам Окса и Яксарта ” 2
, asarlari juda muhim fundamental asarlar hisoblanadi.
Bu tadqiqotlarda Xorazm tarixini davrlarga bo'lish hamda ijtimoiy tuzumi, xo'jaligi
va madaniyati asoslari yoritib berilgan hisoblanadi.
O'zbek arxeolog olimi Ya. G'ulomov 3
ham o'zining tadqiqotlarida
Xorazmning qadimiy madaniyati tarixi, uning vujudga kelish omillari va shart-
sharoitlariga baho berib o'tgan hisoblanadi. Bu tadqiqotchi olim o'ining asarlarida
Xorazmda o'troq-dehqonchilik madaniyati vujudga kelishi, sug'orish
inshootlarining barpo etilishi va sug'orma dehqonchilikning rivojlanish dinamikasi,
Xorazmda bronza va temir davrlarida o’troq turmush tarzining shakllanishi va
rivojlanish bosqichlari to'g'risida qimmatli ma’lumotlarini keltirib o'tadi.
Xodjaniyozov G'ayratdinning 4
bir qancha asarlarida Xorazmning temir
davridan boshlab shakllangan va rivjlangan shharsozlik madaniyati, uning vujudga
kelish shart-sharoitlari, Xorazm mudofaa inshootlari va Xorazm shaharsozligining
o'ziga xos xususiyatlari ham umumiy tavsifi keltirib o'tilgan bo'lib, o’sha davr
to'g'risida qimmatli ma’lumotlar hisoblanadi.
Mavzuning ob’ekti va predmeti. Xorazm mintaqasida o'troq turmush
tarzining shakllanishi va rivojlanishi bilan bog'liq tarixiy jarayonlar tadqiqotning
predmetini tashkil qilsa, mavzuni o'rganishga xizmat qiluvchi arxeologik va yozma
manbalar, tadqiqotchilarning asarlari ob’ektini tashkil qiladi.
2
С. П. Толстов,По следам древнехорезмийской цивилизации. Издательство АН СССРМосква • Ленинград1 9
4 8, Древний Хорезм, Издание МГУ Москва—1948., По древнем дельтамОкса и Яксарта, Москва, Наука –
1962.
3
Я.Ғ. Ғуломов , Хоразм сугорилиш тарихи ( Қадимги замонлардан ҳозиргача) ЎзССР ФА нашриёти.
Тошкент – 1959. G’ulomov Y. Qadimgi Xoprazmning sug’orilish tarixidan. Toshkent. - 1956.
4
Ходжаниязов Ғ. Қадимги Хоразм мудофаа иншоотлари. ( Мил.авв. VI асрдан – милодий IV асргача).
Тошкент, 2007.Ходжаниязов Г. Новые данные об оборонытельных сооружениях Аяз калы 3. // ВКФ АН РУз.
N 4. Нукус, 1987
3

Mavzuning maqsad va vazifasi Xorazm mintaqasida o'troq turmush
tarzining shakllanishi va rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari dinamikasinin
o'rganish, tahlil qilish va shu asosda xulosalar berish. Maqsaddan kelib chiqqan
holda quyidagi vazifa qilib olindi:
- Xorazmda o’troq manzilgohlarning vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy
asoslarini o’rganish;
- Xorazmda bronza davri manzilgohlarini vujudga kelishini tadqiqotlarda
yoritib berish;
- Yurtimiz tarixchilari tomonidan Qadimgi Xorazm tarixini o’rganilishi;
- Qadimgi Xorazm qal‘alar tarixini o‘rganishda S.P. Tolstov xizmatlarini
tahlil qilish;
- Qadimgi Xorazmning ilk sug’orilish tarixining Yahyo G’ulomov
tomonidan o’rganilishini yoritib berishdir.
Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I – BOB. Xorazmda o’troq manzilgohlarning vujudga kelishining ijtimoiy-
iqtisodiy asoslari.
1.1 Xorazmda o’troq dehqonchilik madaniyatning vujudga kelishining
va geografik o’rni
Yangi O’zbekistonning geografik xaritasiga nazar solsak, Xorazm vohasi
hayotbaxsh azim Amudaryo orqali ikki qismga, ya’ni o’ng va chap sohilga
bo’lingan. O’ng sohil sarhadlarini Qizilqum tasvirlaydi, u Amudaryoning
Oqchadaryo irmog’i orqali g’arbiy va sharqiy Qizilqumga ajralgan.So’l sohilning
sarhadlari Qoraqum bilan chegaralangan. Vohaning janubiy hududi Pitnak
shahridan boshlanib Orol dengizi sohiligacha yetib borgan. Mahalliy geograf
olimlarning tadqiqotlari natijalariga ko’ra, ieogenning boshlarida (25-10 mln yillar
oralig’ida) Orol bo’yi va Qizilqum pasttekisligi tarkib topgan. Orol cho’kmasi
yuqori ieogenning (plitsion) oxiriga kelib tarkib topa boshlaydi 5
.
Tatis dengizi regressiyasidan keyin O’rta Osiyo hududida
paleogeologik va paleogeografik o’zgarishlar sodir bo’lishi boshlangan. Bu
o’zgarishlar yer geologiyasining butun to’rtlamchi davrini qamrab olgan. Apsheron
davrida Orol cho’kmasini ikkinchi marta Kaspiy suvi bosgan. Amudaryo so’l
sohilidagi Davdon va Daryolik o’zanlari suvlari Qoraqum markazidagi botiqda
to’plana boshlaganligi sababli doimiy harakatdagi suv havzasining paydo
bo’lishiga olib kelgan. Mazkur botiq suvga to’yinishi natijasida, katta hajmli suv
havzasi vujudga kelgan. Ko’l sohillari sariq rangli qamishzorlarga boy bo’lib, u
Sariqamish ko’li atamasida mahalliy aholi tomonidan doimiy ravishda
ishlatilishiga va tarixiy-geografik adabiyotlarda mustahkam o’rin olishiga zamin
bo’ldi 6
. Mazkur ko’l chuqurligi jihatidan Orol
dengiziga qaraganda ustunlik qilgan (61 m), ammo, hajmi jihatdan 5 marta kichik.
Daryoning o’ng sohilidan Forob aholi punktidan Sho’roxongacha bironta irmoq
ajralib chiqmaydi yoki biron bir daryo kelib qo’shilmaydi. So’l sohilida esa Xonqa
va Urganch o’rtasidan Davdon, Yangibozor tumani hududidan Daryoliq irmog’i
5
Баратов П. Узбекистон табиий географияси.-T. Ў китувчи . 1997. C .154.
6
Курбаниязов Р. Хоразм географияси. Урганч, 1998. Б.36.
5

ajralib chiqqan. Geologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Amudaryoning Davdon,
Daryoliq irmoqlari faoliyatlari asosida janubiy va markaziy sarhadlar Kaynozoy
erasining to’rtlamchi davr o’rtalarida asrlar davomida shakllangan bo’lsa, mazkur
eraning oxiriga kelganda esa Orolbo’yi janubiy va sharqiy havzalari
Amudaryoning asosiy irmoqlari (Qipchoqdaryo, Qozoqdaryo va bir necha
shahobchalari) hamda Sirdaryoning Jonadaryo, Quvondaryo va eski Daryolik
faoliyatlari natijasida Orolbo’yi havzasi shakllangan.
Xorazm vohasining geografik joylashish
holati quyidagicha: Mazkur tabiiy-geografik hudud Qoraqum va Orol dengizi
oralig’i tekisligini hosil qiladi. Vohaning sharqiy qismi Amudaryo va Qizilqum
oralig’ida joylashgan. Hududning shakllanishi ikki qismdan iborat, ya’ni qadimgi
va hozirgi zamon havzasi. G’arbda Ustyurt, janubda Ungizorti Qoraqum, sharqda
Qizilqum, shimolda Orol dengizi mavjud. Asosiy maydoni 46 ming km 2
. Havza
janubisharqdan shimoli-g’arb tomon cho’zilgan bo’lib, shu tomon kengayib boradi
va maydoni 46 ming km 2
. Havza janubi-sharqdan shimoli-g’arb tomon cho’zilgan
bo’lib, shu tomon kengayib boradi va Qoraqum bilan dehqonchilik vohasi tutashib
ketadi 7
. Voha Tuyamo’yindan boshlanib, Orol dengizigacha davom etadi, uzunligi
400 km, kengligi bir xil emas. Masalan, Tuyamo’yin kengligida 10-12 km
Amudaryoning qadimiy deltasi boshlanadi. U shimoli-g’arbga tomon kengayib
boradi. Mazkur tekislik kengligi 75-80 km. Quyi Amudaryo yotqiziqlari yoshi va
tuproq tuzilishi bir xil emas. Eng qadimiy hududlar bo’r yotqiziqlaridan, uning
ustki qismini paleogen, neogen va antropogen jinslar qamrab olgan.
Qadimiy hudud gil, gilli qum,qumoq, qumloq bo’lib,
uning qalinligi 20 m, ba’zi joylarda 100m. Orol dengizi janubiy qismi qumoq,
qumloq, gil bo’lib, ular tarkibida har xil tuzlar bor, ba’zi joylar botqoqlik. Qadimiy
hududlarda yer yuzasidan nisbiy balandliklari 60-80 m. Bular, Quyanchiq,
Qoratov, Jumirtov, Borlitov, Beltov, Manqir, Tuzqir, Tarimqiya, Zangibobo va
hokazolar. Quyi Amudaryo havzasi shimoliy, shimoli-g’arbiy qismida
joylashganligi tufayli, qish nisbatan sovuq, yozi issiq, quruq va serquyosh. Arab
7
Баратов П, Маматқулов М, Рафиқов А. Ўрта Осиё табиий географияси. - Т.: Ўқитувчи, 2002. Б.49.
6

sayyoxi Ibn Rusta geografiyasida Xorazm vohasi Amudaryoning Orolga quyilishi
va uning janubiy sohillari to’g’risida muhim ma’lumotlar qayd etilgan. Akademik
Y.G’ G’ulomov tadqiqotida qayd qilingan Amudaryo Surxon vohasi
pasttekisligidan keyin asta-sekin kengayib borib, Chorjo’y shahri yaqinida uning
kengligi 25 km bo’lgan bo’lsa, Darg’onota va Jigarbandgacha bo’lgan masofada
uning kengligi 10 km bo’lgan. Duldul otlagan joyda Amudaryo kengligi 358
metrga qisqargan. U Duldul otlagandan keyin kengaygan holda Tuyamo’yin
hududiga kirib kelishi bilan kenglik darajasi qisqargan.
Yonboshqal’a tepaligi atroflarida antropogen landshaft
ta’sirida qulay geografik muhit va tabiiy sharoitga ega bo’lgan sernam va
serunumli doimiy bo’lmagan massivlar vujudga kelish jarayoni kechgan. Mazkur
davrda faqat Oqchadaryo insoniyat tomonidan o’zlashtirilgan va uchta madaniy
xo’jalik massivlari vujudga kelgan (Yonbosh-4, Qavat-7, Tolstov manzili).
Miloddan avvalgi IV-III mingyilliklarga kelib, Amudaryo suvi satxi ko’tarilishi
munosabati bilan Yonboshqal’a tepaligi janubiy, janubi-g’arbiy, va janubi-
sharqiyda yangi massivlar, Tuyamo’yin zonasida, Sariqamishbo’yi va O’zboy
atroflarida mavjud bo’lgan suv havzalari yoqalarida antropogen landshaftli
massivlar vujudga kelgan. Sirdayoning Jonadaryo irmog’i faoliyati natijasida
shimoli-sharqiy Orol dengizi havzasida kam sonli doimiy harakatda bo’lmagan suv
havzalari sohillari etaklarida antropogen landshaft ta’sirida doimiy bo’lmagan
massivlar vujudga kelgan. Sirdayoning Jonadaryo irmog’i faoliyati
natijasida shimoli-sharqiy Orol dengizi havzasida kam sonli doimiy harakatda
bo’lmagan suv havzalari sohillari etaklarida antropogen landshaft ta’sirida doimiy
bo’lmagan massivlar vujudga kelgan. Miloddan avvalgi II mingyilliklarda Davdon
irmog’i faoliyati goh ko’tarilib, goh pasayib turishi davom etganligi bois,
Sariqamishbo’yi, O’zboy sarhadlari atroflaridagi suv havzalari sohilida avvalgi
antropogen landshaftli massivlar faoliyati barham topgan. Aksincha, Amudaryo
suv rejimi ko’tarilishi munosabati bilan Oqchadaryo havzasi, Tuyamo’yin zonasi
atroflarida yangi suv havzalari vuvjudga kelgan, yangi-yangi massivlar hosil
bo’lgan. Amudaryo suv sathi keskin ko’tarilishi Yonboshqal’a tepaligi shimoli-
7

sharqidagi qumtepaliklar oralig’idagi yo’lakka shiddat bilan yorib kirishi natijasida
Qizilqum bilan chegaralangan pastqam hududlarda doimiy harakatda bo’lmagan
Suyorgan atamasida ko’llar tizimi vujudga kelgan. Mazkur suv havzalari va ko’llar
sohillari etaklarida mavsumiy antropogen landshaftli bir-biriga zich massivlar hosil
bo’lgan. Tuyamo’yin regionidagi massivlar faoliyati davom etgan. Amudaryo
Tuyamo’yin darasidan keyin yana kengayib, Toshsaqa hududigacha davom etgan.
Daryo kengligi Toshsaqa hududiga kelganda birmuncha qisqargan. Toshsaqadan
keyin u o’ng va so’l tomonga kengaya boshlagan.
Amudaryo Kat yaqinidan o’tgach, so’l tomoni kengayib ketgan.
Uning suv sathi ko’tarilishi bilan o’ng va so’l sohillarda botqoqlik vujudga kelgan.
Miloddan avvalgi V ming yillikdan boshlab, Xorazm vohasi va unga tutashib
ketgan Sariqamishbo’yi atroflarini qamrab olgan keng bepoyon sarhadlarning
Amudaryo faoloiyati natijasida Turonning asosoiy tarixiy-geografik mintaqaviy
rivojlanishining manzarasini namoyon qilgan madaniy xo’jalik markazlaridan
geologik jihatidan ajralib qolganligi kuzatiladi, ammo bu alohidalik mazkur
sarhadda sodir bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy munosabatlarning
rivojlanishiga manba bo’lgan hududiy-iqtisodiy birlik va etnomadaniy hamkorlik
qadimgi jamiyatida o’z ma’nosini topishga monelik qilmagan. Miloddan avvalgi
V-I ming yillik o’rtalari Quyi Amudaryo va Sariqamishbo’yi sarhadlarida
Amudaryo dinamikasiga asoslangan suv havzalari, qor va yomg`ir suvlarining
to`planishi natijasida hosil bo`lgan ko`llar sohili yoqalarida antropogen landshaft
ta`sirida tabiiy-iqtisodiy manbalarga boy bo`lgan geografik hududi aniq bo`lmagan
massivlar hukmron bo`lgan.
Miloddan avvalgi VI asrning oxiridan boshlab, Qoraqum Ungizidan
keyin Amudaryo asosiy suvini olgan Davdon irmog`i faoliyati natijasida
Oqchadaryo irmog`i faoliyati yakun topishi qum barxanlari o`rtasida mavjud
bo`lgan suv havzalari o`rni inson panjasidan bo`lakchalarga bo`lingan taqir hudud
hosil bo`lgan. Xorazm geografiya fani tadqiqotchisi R.Qurboniyozov tomonidan
olib borilgan tadqiqotlarda Quyi Amudaryo va uning hududiy tizimini hosil qilgan
Sariqamishbo’yi, O`zboy va Orolbo`yi sarhadlari yuzasining geologik jihatidan
8

tuzilishi to`rt tipga ajratilganini kuzatish mumkin 8
. Qadimgi kristall jinslardan
tashkil topgan sarhadlar (Yumurtog`, Qubatog`, Sulton Uvays tog`i va Orolbo`yi
hududlari), Amudaryoning o`ng sohilidagi bo`r yotqiziqlardan tarkib topgan
sarhadlar, Tuyamo`yin atroflarida paleogen davri jinslaridan iborat bo`lgan
tekisliklar, neogen jinslardan iborat bo`lgan Zanguzi Qoraqum atroflari.
Geografik ma`lumotlarga ko`ra, O`zboy va Quyi Amudaryo sarhadlarini
Chimboy Qo`ng`irot, Beltov va Xorazm tabiiy-geografik iqtisodiy regionlarga
ajratgan. Albatta, mazkur tabiiy-geografik zonalar geografik xususiyatlari bilan
bir-biridan farq qiladi. Endi, yuqorida qayd qilingan geologik va geografik
adabiyotlardagi tarixiy ma`lumotlarga asoslangan holda, Ungizi Qoraqumdan Orol
dengizigacha pasttekislikning tabiiy sharoiti, geografik holati va antropogen
landshaftining vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini yoritamiz. Miloddan
avvalgi V-IV ming yilliklarda Tuyamo`yin atroflari va Sariqamishbo`yi
sarhadlarida Amudaryo suv sathi ko`tarilishi munosabati bilan tabiiy ravishda
to`plangan suv havzalari atrofida antropogen landshaft ta`sirida qulay geografik
muhit va tabiiy sharoit sernam hamda serunum doimiy bo`lmagan mitti-mitti
massivlarning shakllanishiga olib kelgan (Sariqamish va Kaparas vohasi).
Demak, miloddan avvalgi V ming yillikda Sariqamish havzasining g`arbiy
va janubi-g`arbiy (Davdon irmog`i havzasi, O`zboy atroflari) sarhadlari
insoniyatning kelib joylashib, xo`jalik yo`nalishlarini olib borishi uchun qulay
sharoit mavjud bo`lishi bilan birga, o`simlik va hayvonot olamiga boy bo`lgan.
Miloddan avvalgi IV-III ming yilliklarga kelib, Amudaryo suvi sathining keskin
ko`tarilishi munosabati bilan Yonboshqal`a tepaligi atroflarida, Tuyamo`yin
zonasida, Sariqamishbo`yi va O`zboy atroflarida mavjud bo`lgan suv havzalari
yoqalarida antropogen landshaftli massivlar faoliyati davom etgan. Miloddan
avvalgi II ming yilliklarga kelib, Davdon va Daryoliq irmoqlari faoliyati goh
ko`tarilib, goh pasayib turishi davom etganligi bois, Sariqamishbo`yi va O`zboy
sarhadlari atroflarida mavjud bo`lgan suv havzalari sohilida avvalgi antropogen
landshaftli massivlar barham topgan. Aksincha, Oqchadaryo havzasi va
8
Андрианов Б.В Земледелия наших предков. Mосква. ,,Наука’’ 1978, С. 108 .
9

Tuyamo`yin zonasi atroflarida yangi-yangi suv havzalari vujudga kelgan.
Miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda Amudaryo suvini ma`lum darajada Davdon va
Daryoliq irmoqlari qamrab olganligi munosabati bilan Oqchadaryo irmog`ida
suvning goh-gohda paydo bo`lishi natijasida bir-biriga zich joylashgan massivlar
faoliyati barham topgan bo`lsa, Sariqamish havzasi faoliyati tezlashadi.
Tuyamo`yin va Toshsaqa zonasi faoliyati qisman davom etgan.
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda
Toshsaqa zonasi faoliyati yanada rivojlanadi. Miloddan avvalgi IV - milodiy IV
asrlarda Amudaryoning o`ng va so`l sohiliga ulanib ketgan sarhadlarda madaniy-
xo`jalik markazlar va mikrovohalar favqulodda suratda vujudga kelish jarayoni bir
tarixiy jarayonda kechganligi yaqqol ko`zga tashlanadi. Xorazm vohasi
sarhadining geologik davomi bo`lgan Sariqamishbo`yi sarhadida va Tuyamo`yin
zonasida aholining bunyodkorlik faoliyati davom etadi (Kaparas, Sarvar,
Jigarband, Xazorasp). Amudaryoning o`ng va so`l sohillari hududlarida izchilma-
izchil madaniy-xo`jalik markazlar va uning tarkibini hosil qilgan mikrovohalar
shakllanishi yuz bergan. Miloddan avvalgi IV - milodiy IV asrlarda Amudaryoning
o`ng sohili sarhadlaridagi madaniy-xo`jalik markazlar: Mazkur tarixiy davr
jamiyatida kechgan ijtimoit-iqtisodiy va madaniy munosabatlar rivojlanish
darajasidan kelib chiqib, ikki tarixiy davrga ajratib o`rganish maqsadga muvofiq.
Birinchi tarixiy sana: Miloddan avvalgi IV-I asrlar, ikkinchi sana esa milodiy I-IV
asrlar. Miloddan avvalgi IV-I
asrlar tarixiy sanasi dialektikasida Amudaryoning o`ng sohili sarhadlarini
urbanizatsiya jarayoni jadal suratda qamrab olishi kuzatiladi. Kaltaminor kanali
faoliyati mavjudligi bois, Ding`ilcha madaniyxo`jalik markazi va uning massivlari
faoliyati davom etgan. Kaltaminor kanalidan janubi-sharqiy tomonga shaxobcha
chiqarilishi natijasida, Ding`ilcha markazi tarkibida navbatdagi mikrovoha vujudga
kelgan (Eresqal`a). Mazkur sug`orish inshootidan o`ng tomonga Yonboshqal`a
tepaligi sari kengligi 15 m, sohil ko`tarmasi 1,5 m bo`lgan shaxobcha chiqarishi
munosabati bilan, uning sohili sarhadlari atroflarini qamrab olgan madaniy-
xo`jalik markaz vujudga kelgan. Kaltaminor kanalidan g`arbiy tomon shaxobcha
10

chiqarilib, uning sohilidagi shimoliy qismi tekisligida madaniy-xo`jalik markazi
shakllangan (Bozorqal`a). Kaltaminor kanalidan g`arbiy tomonida Yonboshqal`a
tepaligi yon qismida aholi maskani qad ko`taradi, bu esa navbatdagi mikrovohani
hosil qiladi (Yonboshqal`a). Kaltaminor kanalidan shimoli-g`arbiy tomon
tekislikka eni 10 m, ko`tarma balandligi 5 m, chuqurligi 3-4 m shaxobcha
chiqarilib, uning sohili atroflarini qamrab olgan mikrovoha vujudga kelgan
(Qo`rg`oshinqal`a).
Kaltaminor kanali o`rta qismidan janubi-g`arbiy tomondagi tekislikka
shaxobcha chiqarilgani bois, atroflarini qamrab olgan mikrovoha tarkib topgan
(Qo`yqirilganqal`a). Ikkinchi yirik sug`orish inshooti Tozabog`yob bo`lib,uning
shimol tomon yo`nalishi Burgutqal`a vohasini ikki qismga ajratgan 9
. Tozabog`yob
kanali katta va kichik Guldursun o`rtasidan o`tib, shimoli-g`arbiy tomonda
joylashgan Qumbosganqal`a, Qirqqizqal`a tomon yo`nalgan. Kanaldan shimol
tomonga chiqarilgan shaxobcha Sulton Uvays tog`i tizimiga kirgan Ayozqal`a
1,2,3 yodgorliklari vauning atroflarini suv bilan ta`minlagan.
O’rta Osiyodagi hech bir hudud shu vaqtgacha Xorazmdek boy arxeologik
materiallar bergan emas. Bu albatta, vohani muntazam va keng ko’lamda o'rganish
natijasi bo’lib, biroq o’rinda shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, jonsiz sahrolar
o’tmishdagi odam turmushi haqidagi dalillarni yaxshiroq va ko’proq saqlab qoladi.
Shuning uchun ham Xorazm arxeologik yodgorliklari sahro sharoitida saqlanib
qolishi tufayli qo’lga kiritilgan. Xorazm – Amudaryoning quyi oqimidagi voha va
mamlakat 10
. Xorazm qadimgi fors manbalarida Xvarazmish, “Avesto”da
Xvarizam, yunon manbalarida Xorazmiya deb yuritilgan. “Uva г izmi”, ya’ni
Xorazm toponimini izohlashda mutaxassislar uning oxiridagi “zmi” ni “yer” degan
ma’noni bildirishida yakdillar. Bosh qismidagi “Uvara” esa “boquvchi”, “unumdor
yer” degan ma’noni bildiradi. Mutaxassislar bu borada teng ikkiga bo’linadilar.
“Uva г izmi” so’zi uch qismdan iborat degan taxminlar ham suriladi. Uva г izmi = xu
– yaxshi + va г a – devor + zmi – yer; R. Kent tomonidan ochiq qoldirilgan “va г a’
9
Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации.-Moсква: Наука, 1948. С .53
10
M.Ishoqov, S.Qudratov, D.Qodirova. O’rta Osiyo ilk shahrlari va davlatlari tarixidan. Toshkent. -2010. B41.
11

ma’nosini M.N. Bogolyubov “ Chorva uchun yaxshi mustahkamlangan (joylari)
bor mamlakat”, “ Yaxshi varalari bor mamlakat” deb sharhlaydi. Izohlanishi
birmuncha qiyin bo’lgan “Vara” hindu-oriy tilidagi “var- 12 ” fe’li o’zagiga borib
taqaladi.Bundan tashqari Xorazm “quyoshli yer’ degan talqin ham ko’p tarqalgan.
Xorazm – Amudaryo tuhfasi. Shu sababli ham o’rta asr arab tarixchisi
Istaxriy Xorazm – Jayhundan butun foydani so’rib oluvchi mamlakat degan.
Amudaryo Amul (keyinchalik Chorjo’y) shahri nomidan olingan. Arablar uni
hayqirib oqqanligi uchun Jayhun (Bibliyadagi afsonaviy Tixon), yunonlar esa uni
Oks (faqatgina Gerodot uni Araks deb atagan) deb atashgan. Y. G’ulomov fikricha,
yunonlar sak-massagetlar tomonidan O’kuz deb nomlangan daryoni o’z tillariga
moslab Oks deb nomlay boshlaganlar. Ba’zi fikrlarga qaraganda, Oks sug’d, boxtar
tillaridagi Vaxsh va Amu suvlarining homiysi, ma’bud Ouxshuning nomidir.
Xorazmning qadimgi sivilizatsiyasining boshlanish davri antik davrdan ham
oldinroq ibtidoiy davrlarga borib taqaladi. Bu yodgorliklarni muhim jihati
shundaki, xalqlarning ijtimoiy rivojlanish tarixini o’rganishda boshlang’ich
bosqich hisoblanadi. Aynan Xorazmda bu bosqichning juda aniq moddiy
yodgorliklari topilgan. 1939 yil yozida S. P. Tolstov rahbarligi ostida ishlagan
arxeologik ekspeditsiya antik shahar - Jonbosqal’a shahri ichida qazish ishlari olib
bordi. Shu bilan bir vaqtda bu shahar atrofidagi hududda dastlabki tekshirish ishlari
o’tkazildi va shu yerdataqir ostidan birinchi marta ibtidoiy odamning amkoni
topildi. Bu joyda odamlarning mehnat faoliyati yoqilgan gulxanning kuli, retush
qilingan tosh qurollar, juda sodda qilib yasalgan sopol idish bo'laklari va hokazolar
darhol ko'zga tashlanadi.
1.2 Xorazmda bronza davri manzilgohlarini vujudga kelishi
12

Bronza asri – tarixiy-oldingi madaniyat markazlarida bronzaning tarqalishi
va bu metaldan o’sha yerlarda mehnat va jang qurollarining keng yoyilisi bilan
xususiyatlanuvchi bir davrdir. Boshqa hududlarda xuddi shu vaqtda Neolit davri
yoki metallni o’zlashtirishga o’tish davri davom etayotgan edi. Bronza asrining
taxminan miloddan avvalgi IV mingyillikning oxiri – I mingyillikning boshlari
hisoblanadi 11
. Bronza – bu misni boshqa metallar bilan ( qalay, qo’rg’oshin, rux)
arlashuvidan hosil bo’lib, misdan pastroq haroratda(700-900° С ) erishi bilan farq
qiladi. Metal quyilgandan so’ng o’ta sifatli va mustahkamligi, uni tezda tarqalishini
ta’minladi. Bronza asri mis asrining davomchisi hisoblanadi.
1938 yilda S.P. Tolstov va A.I. Terenojkinlar tomonidan Berkut qal’a va
Norinjon o’rtasidagi qumliklarda o’tkazilgan qidiruvlarda Xorazmning boshqa
manzilgohlaridan farq qiluvchi sopolchilik buyumlari aniqlandi 12
. Bu yerning
kulolchilik buyumlarining aniq ko’rinib turgan belgilari, bu madaniyatni bronza
davri, aniqrog’i II ming yillikning o’rtalari deb davrlashtirishga aniqlik kiritadi. Bu
kulolchilik buyumlari juda kuchli pishirilgan va kulolchilik charxisiz yaratilgan
bo’lib, idishlarning yuqori qismi uchburchakli va burchakli chiziqlari bilan ajralib
turuvchi naqshlar bilan bezatilgan. Bunday o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan
sopol buyumlar Volgabo’yi, Qozog’iston va Minusinsk o’lkasi bronza asri
kulolchiligiga juda yaqin bo’lib, bular srubnoy ( Volgabo’yi) va andronov
(Qozog’iston va Sibir) madaniyatlariga xos hisoblanadi. Bu juda aniq ko’rinib
turgan belgilar orqali janubi-sharqiy Yevropaning dasht mintaqasi va Osiyoning
cgearadosh hududlarida o’ziga xos bronza davrining variantini o’zida mujassam
etib, bronza davri deb davrlashtirishga, aniqrog’i miloddan avvvalgi II
mingyillikning o’rtalari deb davrlashtirishga imkon beradi.
Bu materialning tafsilotlarini tahlil qilgan holda, aytish mumkinki, u juda
aniq bo’lgan tarixiy xulosa qilishga imkon beradi. Ulardan birinchisi Xorazm
neolitikabi Xorazm bronza davri O’rta Osiyoning ( Anov va anov madaniaytiga
o’xshash) janubiy mintaqasining uyg’unlashmasdan, Sharqiy Evropa, Qozog’iston
11
А.И. Тереножкин. О древнем гончарстве в Хорезме. Уз ФАН СССР Ахбороти, 1940,N 6, 1 табл.,1
12
Жданко Т. А. Этнографические исследования Хорезмской экспедиции ( народы,проблемы, труды)//
Культура и искусство Древнего Хорезма. –М.: 1981.
13

va Sibirning dasht zonalari bronza asriga tutashib ketadi. Amirobod madaniyati
sopol idishlari kaltaminor madaniyati ornamentining (bu madaniyatni srubnoy va
andronov madaniyatlariga yaqinlashtiradigan ustunlik qiluvchi yangi belgilari
bilan birgalikda), juda ko’pgina xususiyatlarini o’zida mujassam etib, idish
devorining yon tomoniga chiqib turgan pastki qismlari, tubining o’ziga xos shakli
jihatidan, xuddi shunday xususiyatga ega bo’lgan Amirobod madaniyati bilan
bog’liqligidan dalolat beradi.
Qo’shimcha ravishda Tozabog’yop madaniyati sopol buyumlarining
o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash mumkin. Idish korpusining bo’yniga tomon
burilishidagi tasmasimon naqsh, qoidaga ko’ra, idishni har tomondan o'rab
tutuvchi ikkiga bo'lingan, bir-biri bilan uchburchak shaklida bir-biriga qo'shilib
ketuvchi chiziqlardan iborat. Xorazm bronza davri kulolchiligining andronov va
srubnoy madaniyatlariga yaqin ekanligi, Xorazmning xo’jalik asoslari va ijtimoiy-
iqtisodiy tuzilishi bu davrda tadqiqotchilar tomonidan juda yaxshi o’rganilgan
bo’lib, boy Qozog’iston va Sibirning andronov manzilgohlari va Volgabo’yidagi
srubnoy manzilgohlaridan jiddiy ravishda farq qilmaganligni tasavvur qilishimizga
imkon yaratadi. Lekin baliqchilik va ovchilik hali hanuz saqlanib qolgan, asosiy
xo’jalik turi esa chorvachilik ( qo’y, qoramol, ot) va so’qali dehqonchilik
( bug’doy va boshoqli ekinlar) bo'lgan.
Hayvonlar suyaklari va don qoldiqlari, hamda don donalari, suyakdan
yasalgan so’qalar, bronza o’roqlar bilan bir qatorda sodir bo’layotgan
o’zgarishlardan dalolat beradi. Turar joylarning turi ham o’zgarib boradi. Srubnoy
va andronov madaniyati manzilgohlari turar joylari to’g’riburchakli, nishabli
tomlarini ustunlar ko’tarib turadi. Turar joylarning bo’lchovi Kaltaminor
madaniyatiga o’xshash. Voronej yaqinidagi Kostenok Srubnoy davri turar joylari
20x9 m hajmda bo'lib, Don dagi Lyanichev qo’rg’oni turar joyiga o’xshash (20x9
m va 20x8 m) dir. Ammo, xuddi Kaltaminor turar joylari kabi umumiy markazda
joylashgan va bu yerda yashayotgan jamoaning mustahkam munosabatlarindan
dalolat beruvchi o’choq mavjud.
Qadimgi Xorazmning keyingi bosqichi yangi «uzun uy» deb nomlangan
14

turar joylarning paydo bo’lishi haqida tasavvur qilishga imkon beradi. Bu turar
joylarda alohida juft oilalarning ko’plab mustahkam o’choqlari birinchi o’ringa
ko’tariladi. Tozabog’yop madaniyati yodgorliklarining sanasi miloddan avvalgi II
ming yillikning o’rtalarida deb belgilanilishi mumkin. Agar dehqonchilik
xususiyatlariga ega bo’lgan Tozabog’yop madaniyati to’g’risidagi xulosalarimiz
to’g’ri bo’lsa, unda bu sana ajablanarli tarzda qadimgi Xorazm erasiga to’gri
keladi, Al-Beruniyga ko’ra Aleksandr Makedonskiydan 980 yil avval boshlangan
bo’lib, Xorazmda ilk yerlarni o’zlashtirilishi bilan o’zaro bog’lanadi.
Qadimgi Xorazmning asarlari bizgacha yetib kelgan yagona
tarixchisi Abu Rahon Beruniy esa, yuqorida zikr qinganidek, bir-birdan 90 yil farq
etadigan va har ikkisi ham yangi eradan avvalgi XIII asrga xos bo'lgan ikkita
xorazmcha yil hisobini keltiradi; mamlakatning dastlabki istilo qilinishi va
xorazmshohlar sulolasining asoschisi Kaykovusning o'g'li Siyovushni Xorazmga
kelishi ana shu davrga to'g'ri keladi, ya’ni bu o'rinda biz ham xorazmliklar
etnogenezining ikki manbai to'g'risidagi an’anaga duch kelamiz. Dehqonchilik va
bronza qurollarga o'tilishi va Amudaryoning quyi oqimidagi yangi etnik
guruhlarning qaytadan bo'linishi xorazm qabilalarini harbiy demokratiya, juda
keng qabilalarning harbiy konfederatsiyasi tashkil topishi bilan bog'liq bo'lgan,
afsonaviy qahramon Siyovush to'g'risida kohinlar rivoyatlar so'lovchi bosqichga
o'tishi bilan bog'liq deb taxmin qilishga barcha asoslar yetarli 13
. Arxeologik
materiallar ham xalqlar o'rtasidagi rivoyatlardan keng o'rin olgan bu an’anani
tasdiqlaydi. Xorazm ibtidoiy madaniyati tarixining
kaltaminor davri o’rniga kelgan davr, avvalo, yirik iqlim o'zgarishlari bilan
xarakterlanadi.Bu jihatdan Jonbos-4 makonidagi cho'kma jinslarning qatlamlanishi
diqqatga sazovor. Ibtidoiy madaniyatning bizga ma’lum madaniyatlari ichida
ikkinchisi bo’lgan va Tozabog'yop madaniyati deb batalgan madaniyat taxminan II
ming yillikning o’rtalariga mansub bo'lib u kaltaminor madaniyatining bevosita
davomidir. Bu davrga oid qisman qadimgi barxanlarda, qisman taqirlarda
13
Манылов Ю. П., Ходжаниязов Г. Аяз кала 1 и Бурлы кала. (К изучению Хорезмской фортификации). //
Археологические исследовании в Каракалпакии. Ташкент, 1981. С.67.
15

joylashgan makonlardan misdan ishlangan narsalarning parchalari (afsuski, bironta
ham butun mis qurol topilgan emas), Kaltaminor madaniyati traditsiyalarini davom
ettiruvchi mikrolitoid chaqmoqtosh asbob-uskunalar hamda Sibir va
Qozog'istonning bronza davri Andronov madaniyatini juda eslatuvchi burchakli,
uch burchakli va tor burchakli ornament bosib tushirilgan idishlar topilgan.
Tozabog'yop makonlari atroflarida sug'orish inshootlarining yoqligi bu davrda
dehqonchilik sun’iy sug'orishga asoslanmagan, balki Avestodan, ya’ni daryo
adog'idagi yer osti suvlari yuza bo'lgani sababli tuproqda dehqonchilik ekinlarining
o'sishi uchun nam yetarli bo'lgan joylardan foydalanilgan, deb xulosa qilishga
imkon beradi. II ming yillikning o'rtalari Old Osiyoda
protohind-evropa tilida so’zlashuvchi xalqlarning yodgorliklari paydo bo’lishi
davri hisoblanadi. O’rta Osiyoning bronza davri manzilgohlari orasida Xorazmdagi
manzilgohlar juda yaxshi o’rganilgan hisoblanadi. Xorazmda ularning orasida
Tozabog’yop madaniyati manzilgoh va qabristonlari nisbatan eng qadimgisi
hisoblanadi. Ularning umumiy soni yuzdan ortiqni tashkil etadi. Umuman olganda,
bu manzilgoh Amudaryo deltasining kichik irmoqlari sohillarida
joylashgan.Tozabog’yop madaniyati o’z xususiyatlariga ko’ra ilk ziroatchilik
madaniyatidan (Anov) bir muncha farq qiladi.Bu holat O’rta Osiyoning serhosil
vodiylariga mil.avv. II ming yillik boshlarida hind-yevropa yoki hind-eroniy
qabilalarning kirib kelishi bilan bog’liqdir. Bu tipdagi insonlar Ko’kcha-3
qabristoni materiallari orqali juda yaxshi o’rganilgan. Qabrlarda juft yoki toq
ravishda bukchaygan holda dafn etilgan. Bu pragrafga xulosa o'rnida, shuni
ta’kidlash lozimki, Xorazm hududidagi bronza madaniyatining vujudga kelishi va
rivojlanishi Xorazm bronza davri manzilgohlari dastlabki sug’orma
dehqonchilikning vujudga kelsihi bilan o’zaro bog’liq.
16

Xorazm. Bronza davriga oid Qo’rg’oshinqal’a manzilgohi.
Qo’yqirilganqal’a manzilgohidan topilgan tarixiy topilmalar.
17

2.1 Qadimgi Xorazm qal‘alar tarixini o‘rganishda S.P. Tolstov xi zmatlari
Ko’zaliqir — Qadimgi Xorazmda bo’lgan shahar-qal‘a xarobasi (milloddan
avvalgi 1-ming yillikning 1-yarmi). Jayhun (Amudaryo)ning ko’hna o’zani bo’yida
joylashgan. 1939 y. S. P. Tolstov boshchiligidagi Xorazm arxeologiya etnografiya
ekspeditsiyasi topgan, 1950, 1953—54 yillarda qazish ishlari olib borgan.
Arxeologik tadqiqotlar natijasida quyidagilar aniqlangan: Ko’zaliqir uchburchak
shaklidagi maydon (1000x400) tevaragi bo’ylab paxsadan qurilgan usti yopiq bir
necha qator yo’laqlar (umumiy uzunligi 6—7 km) dan iborat turar joylar bo’lib,
ularning ichkarisiga yuqoridagi tuynuklar orqali kirishgan 14
.
Birinchi qatordagi yo’lakning tashqi devori burjlar bilan mustahkamlangan,
yuqori qismida qator shinaklari bo’lgan. Yo’laqlarning ichi aloqida-alohida turar
joylarga bo’linmaganligi ularda bir urug’ yoxud o’zaro qarindosh urug’lar guruhi
yashaganligini ko’rsatadi. Ko’zaliqir aholisi o’sha davrlardagi muttasil
bosqinlardan o’zlarini hamda jamoaning asosiy boyligi — chorvani himoya qilish
uchungina ana shunday uzundan- uzun, qorongu yo’laklarda yashashga majbur
bo’lgan. Ko’zaliqir ko’p jihatdan Avestoda ta‘riflangan narga mos keladi.
Ko’zaliqirdan skiflarga xos jez kamon o’qlari, kulolchilik dastgohida yasalgan turli
sopol idish va buyumlar topilgan. Aholi Ko’zaliqir tashqarisida dehqonchilik va
chorvachilik bilan shug’ullangan qamda biror xavf-xatartug’ilishi bilan mollarini
ichkariga — mazkur uchburchak maydonga xaydab kirgan, o’zlari esa yo’laqlarda
turib dushmanni daf qilgan.
Qal‘aliqir — qadimiy Xorazm hududidagi shahar xarobasi (milloddan
avvalgi 6—4-asrlar). Toshhovuz viloyati (Turkmaniston) hududida, qadimiy
CHirmonyop kanali bo’ylarida joylashgan. 1939 yil S.GT. Tolstov tomonidan
tadqiq etilgan. 1950 yilda Xorazm arxeologi- yaetnografiya ekspeditsiyasi
tomonidan qayta tadqiq qilingan. 1953 va 1958 yilda YU.A.Rappoport rahbarligida
tekshiruv ishlari olib borilgan. Qal‘aliqir 2 ta yirik shahar xarobasi Qal‘aliqir I va
Qal‘aliqir IIdan iborat. Qal‘aliqir I to’g’ri to’rtburchaksimon shaklda, hajmi
14
С.П. Толстов, Древний Хорезм, Издание МГУ Москва . 1948. С.53.
18

1100x700 m. Qal‘aliqir II esa uchburchaksimon (tepalik shakliga ko’ra) bo’lib,
maydoni 1000x400 m. SHahar xarobalarining ichki yuzasida madaniy qatlam
mutlaqo uchramaydi. Bu joy chorva saqlanadigan qo’ra vazifasini o’tagan. SHahar
aholisi mudofaa devoriga joylashgan usti gumbaz bilan yopilgan yo’laksimon tor
xonalarda yashaganlar. Qal‘aliqirda 2 ta parallel ichki yo’laksimon turar joy
xonalari topilgan. Qal‘aliqirning boshqa qismida turar
joylar aniqlanmagan. SHimoliy Devor oldidagi ko’p xonali bino dafn inshooti —
«o’liklar uyi» bo’lib, unda loydan yasalgan katta idishlarda (ossuariylar)
mayyitlarning suyaklari saqlangan. Avestoda xuddi Qal‘aliqirdagi kabi
yo’laksimon turar joylar, kvadrat shakldagi var 1 lar haqida aytib o’tilgan 15
.
Qo’yqirilgan qal‘a - qadimgi otashparastlar ibodatxonasi va qishloq xarobasi
(milloddan avvalgi 4 — mil. 4-a.). To’rtko’l shahridan 22 km shimoliy-sharqda.
Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi (rahbari S.P.Tolstov) ro’yxatga
olgan (1938). 1951—57 yillardagi qazishmalarnatijasida qadimgi
Xorazmliklarning maqbara-qasri va milloddan avvalgi 4—3-asrlarga oid doira
shaklidagi ikki qavatli markaziy ibodatxona binosi (diametri 44,4 m, bal. 9,5 m ga
yaqin) qazib o’rganilgan. Ibodatxona atrofi 2 qator paxsa va xom g’ishtdan
tiklangan mudofaa devori bilan o’ralgan.
Qal‘a atrofida xandaq (eni 15 m, chuq. 3 m) bo’lib, qadimda suv bilan
to’ldirilgan. Qo’yqirilgan qal‘a devorida O’rta Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq
quldorlikdavri shaharlar qurilishi uslubiga xos bo’rtib chiqib turgan maxsus burjlar
bo’lib, ularda o’q otish uchun nishon tuynuklari bor 16
. Devor bilan markaziy bino
oralig’ida xo’jalik inshootlari joylashgan. Ravoqlar uchun trapetsiya shaklidagi
maxsus g’isht qo’llanilgan. Qal‘aning sharqiy qismida darvozasi bo’lib, darvoza
oldi labirint shaklida qurilgan. Qo’yqirilgan qal‘a markazidagi 2 qavatli binoga
maxsus zinapoyalarda chiqilgan. Uyning tomi tekis. 1-qavatda alohida-atohida 8 ta
gumbazli xonalar bo’lib, ular ichidan sopoldan yasalgan tobutlar, idish-tovoqlar,
har xil rasmlar solingan yog’ idish (xum va ko’zacha)lar, naqshinkor suvdonlar
15
M.Ishoqov, S.Qudratov, D.Qodirova. O’rta Osiyo ilk shahrlari va davlatlari tarixidan. Toshkent. -2010. B .59 .
16
С.П. Толстов,По древнем дельтамОкса и Яксарта, Москва, Наука . 1962. С. 74.
19

topilgan. Topilmalar ichida ma‘budlarning terrakota haykalchalari, devorga
ishlangan rangli naqshlar, osmon jismlarini kuzatishga mo’ljallangan buyumlar
bor. Ostodonlar dafn marosimlaridan, sopoldagi yozuvlar esa qadimgi
xorazmliklarning tili va yozuvlari haqida qimmatli ma‘lumotlar beradi1 . Jonbos
qal‘a, YOnboshqal‘a — qadimgi qal‘a xarobasi. Qoraqalpog’istonning To’rtko’l
tumanidagi Sulton Uvays tog’i Janubiy-sharqida joylashgan (milloddan avvalgi 4-
asr—milodiy 2- asr). S. P. Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya
ekspeditsiyasi tekshirgan (1938-39). Jonbos qal‘a maydoni 200x170 m; xom g’isht
va paxsadan qilingan qalin va qo’sh devorlar bilan o’ralgan. Devorlarining
balandligi 10—11 m, qalinligi 1 — 13 m, ular o’rtasidagi 2,8 m kenglikda yo’lak
bo’lib, tashqi devorda shaxmat taxtasi tarzida ikki qator qiya shinaklar bo’lgan.
Darvozadan boshlangan yo’l qal‘ani teng ikki dahaga ajratgan, yo’l oxirida
ot ashparastlar ibodatxonasi — otashkada xarobasi, qal‘a ichida 300 dan oshiq uy
va kichik xrvlilar, sopol pishiradigan xumdon qazib ochilgan. CHarxda yasalgan
juda ko’p sifatli sopol idishlar (katta-kichik ko’za, xum, uzun tutqichli qadah,
chuqur kosa, qozon va b.) topilgan. Ayrim ko’zalar bandining yuqori qismi idish
chetini tishlab turgan arslon va b. jonzodlar shaklidan iborat. Turli rangdagi katta-
kichik marjon-munchoqlar orasida Suriya, Misr, SHim. Qora dengiz bo’yi
shaharlaridan keltirilganlari ham uchraydi. Jonbos qal‘a milodiy 2-asrda xarobaga
aylangan. Jonbos qal‘a makoni - Jonbos qal‘at Janubiydagi past-tekislik va
taqirliklarning chegarasi bo’ylab joylashgan neolit davriga oid 18 makon
(milloddan avvalgi 4—3 ming yillik). 1938— 40 va 1945 yillarda S. P. Tolstov
rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi o’rgangan.
O’tkazilgan ilmiy tadqiqotlar baliqchilik va ovchilik bilan
shug’ullangan aholining hayoti haqida ma‘lumot beradi. Jonbos qal‘a makonida
yashagan xalqlar yaratgan yodgorliklar tarixda Kaltaminor madaniyati deb
yuritiladi. Bozorqal‘a — Beruniy sh.dan 40 km sharkda, Amudaryoning o’ng
sohilidagi shaharqal‘a xarobasi (milloddan avvalgi 6— 4-asrlar). S. P. Tolstov
rahbarligidagi Xorazm arxeologiya etnografiya ekspeditsiyam topib o’rgangan
(1938). SHahar to’g’ri to’rtburchak tarhli; binolar paxsa va xom g’ishtdan
20

qurilgan, nishon tuynukli (tirkash) va burjli qo’sh mudofaa devori bilan o’ralgan.
Devorlar oralig’idagi yo’lakning eni 3 m. G’ishtlar 40x10 sm hajmda, maxsus
tamg’ali bo’lgan. Qal‘a (100x120 m) shaharning sharqiy burchagida joylashgan.
Bozorqal‘a hududidan turar joy va kulolchilik ustaxonalarining qoldiqlari, sirli
sopol idishlar, og’zi keng, chambari jimjimador, tagi yassi xum, tosh
yorg’uchoqlar, ostodonlar, qadimgi Misr xudosi Bes, odam va hayvonlar
haykalchalari, zebziynat buyumlari topilgan1 . Ayoz qal‘a — milodiy 2—4-
asrlarga oid uchta qal‘a xarobasidan iborat arxeologik yodgorliklar majmuasi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi Beruniy tumanida joylashgan. Ayoz qal‘ani
Xorazm ar xeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi topib (1937), unda arxeologik
qazishmalar olib bordi. Bu majmuadagi uchinchi qal‘a mufassalroq o’rganildi.
Uning sahni 260x180 m bo’lib, hovli va 40 xonali binodan iborat. Xonalarining
umumiy mayd. 2400 m. Xona devorlari to’rt burchakli xom g’ishtdan terilgan 17
.
Ayoz qal‘a majmuasida, asosan Kushon podsholigi davriga doir sopol, mehnat
qurollari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynatlar va tangalar, jumladan, Kanishka pullari
topildi. Ayoz qal‘a o’z davrida Xorazmning shimoliy-sharqiy chegarasida
mustahkam istehkom vazifasini o’tagan. Qo’rg’oshinqal‘a - qadimgi shahar
xarobasi (mil. 1—4-a.). To’rtqo’l shahridan 44 km shimoli-sharqda. 1938 yilda
S.P. Tolstov va YA.G„ulomovlar tomonidan ro’yxatga olingan. Xorazm
arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan tekshirilgan.
Qo’rg’oshinqal‘aning qum ostida qolib ketgan, to’g’ri burchakli devor qoldiqlari
saqtangan. Mudofaa devorida bo’rtib chiqqan 15 tacha burjlar bor. Burj va
devorlarda dushmanga o’q otish uchun maxsus nishon tuynuklari va devorda
jangchilar harakati uchun maxsus yo’lak qoddirilgan. Qo’rg’oshinqal‘adan uy-
ro’zg’or buyumlari, hayvonlar rasmi solingan sopol bo’laklary va mis tanga lar
topilgan. Tuproqqal‘a — qadimgi
shaharqal‘a xarobasi; milodiy 3—4-asrlardagi xorazmshohlar qarorgohi. Hozzirgi
Beruniy shahari atrofidagi hududda joylashgan. 1938—50 yillarda S. P. Tolstov
rahbarligidagi Xorazm arxeologiya- etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan
17
С.П. Толстов,По древнем дельтам Окса и Яксарта, Москва, Наука . 1962. С.83.
21

o’rganilgan. Tuproqqal‘a tarhi to’g’ri burchakli (500x350 m) bo’lib, gumbazsimon
yo’lakli va burjli mudofaa devori bilan o’ralgan Devorning mustahkam janubiy
darvozasidan otashkada tomon markaziy ko’cha o’tgan. Ko’ndalang tushgan
ko’chalar shaharni 10 ta kvartal (mahalla)ga ajratgan. Tuproqqal‘aning madaniy
qatlamidan, milod boshlaridan 6-asrgacha bo’lgan davrga oid ashyoviy materiallar
chiqqan. Tuproqqal‘aning shimoliy - sharqiy qismida maxsus ko’tarma supa
(balandligi 14 m, maydoni 80x80 m) ustiga xom g’ishtdan saroy qurilgan. Unga
yondosh qilib balandligi 25 m li 3 ta minorasi bo’lgan ark binosi (maydoni 40x40
m) bunyod etilgan. Arkka sharq tomonidan kutarma yo’lak orqali kirilgan
Tuproqqal‘ada 100 ga yaqin turar joy, xo’jalik binolari va 8 ta saroy xonalari
qazilgan. Xonalar devori bo’rtma naqshlar va relefli rangli haykallar bilan
bezatilgan. Tuproqqal‘aning sharqiy qismida qurolaslaha ustaxonasi bo’lgan, u
erdan temir nayzalar, 3 parrakli o’qlar, saroyning emirilib ketgan 2 qavatidagi
podsho arxividan esa teri va yog’och taxtachalarga yozilgan 100 dan ortiq hujjat
topilgan. Ular qadimgi xorazmiy gilida bitilgan (1—3-asrlar). Tuproqqal‘adan jun,
shoyi, ip gazlama parchalari, bo’yra, rangli gilam, ko’plab haykal bo’laklari, sopol
buyumlar va Kushon tangalari topilgan.
Tuproqqal‘a sug’orish inshootlarining buzilishi, harbiy to’qnashuvlar
natijasida xarobaga aylangan. Kot, Kat, Kas — Xorazmdagi qadimgi shahar
xarobasi. Hozzirgi Beruniy shahridan 2,5 km shimolroqda. Tarixiy manbalarga
qaraganda, Kot turli davrlarda turlicha atalgan bo’lib (mas, Kas, Kaj, Fir, Fil)
xorazmiy tilida «qishloq» degan ma‘noni anglatgan. YOqut Xomaviyning
yozishicha, Kot Jayxun (Amudaryo) ning sharqiy qirg’og’ida, Jurjoniyadan 20
farsax narida bo’lgan. Undagi jome masjidi va xorazmshoh qarorgohi qal‘a ortida
joylashgan. Bozor shaharning markazida, Jardurishak soyi bo’yida bo’lgan.
Muqaddasiy keltirgan ma‘lumotlarga ko’ra, Kot shahriston deb ham atalib, u
kattaligi jihatidan Nishopurga teng edi. «Hududul olam» ga ko’ra, Kot o’rta
asrdarda turki y elatlarning savdo-sotiq markaziga aylangan. Sam‘oniy esa
o’zining «Kitob ul-ansob» asarida Kot rabodi «berun» deb atalganini qayd etgan.
Beruniy afrig’iylar sulolasining asoschisi Afrig’ shahar ichida 3 qavat devor bilan
22

o’ralgan qasr qurdirganligi, uning devorlari niqoyatda baland bo’lib, taxm. 20 km
uzoqlikdan ham ko’rinib turganligi haqida xabar bergan. X asrda Kot Xorazm
davlatining poytaxti bo’lgan.
Keyinchalik Amudaryo shaharni yuvib keta boshlagach, aholi uning
sharq tomoniga ko’chib o’tib, yangi Kot shahrini qurgan. Xasr oxirlariga kelib zeki
shahar, asosan, yuvilib ketib, poytaxt Gurganj (hozzirgi Ko’hna Urganch) ga
ko’chirilgan. 995 yil Gurganj hokimi Abo’lab-bos Ma‘mun ibn Muhammad
dastlabki xorazmshohlar sulolasini tor-mor keltirgach, Kot o’zining siyosiy
ahamiyatini yo’qotgan. Ibn Battuta Kotni Xorazm (ya‘ni, Gurganj) bilan Buxoro
o’rtasidagi aholi yashaydigan yagona shahar ekanligini eslatib o’tgan. XIV asrda,
Xorazmda mahalliy sulola vujudga kelguniga qadar, Kot Xiva bilan birgalikda
CHig’atoy ulusi tarkibiga kirgan. 1372 yili uni Amir Temur egallagan. 17-asrda
yangi Kotni suv bilan ta‘minlab turgan yop (yob) ni Amudaryo yuvib
ketganligidan Xiva xoni Ano’shaxon daryoning chap qirg’og’ida Toza Yormish
yopni kazdirib, uning bo’yida bir qal‘a qurdirgan (1681), so’ng eski shahar aholisi
o’sha erga ko’chib o’tgan. XIX asr boshida bu joyni ham
Amudaryo yuvib ketib, yangi Kot aholisi daryoning o’ng sohilidagi SHayx Abbos
vali mozori tevaragiga kelib joylashgan. SHundan e‘tiboran bu er SHobboz deb
atala boshlagan. 1957 y. SHobboz shaharchasiga Beruniy nomi berilgan. 1962 y.
dan shu nomli shahar. 1937 y. S. A. Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-
etnografiya ekspeditsiyasi Kot shahar xarobasida tadqiqot ishlari olib borib
quyidagilarni aniqladi: u yerda saqlanib qolgan qal‘a vayronasining maydoni
220x220 m, burjlar bilan mustaqkamlangan. Qal‘aning Janubiy-sharqiy
burchagidagi ko’shk (54x54 m) esa qalinligi 6 m, balandligi 11 m keladigan devor
bilan o’ralgan. Topilgan tangalarning bir tomonida qirra burunli, soqoli siyrak,
ko’zlari katta-katta Afrig’ tasvirlangan, uning bo’ynida ikki qator marjon shodasi,
boshida esa old qismini yarim oy bezatib turgan toj mavjud. Tangalarning ikkinchi
tomonida an‘anaviy chavandoz tasviri, uning tepasida yunoncha, ostida esa
xorazmiy tilida «podshoh Afrig’» deb bitib qo’yilgan. SHayx Abbos vali
maqbarasi, minora va pishiq g’ishtdan qurilgan shahar devori qoldiklari hamda
23

qal‘a xarobasi hoz.gacha saqlanib qolgan. Xalq mazkur qal‘ani «Pil qal‘a» («Fil
qal‘a») deb ataydi. Teshikqal‘a — ilk o’rta asrlarga oid yirik qasr xarobasi
(milodiy 7—8- asrlar). Koraqalpog’iston Respublikasi, To’rtko’l tuman idagi
Burgutqal‘a vohasida joylashgan ilk o’rta asr me‘morligi obidasi. Tarhi kvadrat
bo’lgan qasr, atrofi qalin paxsa devor bilan o’ralgan. Markazda baland paxsa supa
ustida ko’p xonali turar joy minorasi qad ko’targan. Uning devorlariga arkalar
bilan bezatilgan yarim ustunlar (kolonnalar) o’rnatilgan. Devor bilan minora
oralig’iga turar joy xonalari va xo’jalik ahamiyatidagi binolar qurilgan.
Teshikqal‘a 1938 y. S. P. Tolstov rahbarlik qilgan arxeologik ekspeditsiya
tomonidan tekshirilgan. Mato parchalari, sopol idishlar, bezak buyumlari, tangalar
topilgan 18
. Ularni o’rganish afrig’iylar madaniyatini tadqiq etishda asos bo’lib
xizmat qilgan. Toshqal‘a — Ko’hna Urganchning qadimgi qismida
joylashgan o’rta asr shahar qal‘asi xarobasi. S. P. Tolstov tomonidan 1952 y.da
o’rganilgan. Qazishmalar natijasida shaharning ba‘zi joylarida saqlanib qolgan
Toshqal‘a devorlari (balandligi 5,5 m) aniklangan. Toshqal‘a hududida qulagan
qadimgi minora (Pa.)ning poydevori va uning yonidagi o’rta asr masjidining pishiq
g’ishtdan ishlangan sahni xamda ustunlarining piramida shaklidagi ostki qismi;
karvonsaroy (14-asr.), shuningdek, mahallaning bir nechta ko’chasi va
hunarmandlarning g’ishtdan qurilgan uy qoldiqlari ochilgan. Ba‘zi uylarda xitoy
usulida isitish tizimi borligi aniklangan. Minora atrofidan qirg’inlardan guvohlik
beruvchi qurolyarog’ parchalari va odam suyaklari, xonalardan Xitoydan
keltirilgan chinni idish parchalari va mahalliy hunarmandlar tomonidan ishlangan
chinni buyumlar topilgan. Toshqal‘a uzunligi 1 km, eni undan kamroq bo’lgan
noto’g’ri ko’pburchak shaklidagi shahar sifatida baland qal‘a devorlari bilan
o’ralgan. Qal‘a oldidagi chuqur xandaqlar unga to’satdan bosib kirish yo’lini to’sib
turgan. T. CHingizxon yurishidan keyin qayta tiklangan va 17-asrda
Abulg’oziyxon Ko’hna Urganch aholisini Yangi Urganchga ko’chirguncha gavjum
shahar bo’lgan. Ilmiy tdqiqotlardan ma‘lum bo’lishicha,
Toshqal‘aning tashqi davlatlar, asosan, Xitoy bilan savdo aloqasi keng yo’lga
18
А.И. Тереножкин, Археологическая разведка в западной части Узбекистана, ВДИ, 1947. С.51.
24

qo’yilgan. T. Xorazm poytaxtining o’rta asrlarga oid tarixini yoritishda muhim
ahamiyatga ega.
2.2 Qadimgi Xorazmning ilk sug’orilish tarixining Yahyo G’ulomov
tomonidan o’rganilishi.
Y.G’.G’ulomov 1943-yilda “Xiva va uning yodgorliklari” mavzusida
nomzodlik, va 1950-yilda esa, “Xorazmni qadimgi davrlardan bugungi kungacha
sug’orilish tarixi” mavzuida dotorlik dissertatsiyasini himoya qiladi. Yahyo
G’ulomov talantli inson sifatida o’zining yurtini, tarixini o’rganishga jon dilidan
intilganligi tufayli talabalik yillaridayoq uni o’rganishni boshlagan edi. Shuning
uchun u davlat pedagogika akedemiyasining talabasi bo’lib yurganpaytdayoq yirik
domlolarning ma’ruzalarini qiziqish bilan tinglagan, bu davrdagi uning domlolari
qatoriga taniqli tarixchilar, sharqshunoslar va ma’rifatchilar Soliyev, Musa
Saidjonov, Abdurauf Fitrat kabilar edilar.
Yahyo G’ulomovga juda ko’p narsani o’rgatgan olimlardan yana biri
V.L. Vyatkin edi.V.L.Vyatkin aslida O’rta osiyo sharoitida o’sganligi sababli
mahalliy o’zbek, tojik tillaridan tashqari arab va fors tillarini ham biladigan shu
bilan birga arab alifbosida yozilgan tarixiy manbalarni o’qiy oladigan
sharqshunos olim edi. Bundan tashqari V.L.Vyatkin taniqli arxeolog ham
edi.Shuning uchun Y.G’ulomov VL.Vyatkindan juda ko’p narsani o’rganishga
harakat qildi 19
. Ayniqsa Samarqand sharoitida arxeologiya bo’yicha o’rganishi
mumkin bo’lgan yagona ustoz ham o’sha paytda faqat Vyatkin edi. Keyinchalik
domla Y.G’ulomovda sharqshunoslik fani manbalarini arxeologik manbalar bilan
qo’shgan holda ishlaganligining sabablaridan biri ham ustozi V.L.Vyatkinning
ta’siridan bo’lishi mumkin. Y.G’ulomov O’rta Osiyo xalqlari tarixini
o’ylar ekan, doimo eng dolzarb masala sifatida, xalqimiz tarixida irrigatsiyani
o’rni va rolini juda yaxwi tushunganligi tufayli hayotining juda katta qismini
aynan irrigatsiya tarixini o’rganishga sarfladi. Shuning uchun ham o’zining
doktorlik dissertatsiyasining mavzusini ham aynan irrigatsiya tarixidan oldi.
19
Я . Ғ . Ғуломов , Хоразм сугорилиш тарихи ( Қадимги замонлардан ҳозиргача) ЎзССР ФА нашриёти .
Тошкент 1957 . Б.14.
25

Keyinchalik ham irrigatsiya sohasi bo’yicha juda ko’plab shogirlariga nomzodlik
va doktorlik dissertatsiyalariga mavzuni aynan irrigatsiya tarixidan berdi.
Sug’orilish tarixi O’rta Osiyo sharoitida eng muhim yo’nalish bo’lib, bu yerdagi
dehqonchilik sug’orilish bilan bog’liqdir. O’rta Osiyo sharoitida vujudga kelgan
xo’jalik-iqtisodiy va madaniy jarayonlar ham sug’orilish tarixi bilan bog’liqdir.
Sug’orilish tarixini juda qadimgi davrlardan eng keyingi davrlargacha qamrab
oldi. Sug’orilish tarixini o’rganish uchun arxeologik materiallardan tashqari juda
ko’plab qo’lyozmalardan, saqlangan toponomik atamalardan va shu jumladan
etnografik ma’lumotlardan mukammal foydalandi.
Sug’orilish tarixining tariximizni
o’rganishdagi ahamiyatini yaxshi tushungan Yahyo G’ulomov o’zining
shogirdlari A.R. Muhammadjonov, S.Jalilov, A.Abdulhamidov, S.Anorboyev
Tagiyev, R.Ravshanov kabilarning ilmiy faoliyatini sug’orilish tarixiga
yo’naltirdi. Olimning kuchli salohiyatiga o’z zamonasining juda yirik olimlari
katta baho berganlar. Jumladan o’z davrining yirik olimi, Leningrad (hozirgi
Sankt-Petergburg) Davlat ermitajining direktori, professor B.Piotrovskiy
Y.G’ulomov to’g’risida shunday degan edi: Yahyo G’ulomov yirik arxeolog va
tarixchi sifatida mamlakatimizda hamda chet ellarda shuhrat qozondi. Uning
O’rta Osiyo xo’jaligining negizi bo’lmish sug’orishga oid ilmiy tadqiqot ishlari
fanda katta yutuq hisoblanadi 20
. Yana bir mashhur olim V.A.Shishkin
“Y.G’ulomov oddiy ilmiy xodimlikdan arxeologiyaga oid yirik ilmiy ishlari bilan
keng tanilgan yetuk olim darajasiga ko’tarildi” deya ta’kidlaydi. Akademik
A.P.Okladnikov esa “Y.G’ulomov O’rta osiyoning sug’orish va dehqonchilik
tarixini yaratib, sharqning muhim tarixiy masalalarini o’rganishga ulkan hissa
qo’shdi” deya fikr bildiradi 21
. Y.G'ulomov Qadimgi Xorazmning irrigatsiya
tarixini o’rganar ekan olim o’zining arxeologik, etnografik tadqiqotlari asosida
o’z xulosalarini yaratadi. Ushbu xulosalar esa Xorazmning irrigatsiya sohasidagi
buyuk tarixini yoritilishi uchun asos bo’ladi. Olim dastlab Amudaryo xususida
20
Хоразм тарихи. 2-жилд. –Урганч, 1997. Б.58.
21
Ходжаниязов Ғ . Қадимги Хоразм мудофаа иншоотлари . ( Мил. авв . VIасрдан – милодий IV асргача).
Тошкент , “ Ўзбекистон ”, 2007, Б. 41 .
26

to’xtalib o’tar ekan bu borada yunon-rim mualliflarining fikrlariga diqqatini
qaratadi. Biz Amudaryo to’g’risidagi ilk tarixiy ma’lumotlarni sharq
mamlakatlarning tarixi va geografiyasiga doir bo’lgan grek manbalaridan olamiz.
Eramizgacha V asrda o’tgan Gerodotning “Tarixi” Amudaryo to’g’risida birinchi
bo’lib xabar beradi. Qayd qilinganidek Gerodot Amudaryoni Araksdan
ajratmaydi va uni doim Araks deb tilga oladi. “daryo (Araks) qirq tarmoq hosil
qilib quyiladi,uning bir tarmog’idan tashqari qolgan boshqa hamma tarmoqlari
botqoqliklar va xalqoblar ichida g’oyib bo’ladi; bu yerda yashovchi odamlarning
ovqati baliq ustlariga esa tyulen terisini yopib yuradilar deb aytadilar. Araksning
yolg’iz bir tarmog’i ochiq yerlardan oqib o’tadi va Kaspiy dengiziga quyiladi
Xullas, Kaspiy dengizi g’arbdan Kavkaz bilan chegaralanadi, sharq tomondan esa
unga bepoyon tekislik kelib yondashadi.Bu bepoyon tekislikning ko’p qismini
massagetlar ishg’ol qilgan”. Eratosfenning so’zlariga qaraganda
araxoslar va massagetlar baqtriyaliklarga yaqin yerda ulardan g'arbroqda Oks
daryosi bo'yida yashaydilar. Saklarni so’g’diylardan Yaksart, so’g’dlilarni
baqtriyaliklardan esa Oks ajratib turadi. Iskandar yurishlarida uni shaxsan kuzatib
borgan va uning yurishlarining eng ishonchlin tarixichisi hisoblangan Aristobul
Amudaryo haqida bunday deydi : “Hindiston daryolaridan tashqari ,Oks u
ko’rgan daryolarning eng kattasi deb aytadi yana u, daryoda kemalar qatnaydi va
unda Girkan dengiziga ko’p miqdorda hind tovarlarini tashiydilar deydi.Yuqorida
keltirilgan ma’lumotnomalardan ayniqsa Gerodot va Aristobul ma’lumotlaridan
eramizgacha bo’lgan I mingyillikning o’rtalaridayoq Amudaryoning Orol
dengiziga quyilganligi va faqat uning bir tarmog’igina Kaspiy dengizi tomonga
oqqanini ko’rsatadi. O’zboyda o’tkazilgan eng keyingi geologik tekshirishlar
Polibiyning katta sharsharalar haqida ma’lumotlarini tasdiqlaydi.
Haqiqatan ham Qurtish sharsharasi va
boshqa sharsharalardan otliq apasiaklar daryodan o’tish uchun joy sifatida
foydalanganlar. Suv O’zboyda Ignidan pastroqda ancha tinch oqqan. Bu daryoda
kemalar qatnagan bo’lishi mumkin;Oksda Kaspiy dengizigacha kemalar qatnaydi
deb Aristobulning bergan xabarini to’g’ri deb hisoblash qiyin. Agar bu narsa
27

mumkin bo’lgan bo’lsa ham kemalar Dovdonda qandaydir bir punktgacha
qatnagan, so’ngra Chirmonyop orqali quruq yo’l bilan O’zboy etaklaridagi qulay
punktgacha borilgan. Shunday qilib arxeologik materiallar Amudaryoning Kaspiy
dengiziga quyiladigan tarmog’i borligini tasdiqlaydi. Demak, biz Dovdonni Kaspiy
tarmog’i deb ataladigan tarmoqning qurib qolgan o’zani deb hisoblashga asosimiz
bor, u ibtidoiy davrda Sariqamish chuqurligiga quyilgan. G’ulomov o’z
tadqiqotlarida Xorazmda vujudga kelgan magistral kanallar masalasiga alohida
e’tibor qaratadi; biz eramizgacha bo’lgan VI-III asrlardagi shahar xarobalari
madaniyatida deyarli bevosita ketma-ket katta magistral kanallar vujudga kelganini
ko’ramiz. “Qango’y davri “ deb ataladigan turli tipdagi
shahar orasida Amudaryoning o’ng qirg’og’idagi ancha erta qurilgan kanal
bo’yida joylashgan Bozorqal’a alohida diqqatga sazovordir. Shahar xarobalari
qadimgi katta ” uzun uy” pastligi yonidagi tekislikda joylashgan.Bizni hozir
Bozorqal’aning ilk davri qiziqtiardi. Yuqorida qayd qilinganidek Bozorqal’a katta
kanalning bo’yida joylashgan, bu kanal hozirgi Kaltaminor kanalining davomi
bo’lgan bo’lishi mumkin. Hozirgi vaqtda Bozorqal’a kanalining quruq o’zani
deyarli meridional yo’nalishida bu shahar xarobalaridan 1km g’arbroqdan o’tadi
va uning oxiri Bozorqal’adan 8-10 km shimolroqdagi pastqam yerlarda yo’q bo’lib
ketadi. Kanal bo’yi polosasida ilk Bozorqal’a davri madaniyatiga o’xshash moddiy
madaniyat qoldiqlari keng tarqalgan. Bu hol ana shu rayonda qadim zamonlardan
beri aholi yashaganini ko’rsatadi shu bilan birga, qadim zamonlarda kanallarni
qazish va ularni tozalash vaqtida yer tagidan topilgan turli arxeologik material bu
yerda qadim zamonlarda aholi yashaganligini yaqqol tasdiqlab beradi.
Y.G’ulomov
Xorazmda sun’iy kanallarning barpo etilishi vaqti masalasiga chuqur to’xtaladi;
tabiiy toshqin suvlardan foydalanishdan magistral kanallarga o’tish qadimgi
zamon dehqonlaridan uzoq vaqt davomida texnik malaka to’plashni va yangi
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga muvofiq ravishda uyushishni talab qildi .Sug’orish
usulini o’zgartirish protsessi vohaning umumiy relefining o’zgarish tarixi bilan
va demak, toshqin kanallari rejimining o’zgarishi bilan chambarchas bog’liqdir.
28

Yuqorida aytganimizdek, butun allyuvial delta Amudaryoning o’zanlari va
tarmoqlari bilan tarixan bog’liq bo’lgan. CHunki tekislikdagi allyuvial
cho’kindilarning maydoni va qalinligi ana shu o’zan va tarmoqlarda suvning oz
ko’p oqishiga va ularda suvning qancha vaqt davomida oqishiga bog’liq edi.
Allyuvial tekisliklar yuzasining barchasida sun’iy sug’orish bilan bog’liq
bo’lgan madaniy – irrigatsion cho’kindilar deb ataladigan cho’kindilar mavjuddir.
Bular asosan sun’iy o’g’itlar bilan aralashgan loyqa cho’kmasidan iboratdir.Kanal
qaziganda chiqqan material, shahar xarobalari va qasrlarning madaniy qatlamlari,
paxsa devorlar va hokazolar sun’iy o’g’it sifatida ishlatilganBu o’rinda qiziq bir
faktik material ustida birmuncha mufassalroq to’xtalib o’tish zarurkim, bu
materiallar madaniy irrigatsion cho’kindilarning faqat tarkibini va qalinligini
xarakterlabgina qolmay, balki Xorazmning turli rayonlarida sun’iy sug’orishning
qadimiyligini aniqlashga ham yordam beradi.
Janubiy Xorazmda olib borilgan gidrogeologik tekshirish ishlari vohaning
turli uchastkalarida madaniy–irrigatsion cho’kindilarning faqat tarkibini
aniqlashga yordam berdi. Vohaning janubiy va janubiy g’arbiy chekka rayoni
taxminan Toshsaqodan Xazorasp shahri, Bog’ot qishlog’i va so’ngra Qoraqum
yonbag’ri va Dovdonni eski o’zani o’rtasidan Xeva G’oziobod orqali taxta
qishlog’iga ketadigan keng polosa hosil qilib, Amudaryo qirg’oqlaridagi qayrlar
bilan Qoraqum yonbag’irlari o’rtasida yotadi 22
. Bu rayonda madaniy–irrigatsion
cho’kindilar qadimgi deltaning allyuvial tekisligini deyarli yoppasiga qoplagan va
qalinligi ba’zi joylarda 3 metrli va undan ham oshadigan qatlamlar hosil qiladi.
B.M.Georgiyevskiy qayd qilganidek qadimgi sug’orma dehqonchilik
cho’kindi rivojlangan har bir joyda madaniy irrigatsion cho’kindilarning
qatlamlari bir xil qalinlikda bo’lmay, ular qadimgi kanallar yaqinida qalinlashadi
va kanallar oralig’idagi joylarda yupqaroq bo’ladi; ular markaziy qismda juda qalin
bo’lib, chekka joylarda ancha yupqaroqdir. Madaniy irrigatsion qatlamlarning
qalinligiga qarab fikr yuritganda vohaning janubi-g’arbiy chekkasidagi rayon
22
Я.Ғ. Ғуломов , Хоразм сугорилиш тарихи ( Қадимги замонлардан ҳозиргача) ЎзССР ФА нашриёти.
Тошкент 1957. Б.47.
29

Janubiy Xorazmda Amudaryo-Dovdon tarmog’ining chap qirg’og’ida vujudga
kelgan sug’orma dehqonchilikning eng qadimgi rayoni bo’lgan. Sun’iy
kanallarning vujudga kelishi va ular qancha vaqt davomida ishlab turganligi
masalasiga o’tishdan avval sug’orma dehqonchilikning qanchalik qadimiyligini
aniqlashga uringan gidrogeologlarning ilmiy mulohazalariga ahamiyat berish
zarurdir. Vohada madaniy irrigatsion cho’kindilarning
to’planganligi Janubiy Xorazmda sug’orma dehqonchilik o’sha vaqtlarda, ya’ni
Amudaryo suvlari Sariqamishga Dovdon va Daryoliqning chap qirg’oq
tarmoqlaridan oqqan vaqtida vujudga kelganligini ko’rsatadi. Deltaning allyuvial
tekisligida Dovdon tarmog’ining qadimgi poynalarida vujudga kelgan sug’orma
dehqonchilik keyinchalik Daryoliq tarmog’ining har ikki tomonidagi poymalarda
rivoj topdi, bu tarmoqlarda suv qurib qolgandan so’ng ularning poymalarda va
nihoyat “qayr” yerlar deb ataladigan Amudaryoning hozirgi poymasida rivojlandi.
B.M.Georgievskiyning hisoblashiga ko’ra har yili cho’kindilar dala
yuzasini 0,5 mm ko’taradi. Bundan, madaniy –irrigatsion cho’kindilarning
qalinligiga qarab aniqlanadigan sug’orma dehqonchilikning qadimiyligi
B.M.Georgiyevskiy tomonidan Janubiy Xorazmning asosiy rayonlari uchun
quyidagicha hisoblab chiqilgan:
1. Dovdonning eski o’zani qadimgi poymasining janubiy tomonidagi
vohaning janubiy va janubiy-g’arbiy chekka rayoni 2000 yilgacha ,
2. Dovdon va Daryoliq eski o’zanlari qadimgi poymalari o’rtasidagi rayon -
1750 yilgacha.
3. Daryoliq eski o’zanining qadimgi poymasi va hozirgi Amudaryo poymasi
terrasasining “qayr” yerlari o’rtasidagi rayon – taxminna 900-1000 yil.
4. Dovdon eski o’zanining qadimgi poymasi rayoni 800-1000yil
5. Daryoliq eski o’zanining qadimgi poymasi rayoni 400-500 yil
6.Amudaryo terrasasining hozirgi poymasidagi “qayr” yerlar rayoni:
Amudaryodan eng uzoq qismida 250-300 yilgacha , Amudaryoga eng yaqin
qismida -50 yildan oshmaydi. Madaniy–irrigatsion cho’kindilarning tobora
30

ko’payishi natijasida sug’oriladigan yerlarning ko’tarilishi ariqlarning
chuqurligini asta- sekin oshira bordi, ulardagi suv yuzasi balandligi esa eskicha
qolaverdi. Feodalizm davrigacha Xorazmda qazilgan birinchi va undan keyingi
toshqin kanallar juda sodda bo’lib, ularni qadimgi dehqonlar toshqinlardan suv
olinadigan daryo tubining past-balandligiga moslab qurganlar. Bunda kanal
chuqurlashib ketmasligi uchun kanal o’tkaziladigan yo’l mikrorelefining barcha
sharoitlariga ahamiyat berilgan. Qadimgi dehqonlar suvni kerakli joygacha
yetkazish uchun daryo bo’yidagi pastqam yerlarning chetlarini tuzatib daryodan
suv chiqarganlar natijada sayoz va keng kanallar hosil bo’lgan.
Kanal sayoz bo’lsa ham ammo uning
keng bo’lishi katta foyda bergan, agar shunday qilinmasa unga barcha toshqin
suvlari sig’may qolar edi. Qadimgi sug’orilgan yerlardagi irrigatsion tarmoqlarni
tekshirish natijasida antik davrda qazilgan kanallar o’zanining (Qirqqiz,
Qo’rg’oshinqal’a, Bozorqal’a va Jonbosqal’a) juda sayoz bo’lishi bilan birga ancha
keng bo’lishi ma’lum bo’ldi. Irrigatsiya va dehqonchilik u yoki bu formada
arxeologik yodgorliklarning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan , bu yodgorliklarni biz
muntazam sun’iy kanallarning barpo etilishi bilan bog’laymiz. Deya takidlaydi
Xorazm tarixining bilimdoni.SHu tariqa Y.G’ulomov irrigatsiya yo’nalishi orqali
Xorazmning taxsinga sazovor tarixini yorita oldi va mehnatlari samarasi o’laroq
tariximizga o’zining o’chmas nomini qoldirdi.
31

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Xorazm vujudga kelgan ibtidoiy madaniyat (o'troq
turmush tarziga o'tish) sug'orma dehqonchilik bilan bog'liq ravishda
rivojlangan.Xorazmda ilk ibtidoiy madaniyatning vujudga kelishi juda qadimgi
davrlarga borib taqaladi. Bu yerda topilgan ahyoviy dalillar buning yaqqol
namunasi hisoblanadi. Eng muhimi jhiati shundaki, Xorazmning ibtidoiy
madaniyatlarining barchasi, kanallar bo’yida joylashgan joylashgan bo'lib ularning
barchasi mana shu kanallar nomi bilan bog'lanadi. Xorazm mintaqasidagi o'troq
turmush tarzi madaniyatiga o'tish neolitda boshlansa-da, keyingi davrlarda
nihoyatda kuchayadi. Buni arxeologik tadqiqotlar ham isbotlab turibdi.
Xorazm hududidagi bronza madaniyatining vujudga
kelishi va rivojlanishi Xorazm bronza davri manzilgohlari dastlabki sug’orma
dehqonchilikning vujudga kelsihi bilan o’zaro bog’liq. Davrlar o’tishi bilan
sug’orma dehqonchilik rivojlana borgan. Bronza davrida sug’orish tarmoqlari
dastlab daryo deltalarning tor yon tomondagi irmoqlarida joylashgan bo’lib,
qadimgi ziroatchilarning kvadrat shakldagi tomorqalari ularning atroflarida
joylashgan. Suv havzalaridan uzoq bo’lgan O’rta Osiyoning boshqa hududlarida
aholining asosiy mashg’uloti chorvachilik bo’lgan. Xorazmdagi kaltaminor,
tozabog'yop, amirobod va «городище с жилыми стенами» madaniyatlarida o'troq
turmush tarzining rivojlanishi bosqichlarini va ularning o'sih dinamikasini
ko'rishimiz mumkin. Bu esa bizda qadimda Xorazm hududida vujudga kelgan
ibtidoiy madaniyat vujudga kelish omillari, shart-sharoitlari, rivojlanish
bosqichlari, turmush tarzi, hunarmandchiligi to'g'risida yetarlicha tasavvur hosil
qilishga imkon yaratadi. Xorazm mintaqasining keyingi davrlarga xos
bo'lgan davlatchilik tarixi esa, bevosita o'zbek davlatchilik tarixi bilan uzviy
ravishda bog'liqdir. 53 Xorazm mintaqasidagi o'troq turmush tarziga o'tilishi juda
qadimgi davrlarga borib taqaladi. Xorazmda o'troq turmush tarziga o’tish neolit
32

davridan boshlanib, kaltaminor madaniyati, bronza davrida o’troq-dehqonchilik
madaniyatlari bo'lmish tozabog'yop va suvyorgan madaniyatlari misolida
ko'rishimiz mumkin. Demak, bu madaniyatlarda dehqonchilik va chorvachilik
bilan shug'ullanishgan. Ona urug'i davri hisoblanadi. Keyingi davrlarda esa,
aniqrog'i temir davriga kelib Amirobod madaniyati mintaqada keng yoyilganini
ko'rishimiz mumkin. Bu davr sanasi miloddan avvalgi I ming yillik boshlari
( miloddan avvalgi X-VIII asrlar) ga to'g'ri keladi. Aynan mana shu davrda qabila
ittifoqlarining muatahkamlashuvi ro'y beradi. Undan keyingi davrda, ya’ni temir
davrining o'rtalarida Xorazmda ilk shahrsozlik madaniyati shakllanib, ravnaq
topadi. Bu davrdan Xorazmda
O'zbekistonning boshqa hududlari kabi shahrlar shakllanishini ko'rishimiz
mumkin. Bu davr qal’alar tipida bo'lib, ularning ko'pchiligi mudofaa tizimidagi
inshootlar hisoblanib, Xorazm mintaqsini turli tomonlardan hujumlardan saqlab
turish uchun qurilgan. Bu davr shaharsozlik madaniyatining biz uchun eng muhim
ahamiyati shundaki, Xorazm shaharsozligi bevosita O'zbekiston davlatchilik tarixi
bilan bog'liq hisoblanadi. Aynan shu nuqtai nazardan olib qaraganda Xorazmdagi
o'troq turmush tarzining shakllanish va rivojlanish jarayonlari juda ham muhim
hisoblanadi. Xorazmda o'troq turmush tarzi manzilgohlari O'zbekistonning boshqa
hududlari kabi aynan bir davrda rivojlandi deb aytishga to'liqligicha asosimiz bor.
Chunki bronza davrida vatanimizning boshqa hududlari (Buxoro vohasi
Zamonbobo; Surxon vohasi –Sopollitepa) da ham o'troq turmush tarzi
manzilgohlari shakllandi va taraqqiy topdi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar.
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йо қ. Тошкент 1998.
II. Asosiy adabiyotlar
2. С. П. Толстов,По следам древнехорезмийской цивилизации.
Издательство АН СССРМосква • Ленинград. 1948. Древний Хорезм,
Издание МГУ Москва—1948., По древнем дельтам Окса и Яксарта,
Москва, Наука – 1962.
3. Я.Ғ. Ғуломов , Хоразм сугорилиш тарихи ( Қадимги замонлардан
ҳозиргача) ЎзССР ФА нашриёти. Тошкент – 195 6 .
4. Я . Ғ . Ғуломов , Хоразм сугорилиш тарихи ( Қадимги замонлардан
ҳозиргача) ЎзССР ФА нашриёти . Тошкент 1957 .
5. Ходжаниязов Ғ. Қадимги Хоразм мудофаа иншоотлари. (Мил.авв. VI
асрдан – милодий IV асргача). Тошкент, 2007.
6. Баратов П. Узбекистон табиий географияси.-T. Ў китувчи . 1997.
7. Курбаниязов Р. Хоразм географияси. Урганч, 1998.
8. Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации.-Moсква:
Наука, 1948.
9. С.П. Толстов,По древнем дельтам Окса и Яксарта, Москва, Наука .
1962.
10. M.Ishoqov, S.Qudratov, D.Qodirova. O’rta Osiyo ilk shahrlari va davlatlari
tarixidan. Toshkent. 2010.
11. Хоразм тарихи. 2-жилд. –Урганч, 1997
III . Qo ’ shimcha adabiyotlar .
1. Ходжаниязов Г. Новые данные об оборонытельных сооружениях Аяз
калы. // ВКФ АН РУз. N 4. Нукус, 1987
2. Андрианов Б.В Земледелия наших предков. Mосква. Наука . 1978
3. И. Тереножкин. О древнем гончарстве в Хорезме. Уз ФАН СССР
Ахбороти, 1940, N 6, 1 табл.,1
4. Жданко Т. А. Этнографические исследования Хорезмской экспедиции (
народы,проблемы, труды)// Культура и искусство Древнего Хорезма. –
М.: 1981.
5. Манылов Ю. П., Ходжаниязов Г. Аяз кала 1 и Бурлы кала. (К изучению
Хорезмской фортификации). // Археологические исследовании в
Каракалпакии. Ташкент, 1981.
6. А.И. Тереножкин, Археологическая разведка в западной части
Узбекистана, ВДИ, 1947
34

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi