Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	67.8KB
Покупки	18
Дата загрузки	06 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi

Купить

Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi
Mundarija
Kirish
I BOB. Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi.
1.1. Xorazmshohlar davlatining poydevorlari yaratilishi.
Anushteginiylarning hokimyat tepasiga kelishi
1.2. Davlatning yuksak taraqqiyotga erishishi va ijtimoiy – iqtisodiy
hayoti
II BOB. Xor a zmshohlar davlatining olib borgan siyosati
2.1 Anushteginiylarning tashqi va ichki siysotini olib borilishi
2.2. Anushteginiylar sulolasining ichki siyosati
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi
yillarida xalqimizning manaviy merosining asosi bo’lgan o’tmish tarix e’tibor
kuchayib, uning har tomonlama, chuqur va haqqoniy yoritilishiga e’tibor kuchaydi.
Yurtboshimiz ta’kidlagandek, tarix millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib
bormoqda, buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni
jonlantirib yangi fuqorolik ongini shakillantirmoqda. XI asrning so’nggi choragi va
XII asrning birinchi yarmida Xorazmshohlar sulolasi Markaziy Osiyo tarixiy
jarayonlariga katta ta’sir ko’rsatgan siyosiy kuchga aylanib, o’zining yirik davlatini
shakllantira oldi. Bu davrda Markaziy Osiyoda katta kuchga ega bo’lgan
Qoraxoniylar davlati Saljuqiylar davlati bilan ziddiyatlari natijasida kuchsizlana
boshlagan edi.
Shuningdek, qoraxitoylarning Markaziy Osiyoga kirib kelishi natijasida
qoraxoniylar va saljuqiylarning tarix sahnasidan ketishlari Xorazmning mustaqil
davlatga aylanish uchun zamin yaratilgan. Bu davrda Xorazmda hukronlik
qilayotgan Anushteginlar Xorazmshohlar davlatiga asos soldilar. Anushteginlar
davrida (1097-1231) Markaziy Osiyoda iqtisodiy-ciyosiy va madaniy yuksalish
davri bo’ldi. O’ziga xos davlat boshqaruv tizimi, ma’muriy-hududiy tuzilmaga ega
mazkur saltanat, bu borada, o’zidan oldingi barcha musulmon davlatlarining
tajribasiga suyandi. IX asrda boshlangan Renessans, ya’ni Uyg’onish davrida
Xorazmshohlar sulolasi o’zining yuksalishiga erishdi.
Xorazmshohlar davlati tarkibiga kirgan Samarqand, Buxoro, Mazondaron,
G’azna, Xuroson, Seyiston, Gurjuston, Kashmir kabi boshqa ko’pgina shaxarlarda
iqtisodiy yuksalish kuzatilgan. Xorazmshohlar davlati hozirgi O’zbekiston,
Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Xitoyning ozgina qismi,
Hindiston, Pokiston, Afg’oniston, Eron, Iroq, Turkiya, Gruziya, Armaniston,
Ozarbayjon, Dog’iston respublikalari hududlarini birlashtirgan ulkan imperiya
bo’lgan. Unga 450 yaqin shahar va viloyatlar kirgan. XIII asr boshida Gurganj
yirik siyosiy boshqarish, madaniy, hunarmandchilik va savdo markazi bo’lgan. Bu
3

imperiya Sulton Muxammad Xorazmshoh va uning onasi Turkon xotin o’rtasidagi
ziddiyatlar natijasida inqrozga uchradi. Bu esa, Chingizxon boshchiligidagi
mo’g’ullarning bu xududni bosib olishiga imkon yaratdi. Xorazmshohlar davlati
o’zining bir asrdan ko’proq hukmronlik davrida Markaziy Osiyo xalqlari tarixida
o’chmas iz qoldirdi. Birgina mo’g’ullarga qarshi kurashgan Jaloliddin
Manguberdining jasorati hanuzgacha avlodlar uchun o’rnak bo’lib kelmoqda.
Xorazmshohlar davlatining Markaziy Osiyoda tutgan o’rnini yoritib berish, taxlil
etish bugungi kunning dolzarb mavzularidan biriga aylangan.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoning Anushtegin -
Xorazmshohlar davridagi iqtisodiy siyosiy ahvolini yoritish va taxlil etish asosiy
maqsad qilib belgilangan. Mazkur maqsadni amalga oshirish o’z navbatida
quydagi vazifalarni belgilab olindi
- Anushtegin – Xorazmshohlar davlatining tashkil topish jarayonini
yoritish, davlatning boshqaruv tizimini taxlil etish,
- Xorazmshohlar davlatining qo’shni davlatlar bilan
munosabatlarni yoritish, - Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy
ahvolini tahlil etish, - Xorazmshohlar davlatining boshqaruv tartibini
tahlil qilish - Xorazmshohlar davlati inqrozi sabablarini tahlil
etish.
Mavzuning òrganilganlik darajasi. Masharipov O. - Xorazm tarixidan
sahifalar, Bun yodov Ziyoning Anushtagin – Xorazmshohlar davlati (1097-1231).
(Ahmad Ashraf va Mahkam Mahmud tarjimasi), Sagdullaev A, B. Eshovning .
O`zbekiston tarixi. 1-qism, Jaloliddin Manguberdi, Bo`riev O, N. T. Toshevning
Jaloliddin Manguberdi, Oydin Tonari Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri, Zi ѐB ev
X.Z. O`zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi,Muhamedov H.
Movarounnahrda davlatchilikning rivojlanishining muammolari ( ВИИ - хИИИ
asrlar), П tveladze Eshov.V. va boshqalar. O`zbekiston sivilizasiyasi: davlatchilik
va huquq tarixidan lavhalar kabi ilmiy adabiyotlardan foydalangan holda
Xorazmshohlar davlati ma'lum darajada yoritib berildi.
4

Mavzuning obyekti va predmeti. Markaziy Osiyoning Anushtegin -
Xorazmshohlar davlati, boshqaruv tizimi, madaniyati, inqrozi, Xorazmshoharning
Qoraxitoylar davlati bilan o’zaro munosabatlari mavzuning predmeti hisoblanadi.
Butun Xorazmshohlar davri tarixi mavzuning obyekti hisoblanadi.
Mavzuning davriy chegarasi . Markaziy Osiyoning Anushtegin -
Xorazmshohlar davridagi iqtisodiy siyosiy tarixi, Xorazmshoharning Qoraxitoylar
davlati bilan o’zaro munosabatlari tarixi. Markaziy Osiyoda Anushtegin -
Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi davridan XI asrdan, uning inqrozigacha
bo’lgan davr XIII asrning birinchi yarmidagi davrlarni o’z ichiga oladi. Xorazm
davlati qadimda, o’rta asrlar va keyingi davrlarda Markaziy Osiyoda bo’lib o’tgan
barcha siyosiy jarayonlarda faol qatnashgan. Ammo, shu davrlar ichida
xorazmshoh - anushteginiylar davri alohida ajralib turadiki, bu davrda Xorazm
nafaqat Markaziy Osiyo balki, butun jahon miqyosida ham muhim rol o’ynovchi
davlatlardan biri bo’lgan desak hech qanday mubolag’a bo’lmaydi. Bu sulolaning
ba’zi hukmdorlari islom tarixida ham katta ta’sir o’tkazgan. Zero, xorazmshoh -
anushteginiylar sulolasiga mashhur sharqshunos olim V.V. Bartold eng yorqin
sulola deb bejiz ta’rif bermagan. Birinchi prezidentimiz Islom Karimov Xorazm
tarixi va uning ahamiyati borasida quyidagi xulosalarini bergan: “O’zbek
davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam aynan Xorazm
vohasida qo’yilgan... Xorazm tarixi o’zbek davlatchiligining asosi, uning qudrati
va qadimiyligining tasdig’idir... Xorazm hamda Xiva tarixi xalqimizning yozuv,
ilm-fan, sanat, madaniyat va manaviyat sohalaridagi yuksalish bosqichlarini o’zida
mujassam etadi... Bugun bolalarimiz maktablarda va oliy o’quv yurtlarida
o’rganadigan algebra, algoritm kabi kashfiyotlarga asos solgan Muhammad Muso
al-Xorazmiy bu go’zal voha nomini dunyoga mashhur etgan. Atlantika ummoni
ortida Amerika qitasi borligini Xristofor Kolumbdan 500 yil avval bashorat etib,
hattoki uning xaritasini chizib qoldirgan buyuk ajdodimiz Abu Rayxon Beruniy
mana shu muqaddas zaminda tug’ilgan” 1
1
Каримов. И.А. Хива шаҳрининг 2500 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги табрик сўз и
5

Kurs ishining amaliy aham i yati. Tadqiqot natijalarida tegishli davr tarixini
o rganishda ma'ruzalar jarayonida va ilmiy ishlarda foydalanish mumkin.ʻ
Kurs ishining strukturasi. Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, to'rtta
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati qismlaridan iborat.
I – BOB. Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi.
1.1. Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi va
Anushteginiylarning davlat tepasiga kelishi
Anushteginlar sulolasi vakillari, sobitqadamlik bilan, uzoqni o’ylab qilingan
diplomatik ustomonlik, mavjud siyosiy shart-sharoitdan kelib chiqqan holda
amalga oshirilgan oqilona faoliyat olib borganlari natijasida ulkan imperiyani
yarata olganlar. Bunda ular, Saljuqiylar sulolasining zaif tomonlaridan ustalik bilan
foydalandilar, Qoraxitoylar, Qoraxoniylar, G’uriylar, Abbosiy xalifalar bilan goh
nozik diplomatik usul, goh kuch ishlatish oqibatida buyuk saltanatga asos soldilar.
Sulola asoschisi Anushtegin, o’g’uzlarning bekduli urug’idan bo’lib, saljuqiy
hukmdor Sulton Malikshoh (1072-1092) saroyida tashtdorlik lavozimidan 1077-
yili Xorazm shihnasi (boshqaruvchisi) lavozimiga tayinlanadi 1
.
Anushtegin (1077-1097) o’z faoliyati davomida Saljuqiylarning ishonchiga
sazovar bo’ldi. Bu ishonch tufayli, uning avlodlari Xorazmda hukmronlik qilishni
qonuniy meros sifatida qabul qilib oldilar. Anushteginlar ma’lum bir davrgacha
vaziyat taqozosi bilan saljuqiylarga xizmatda sadoqat ko’rsatdilar. Chunki XI asr
boshlaridan XII asr o’rtalariga qadar butun Sharqda, musulmon dunyosida
saljuqiylardan qudratli bironta sulola va davlat bo’lgan emas. Hatto xalifalik
poytaxti Bag’dod ham, ular tasarrufida bo’lib, xalifa dunyoviy hokimiyatdan
chetlashtirildi, amalda esa faqat diniy hokimiyatnigina ifodalardi xolos. Saljuqiylar
G’arbda O’rta yer dengizi va Yevropagacha cho’zilgan hududlarni egallab shon-
shavkatda buyuklik darajasiga ko’tarilgan edilar 2
.
Xorazmshoh Anushteginlar sulolasi asoschilarining tarixiy xizmati shunda
1
Жалолиддин Мангуб
ѐрди. Тарихий манбалар. Тошк ѐнт., 1999. 45-б
2
Саидов Ш. Ўрганила
ѐBтган мамлакатлар тарихи (Хоразмшоҳлар ануштакинлар давлатининг юксалиши ва
ҳалокати). Тошк
ѐнт, 2006. 59-б
6

ediki, ular rasman saljuqiylarga qaram bo’lgan holda, amalda bo’lajak mustaqil
Xorazm davlatining poydevorini yaratishga muvaffaq bo’ldilar. Sulola asoschisi
Anushtegindan keyin hokimiyat tepasiga kelgan Qutbiddin Muhammad (1097-
1127) mavjud vaziyatdan ustalik bilan foydalanib, hatto saljuqiylarning eng buyuk
mavqeini xalqaro miqyosda va shuningdek, ichki tomonidan ham
mustahkamlashga xizmat qildi. Saljuqiy hukmdorlarining ishonchiga sazovor
bo’lgan Qutbiddin Muhammad Xorazmshoh amalda mustaqil Xorazm davlatiga
asos soldi. Uning saljuqiylarga qaramligi nomigagina, ya’ni har yili muayyan
o’lpon to’lab turish tarzida bo’lgan. Mazkur hukmdor to’g’risida “Tarixiy
yodgorliklarda Xorazmshohning unvoni” ‘Podsho qutb ad-Dunyo va ad-Din Abu
al-Fath Mu’an Amir al-mo’minin” “Dunyo va din qutbi, g’alabalar otasi,
mo’minlar amiri – xalifaning yordamchisi” so’zlari ham Xorazmshohning obro’i
baland ekanidan shohidlik beradi” deb yozgan Ziyo Bunyodov 1
.
“Qutbiddin Marvda ta’lim olib, yaxshi ma’rifat olgan,
adab va din ilmlarini o’rgangan edi. U har tomonlama iste’dodli odam edi, olimlar
va din arboblari uni yaxshi ko’rishar, u ham ularni izzat-hurmat qilardi.
Fuqarolariga adolatli, ular ham uni yaxshi ko’rib, uning nomini aziz tutar edilar”.
Qutbiddin Muhammad boshlagan xayrli ishlarni, uning o’g’li Al-Malik Abu
Muzaffar Alouddin Jaloliddin Otsiz davom ettirdi. Xorazmshoh Otsiz (1127-1156)
hukmronlik davrini, asosan, ikki bosqichga bo’lish mumkin: 1127—1138—yillar
1138—1156 yillar Agar Xorazmshoh Otsiz hukmronligining birinchi davrida
(1127-1138) Sulton Sanjarga sadoqat bilan xizmat qilgan bo’lsa, hukmronligining
ikkinchi davrida (1138- 1156 y.y) mustaqil Xorazm davlatiga asos soldi.
Xorazmshoh Otsiz har bir qulay vaziyatdan foydalanib, birinchi marta
xorazmshohlar davlatining hududlarini kengaytirish siyosatini boshlab berdi.
Xorazmshoh, Sulton Sanjar farmonini buzib,
saljuqiylarga tobelikda bo’lgan ko’pgina yerlarni bosib oldi. Sulton Sanjar ham
Xorazmshoh Otsizning qudratini tan olishga majbur bo’ldi. Natijada siyosat
1
Машарипов О. - Хоразм тарихидан саҳифалар. Тошкѐнт., 1994. 87-б
7

maydonida kuchli davlat – Xorazmshohlar davlati paydo bo’ldi va
mustahkamlandi. Strategik siyosiy maqsadlarni ko’zlagan Xorazmshoh Otsiz
qo’shni davlatlar bilan samarali diplomatik munosabatlarni o’rnatishga intildi.
V.V. Bartold uning qo’shni davlat hukmdorlariga yozgan maktublarini “SHarqona
diplomatiya namunasi” deb baholagan. Bunday harakatlarning natijasida kuchli,
amalda mustaqil davlatga asos solgan. Bu albatta, Xorazmshoh Jaloliddin
Otsizning o’z davridagi siyosiy vaziyatni chuqur anglagan mohir diplomat siyosiy
arbob bo’lganligidan dalolat beradi. Xorazmshoh Otsiz ham barcha xorazmshohlar
kabi yuksak madaniyatli hukmdor edi. “Alouddin Otsiz otasiga o’xshab, Marvda
yaxshi ma’lumot oldi. Otsiz musulmonlar podshohiga xos islom diniga va ilohiyot
olimlariga homiylik qilishdan tashqari, turli fanlar va san’at ahlini qadrlar, o’zi
ham forscha qasida va ruboiylar yozar, juda ko’p buyuk shoirlarning bayotlarini
yoddan bilardi. U Xorazm aholisiga g’amxo’r, adolatli podshohlik qildi. Fuqarolar
Xorazmshoh Otsizni yaxshi ko’rar, uning zamonida xalq xavf-xatardan mutlaqo
holi, tinchlik va osoyishtalikda, adolatda yashadi. Jaloliddin Otsiz vafot
etgach, o’g’li El-Arslon 1156-yil 22-avgust kuni taxtga chiqdi (1156-1172). U ham
o’z sulolasi an’analarini sodiqlik va sobitqadamlik bilan rivojlantirib, mamlakat
sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi. ElArslon 1167-yilga kelib Balx
va Sabzavor shaharlarini, shuningdek, eng yirik shaharlardan biri bo’lgan
Nishopurni egalladi. Natijada, “Toj ud-Dunyo va ad-Din molik ut-Turk va al-
Ajam” (Ajam va turklar podshosi) nomini oldi. El-Arslon 1172-yil 17-mart kuni
vafot etdi. El-Arslon o’limi oldidan kenja o’g’li Sultonshohni valiahd qilib
tayinladi. Ammo davlat va harbiy ishlarga uning onasi Turkon Xotun qo’lida
bo’lgan. Ammo Alouddin Takash, ya’ni El-Arslonning katta o’g’li Xorazm xalqi
va qo’shinlarining madadi bilan rasman 1172-yil 11-dekabrda Xorazm taxtiga
o’tirdi. Oqibatda saltanatda aka-ukalar o’rtasida toju-taxt uchun yigirma yil davom
etgan o’zaro urushlar boshlandi. Sulton Takash ukasiga kurashish bilan birgalikda,
saltanatni mustahkamlash va sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi.
Takash davrida Dehiston qo’shib olindi. Sultonshoh ancha vaqtgacha Xurosonda
8

hukmdorlik qilib, taxt uchun akasiga qarshi shiddatli kurash olib bordi. SHuni
alohida qayd qilib o’tish kerakki, Sultonshoh ham ancha qobiliyatli va ma’rifatli
hukmdor edi. Ammo, hokimiyatga intilish hissi uning aqlidan ustun keldi.
Uzoq kurashlardan keyin, ya’ni 1188-yil bahoriga kelibgina vositachilar
ishtirokida aka-ukalar o’rtasida sulh tuzilib, Sultonshoh akasi Takash
hukmdorligini tan oldi. Shundan keyingina, 1189-yil 4-iyulda Rodekon (Rodgon)
shahrida Takashning sultonlik taxtiga chiqish marosimi o’tkazildi. Ammo
Sultonshoh buzg’unchilik ishlarini davom ettirib, akasiga qarshi kurashda
g’uriylardan madad so’rab bordi. Biroq, u o’z maqsadiga erisha olmadi. Faqat
1193-yilda Sultonshohning vafoti bu ayovsiz kurashga xotima yasadi. Endi
Xorazmshoh Takash hech qanday xavotirsiz o’z davlatini mustahkamlash va
sarhadlarni kengaytirish siyosatini yanada kuchaytirish imkoniyatiga ega bo’ldi.
1194-yili Marvni qo’shib oldi. Hatto qoraxitoylar yurti Bolasog’ungacha bo’lgan
hududlarni qo’shib olish siyosatini olib bordi.
1194-yil 4-mart kuni Shimoliy Eron hududida bo’lgan jangda
saljuqiylarning so’nggi hukmdori Tug’rul III tor-mor keltirildi va Eron hududlarida
saljuqiylar hukmronligi tugadi, Xamadon va Iroq Ajami (Sharqiy Eron hududlari)
yerlarini bo’ysundirdi. Xalifa An-Nosir (1180-1225) qo’shinlarini bir necha marta
yengib, juda katta hududlarda o’z hukmronligini o’rnatishga muvaffaq bo’ldi.
Takash 1200-yil 3-iyulda SHahriston shahrida vafot etdi. Takash Xorazmshohlar
saltanatining (imperiyasining) asoschisi edi. SHunday ulkan saltanat hukmdori
bo’lishi bilan birgalikda u adolatni yaxshi ko’rardi. «Xorazmshoh Takash o’z
fuqarolariga nisbatan adolatli bo’lgan, odatdan tashqari qobiliyatga ega, buyuk
diplomat va lashkarboshi edi», – deb ma’lumot beriladi tarixiy manbalarda. Sulton
Takash o’z o’g’li Alouddin Muhammadga mustahkam va ulkan saltanatni meros
qilib qoldirdi. Sulton Alouddin Muhammad ham o’z sulolasining ichki va tashqi
siyosat bilan bog’liq an’analarini muvaffaqiyat bilan davom ettirib, saltanat
sarhadlarini yanada kengaytirdi.
Sulton Muhammad davrida (1200-1220) saltanat
9

tarkibiga sharqda Yettisuv, Qoshg’ar, SHimoliy Hindistongacha bo’lgan hududlar,
g’arbda Iroq (xalifalik), Kavkaz yerlarigacha, shimolda Dashti Qipchoq
kengliklaridan, janubda to Hind okeani va Fors ko’rfazigacha bo’lgan hududlar
kirardi. Hatto eng cheka Ummon (Arabiston yarim oroli) yerlarida ham
Muhammad nomiga xutba o’qilardi. Anushteginiylar davrida davlat boshqaruvi
ikki tizimdan: dargoh va devonlar majmuidan iborat bo’lgan. Dargohda hojib,
ulug’ hojib tutgan mavqe yuqori bo’lgan. Hojiblik xizmati xorazmshohlar davrida
ham o’z ahamiyatini saqlab qoldi. Ulug’ hojib hukmdorning eng yaqin kishilaridan
biri hisoblangan. Hojiblarga g’oyatda muhim vazifalar, masalan, maxsus
muzokaralar olib borish va, hatto, vazirlar faoliyatini taftish etish kabilar
topshirilgan. Shuningdek hojib lavozimidagi amaldorga butun bir viloyat noibligi
topshirilgani ham ma’lum. Dargohdagi barcha xo’jalik xizmatlari faoliyatini
boshqarish ustozdorga yuklatilgan. Sulton chaqirganda birinchi hozir bo’ladigan
shaxs ham ustozdor hisoblangan. Oliy farmon olgan ustozdor shunga
ko’ra tegishli xizmatlarga buyruq bergan va uning gapini ikki qilish bo’lmagan. U
dargohning barcha masalalari bilan shug’ullangan va bundan tashqari bosh xazina
mablag’laridan ham istifoda etgan holda nonvoyxona, oshxona, otxona, saroy
xizmatchilarining xarajatlarini qoplar edi. Shuningdek, u ushbu mablag’dan maosh
berish va boshqa xarajatlar uchun ham foydalangan. Nasaviyning yozishicha,
bunda ustozdor ulardan tilxat olgan. Tilxatga vazir, mustavfiy, mushrif, nozirning
muhrlari bosilgan bo’lishi kerak edi. A’yonlar xarajatiga ketgan mablag’ haqidagi
tilxat ariz muhri bilan tasdiqlanishi kerak bo’lgan. Amiri oxur mansabi ham
mas’uliyatli hisoblanib, uncha-muncha kishi bu lavozimga tayinlanmagan. Chunki
uning bo’yniga sultonga tegishli otlar parvarishi yuklatilgan. Otlarning soni esa 30
minggacha bo’lgani ma’lum 1
. Podshohona ovlarni o’rniga qo’yish
tadbirlarini amiri shikor uyushtirgan. Saroydagi muhim xizmatlardan yana biri bu
tashtdordir. Garchi tashtdor yuvinish anjomlarini saqpovchi ma’nosini bersa-da,
1
Буниёдов З. Ануштагин – Хоразмшоҳлар давлати (1097-1231). (Аҳмад Ашраф ва Маҳкам Маҳмуд
таржимаси) Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1998. 47- б
10

ammo aslida bu mansabni egallagan kishi sultonning eng yaqin kishilaridan biriga
aylangan. Hukmdor unga o’zining eng maxfiy fikrlarini ham izhor qilishi mumkin
edi. Yuqorida tilga olganimiz Anushtegin saljuqiy Sulton Malik saroyida xuddi
mana shunday tashtdor mavqeiga erishganda, unga mazkur mansabga viloyatda
mutanosib keluvchi shihnalik, ya’ni Xorazm shihnaligi lavozimi beriladi 1
. Chunki
tashtdor xizmati bilan bog’liq barcha xarajatlar Xorazm viloyatidan tushadigan
soliqlar bilan qoplanardi. Yana bir muhim lavozim bu
qissadordir. U hafta davomida sultonga tushgan arzlar, shikoyatlarni yig’ib, juma
kuni kechasi hukmdorga topshirardi. Keyin esa har bir arzchi yo shikoyatchiga
tegishli javobini berardi. Bu mansabga ham har kim tayinlana berilmasdi. Zero,
hukmdor bilan oddiy xalq o’rtasida aloqa bog’lab, raiyyat ahvoli va zoridan
xabardor qilib turish savobli ishini hamma ham halol bajara olmasligi tabiiy.
Dargohda shuningdek chashnigir — sultonga beriladigan ovqat, ichimliklarni
tekshirib ko’ruvchi, jomador, sultonning kotibi (davatdor), sharobdor, farrosh,
bayroqdor (amiri alam), xos xizmatkorlar boshlig’i (maliki xavas) kabi xizmat va
vazifalar ham bo’lgani ma’lum 2
. Ijroiya ishlarini devonlar (vazirliklar) olib borib,
bu tizim tepasida vazir (bosh vazir) turgan. Vazir ham
hukmdorning eng yaqin kishilaridan, birinchi maslahatchisi sifatida gavdalanadi.
O’z faoliyatida u faqat sulton oldidagina javobgar bo’lgan. Rasmiy tadbirlar, turli
maqsaddagi muzokaralarda hukmdor nomidan ish tutgan. Unga barcha amaldorlar,
noiblar, harbiylar bo’ysungan. Ishdan olish, ishga tayinlash, maosh, nafaqa
tayinlash, xazina va soliq tizimini nazorat etish, mahalliy vazirlar hisobotini olish
kabi qator vazifalar uning vakolatida bo’lgan. Xorazmshohlar davlatida markaziy
boshqarish apparati al-majlis al-faxri deb atalib, uni oliy darajadagi mansabdor
vazir boshqargan. Vazir devon mansabdorlari (asxabul-davovin) boshlig’i ham edi.
Ularga nafaqa (arzak), ish haqi (mavojib) to’lash, soliq boshqarmasini, davlat
hazinasini nazorat qilish ham uning vazifasi hisoblangan. Vazirlik mansabi
1
2
Бўриѐв О.Б., Н.Т.Тош ѐв. Жалолиддин Мангуб ѐрди. Тошк ѐнт. 1999., 97-б
11

davlatda juda katta ehtirom bilan hurmat qilingan. Chunki mamlakatning
moddiy ahvoli, aholining tartib-intizomga rioya etishi, amaldorlarning haqqoniy
xizmat qilishi, qolaversa davlat boshlig’ining siyosiy va ma’naviy mavqei ana shu
vazirning ishbilarmonligi, mamlakatni boshqarish qoidalarini bilishi va unga amal
qilishi, hayot tajribasiga ega bo’lishi bilan bog’liq edi. SHariat qoidalarini yaxshi
biladigan, katta hayot tajribasiga ega bo’lgan, sadoqat bilan xizmat qilaoladigan
shaxslarning vazirlik mansabiga tayinlanganlar. Vazirlarning sadr, dastur yoki
xoja’i buzrug unvonlari bo’lib, ular mansabining belgisi siyoxdon (davlat) va
maxsus matodan to’qilgan salla edi. Vazirlik mansabiga odatda ajdodlari
mansabdor bo’lgan arab yoki fors millatiga mansub bo’lgan shaxs tayinlangan.
Turkiy xalq vakillari bu mansabga tayinlanmagan. Vazir arab yoki fors tilini
bilishi, ma’muiy ishlarga qobiliyatli bo’lishi, saroy axloq-odob qoidalarini bilishi
zarur edi. Vazirlar qabul paytida shohning o’ng tomoniga qo’yilgan mahsus
kursida o’tirgan. Xorazmshohlar davlatida vazir mansabi birinchi marta sulton
Otsiz davrida joriy etilgan. Xorazmshohlar davlati tarixida o’z vazifasini vijdonan
bajargan, mamlakatda sadoqat bilan xizmat qilgan va tarixda yaxshi nom qoldirgan
vazirlar ko’p bo’lib, ulardan eng mashhuri sulton Takash hukmronligi davrida
vazirlik qilgan Nizomalmulk Shams-ad-din Mas’ud ibn Ali ad-Xaraviy edi. Uning
davrida Marv, Urganch kabi shaharlarda machit, madrasa va qo’lyozmalar
saqlanadigan joy qurdirganligi tarixda ma’lum.
Mo’g’ullar bosqinchiligi arafasida shoh Alovuddin Muhammad vazirlik
mansabini bekor qilib, uning o’rniga oltita vakildorlardan iborat kengash tuzgan
edi. Bu Xorazmshohlar davrining oxirlarida tuzilgan davlat kengashi bo’lib,
muhokama etilgan har bir masala yakdillik bilan qabul qilinishi va qarorda
kengash a’zolari hammasining imzosi bo’lishi kerak edi. Devonlarning faoliyati
saljuqiylar zamonasidagi tizimdan deyarli farqlanmagan. Insho yoki tug’ro devoni
rasmiy hujjatlar, yozishmalarni tuzish bilan shug’ullangan. Moliya ishlari bilan
istifo devoni, davlat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy masalalar,
chunonchi, qo’shinni qurol-aslaha bilan ta’minlash, qo’shin qismlari shaxsiy
12

tarkibini nazorat qilish, harbiylarga ajratilgan yer-suv nazorati, harbiy ko’riklar
o’tkazish kabilar bilan devoni arz yo jaysh shug’ullangan. Yana bir devon bo’lib u
devoni xos deyilgan. Haqiqatan ham bu maxsus devon hisoblanib, hukmdor
sulolaga tegishli yer-suv, mol-mulk, sulton mamluklariga maosh berish vazifalari
bilan mashg’ul bo’lgan. Davlat musulmon olamida qabul qilingan qonun
chiqaruvchi-dargoh hamda ijroiya-devonlar tizimida boshqarilgan, davlat boshlig’i
sulton hokimiyatining huquqlari hech bir qonun-qoida bilan chegaralanmagan edi.
Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan
iborat kuchli harbiy aslzoda guruhlar, mustavfiy (daftardor hisobchilar), qozilar,
sadrlar va boshqa ko’plab saroy mansablaridan iborat ulkan arkoni davlat doirasi
qurshab turar edi. Vakildorlar Davlat kengashi tuzilishiga sabab ko’chmanchi
mo’g’ullar hujumi xavfining kuchayganligida edi. Lekin mo’g’ullar xujumi
xavfiga qarshi vakillar kengashi birorta jiddiy qaror qabul qilganligi yoki chora-
tadbir ishlab chiqqanligi haqida ma’lumotlar yo’q. Mamlakatdagi oliy
mansablardan yana biri- bu viloyatlar va nohiyalar vazirlari edi. Bu mansab faqat
Xorazmshohlar davlatida bo’lgan. Bunday vazirlar odatda siyosiy jihatdan muhim
hisoblangan viloyatlarga, shaharlarga va nohiyalarga tayinlanib, ular shohning
maxsus topshiriqlarini bajarganlar. Oxirgi Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi ha
bir shaharga vazir tayinlangani tarixdan ma’lum. Xorazmshohlar davlati markaziy
boshqarish apparatida siyosiy ahamiyati jihatidan uchinchi o’rinda turadigan
mansab-buyuk hojib mansabi edi. Odatda bu mansabga turk urug’-qabila
zadogonlari vakillaridan tayinlangan.
Hojiblar shohning shaxsiy xizmatida bo’lib, saroy tantanalari tartibini
nazorat qilishgan, shaxsan shohga aloqador masalalar yuzasidan unga axborot
berib turgan, uning maxsus topshiriqlarini bajargan va unga doimiy hamrohlik
qilgan. Shoh ixtiyoridagi maxsus topshiriqlarni bajaruvchi hojiblar ustidan nazorat
ishlarini amalga oshirish kotib-al-kabir (buyuk xojib) ga yuklatilgan. Masalan,
Xorazm shohlaridan Nizom-al-Mupini o’zboshimchaligi, xazina mulkini talon-
taroj qilayotganini tekshirish va aniqlash uchun yuborgan. Hojib Erboz vazirot
13

devoni daftarlarini, mol-mulk ro’yhatini (jaroidni), arxivni (mahzan), kotiblarni va
moddiy tassarrufining faoliyatini tekshirish vakolatini olgan edi. Sulton Jaloliddin
Manguberdi Hojib-al-xos Xonberdini qo’zg’olonchilar boshlig’i Bandar, Hojib al-
xosa Badriddin Tutakchi Sulton Jaloliddin nomidan ismoiliylar bilan muzokaralar
olib borish uchun yuborgan.
Xorazm davlatida Hojiblar sulton-shohlarning maxsus topshiriqlarini
bajargan va hattoki uning nomidan qo’shni davlatlar hukmdorlari bilan
muzokaralar olib borgan hamda elchilik vazifasini o’tagan. Hattoki xalifa
muntaqsir elchisini qabul qilgan. Yuqorida ko’rib o’tilgan davlatning asosiy
amaldorlaridan tashqari shoh saroyida turli mayda vazifalarni bajaruvchi
mansabdorlar ham bo’lgan: Ustozdir – shoh saroyidagi barcha xo’jalik
yumushlariga boshchilik qilgan. Otxona, nonvoyxona, oshxona va saroy
yugurdaklari uning ixtiyorida edi. Ustozdir saroy sarfiyot xizmatlariga haq to’lash
uchun xazina hisobidan xarajat qila olar edi. Keyingi saroy mansabdorlari qatoriga
Amir-oxur shoxning otboqari, amir-shikorovchilik ishlarini tashkil qiluvchi,
toshdor – shoxning shaxsiy hammomini boshqaruvchi, tarobdor shoxni shaxsiy
mirzasi, amir-al-alam-tug’dor va boshqa amaldorlar ham mavjud edi.
Xorazmshohlar qo’shini o’z zamonasi uchun g’oyatda kuchli hisoblanar va o’z
davrining eng yaxshi qurollari bilan jihozlangan edi. Bu qo’shinlarda odatdagi
qurollardan tashqari qamal mashinalari ham bo’lgan. Bular orasida harakatchan
minorlar, taranlar, hujum narvonlari ajralib turgan. Z. M. Buniyotov bular Takash
yorlig’iga ko’ra «olovdan dahshatliroq, shamoldan ko’ra tezroq» deydi.
Xorazm yaxshi tayyorgarlik
ko’rgan doimiy armiyaga ega edi. Doimiy armiya asosan turklardan tuzilgan
bo’lib, qo’shin bo’linmalar qabilachilik asosida tuzilgan edi. 1195-yilgi harbiy
reestrga ko’ra Xorazmshohlar 170 mingdan ziyod doimiy armiyaga ega edi. Ba’zi
tarixiy ma’lumotlarda Xorazmda 400 mingli armiya borligi qayd etilgan 1
.
Xorazmshoxlarning shuningdek qullardan tuzilgan shaxsiy gvardiyasi (xaras) ham
1
Муҳамѐдов Ҳ. Мовароуннаҳрда давлатчиликнинг ривожланишининг муаммолари (VII-XIII асрлар). Тарих
фан. док. Дисс. Т., 2001. 17-b
14

bor edi. Xaras ko’proq savdo karvonlarini kuzatib borgan. Qo’shinlarning bosh
boshqarmasi devon-aljoyish bo’lib, uni shoh tayinlaydigan sohib – al-joyish
(devon)- mohib devon al-ard boshqargan. Ba’zi manbalarda umum harbiy
boshqaruv organi divan-i arz dar jumlai- mamolik deb ataladi. (Rashid-ad-din
Vadvad to’plamida). Devon-al-joyish hrbiylarga berilgan iqta ishlarini, hamma
unvondagi harbiylarga maosh va boshqa to’lovlarni, qo’shinlarni va ularning
qurollanishi ro’yxatga olish, xamma jangchilarga maoshni (arzaq) o’z vaqtida
to’lanishini, ularning barcha zarur anjomlar bilan ta’minlanishini tekshirib turgan.
Buyuk viloyatlarda mahalliy harbiy boshqarmalar ham tuzilgan.
Xorazmshohlar armiyasidagi eng muhim mansablardan ikkinchisi harbiy
nazoratchilar edi. U ham sohib-al-divon al-joyish nazorati ostida ish olib borar edi.
Armiya qo’mondonlari qayd yoki muqaddam deb atalib, eng ish bilarmon, epchil
amirlar (lashkarboshilar) bu mansabga tayinlangan. Ba’zi hollarda viloyat
hokimlari ayni bir vaqtning o’zida mahalliy qo’shinlarga ham qo’mondonlik
qilgan. Viloyat qo’shinlari qo’mondoni ham sohib-al-joyish unvoniga ega edi.
Yangi viloyatlarni bosib olgandan so’ng, shu hudud yerlari
amirlarga iqta tarzida in’om qilingan va eng katta xizmat ko’rsatgan amirlarga
amir-ul-umaro unvoni berilib, shu hududiga amirlar oqsoqoli etib tayinlangan. 10
mingacha otliq askarlar qo’mondoni molik deb atalgan. Ularning ba’zilariga
jangda jonbozlik ko’rsatgani uchun xon unvoni berilar edi. Xorazmshohlar
armiyasida aloqachilar, razvedkachilar bo’lib, ularni go’vushlar va josuzlar deb
atashgan. Josuzlar g’animning qo’shinlavri holati, uning harakati va maqsadlari
haqida ma’lumotlar to’planganlar. Armiyada diniy ishlarga qozi-yixasham yoki
qozi-al-askar rahbarlik qilgan. Xorazm qo’shinlari yaxshi qurollangan bo’lib,
odatdagi qilich, nayza, kamon kabi qurollardan tashqari manjaliq (katapul`t) tosh
otar kabi hujumda ishlatiladigan narvonlari, to’sinlardan ham keng foydalanganlar.
Xorazmshohlar istehkomlar va qat’alar qurishga katta
e’tibor berganlar. Xorazmda har tomonlama baland va mustahkam qurilgan Ilal,
15

Xo’rondiz, Qohri, Ardaxn kabi qal’alar bo’lganligi haqida tarixiy ma’lumotlar
saqlanib qolgan. Qal’alardagi jangchilarga mustahfizlar qo’mondonlik qilgan.
1.2 Davlatning yuksak taraqqiyotga erishishi va ijtimoiy –
iqtisodiy hayoti
Butun о ’rta asr turkiy-islom davlatlarida davlat xazinasidan
foydalanmaganlar, ya’ni xalq raiyat hisoblanardi. Raiyatning vazifasi yuqoridan
berilgan buyruqlarni s о ’zsiz bajarish va soliq t о ’lashdan iborat edi. Aslida islom
dinida huquqiy jihatdan “barcha musulmonlar tengdir”. Biroq, shunga m, tarixiy va
ijtimoiy shart-sharoit taqozosi bilan shakllangan tushunchalarga muvofiq, raiyat
diniy y о ’l-y о ’riqlarga rioya qilish bilan bir qatorda, davlat mansabdorlariga itoat
etishi lozim edi. Hukmdor esa, о ’z navbatida, raiyatning hayotini, mol-mulkini va
or-nomusini himoya etish, uni muayyan bir farovonlikka erishtirish uchun mas’ul
b о ’lgan. Xorazm sultoni Takishning ba’zi farmonlarida raiyatga nisbatan adolatli
b о ’lish, dehqonlarning manfaatlarini himoya qilish va soliq olishda qonunlarga
rioya etish t о ’g’risida amr etilgan 1
.
Jaloliddin Xorazmshoh ham qiyin ahvolga tushib qolgan dehqonlarni
soliqlardan ozod qilish t о ’g’risida farmon bergan. Jumladan, Takishning munshiysi
(shaxsiy kotibi) Muhammad Bog’dodiy “At-tasviri ila-t-tarassul” (“Muhim
nomalar bitish y о ’l y о ’riqlari”) asarida о ’sha davrdagi ahvolni tasvirlaydi va
Xorazmshoh Takishning Sirdaryo viloyati noibi Jaidga topshirig’ini keltiradi 2
.
Unda shoh noibiga aholining turli tabaqalari bilan munosabatlarni quyidagicha
о ’rnatishni buyuradi: 1. Sayidlar (Muhammad avlodidan) kamchilik
k о ’rmasligi, ularning eg’tiyoji va tabbarukligi darajasidan kelib chiqqan holda
taminlanishlari lozim; 2. Imom va ulamolar shariatdan kelib
chiqilgan holda sovg’a-salom va turli imtiyozlarga sazovor etilishlari lozim;
3. Qozi va boshqaruvchilar qonunga rioya
etib, adolatni talab qilishlari kerak; 4. S о ’fiy va ularga yaqin kishilar shunday
1
Shamshiddinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. 1- kitob. Toshkent., 2010., 206-b
2
Ртвѐладз ѐ Эшов.В. ва бошқалар. Ўзб ѐкистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар.
Тошк
ѐнт, “Адолат”, 2001., 51- b
16

ta’min etilsinlarkim, toki ular yengilmas davlatimiz uchun bemalol duo о ’qisinlar;
5. Obr о ’li oqsoqollarga g’amx о ’rlik qilib turish
kerak; 6. Noibga b о ’ysunuvchi amaldor va sarkardalarga
qat’iy boshchilik qilish, aholini talamasliklari uchun haqini о ’z vaqtida berib turish
zarur; 7. Xudoga ishonuvchilarni q о ’llab-quvvatlash va
ularga aholining xulqini kuzatib yurishni topshirish lozim. Siyosiy huquq jihatidan
bir-biridan farqsiz b о ’lgan keng omma ichida iqtisodiy va ijtimoiy holatiga k о ’ra
bir-biridan farq qiladigan k о ’p tabaqalar bor. Eng avvalo, badavlat tabaqalar sinfi
mavjud b о ’lgan. Ichki va tashqi savdoda katta rol о ’ynaydigan bu toifaga hukmron
sulola mansublari va davlat amaldorlari mablag’ berib turgan. Bu toifaga mansub
kishilar badavlat, hashamatli hayot kechirsa-da, d о ’stlari yordamida katta obr о ’
qozongan b о ’lsa-da, davlat rasmiy rasm-rusumlariga qatnasha olmasdilar.
О ’rta hol va mayda savdogarlar, hunarmandchilikning turli
sohalariga sarmoya solgan badavlat yoki о ’rta hol toifa, mayda d о ’kondorlar,
mehnati orqasidan kun k о ’ruvchi hunarmandlar alohida-alohida sexlar tarzida
uyushgan edilar. Katta shaharlarda ishsizlar va turli-tuman qalang’i-
qasang’ilarning katta guruhi mavjud b о ’lgan. Ularni shahar mirshablari qattiq
nazorat ostida tutgan. Biroq, shunga qaramay, ular alohida bir uyushma b о ’lganligi
uchun ham fursat topdi deguncha g’avg’olar chiqarishi mumkin edi. XII asrda bu
toifa Hirotda “zuxd” (rindlar), Tus va Xurosonda esa “ayyoron” deb atalgan 1
.
Qishloqlarda dehqonlar yashagan. Ildizi о ’tmishiga borib taqaladigan feodal
turmush hukm surgan Xorazm va Eronda harbiy iqto usuli muvaffaqiyat keltirgan
edi. Shunga k о ’ra, qishloq aholisining turmush darajasi ancha yuqori b о ’lgan.
Davlat mansabdorlari ham, iqto egalari ham sug’orish
ishini yaxshilash, dehqonchilikka mablag’ sarflash y о ’li bilan qishloq
iqtisodiyotini k о ’tarishga xizmat qilganlar. Saljuqiylar davlatining oxirgi sultoni
Sanjar (1118-1157) hukmronlik qilgan s о ’nggi yillarda g’alabasiz yakunlangan
urushlar, о ’g’uzlarning isyoni Xuroson shahar va qishloqlarining turmush darajasi
1
Нуржонов К. Хоразм тарихидан лавҳалар. Урганч.: Мураббий, 1992., 63- b
17

pasayishiga sababchi b о ’ldi. Xorazmshohlar q о ’liga о ’tgan vaqtda bu о ’lka ilgarigi
boyliklaridan mahrum b о ’lgan edi. Qishloqlarda bir qarich ham yeri b о ’lmaganlar
k о ’pchilik edi. Ayni chog’da katta yerlarga va sarmoyaga ega b о ’lgan dehqonlar
sinfi mavjud b о ’lib, ular qishloq zodagonlari toifasiga mansub edilar. Bu sinf va
toifalardan tashqari, k о ’chmanchi qabilalar ham mavjud b о ’lgan. Ular davlat
xavfsizlik xizmati va mansabdorlari uchun bir tashvish orttirgan toifa edi.
K о ’chmanchilar chorvachilik orqasidan kun k о ’rishardi. Bu
qabilalarning ehtiyoji uchun о ’tloq va yaylovlarni ta’minlash, ular yuradigan
y о ’llar ustida joylashgan qishloq va ovullarni k о ’chmanchilarning bosqinidan
himoya qilish – davlat xavfsizlik xizmatining vazifalaridan edi. Qabila va
urug’larning davlatga nisbatan huquqiy holati turlicha edi. Saljuqiylar davrida
turkman, Xorazmshohlar vaqtida esa qangli-qipchoq urug’lari hukmron sulolaga
yaqin b о ’lganliklari uchun ayrim imtiyozlarga ega b о ’lganlar. Armiyaning bir
qismi shu urug’lardan tashkil topgandi. Bu urug’lar harbiy vazifalarda xizmat
qilganliklari uchun ayrim soliqlardan ozod qilingan.
Harbiy xizmatga jalb etilmagan boshqa urug’lar esa
raiyatga mansub b о ’lganlar. Xorazmshohlar davrining ijtimoiy va siyosiy tarixini
bilish uchun diniy hayotning ahvolini, mazhab tortishuvlarini, tariqatlarning о ’rnini
umumiy y о ’sinda b о ’lsa ham yoritish lozim. Fotimiylar xalifaligi barpo etilgach,
ular sunniy mazhabidagi abbosiylar xalifaligiga qarshi Eron va Afg’onistonda
diniy tashviqot boshlangan edi. Biroq bunga saljuqiylar davrida barham berildi.
Hasan Sabboh barpo etgan ismoiliylar mazhabi esa, saljuq sultonlarining sayi
harakatiga qaramay, mamlakatning har tomoniga yoyildi. Bu tashkilotning markazi
Alamutda b о ’lib, boshqa qal’alarda ham yashirin faoliyat k о ’rsatar edilar. Bu
harakat mudhish usullari bilan umumiy bir q о ’rquv yuzaga keltirgan edi.
Saljuqiylar о ’zlaridan oldin о ’tgan somoniylar va g’aznaviylar olib borgan
sunniylik siyosatini davom ettirdilar. U zamonlarda xanafiylik, undan keyin
shofiylik eng keng yoyilgan mazhablardan edi. Shia oqimi faqat Qum, Koshon,
Sabzavor, Turshiz, Rayda yoyildi. Forsda esa ayrim yashirin botiniy guruhlar
18

b о ’lgan. Eng shiddatli kurash
xanafiylar va shofiylar о ’rtasida kechayotgandi. Hatto ba’zi joylarda madrasalar va
kutubxonalarga о ’t q о ’yilgan, о ’lim bilan natijalangan hodisalar yuz bergan edi.
Binobarin, saljuqiylar Xorazmshohlarga diniy jihatdan b о ’linib ketgan bir jamiyat
meros qoldirdilar. Xorazmshohlar xanafiylar va shofiylar kabi ikkita katta sunniy
mazhabni muhofaza qilishni о ’z diniy siyosatining asosi qilib oldilar. Ular siyosiy
maqsadlariga muvofiq ravishda, shialar va ismoiliylarni y о ’q qilishga harakat
qildilar. Saljuqiylar va ulardan oldin о ’tgan sulolalar davrida b о ’lgani singari,
Xorazmshohlar davrida hamsaidlar (Muhammad payg’ambarning nevarasi,
Hasandan tarqalgan deb e’tirof etilgan) imperiyaning barcha о ’lkalarida imtiyozli
bir sinf b о ’lgan. Ular mudarris, voiz, imom va kotiblar boshchiligida afkor
ommaga ta’siri kuchli b о ’lgan bir diniy toifani vujudga keltirgan edilar. Alouddin
Muhammadning abbosiy xalifa Nosirga qarshi yuritgan siyosati muvaffaqiyat
qozonmaganining sababi ham ommaga y о ’l-y о ’riq k о ’rsatib turgan mana shu
toifaning ta’siri kuchli b о ’lganidir.
Xorazmshohlar davlatining barpo b о ’lish va ravnaq topish davri b о ’lgan XII
asrda sha’riy xizmat bilan mashg’ul b о ’lgan bu toifadan tashqari, tamoman ruhiy
mohiyatga ega b о ’lgan yangi bir ijtimoiy guruh maydonga chiqdi. Keyingi
davrlarda tarixiy roli yanada kuchaygan bu yangi quvvat - buyuk s о ’fiylar vujudga
keltirgan tariqatlardan iborat edi. Oldingi s о ’fiylar tarkidunyo qilib, atrofiga ikki-
uch kishini t о ’plab, о ’z- о ’zicha, uzlatda hayot kechirgan. Yangi s о ’fiylar esa
muhim markazlarda ulkan xonaqohlar qurib, darveshlari bilan jamoa b о ’lib yashay
boshladilar. Ular ommaga katta ta’sir о ’tkazardilar. S о ’fiylarning xonaqohlarida
masjid, kutubxona, hammom kabi maskanlar b о ’lgan, ommaga ovqat tortilib
turgan. Xonaqohni barpo etgan ustoz s о ’fiy vafot etsa, uning ishini shogirdi -
xalifasi davom ettirgan. Maqbarani ham о ’z ichiga olgan xonaqoh, tashkilotning
markazi va muqaddas dargohga aylanardi. Buyuk s о ’fiylarning majlislarida odam
tirband b о ’lib ketgan. Bu majlislarga yopinchiq yopingan ayollar ham qatnashgan.
Karomatlari tildan-tilga k о ’chgan ulug’ s о ’fiylar atrofiga turli ijtimoiy sinflarga
19

mansub yuzlarcha, minglarcha murid t о ’play olgan.
Turli yerlarga yoyilib, tashkilot b о ’lib yoyila boshlagan
tariqatlar esa yanada kengroq miqyos kasb etdi. Hukmdor yoki yuksak martabali
ayonlarning biron-bir s о ’fiyga yoki tariqatga mayl bildirishi esa ularning obr о ’sini
juda oshirardi. Xorazmda XII asrning oxirlarida Shayx Najmiddin Kubro katta
shuhrat qozondi. Mavlono Jaloliddin Rumiyning otasi Bahouddin Valad ham uning
shogirdlaridan b о ’lgan. Kubroning shogirdlari orasidan juda k о ’p atoqli shayxlar
chiqqan. Kubro о ’zining juda yaxshi k о ’rgan shogirdi Majididdin Bog’dodiy
Sulton Alouddin Muhammad tomonidan о ’ldirilganida hukmdorni ochiqdan-ochiq
qoralagan. Mag’rur sultonning shayxga qarshi hech qanday chora k о ’rmagani
Turkon Xotun va ayonlari, shuningdek, omma ham shayx tarafdori b о ’lganining
dalolatidir. XII asrda Sayxun daryosi b о ’ylaridagi dashtlarda yashagan
k о ’chmanchi turkiy urug’larning islomni qabul qilishlarida va ular orasida bir
tariqatni barpo etishda Ahmad Yassaviy katta rol о ’ynadi. Yassaviy va uning
shogirdlarining Xorazm va dashtlardagi turkiy urug’larga ta’siri yuz yillarcha
davom etdi. Bu ta’sir naqshbandiylik va bektoshiylik kabi tariqatlarning kelib
chiqishi va yoyilishiga sabab b о ’ldi. Shunday qilib, Yassaviya tariqati Turkiyaga
qadar ch о ’zilgan ulkan hududda ijtimoiy va diniy hodisalarga sabab b о ’ldi.
Ahmad Yassaviy va uning izdoshlari turkiychani tariqat tili
sifatida qabul qilib, tasavvuf adabiyotining rivojlanishida ham katta rol о ’ynadilar.
Muhammad Xorazmshoh 1212-yilda Movaraounnahrni s о ’nggi vakili q о ’lidan
tortib oldi va shu bilan qoraxoniylar hukmronligi bu yerda butunlay barham topdi 1
.
Bu davrda Movarounnahr viloyatlari turli feodal xonadonlari tomonidan idora
qilinar edi. Mehnatkash aholi qoraxitoylar xazinasiga yuboriladigan turli soliqlarni
t о ’lashga va mahalliy hukmdorlarning cheksiz talonchiliklariga duchor edi. Buning
ustiga t о ’xtovsiz urushlar mamlakat iqtisodiyotini izdan chiqarar edi. Qoraxoniylar
hukmronligi qulagach, Buxoro viloyatida diniy va ma’muriy hokimiyat “Sadri
jahon” unvoni bilan mashhur b о ’lgan badavlat xonadonga mansub ruhoniy
1
Сагдуллаѐв А., Б.Эшов. Ўзб ѐкистон тарихи. 1-қисм. Т.: Унив ѐрсит ѐт, 1999. , 217-b
20

sadrlarning q о ’liga о ’tdi. Buxoro va uning atrofidagi katta yer maydonlari, masjid,
madrasalar va xonaqohlarning vaqf mulklari, Buxorodagi d о ’kon, karvonsaroy,
hammom va tegirmonlar, ularning tasarrufida b о ’lgan. Shahar atroflari va
hunarmandlari k о ’p jihatdan sadrlarga qaram edi.
Mamlakatlararo karvon savdosida ham sadrlar faol ishtirok qilganlar.
Ma’lumotlarga k о ’ra, ularning yillik daromadi yuz ming dinorga teng b о ’lgan.
Buxoro sadri Muhammad ibn Abdulaziz raiyat orasida о ’z ta’sirini kuchaytirish
maqsadida huzurida 600 nafar faqiq (huquqshunos)ni tutib turar edi. Biroq uning
mehnatkash aholiga nisbatan g’oyat shafqatsizligi tufayli “Sadri jahon” unvoni
qishloq о ’rtasida “Sadri jahannam” laqabiga aylandi. Abdulaziz ibn Umarning
avlodlari Buxoroda 1207-yilgacha mustaqil hukmronlik qildilar. Xalq о ’rtasida
norozilik kuchayib, 1206-yilda Buxoro shahrida hunarmandlar q о ’zg’olon
k о ’taradilar. Q о ’zg’olonchilar sadrlar mol-mulkini musodara qilib, о ’zini oilasi
bilan shahardan badarg’a qildilar. Sadr о ’z homiysi qoraxitoy gurxoni panohiga
najot istab boradi. Movarounnahrda hukmronlik qilib kelgan qoraxitoy
gurxonlariga qarshi yurishga bahona izlab turgan Muhammad Xorazmshoh
Buxorodagi voqealardan xabar topgach, fursatdan foydalanib, tezda
q о ’zg’olonchilar ustiga yurish qiladi.
Q о ’zg’olon bostirilgach, Buxoro Xorazmshohlar davlatiga q о ’shib
olinadi va s о ’nggi sadri jahon mansabidan mahrum qilinadi. Xorazmshohlar
davrida Turkistonning tashqi siyosiy - diplomatik aloqalari t о ’g’risida о ’sha zamon
tarixchilari qoldirgan guvohliklarga k о ’ra, rus podshohi Vladimir (978-1015)
Xorazmshohlar hukmdoriga о ’z elchilarini yuborib, islom dinini qabul qilish
borasidagi niyatini bildiradi va shunga k о ’ra Xorazmshoh ruslar о ’lkasiga
imomlardan birini yuborib musulmonchilik qonun-qoidalarini о ’rgatishda ruslarga
yordam berishni tayinlaydi. Agarda Vladimir davrida Rus davlatining rasman
xristianlikni (988 yili) qabul qilgani nazarda tutilsa shunday xulosa qilish
mumkinki, jamiyat hayotida katta ahamiyat kasb etuvchi bu jarayonga, ya’ni
ma’jusiylikdan yakka xudolikka о ’tishga о ’ta jiddiy ravishdatayyorgarlik
21

k о ’rilgan. Shu bilan birga musulmon dinini qabul qilish masalasi ham kun tartibida
turgan. Zero, bu dinga kirish musulmon olamiga kirish, uning imkoniyatlaridan,
masalan, harbiy kuchidan Vizantiya “kofir” lariga qarshi kurashda foydalanish
y о ’lini ochib beradi. Turkiston esa о ’sha vaqtlarda musulmon
dunyosining eng qudratli va keng imkoniyatli mamlakatlaridan biri sifatida Rus
davlati podsholari uchun о ’z ichki va tashqi siyosatlarini amalga oshirishda katta
q о ’rg’on b о ’lishi muqarrar edi. Movarounnahr aholisining qoraxitoylar zulmi
asoratidan ozod b о ’lib, Xorazm davlatiga birlashishi, shubhasiz, ijobiy tarixiy
voqea edi. Ammo, Xorazmshohning harbiy yurishlari, soliq siyosatidagi beboshlik,
amir va ma’murlarning zulmi, majburiy ishlab berishlar mamlakat fuqarolarining
moddiy ahvolini og’irlashtirdi. Natijada 1210-yilda О ’trorda, 1212-yilda
Samarqandda q о ’zg’olon k о ’tarildi. Ikkala q о ’zg’olon ham shafqatsizlik bilan
bostiriladi. Juvayniyning yozishicha, о ’sha kunlarda Samarqandda 10 ming kishi
о ’ldirilgan. Q о ’zg’olon bostirilgach, Xorazmshoh
Movarounnahr viloyatlaridagi qoraxoniy noiblarining barchasini qatl qilishga
buyuradi. Shu bilan Movarounnahrda qoraxoniylar sulolasi hukmronligi tugatildi.
О ’zgand hamda Samarqand shaharlarida Muhammad Xorazmshoh nomi bilan
tangalar zarb etildi. Biroq Xorazm davlatida sinfiy kurash va viloyat
hukmdorlarining isyonlari davom etaverdi, lashkarboshilar orasida va saroyda
fitnalar kuchaydi. Bunday vaziyatda sharqning tashqi k о ’rinishidan kuchli
tugallangan bu buyuk davlati k о ’p yashamadi. Chingizxon boshliq m о ’g’ullarning
hujumiga bardosh bera olmay, Xorazm davlati tez fursatda barham topdi.
Xususan, Saljuqiy hukmdorlardan
Malikshoh (1071-1092) davrida katta obr о ’ga erishgan harbiy lashkarboshi
Anushtaginning Xorazm hukmdori etib tayinlanishi (1077-1097) hamda k о ’p
о ’tmay uning Xorazmshoh unvoniga sazovor b о ’lishi - bu Xorazmning
mustaqillikka erishishida jiddiy qadam b о ’lgan edi 1
. 1097-yilda Xorazm hokimi
b о ’lgan va Xorazmshoh unvonini olgan Qutbiddin Muhammad (1097-1127) о ’lka
1
Сагдуллаѐв А., Б.Эшов. Ўзб ѐкистон тарихи. 1-қисм. Т.: Унив ѐрсит ѐт, 1999., 221- б
22

mustaqilligini ta’minlashda muhim rol о ’ynagan. Qutbiddin Muhammad ham
saljuqiylar hukmronligini tan olgan holda Xorazmni idora qildi. Biroq shunga
qaramay, о ’lkaning har tomonlama rivojlanishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
yuksalishi uchun ham muhim imkoniyatlar topa bildi. Zero, Xorazmning j о ’g’rofiy
qulayligi, iqlim sharoiti, Buyuk ipak y о ’li chorrahasida joylashganligi – bular
о ’lkaning tez yuksalib borishiga imkon tug’dirdi. Xorazm
mustaqilligini ta’minlash, uning sarhadlarini kengaytirishda Qutbiddin
Muhammadning о ’g’li Jaloliddin Otsiz (1127-1156) roli alohidadir. Negaki, u
qoraxoniylar kuchsizligidan va saljuqiylar zaifligidan foydalanib, о ’z qudratini
yuksaltira bordi. Uning 1141-yilda oltin tangalar zarb ettirib, muomalaga
chiqarishi ham Xorazm mustaqilligining muhim belgisi b о ’lgan. U qoraxitoylar
bilan kelishib, ularga har yili 30 ming dirham miqdorida t о ’lov t о ’lash sharti bilan
(oltin yoki qoramollar bilan) amalda о ’z davlatining ichki mustaqilligini
ta’minlaydi. Xorazmning mustaqil davlat sifatidagi ravnaqi, hududlarining
benihoya kengayib borishida Alouddin Takishning о ’rni va roli katta b о ’lgan.
Uning hukmronligi davrida (1172-1200) Xorazm vohasida katta ijobiy о ’zgarishlar
yuz berdi. Yangidan qad rostlangan о ’nlab shaharlarning obodonlashuvidan
tashqari, ularning savdo-sotiq, hunarmandchilik, karvon savdosi bobidagi dovrug’i
yanada ortdi. Qishloq x о ’jaligi, ziroatchilik tarmoqlari rivojlandi, k о ’plab kanallar,
suv inshootlari barpo etildi. Bunday tarzdagi ijobiy jarayonlar Alouddin
Muhammad Xorazmshoh (1200-1220) davrida ham davom ettirildi.
Ayni zamonda о ’ziga xos markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi
tizimi vujudga keltirilib, takomillashtirilib borildi. Bu esa mamlakatning ijtimoiy-
siyosiy hayotini mustahkamlash, uning ichki taraqqiyotini ta’minlash hamda izchil
tashqi siyosat olib borishda muhim ahamiyatga ega b о ’ldi. Mamlakat
chegarasidagi davlatga qarashli b о ’lgan yerlar xos yerlar hisoblangan. Ular devon
al-xoss tomonidan boshqarilgan. Qadimiy manbalarda sultonlar, shohlar, xonlarga
tegishli mulklar amlok al-xos, harakatdagi mulklar asbob al-xos, barcha mol-
mulklar esa amlok va asbob al-xos deb yuritilgan. Tarix va topografiya olimlari
23

Xorazmshohlar davlati tarkibiga kiruvchi bir qancha shaharlarni (masalan, Buxoro,
Samarqand, Marv, Niso va boshqalar) yozma manbalar, arxeologik va etnografik
tadqiqotlar asosida qiyosiy о ’rganib, asosli xulosalarga kelganlar.
Arxeologlar turli hunarmandchilik ustaxonalarini, butun mahallalarni, ayrim
binolarni, k о ’hna shahar devorlarini va boshqa joylarni qidirib topib, shaharlar
tarixini va shahar hunarmandchiligini о ’rganish uchun yetarli manbalarni
t о ’pladilar. Ayniqsa, Yoqut Hamaviyning “Mu’jamal al-buldon” (“Mamlakatlar
qomusi”) asarida О ’rta Osiyo, xususan, Xorazm tarixi va madaniyatiga oid qator
ma’lumotlarni uchratish mumkin. Asarda Xorazm vohasiga tegishli geografik
ma’lumotlar alohida diqqatga sazovor b о ’lib, ular Xorazmning shahar va
qishloqlari nomlari, ularning geografik о ’rni, iqlimi, suvlari haqida hikoya qiladi.
Shuningdek, Hamaviy Xorazm haqida, “Xorazm bu bir muayyan shaharning nomi
emas, balki nohiya ( о ’lka) nomidir” deb yozadi. Olim Xorazmga 1219-20 yili
borganligini, о ’lka juda obod, binolari k о ’p va qishloqlari bir-biriga yaqinligini
aytadi va “ ... qishloqlari serdaraxt b о ’lishiga qaramay, u yerda imoratsiz joyni
k о ’rmaysiz, daraxtlarning k о ’pi tut va terakdir. Agar terak imoratga ishlatilsa tut
ipak qurti uchun ovqat. Xorazmda bozori b о ’lmagan qishloqni uchratish qiyin.
О ’ylashimcha yer yuzida Xorazmdek keng va aholisi k о ’p joy b о ’lmasa kerak. Shu
bilan birga, u yerda t о ’liq tinchlik va xotirjamlilik hukm suradi…” deb voha
haqidagi ma’lumotlarini t о ’ldiradi. Hamaviyning ma’lumotlaridan shuni anglash
mumkinki, Xorazmshohlar hukmronligi (XI-XIII asrlar) davomida mamlakatda
osoyishtalik, ma’murlik va t о ’kin-sochinlik b о ’lgan. Bu esa о ’z navbatida vohada
ilm-fan, madaniyat rivojlanishiga imkon yaratgan.
Yoqut Hamaviy о ’z k о ’zi bilan k о ’rgan Xorazmning
poytaxti al-Jurjoniya (Urganch) haqida maxsus t о ’xtalib batafsil gapiradi: “Al-
Jurjoniya – Jayxun daryosi b о ’yida joylashgan katta shahar. Xorazmliklar uni о ’z
tillarida Gurganj deb atashadi; arabchalashtirilgan nomi al-JurjoniY. Qadimda
Xorazmni Fil deyishardi, s о ’ng uni al-Mansura deb nomlashdi. U Jayhunning
sharqida joylashgan b о ’lib, daryo toshib uni xarob qildi. Mazkur Gurganj shahri
24

esa al-Mansuraning r о ’parasi, g’arbiy tomonda joylashgan kichkina shahar edi.
Shahar xarob b о ’lib, undan asar ham qolmaganidan s о ’ng Xorazm aholisi
Gurganjga k о ’chib о ’tdilar. Unda yashashlari uchun maskanlar barpo qildilar va al-
Jurjoniya azim shaharga aylandi ...”. Hamaviy kelgan davrda Urganch islom
sharqining eng boy va eng madaniy shaharlaridan biri edi. U Xorazm davlatining
poytaxti, Xorazmshoh Muhammad va uning saroy ahllari joylashgan shahar
b о ’lishi, ilm-ma’rifat va madaniyat g’oyat taraqqiy etgan ulamolar, shoiru, adiblar
k о ’plab t о ’planadigan joyligi bilan diqqat markazida edi. M о ’g’ullar istilosi
arafasida va undan keyin Xorazm davlatiga kiruvchi shaharlarning qiyofasi
Zakariyo Qazviniy yozishicha: Har bir shahar о ’rtasida yana bir kichik shahar
b о ’lgan. Kichik shahar
о ’rtasi k о ’handiz atalgan. Markazdagi kichik shaharlarni shahriston yoki arabcha
madinatus-sug’ro (kichik shahar) deb ataganlar. Uning atrofi devor bilan о ’ralgan
va bir necha darvozalari b о ’lgan. Shahriston atrofida katta shahar (madinatul-
kubro) b о ’lib, u ham devor bilan о ’ralgan va bir qancha darvozalari b о ’lgan. Katta
shahar atroflarida esa uzumzorlar va mevali bog’lar, ularning tevaragida - ekinzor
dalalar bor edi. Yoqut Hamaviy fikricha, Movarounnahr va Xuroson aholisi tilida
k о ’handiz, asli k о ’hna diz, ya’ni eski qal’a ma’nosini anglatgan. Samarqand,
Buxoro, Balx, Marv kabi shaharlarning о ’rtasidagi balandlikda k о ’handizlar, eski
qal’alar qad k о ’targan. Xorazmshohlar davlatining markazi – Gurganj shahri edi.
Zakariyo Qazviniy yozishicha, Gurganj Jayxun daryosi b о ’yidagi juda katta
shahar, aholisi juda k о ’p. Gurganjda m о ’g’ul istilosi arafasi (1219 yil)da b о ’lgan
Yoqut Hamaviy: “Men Gurganj kabi buyuk va g о ’zal shaharni k о ’rmadim”, deb
yozadi. Qazviniy esa Gurganj
haqida bu g о ’zal shaharni “Jannatdagi shaharni va chimildiqdagi kelinchakni
q о ’riqlaganday, farishtalar q о ’riqlaydi”, - deb yozgan edi. Shahar obodonchiligi
Xorazmshohlar davlatining gullab-yashnashi bilan bog’liq edi. Gurganj, ayniqsa,
Sulton Takish va Alouddin Muhammad davrida yuksaldi. Xorazmshohlar о ’z
poytaxtini obod va farovon b о ’lishi uchun g’amx о ’rlik qilganlar. Gurganjda о ’sha
25

zamonlardagi barcha kasb-hunarlar taraqqiy etgan edi. (Bir manbada 50 xil kasb-
hunar k о ’rsatilgan). Zakariyo Qazviniy yozishicha, Gurganjda mohir ustalar,
ayniqsa, temirchilar, duradgorlar va boshqa hunar egalari о ’z kasbida barkamol
edilar. Gurganj naqqoshlari fil suyagidan va sandal daraxtidan ajoyib naqshlar
yasar edilar. Gurganj ayollari chevarchilikda mohir edilar, ipakchilar tabiiy
ipakning oliy navini yetishtirganlar.
Binokor quruvchilar tol yog’ochidan shunday yengil (sinchli) binolar qurar
edilarki, bu yerda tez-tez b о ’lib turadigan zilzila paytida tosh va g’ishtli uylar
qulasa ham, sinchli uylarga ziyon yetmas edi. Oddiy va karvon y о ’llari yaxshi
q о ’riqlangani uchun ichki va tashqi savdo juda rivojlangan 1
. Zakariyo Qazviniy bir
savdogar tilidan bunday yozadi: “Gurganjdan katta savdo karvoni y о ’lga chiqdi.
Gurganjdan ancha uzoqlashib ketganimizda mamluklarimiz (yollanma soqchilar)
isyon boshladilar. Savdogarlarga nisbatan mamluklar k о ’p edi. Ular о ’zaro til
biriktirib, bizga (kamonlaridan) о ’q ota boshladilar. Biz ulardan “Maqsadlaringiz
nima?”, - deb s о ’radik. Ular “Biz sizlarni о ’ldirib, mollaringizni tortib olamiz,
mollarni sotib, о ’zimizga ot va qurol – yarog’lar xarid qilamiz va sulton Alouddin
Muhammadning xizmatiga kiramiz”. Savdogarlar aytdilar: “Bu qizil matohlarni
sizlar sotolmaysizlar, yaxshisi bizga qoldiringlar, biz sizlarga pul beramiz, bir
odamimiz sizlar bilan Gurganjga borib, otlar va qurol-yarog’ olib beradi. S о ’ng
orangizda bittangiz amir b о ’lasiz va sultonning xizmatiga kirasizlar”. Mamluklar
rozi b о ’ldilar. Gurganjga borganda odamimiz shahar shixnasi (mirshablar
boshlig’i)ga voqeani bildirdi. Bir necha kundan s о ’ng shixna mirshablar bilan
birga kelib, mamluklarni hibsga oldilar. Karvon Gurganjga qaytdi. Ibrat uchun xalq
oldida mamluklarni dorga osdilar. Gurganj savdogarlari noyob mollarini
Bog’dodga va hatto olis Andalusga olib borib sotar edilar.
Rashididdin Vatvotning Iroqdagi
Xorazm noibiga maktubida Usmon ibn Ismoil Xorazmiy ismli savdogarga
1
Sobirova . S - Хорѐзм в п ѐриод правл ѐния Анушт ѐгин-Хор ѐзмшахов (1097-1231 гг.)., 2008., 29- б
26

g’amx о ’rlik qilishi s о ’ralgan 1
. Abul Fath ibn Hasan Shoshiy ismli savdogar
Samarqanddan karvon bilan Andalusga borib savdo qilgan. Amudaryoning ikkala
sohiliga joylashgan Gurganj shahri, chamasi daryodan t о ’g’on bilan ajratilgan.
M о ’g’ullar kelgach, t о ’g’onni buzib, shaharni suvga bostirgan. Yetti oy davom
etgan qamal vaqtida ham shahar ancha vayron b о ’lgan, albatta. Suv bosganida va
urush-qirg’inlardan faqat shayx Najmiddin Qubro bilan Sulton Takish maqbaralari,
shuningdek, Alouddin Muhammadning qizi, K о ’shki Ohjuq (qasri) va bozorning
bir qismi omon qolgan. M о ’g’ullar istilosiga qadar Gurganj juda obod, aholisi juda
gavjum, zich edi. Zakariyo Qazviniy yozishicha,
Gurganjda aholi k о ’pligidan k о ’chalar, bozorlarda odamlar bir-biriga urilar, о ’tish
qiyin edi. Tanura va Maydon mahallalari, Qobilon darvozasi nomlari manbalarda
esga olinadi. Shaharda bozorlar gavjum b о ’lib, savdo-sotiqni muhtasib nazorat
qilar edi. Muhtasib mollarning sifatini, qop, qanor va idishlar tozaligini, mevalarni
yangi uzulganligini, tosh-tarozilarning t о ’g’riligini tekshirar, muttahamlarni,
tarozidan urib qoluvchilarni jazolar edi 2
. Muhtasiblik lavozimiga ishonchli odamlar
yoki imomlar q о ’yilardi. Gurganjning va butun Xorazmning ( о ’sha zamondagi)
s о ’nggi muhtasibi Abu Ali Aloiddin Sadid ibn Muhammad Xorazmiyni ilm va
amalda barkamolligi uchun uni Sulton Alouddin Muhammad hurmat qilardi.
Xorazm viloyati tumanlar (nohiyalar)idan Tohiriya, Kordor va Marohard va
boshqa tuman va qishloqlar manbalarda esga olinadi. Manbalarda
Xorazm viloyati shaharlari haqida k о ’p ma’lumotlar saqlanib qolgan:
Ardaxushmisan (yoki Xushmisan) bozorlari gavjum va aholisi farovon katta
shahar. Yoqut Hamaviy bu shaharda 616 yil shavval oyida (1219 y. dekabr) ya’ni
m о ’g’ul istilochilari kelishidan bir yil avval b о ’lgan. О ’sha qishda qattiq sovuq
b о ’lib, daryo muzlab, sayyohlar tushgan kema yurolmay qolgan edi. Xevaq (Xiva)
- Gurganjdan 15 farsaq (1 farsah - 6 km) olisdagi qal’a shahar. Xorazm davlatining
barcha boshqa shaharlarida islom ahli hanafiya mashabiga amal qilsa, faqat
1
Буниёдов З. Ануштагин – Хоразмшоҳлар давлати (1097-1231). (Аҳмад Ашраф ва Маҳкам Маҳмуд
таржимаси) Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1998. 103-б
2
27

Xivaqda shofi’iya mazhabiga amal qilar edilar. Darg’on (Darg’om) - ch о ’lga yaqin
balandlikdagi shahar. Yoqut Hamaviy Marvdan Gurganjga kelayotganida, bu yerda
616 yil ramozon oyida (1219 y. noyabr) b о ’lgan edi. Govshfanj - Gurganjdan 20
farsah olisdagi chiroyli, gavjum shahar.
Yoqut Hamaviy bu yerda 616 (1219) yilda b о ’lgan. Kat (yoki Qiyos, Qiyot)
- Gurganjdan 20 farsah olisdagi katta shahar. Yoqut Hamaviy bu yerda ham 1219-
yilda b о ’lgan. Nuzkat - Gurganj yaqinidagi shaharcha. Hazorasp - mustahkam
qal’a va g о ’zal shahar. Bozorlari va rastalari k о ’p. Yoqut Hamaviy bu yerda ham
1219-yilda b о ’lgan. Sayyoh olim bundan tashqari о ’sha vaqtda Xorazmga qarashli
Suburna (Suv burni), Saraqusta, Mangqishloq shaharlarini eslab о ’tadi.
Manbalarga k о ’ra, oxirgi ikki xorazmshoh (Takish va Muhammad) davrida
qishloqlar va nohiyalarda ekinzorlar k о ’p edi. Bu joylarda paxta, qovun-tarvuz,
turli mevalar yetishtirilardi. M о ’g’ullar istilosi arafasida bu yerga kelgan Yoqut
Hamaviy “Xorazmdan k о ’ra g о ’zalroq gullab-yashnagan yerlarni k о ’rmadim”, deb
yozgan edi. Amudaryoning quyi oqimida joylashgan Xorazm viloyatida suv kam,
atrof ch о ’llar bilan о ’ralgani uchun har qarich yerga ekin ekilar edi. Yer osti sizot
suvlar k о ’pligiga qaramay, Amudaryoning har ikkala sohili b о ’ylab yam-yashil
ekinzordan iborat qishloqlar bir-biriga tutashib ketgan edi.
Xorazm vohasining har bir qishlog’ida bozor bor edi. Bozorsiz qishloq kam
topilardi. Daryoga yaqin b о ’lgani uchun har bir ekinzor suv toshqini xavfining oldi
olinib, daraxtlar va butalar aralash devor-t о ’siqlardan iborat t о ’g’on bilan t о ’silgan
edi. Suv har yili toshganida, har yili bu t о ’g’onlar hashar y о ’li bilan yangilanar edi.
Xorazmning k о ’pgina yerlari Amudaryoning Gavh о ’ra nahri (kanali) suvi bilan
sug’orilardi. Nahr chuqur b о ’lib, unda kemalar qatnardi. Manbalarda Xorazm
viloyatidagi qishloqlar haqida ma’lumotlar juda k о ’p. Yoqut Hamaviy faqat ba’zi
qishloqlarni sanab о ’tadi: Harur, Gazniz, Muborak, Navbog’, Farnifason, Bof,
Zamaxshar (mashhur alloma Abul Qosim Mahmud Zamahshariy Jarulloh tug’ilgan
qishloq). Xorazm davlatidagi eng yirik shaharlardan biri – Buxoroi sharif edi.
О ’sha zamondagi boshqa shaharlar kabi, Buxoro ham ichkarisidagi kichik shahar
28

K о ’handiz ham mustahkam devorlar bilan о ’ralgan edi. Tashqi devorlar k о ’p marta
qayta qurilgan. Xorazmshoh Alouddin Muhammad Buxoroni olganidan s о ’ng ham
devorlarini qayta tiklashga farmon bergan. Manbalardagi ma’lumotlarda, Buxoroda
hunarmandchilik, ayniqsa, t о ’qimachilik yuksak rivojlangan. Ayniqsa, zarbof,
zandoniycha, qirbos (surp) gazlamalari mashhur b о ’lib, bu matolarning olis
mamlakatda ham xaridori k о ’p edi.
II – BOB. Xorzmshohlar davlatining olib borgan siyosati
2.1 Anushteginiylarning tashqi siyosat olib borishi.
1158-yilda u katta qo’shin bilan Movarounnahrga bostirib kirdi. Bu vaqtda
qoraxitoylarga vassal bo’lgan qoraxoniylar ko’chmanchi qarluq qabilalari bilan
jang olib borishayotgan edi. Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun olib
borgan janglarda yordam berdi. Lekin qoraxitoylar qo’shinlari yordamga yetib
kelishi bilan Elarslon Xorazmga qaytishga majbur bo’ldi. U bir necha marta
Xurosonga yurish qilgan bo’lsa-da, muvaffaqiyatga erisha olmadi. 1171-1172
yillarda qoraxitoylarning katta qo’shini Xorazmshohning o’lponini o’z vaqtida
to’lamayotganligini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qildi 1
. Elarslonning
buyrug’i bilan Sirdaryodagi katta to’g’on buzib tashlandi va katta maydon suvga
bostiriladi. Bu qoraxoniylar qo’shini yurishini qiyinlashtirdi va Xorazmning
poytaxti Gurganch (Urganch) ni talon-taroj qilishdan saqlab qoldi. Lekin
qoraxoniylarning bu bosqini davrida Elarslon vafot etdi. Undan keyin Xorazm
taxtini uning kichik o’g’li Sultonshoh egallaydi. Elarslonning katta o’g’li Alouddin
Takash qoraxitoylar yordami bilan ukasi Sultonshohdan taxtni tortib olishga
erishdi. Sultonshoh Xurosonga qochishga majbur bo’ldi. SHundan so’ng Alouddin
Takash (1172-1201) Xorazmda mahkam o’rnashib, qoraxitoylarga va’da bergan
o’lponni to’lashdan bosh tortadi. Unga javoban qoraxitoylar Xorazmga yana yurish
qiladilar, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga bir kichik
qo’shin qoldirib o’zlari orqaga qaytadilar 2
.
1
Собирова. С - Хорѐзм в п ѐриод правл ѐния Анушт ѐгин-Хор ѐзмшахов (1097-1231 гг.)., 2008., 55-б
2
Жалолиддин Мангуб
ѐрди. Тарихий манбалар. Тошк ѐнт., 1999. 51 -б
29

Sultonshoh esa qo’shin bilan Marv shahrini, Seraxs va Tusni egalladi.
Qoraxitoylarning muvaffaqiyatsiz yurishlaridan keyin, Takash o’z davlatini yanada
mustahkamladi. Movarounnahrga, Xurosonga bir necha bor harbiy yurishlar
uyushtirdi. U Movarounnahrni egallay olmagan bo’lsa-da, lekin Xurosonni bir
necha tumanlarini bosib oldi. Lekin Xorazshoh Takashning Xurosonda kuchli va
xavfli raqibi bor edi. Bu tobora kuchayib borayotgan g’uriylar davlati edi. G’ur
viloyati hozirgi Afg’onistondagi Gerirud daryosi bo’yida, Hirotdan Balxgacha,
Qobuldan g’aznagacha cho’zilgan viloyat bo’lib, bu yerda asosan forsiy qabilalar
yashagan. So’nggi Saljuqiylar davrida G’ur viloyati o’z mustaqilligini ancha
mustahkamladi. 1150-1151-yillarda g’uriylar hokimi Alouddin g’aznaviy sulosasi
sultoni Bahromshoh ustidan g’alaba qozonib, G’azna shahrini vayron qilgan edi.
G’aznaviylarga so’nggi zarbani 1186-1187-yillarda g’uriylar hokimi g’iyosiddin
Muhammad berdi. SHundan so’ng g’uriylar hozirgi Afg’onistonni hamda
Tojikiston va O’zbekistonning janubiy hududlarini ham ma’lum vaqt egallab
turdilar. Xurosonda Saljuqiylarning kuchsizlanganidan foydalanib,
g’uriylar sultoni g’iyosiddin Muhammad 1175-yilda Hirotni egalladi va
Xurosonning markaziy hududlariga hujumlar uyushtirib turdi. Qoraxitoylarning
vassali hisoblangan Xorazmshoh Takash esa Xorazmni qoraxitoylar qo’lidan
qutqarish uchun katta kuch sarflashga majbur bo’O’ldi. Faqat XII asrning 80-
yillarida u Xurosonni ba’zi bir hududlarini qo’lga kiritdi. 1187-yilda u Nishopurni,
1192-yilda Ray shahrini, 1193-yilda Marv shahrini egalladi. Bag’dod xalifasi Nasr
(1180-1225) va g’arbiy Saljuqiylar sultoni Tug’rul II o’rtasidagi nizodan
foydalanib, Takash qo’shinlari 1194-yilning mart oyida Tug’rul II ga qarshi urush
ochdi va uni yengib Hamadon shahrini egalladi. Tug’rul II esa jangda o’ldirildi.
Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan Xalifa Nasr
qo’shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196-yilning iyul oyida xorazmliklar xalifa
qo’shinlarini yengdilar. Shu tariqa Eronning katta qismi Xorazmshohlar qo’liga
o’tdi va davlati, hududi birdaniga ikki baravar kengaydi.
30

2.2. Xorazmshohlar davlatining ichki siyosati.
Xorazmshohlar davlati endi Bag’dod xalifasiga tegishli joylar va g’uriylar
bilan chegaradosh bo’lib qoldi. 1200-yilda Takash vafot etdi va shundan keyin
Iroqda xalq qo’zg’oloni ko’tarildi. Bu yerdagi Xorazm qo’shinlarining katta qismi
qirib tashlandi, qolganlari Xurosongacha kelishga majbur bo’ldi. Xorazmshohlar
ichida Takash eng talantli lashkarboshi va hukmdor edi. U juda og’ir vaziyatda Old
Osiyo va O’rta Osiyoning katta qismini birlashtirib qudratli davlat tuzishga
muvaffaq bo’ldi. Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u o’zining xotini
Turkonxotun mansub bo’lgan qipchoqlar qabilasiga katta erkinliklar berdi. Ularni
doimo qo’llab quvvatladi. Turkonxotunning davlat ishlariga aralashuvi
Xorazmdagi ichki nizolarini kuchayishiga olib keldi. Takashning o’limidan keyin
Xorazm taxtiga uning o’g’li Alouddin Muhammad o’tirdi (1200-1220). 1203-yilda
Muhammad qoraxitoylarning yordami bilan Xurosonni butunlay bosib oldi.
Hirotni va yaqin atroflarini egalladi, 1207-yilda u o’z poytaxtiga qaytib,
Movarounnahrni bosib olish uchun tayyorgarlik ko’ra boshladi. SHu yilning
o’zidayoq Muhammad Movarounnahrga katta kuch bilan harbiy yurish boshladi.
Buning sababi Buxoroda ko’tarilgan xalq qo’zg’oloni edi.
Bu qo’zg’olon 1206-yilda Buxoro sadri (hokimi)
Muhammad ibn Abdulazizga qarshi qaratilgan edi. Buxoro sadrlariga xos barcha
yomon xislatlar bu odamda mujassam edi. U xalqdan katta soliqlar olib ularni
shafqatsizlarcha ezar edi. U diniy rahbar bo’lishiga qaramasdan ayt-ishratga, ovga
mukkasidan ketgan edi. Buxoroda uning zulmiga qarshi xalq harakatining asosiy
kuchlari shahar hunarmandlari edi, qishloq aholisi-dehqonlar bu harakatni qo’llab-
quvvatladi. Bu qo’zg’olonning boshlig’i qalqon yasovchi ustaning o’g’li Malik
Sanjar ismli shaxs edi. Qo’zg’olonchilar sadr Muhammadni quvib chiqardilar. U
qoraxitoylardan yordam so’radi. Lekin Xorazmshoh Muhammad qoraxitoylardan
oldinroq harakat qilib, Buxoroni bosib oldi va shu tariqa Movarounnahrni Xorazm
tarkibiga qo’shib olish boshlandi. Qo’zg’olonchilarning boshlig’i Malik Sanjar
Urganchga olib ketildi. Movarounnahr xalqi Xorazmshohni qoraxitoylar zulmidan
31

qutqaruvchi kuch sifatida qarshi oldi.
Muhammad Xorazmshoh Qoraxitoylarning vassali bo’lgan
Samarqand hokimi (qoraxoniylar sulolasidan) Usmon bilan do’stona munosabat
o’rnatdi. Bu esa qoraxitoylarning Samarqandga yurish qilishiga olib keldi va ular
shaharni bosib oldilar. Bu vaqtda mo’g’ul qabilalaridan biri bo’lgan naymanlar
qoraxitoylarning Yettisuvdagi yerlariga bostirib kirdilar. SHuning uchun
qoraxitoylar shoshilinch ravishda orqaga qaytishga majbur bo’ldilar.
Qoraxitoylarning qiyin ahvolga tushib qolganidan foydalangan Xorazmshoh
Samarqandni egallab qoraxitoylar ustiga yurish qildi va Talas vodiysida 1210-yilda
qoraxitoylar qo’shini ustidan g’alaba qozondi. Bu g’alaba tufayli Muhammad
Xorazmshohning ahvoli ancha mustahkamlandi. Samarqand hokimi Usmon
Xorazmshohning to’liq vassaliga aylandi va uning kuyovi bo’ldi. Muhammad
Xorazmshohning qoraxitoylar bilan birinchi janggi 1207-yili muvaffaqiyatsiz
yakun topgan edi. Sulton 1209-yili navbatdagi o’lpon yig’ish uchun kelgan
qoraxitoylar elchisi Tushi olib kelgan yorliqni namoyishkorona yirtib tashlab, uni
o’limga mahkum etadi. 1210-yili sentabr oyida Sirdaryo bo’yidagi Ilamish
dashtida qoraxitoylar bilan bo’lgan hal qiluvchi jangda esa qoraxitoylar to’liq
mag’lubiyatga uchrab, ularning lashkarboshchisi Tayangu o’ldiriladi.
Movarounnahr butkul Xorazmshoh qo’liga o’tib, hamma joylarda sadoqatli
kishilar hokim etib tayinlandilar. Qoraxoniylar xoni
Usmonxon xorazmshohlar vassaliga aylanib, Sultonning qizi Xon-Sultonga
uylanadi. Qoraxitoylar ustidan qozonilgan g’alaba musulmonlarning «g’ayridinlar»
ustidan «buyuk g’alabasi» deb ta’riflanib, sulton farmoniga ko’ra musulmon
olamining hamma o’lkalariga bu xususda maxsus xitobnomalar tarqatildi. Mazkur
g’alabadan o’ta ruhlangan Sulton Muhammad Xorazmshoh o’ziga «Iskandari
Soniy (ikkinchi Iskandar) va saljuqiylarning buyuk sultoniga taqlid qilib «Sulton
Sanjar» unvonlarini oladi. Davlat muhriga esa «zil Allohi fil ard» (Ollohning
yerdagi soyasi) deb «kamtarona» yozdirishni buyurad
32

Xulosa.
Xorazm yozma merosida o’zbek xalqining davlatchiligi tarixi masalalari
keng yoritilgani barcha mutaxassislarga ma’lum. Uch ming yillik davlatchilik
an’analariga ega bo’lgan xalqimiz o’tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma
manbalar orqali o’rganilishi manbashunos olimlar va tarixchilarning muhim ilmiy
yo’nalishlarini tashkil qiladi. XIII asr boshlarida Xorazmshoh - Anushteginiylar
davlati Markaziy Osiyoda kuchli, mustaqil va madaniy jihatdan taraqqiy etgan
davlat bo’lgan. Xorazm 1040 yilda Saljuqiylar davlatiga qaram bo’lib qoladi.
Saljuqiylar hukmdori Malikshoh o’z ma’murlaridan Anushteginni Xorazmga noib
qilib tayinlaydi. Anushtegin vafotidan so’ng Xorazmda uning vorisi Qutbiddin
Muhammad (1097–1127) noiblik qiladi.
Qutbiddin Muhammadning o’g’li Otsiz (1127–1156) davrida Xorazm
mustaqil davlat sifatida ish yuritadi. Otsiz davrida Kaspiy dengizi sohillaridan to
Sirdaryoning o’rta oqimiga qadar bo’lgan yerlar Xorazmshohlar davlatining
xududi bo’lgan. Otsizning siyosatini uning vorislari Elarslon (1156–1172),
Sultonshoh Mahmud (1172) va Takash (1172–1200) davom ettiradilar. XII asrning
ikkinchi yarmida Saljuqiylar davlati zaiflashadi, bu esa Xorazmshohlarga o’z
xududidini yanada kengaytirishga imkon beradi. Otsizning nabirasi Takash
davrida, 1187–1193-yillarda Nishopur, Ray va Marv shaharlarini, 1194-yilda esa
Eronni Xorazmga bo’ysundiradi. U Old Osiyo va Markaziy Osiyoning katta
qismini yagona davlat qilib birlashtirishga muvaffaq bo’lgan. Takashning o’g’li
Alovuddin Muhammad (1200–1220) davrida Xorazm eng katta hududni egallagan
edi. U 1206-yilda Movarounnahda hukmronlik qilayotgan qoraxitoylar
mag’lubiyatga uchratadi. Yettisuvgacha bo’lgan yerlar Xorazmshohlar davlati
tasarrufiga o’tadi. Muhammad Xorazmshoh davrida Xorazm Yaqin Sharqdagi eng
qudratli davlatga aylanadi. Uning shimoli g’arbiy va g’arbiy chegarasi Orol va
Kaspiy dengizi sohillaridan janubi g’arbda Iroqqa qadar borar edi. Janubi sharqiy
hududlari G’azna viloyatidan, shimoli sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti
Qipchoqdan o’tar edi. Sharqdagi bu ulkan davlatning poytaxti Urganch shahri edi.
34

Hukmdor Muhammad Xorazmshoh esa «Iskandari
soniy» deb ulug’langan. Uning saroyida 27 hukmdor va ularning vakillari doimo
itoatda bo’lgan. 46 Xorazmshohlar davlati Xitoy, Tibet, Hindiston, Yaqin
Sharqdagi mamlaktlar, Rus davlati, Mo’g’iliston davlatlari bilan savdo-sotiq
aloqalari olib borar edi. 1218- yili Chingizxonning Muhammad Xorazmshoh
huzuriga shaxsiy vakili Uhuna boshliq 500 tuyadan ortiq elchi va savdogarlar
karvoni O’trorga kirib keldi. O’tror hokimi Inolchiq karvonni ushlab, elchilarni
qatl ettirgan. Elchilarning o’ldirilishi
Chingizxonning Xorazmshohlar davlatiga bostirib kirishga bahona bo’ldi. U 200
mingga yaqin askari bilan bostirib kirdi. U daslab O’trorni (1219), Buxoro va
Samarqand bosib oldi. 1221-yilning qishida 50 30 ming kishilik mo’g’ul askarlari
hujum boshlab, Urganchni qamal qiladi. Urganchliklar dushmanning harbiy kuch
va zirhli qurollarining ustunligiga qaramay o’z ona shahrini mudofaa qiladilar.
Urganch bosqinchilar tomonidan talon-toroj qilinadi. Shaharning bosh ihota
to’g’oni buzib yuboriladi. Urganchni suv bosib vayron bo’ladi. Zabt etilgan o’lka
va viloyatlarni Chingizxon hali hayotlik chog’idayoq to’rt o’g’illariga taqsimlab
berdi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahrni Chig’atoyga berdi. Bu
xudud Jo’ji ulusi tarkibiga kiritildi. Mo’g’ullarning bosqini natijasida 100 yildan
ortiq vaqt davomida Markaziy Osiyo xududida xukmron bo’lgan Anushtegin-
Xorazmshohlar davlati barham topdi. Bu davrda gullab yashnagan shaxarlar
vayronaga aylandi. Xorazmshohlar davrida yaratilgan yuksak madaniyat toptab
tashlandi. Madaniiy taraqqiyot deyarli 100 yil to’xtab qoldi. Xorazmda bitilgan
yozma manbalarda davlatchiligimiz haqidagi ma’lumotlarning o’rganilishi hamda
tahlili quyidagi xulosalar va natijalarni olishga sabab bo’ldi, Xorazm tarixi va
madaniyatining mo’g’ullar davrigacha bo’lgan davri arab va fors tilidagi
manbalarda yoritilgan. Ulardan Ibn al-Asirning «Tarixi komil» asari, SHihobaddin
Nasaviyning «Siyrat» va «Nafsat al-masdur» asarlari, Rashidaddin va

35

Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident asarlari
1. Каримов . И . А . Хива шаҳрининг 2500 йиллигига бағишланган тантанали
маросимдаги табрик сўз и .
Ilmiy adabiyotlar ro’yxati
2. Машарипов О. - Хоразм тарихидан саҳифалар. Тошкент., 1994.
3. Буниёдов З. Ануштагин – Хоразмшоҳлар давлати (1097-1231). (Аҳмад
Ашраф ва Маҳкам Маҳмуд таржимаси) Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва
санъат нашриёти, 1998.
4. Сагдуллаев А., Б.Эшов. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. Т.: Университет,
1999.
5. Жалолиддин Мангуберди. Тарихий манбалар. Тошкент.,
6. Бўриев О.Б., Н.Т.Тошев. Жалолиддин Мангуберди. Тошкент. 1999
7. Ойдин Тонари Жалолиддин Хоразмшоҳ ва унинг даври. Тошкент., 1999
8. ЗиеZев Х.З. Ўзбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи.
Тошкент., 2000
9. Муҳамедов Ҳ. Мовароуннаҳрда давлатчиликнинг ривожланишининг
муаммолари (VII-XIII асрлар). Тарих фан. док. Дисс. Т., 2001.
10. Ртвеладзе Эшов.В. ва бошқалар. Ўзбекистон цивилизацияси:
давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. Тошкент, “Адолат”, 2001.
11. Саидов Ш. Ўрганила
еZтган мамлакатлар тарихи (Хоразмшоҳлар
ануштакинлар давлатининг юксалиши ва ҳалокати). Тошкент, 2006
36

Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi

Купить