• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 242.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Gulmira Sajarova

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

0 Продаж

Xorij mamlakatlarining kambag'allikni qisqartirish bo'yicha tajribalarini O'zbekistonda qo'llash yo'llari

I BOB: KAMBAG’ALLIK TUSHUNCHASI VA O’ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN CHORA-TADBIRLAR 1.1 Kambag'allik tushunchasi va uni o'lchovlari 1.2 O’zbekistonda kambag'allikni qisqartish bo'yicha amalga oshiralayotgan ishlar va ularning samarasi II BOB: KAMBAG’ALLIKNI QISQARTIRISH BO’YICHA XORIJ TAJRIBALARI VA ULARNI O’ZBEKISTONDA TATBIQ ETISH 2.1 Kambag'allikni qisqartish bo'yicha chet el tajribalari 2.2 O'zbekistonda xorij tajribalarini qo'llash va kambag’allikni qisqartirish imkoniyatlari XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR chegarasini hisoblash uchun ularning mahrum ehtiyojlari, iste’moli va daromadlarini tahlil qiling. To‘rtinchisi - Engel koyeffitsiyenti usuli bo‘lib, u oilaning oziq-ovqat iste’moliga bo‘lgan mutlaq xarajatlarini ma’lum Engel koyeffitsiyentiga bo‘lib, zarur iste’mol xarajatlarini topadi, ya’ni kambag‘allik chegarasi. Bu, shuningdek, “Engel qonuni” dan olingan daromad nisbati usulidir. Xalqaro oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti kambag‘allik Engel koyeffitsiyenti 60% dan yuqori deb ta’riflanadi, deb hisoblaydi. Ushbu ma’lumotlardan foydalangan holda hisoblangan iste'mol xarajatlari kambag‘allik chegarasi bo‘lib, u yashash uchun minimal xavfsizlik chegarasi hisoblanadi. Qo‘shma Shtatlar oilaning harajatlarining 1/3 qismi oziq-ovqat sotib olishga sarflanar ekan, u kambag‘al oila yoki kambag‘aldir, shuning uchun ijtimoiy yordam ko‘rsatilishi shart. Qo‘shma Shtatlardagi “kambag‘allik chegarasi” eng kam daromad standarti bo‘lgan oziq-ovqat xarajatlaridan uch barobar ko‘pdir. Daromadlari ushbu darajaga teng yoki undan past bo‘lgan har qanday oila yoki jismoniy shaxs ijtimoiy yordam olish huquqiga ega. Hozirgi vaqtda aksariyat mamlakatlar oziq-ovqat xarajatlarining ulushini oilaning boyligini o‘lchash va ijtimoiy yordamni amalga oshirish uchun asos sifatida ishlatadi. Kambag‘allik muammosini hal qilish juda muhim. Kambag‘allik aslida iyerarxik bo‘lib, “makrokashshoqlik” va “mikrokambag‘allik”ni bir-biridan farqlash kerak. Birinchisi - mintaqaviy ma’nodagi kambag‘allik, ya’ni kambag‘allikka umumiy nuqtai nazardan qaraydigan makrokashshoqlik. Masalan, milliy kambag‘allik, mintaqaviy kambag‘allik, qishloq qashshoqligi, shahar qashshoqligi va boshqalar. Agar shu nuqtai nazardan tushunilsa, barcha past daromadli mamlakatlar kambag‘al mamlakatlar, yuqori daromadli mamlakatlar esa kambag‘al mamlakatlar emas. Ushbu turdagi kambag‘allik muammosi rivojlanish iqtisodiyoti tadqiqotining predmeti bo‘lgan kam rivojlanganlik deb ham ataladi ; Ikkinchisi - individual ma’nodagi I BOB: KAMBAG’ALLIK TUSHUNCHASI VA O’ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN CHORA-TADBIRLAR 1.1 Kambag'allik tushunchasi va uni o'lchovlari Kambag’allik tushunchasi butun dunyoda eng muhim jiddiy ijtimoiy-siyosiy muammolardan biriga aylanib ulgurdi. Ko’plab mamlakatlar, siyosiy partiyalar, ijtimoiy birlashma va tashkilotlar mu qaltis muammoga katta e’tibor berib, turli yondashuvlar taqdim etadi. Xo’sh, kambag’allik tushunchasi nima? Kambag‘allik tushunchasi uning belgilangan mezoniga mos ravishda ma’no mazmunga egadir. Ayni vaqtda dunyo miqyosida kambag‘allik turli xil mezonlar va o‘lchovlar asosida aniqlanadi. Shuning uchun kambag‘allik tushunchasini tushunish va o‘rganish rang barang fikrlarni shakllanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ya’ni, kambag‘allik tushunchasini har tomonlama batafsil yoritish va uning mohiyatini, turlari ko‘rinishlari haqida aniq bilim ko‘nikmalarga ega bo‘lish dolzarb ahamiyatga egadir. Tarixan kambag‘allik muammosini tushunish uning yechimini topishga ajdodlardan tomonidan o‘ziga xos munosabat bildirilgan. Xitoy faylasufi, daosizm asoschisi Lao Szi “Och qolgan insonga baliq bersang, uni bir kunlik qornini to‘ydirasan. Agar unga qarmoq berib, baliq ovlashga o‘rgatsang, uni bir umr ochlikdan qutqarasan” 2 deb ta’kidlab o‘tgan edi. Buyuk mutafakkirimiz, she’riyat mulkining sultoni, davlat arbobi A.Navoiy Mahbub ul-ulub asarida bu borada quyidagicha fikr yuritadi: “Bir diram olmoq chekibon dast ranj, Yaxshiroq andinki, birov bersa ganj” 3 . Kambag‘allikni muammo sifatida tushunish asrimizning jahonshumul masalalaridan biriga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vaziri Jamshid Qo‘chqorov o‘z ma’ruzalarining birida “Bizda shu vaqtgacha kambag‘allik degan so‘zni hech kim ishlatmas edi. Iqtisodiyot sohasidagi uzoq yillik faoliyatimdan aytamanki, biz bir paytlar «Aholi farovonligini oshirish» deb n nomlangan dastur ham ishlab chiqqandik, go‘yo 2 http://ferlibrary.uz/f/abadiyat_gulshani.pdf 3 https://bviib.uz/uz/news/halimizga-bali-emas-armo-berishimiz-kerak ishlab chiqilib, tasdiqlanadi. Mazkur 14 ta tumanda Xitoy tajribasi va yangi yondashuvlar, innovatsion hamda “yashil” texnologiyalar, shuningdek, boshqaruvning yangi usullarini qo‘llagan holda kambag‘allikdan chiqarish usullari joriy etiladi; 3. Ehtiyojmand aholining tadbirkorlik tashabbuslarini yanada qulay shartlarda qo‘llab-quvvatlash maqsadida raqamli “Mikromoliya” tashkiloti tashkil etiladi. Avvalroq “Mahallabay” ishlash tizimini yo‘lga qo‘yib, alohida dasturlar ishlab chiqilgani hisobiga mamlakatda kambag‘allik darajasi 17%dan 14%ga tushib, 347 ta mahalla kambag‘allikdan holi, 1,5 mingga yaqin mahalla esa ishsizlik bo‘lmagan hududga aylangani haqida ma’lum qilingandi. Hozirgi kunga kelib mamlakatimizda chora-tadbirlar ijrosini ta’minlash maqsadida Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 15-may kuni kambag‘allikni qisqartirish va bandlikni ta’minlash chora-tadbirlari muhokamasi yuzasidan videoselektor yig‘ilishi o‘tkazdi. Joriy yil boshida barcha tumanlar sharoitiga ko‘ra 5 ta toifaga ajratilib, tabaqalashgan yengilliklar berildi. Bularning natijasida o‘tgan yili 1 million nafar, bu yil birinchi chorakda 210 ming aholi kambag‘allikdan chiqarildiю Har yili oilaviy tadbirkorlikka 13 trillion so‘m kredit va 1 trillion 500 milliard so‘m subsidiyalar ajratilayapti. “Ijtimoiy himoya reyestri” orqali 2 million 300 ming muhtoj oila, xotin-qizlar, yolg‘iz keksalar va nogironligi bo‘lgan vatandoshlarimiz moddiy yordam bilan qamrab olindi. Lekin, bu natijalar hali yetarli emas. Kambag‘allikni kamaytirish – bu aholida tadbirkorlik ruhini uyg‘otish, kasbga tayyorlash va ish o‘rinlarini ko‘paytirishga qaratilgan kompleks vazifa. Oxirgi besh yilda yurtimizda tadbirkorlar soni 285 mingdan 590 mingtaga ko‘paydi. Bu – bitta tumanda 2,5 mingdan ortiq yoki bir mahallada 50 nafardan tadbirkorlar sinfi shakllandi, 10. https://www.un.org/ - Onlayn materiallarni o'rganishga yordamlashuvchi sayt. 11. https://uz.wikipedia.org - umumiy foydalanish mumkin bo'lgan ko'p tilli universal Internet-entsiklopediya. 12. www.azstat.org – statistika bo’yicha xalqaro komitet sayti. 13. https://data.worldbank.org - turli mavzular bo'yicha vaqt seriyalari ma'lumotlari to'plamini o'z ichiga olgan tahlil va vizualizatsiya vositasi. 14. https://bviib.uz - BVIIB.uz rasmiy sayti 15. https://ferlibrary.uz - Farg‘ona viloyati Axborot-kutubxona markazi sayti 16. https://kun.uz/ - onlayn yangiliklar portallaridan biri 17. https://sdgs.un.org/ - Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror Rivojlanish Maqsadlari (BRM) bilan bog‘liq global platformasi 18. https://www.bing.com/ - Microsoft korporatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan va boshqariladigan qidiruv tizimi 19. https://stat.uz/ - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy veb- sayti KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Kambag'allik — bu nafaqat iqtisodiy muammo, balki ijtimoiy, siyosiy va psixologik jihatlarni ham o'z ichiga olgan murakkab jarayon. O'zbekistonda kambag'allikni qisqartirish masalasi davlat siyosati darajasida dolzarb bo'lib, aholi farovonligini oshirish, iqtisodiy o'sishni ta'minlash va ijtimoiy tenglikni yaratish uchun muhimdir. Shuningdek, global iqtisodiy muammolar, pandemiya va boshqa xavflar kambag'allikni yanada kuchaytirishi mumkin, shuning uchun bu mavzuga e'tibor qaratish zarur. Kambag'allik — bu shaxsning yoki oilaning zaruriy ehtiyojlarini qondirishda qiyinchiliklar yuzaga kelishi holatini anglatadi. Kambag'allik iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik jihatlarni o'z ichiga oladi. Kambag'allik ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi, masalan, ta'limga kirish imkoniyatlarining cheklanishi, sog'liqni saqlash xizmatlaridan foydalana olmaslik, jinoyatchilik va boshqa ijtimoiy muammolar. Kambag'al aholi qatlamining ijtimoiy integratsiyasi va barqaror rivojlanishi uchun hukumat va jamiyatning mas'uliyati oshadi. Kambag'allik iqtisodiy o'sishni sekinlashtiradi, ish o'rinlari yaratish va investitsiyalarni jalb qilishni qiyinlashtiradi. Kambag'al aholi iqtisodiy faoliyatda past ishtirok etadi, bu esa iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga to'sqinlik qiladi. O'zbekistonda kambag'allik holati murakkab va xilma-xil. O'tgan yillarda mamlakatda iqtisodiy islohotlar amalga oshirilgan bo'lsa-da, kambag'allik darajasi hali ham muammo bo'lib qolmoqda. O'zbekistonda kambag'allikni kamaytirishga qaratilgan dasturlar va loyihalar mavjud, lekin iqtisodiy o'sishning barqarorligi, global iqtisodiy muammolar va ijtimoiy sharoitlar kambag'allikni yanada kuchaytirishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “Kambag’allikni qisqartish va aholi turmush farovonligini oshirish borasidagi chora-tadbirlarni Jahon Banki mamlakatlarni yillik aholi jon boshiga YaIM (yillik o‘rtacha daromad) bo‘yicha quyidagi toifalarga ajratadi: 1. Past daromadli mamlakatlar: Aholi jon boshiga YaIM 1,135 AQSh dollari yoki undan kam. 2. O‘rta daromadli mamlakatlar: a. Pastki o‘rta daromadli: YaIM 1,136 dan 4,465 AQSh dollari orasida. b. Yuqori o‘rta daromadli: YaIM 4,466 dan 13,845 AQSh dollari orasida. 3. Yuqori daromadli mamlakatlar: YaIM 13,845 AQSh dollari yoki undan yuqori Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida shuni aytishimiz mumkinki, O’zbekiston YaIM aholi jon boshiga 2496 $ ni tashkil etganligi bois pastki o’rta daromadli mamlakatlar qatoriga kiradi. Bu iqtisodiy rivojlanishning dastlabki bosqichida ekanligini ko‘rsatadi. Hozirgi iqtisodiy islohotlar, jumladan, xususiylashtirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va infratuzilma rivojlanishi, mamlakatni yuqoriroq daromadli toifaga olib chiqishga qaratilgan. Shuningdek, aholini kambag’allikni qisqartirish bo’yicha ham mamlakatda qator chora-tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda. Xususan, quyidagi jadvaldan ham kambag’allik darajasini 2020-2023-yillar davomida sezilarli pasayganini ko’rishimiz mumkin. yangi bosqichga olib chiqish to’g’risidagi” 23.09.2024-yildagi PF-143-son Prezident Farmoniga asosan 2024 yilning qolgan davrida 500 ming, 2025 yilda 1 million nafar aholini kambag‘allikdan chiqarish davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining hamda barcha darajadagi davlat organlari va tashkilotlarining birinchi darajali vazifasi etib belgilandi. 1 Kurs ishining maqsadi O'zbekistonda kambag'allikni qisqartirish masalasini chuqur o'rganish, bu muammoning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini tahlil qilish va takliflar ishlab chiqishdir. Bu jarayonda aholi farovonligini oshirish, ijtimoiy tenglikni ta'minlash va iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantirish maqsad qilingan. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: -Kambag’allik tushunchasini o’rganish; - O’zbekistondagi kambag’allik xolatini tahlil qilish; -Davlat siyosati va dasturlarini o’rganish; -Xalqaro tajribalarni o’rganish; -Ma’lumotlarni tahlil qilish va taklif berish. Kurs ishining obyekti kambag’allik tushunchasi, davlat siyosati va dasturi hamda xorij tajribalari bo’lib xizmat qiladi. Kurs ishining predmeti kambag’allikni qisqartirish va iqtisodiy o’sishni ta’minlash amalga oshiriladigan ishlarni o’z ichiga oladi. Kurs ishini tarkibiy qismi; kirish, 4 savol, xulosa va takliflar hamda FARdan iborat. 1 O’zbekiston Respublikasi Farmoni, 23.09.2024-yildagi PF-143-sonli Bandlik darajasi 2010-yilda 59.5% bo‘lsa, 2023-yilda 65.1%ga oshdi, bu esa dasturning umumiy ish o‘rinlari yaratishda muvaffaqiyatli bo‘lganini ko‘rsatadi . Bundan tashqari, ayollar bandligi 2010-yilda 48.6% bo‘lsa, 2023-yilda 50.5%ga ko‘tarildi, bu esa ayollarni ishga jalb qilishda dasturning samaradorligini bildiradi.Shuni ham ta’kidlash kerakki, k ambag‘allik darajasi 2010-yilda 16.1% bo‘lsa, 2023-yilda 11%ga kamaydi, bu dastur orqali kambag‘allikni qisqartirishda erishilgan ijobiy natija, albatta. Demak, dastur orqali mehnat bozoridagi barcha guruhlar, xususan ayollar, yoshlar va nogironlar uchun yangi imkoniyatlar yaratildi, bu esa bandlik darajasining oshishiga olib keldi. Kambag‘allik darajasi ham sezilarli darajada kamaydi. 2. Braziliyaning "Bolsa Família" dasturi "Bolsa Família" dasturi Braziliyaning ijtimoiy yordam dasturi bo‘lib, u iqtisodiy zaif va kam ta'minlangan oilalarga davlat tomonidan moddiy yordam ko‘rsatishni nazarda tutadi. Ushbu dastur mamlakatdagi qashshoqlikni kamaytirish, tengsizlikni qisqartirish va bolalar salomatligi hamda ta'limiga ko‘maklashishga qaratilgan. Dasturning asosiy maqsadlari sifatida qashshoqlikni qisqartirish, ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish, bolalar sog’lig’I va ta’limga e’tibor kabi muhim ahamiyatga ega yo’nalishlar olindi. Oylik daromadi belgilangan minimumdan past bo‘lgan oilalar, ayniqsa, voyaga yetmagan bolalari bo‘lgan oilalarga har oy ma’lum miqdorda pul mablag‘i ajratiladi. Bu mablag‘ oilaning umumiy daromadi va bolalar soniga qarab belgilanadi. Bu dasturda keltirilgan shartga ko’ra, 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar muntazam tibbiy tekshiruvlardan o‘tishi va 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar maktabga qatnashi shart. O'quvchilarning darsdagi qatnashuvi 85-75%dan kam bo‘lmasligi talab qilinadi. Dastur Braziliya davlat byudjeti orqali moliyalashtiriladi. Moliyaviy jihatdan barqarorlikni ta’minlash uchun dastur maqsadli xarajatlarni optimallashtirishga e’tibor qaratadi. "Bolsa degani. Agar davlat bu tadbirkorlar bilan manfaatli hamkorlik qilib, ularni qo‘llab- quvvatlasa, joylarda ijtimoiy muammolar va bandlikni hal qilish imkoniyati ortadi. Masalan, aholini kasb-hunarga o‘qitish uchun har yili davlat tomonidan 200 milliard so‘m ajratilyapti. Lekin bu mablag‘lar tadbirkor bilan bog‘lanmagan. Xuddi shunday, tadbirkor ham yiliga katta xarajat qilib, o‘zi uchun minglab mutaxassis tayyorlashga majbur. Lekin, bunda davlat qo‘llab-quvvatlovi yo‘q. Xulosa qilishimiz mumkinki, O‘zbekistonda kambag‘allikni qisqartirishga qaratilgan bir qator islohotlar amalga oshirilmoqda, va bu ishlarning samarasi sezilarli o‘zgarishlarni ko‘rsatmoqda. 2020-yildan boshlab kambag‘allik darajasi pasayishi davom etmoqda. Kambag’allikni qisqartishdagi asosiy tashabbuslar Ta’lim va sog‘liqni saqlash sohasidagi islohotlar ,iqtisodiyislohotar va ijtimoiy dasturlarni o’z ichiga oladi. II BOB: KAMBAG’ALLIKNI QISQARTIRISH BO’YICHA XORIJ TAJRIBALARI VA ULARNI O’ZBEKISTONDA TATBIQ ETISH bizda kambag‘al yo‘qdek” 4 degan fikri bugungi kunda kambag‘allikni tom ma’noda mohiyatidan chuqur o‘rganish kerakligini taqozo e’tmoqda. Kambag‘allikni har xil nuqtai nazardan yoki turli standartlarga ko‘ra turli turlarga bo‘lish mumkin. Avvalo, kambag‘allikning ma’nosiga ko‘ra, uni keng ma’nodagi kambag‘allik va tor ma’nodagi kambag‘allikka bo‘lish mumkin. Kambag‘allik tor ma’noda ijtimoiy ishlab chiqarishning ma’lum bir usuli sharoitida eng asosiy yashash ehtiyojlarini qondira olmaslikni anglatadi va hayotning davom etishiga tahdid soladi. Bu, asosan, odamlarning fiziologik ehtiyojlarini qondirish ma’nosida. Fiziologik ehtiyojlarni ta’minlash uchun minimal turmush darajasining yo‘qligi - kambag‘allik. Keng ma’noda kambag‘allik nafaqat yashash uchun eng asosiy ehtiyojlarni qondira olmaslikni, balki ijtimoiy, madaniy, ekologik va boshqa omillarni, masalan, madaniy-ma’rifiy sharoitlar, tibbiy va sog‘liqni saqlash sharoitlari, yashash muhiti sharoitlari va aholining umr ko‘rish davomiyligini o‘z ichiga oladi. Keng ma’noda kambag‘allik tor ma’noda kambag‘allik ma’nosini ancha kengaytiradi. Jahon bankining 2000/2001 yillardagi “Jahon taraqqiyoti” hisobotida kambag‘allik haqidagi tushunchasi keng talqin qilingan. Hisobotda ta’kidlanishicha, moddiy mahrumlik, ta’lim va sog‘liqni saqlashning past darajasidan tashqari, kambag‘allik xavf- xatarlar va xavf-xatarlarga zaiflik, shuningdek, o‘z ehtiyojlarini ifoda eta olmaslik va ta’sirning yetishmasligini ham o‘z ichiga oladi. Kambag‘allikning sabablariga ko‘ra uni umumiy kambag‘allik, institutsional kambag‘allik, mintaqaviy kambag‘allik ва sinfiy kambag‘allikka bo‘lish mumkin. Umumiy kambag‘allik - iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning past darajasidan kelib chiqadigan kambag‘allik. Masalan, ibtidoiy jamiyatda mahsuldorlikning past darajada rivojlanganligi, ishlab chiqarish faoliyati to‘liq rivojlanmaganligi, 4 Qo‘chqorov J. “Biz shu paytgacha go‘yo u yo‘qdek, kambag‘allik degan so‘zni ishlatmasdik”. - https://kun.uz/ru/post/kambag’allik O‘zbekistonda xorij tajribalarini qo‘llash va kambag‘allikni qisqartirish masalasida turli mamlakatlarning muvaffaqiyatli dasturlaridan moslashuvchan foydalanish katta ahamiyatga ega. Quyida ba’zi xorij tajribalarini O’zbekistonda qo’llash bo’yicha qanday chora-tadbirlarni ko’rish kerakligini ko’rib chiqamiz. 1. Yaponiyaning “Hataraku” dasturini O’zbekistonda qo’llash imkoniyatlari "Hataraku" dasturi Yaponiyada ishsizlikni kamaytirish, ijtimoiy yordam tizimini takomillashtirish, va ishchilarga malaka oshirish imkoniyatlarini yaratishga qaratilgan. Bu dasturda ishchilarni kasbiy o'qitish, ular uchun mos ish o‘rinlari yaratish va yoshlar bilan ishlashga alohida e’tibor qaratilgan. O‘zbekiston sharoitida "Hataraku" dasturini joriy qilish quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin: - Ish bilan ta’minlash dasturlari: Yaponiyaning "Hataraku" dasturiga asoslanib, O‘zbekistonda ishsiz aholi uchun har yili yangi ish o‘rinlarini yaratish, bundan tashqari, Ishchilarni o‘qitish, malaka oshirish va ularni mahalliy va xalqaro bozor talablariga moslashtirish kabi imkoniyatlar bor. - Kasbiy ta’lim va malaka oshirish: Yaponiyaning ta’lim tizimiga o‘xshash, yoshlarni va yangi ishchilarga kasbiy o‘qitish va malaka oshirish dasturlarini joriy qilish. Bu dastur O‘zbekistonning ishchi kuchining sifatini oshiradi. - Ish joylari va xizmat ko‘rsatish sektorini rivojlantirish: O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini yaratish, xizmat ko‘rsatish, sanoat va texnologik sektorlarda innovatsiyalarni rivojlantirish. - Gender tengligi va inklyuzivlikni oshirish: Ayollar va yoshlar uchun ishlash imkoniyatlarini kengaytirish, gender tengligini ta’minlash, va inklyuziv ishlash sharoitlarini yaratish. ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va yordamga muhtoj. Jahon banki tomonidan belgilangan kambag‘allik chegarasi aholi jon boshiga yillik iste’mol xarajatlari 270-370 AQSH dollarini tashkil etadi, bu 1985 yildagi xarid qobiliyati pariteti o‘zgarmas narxlari asosida hisoblanadi. Xalqaro mehnat tashkiloti ekspertlari sanoati rivojlangan mamlakatlarda kambag‘allik chegarasi ishlab chiqarish ishchilarining o‘rtacha ish haqining taxminan 30% ga teng bo‘lishi kerak, Yevropa Iqtisodiy Komissiyasi esa kambag‘allik chegarasi kattalar uchun bir martalik ish haqining 50% ga teng bo‘lishini tavsiya qiladi. Hozirgi vaqtda xalqaro miqyosda kambag‘allik chegarasini aniqlashning asosan to‘rtta usuli mavjud. Ulardan biri xalqaro kambag‘allik standartlari qonunidir. Bu Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti tomonidan taklif qilingan daromad proporsional usul. Ya’ni, mamlakat yoki mintaqa rezidentlarining daromadlari yoki o‘rtacha daromadlarining 50 dan 60% gacha bo‘lgan qismi ushbu mamlakat yoki mintaqaning kambag‘allik chegarasi sifatida ishlatiladi, bu eng kam yashash xavfsizligi chegarasi hisoblanadi. Ikkinchisi, “bozor savati usuli” deb ham ataladigan tirik ehtiyojlar usuli. Ushbu usul yordamida kambag‘allik chegarasini aniqlash uchun avvalo mahalliy hududda eng kam yashash darajasini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan tovarlar va xizmatlar ro‘yxatini, shu jumladan tovarlar va xizmatlarning turlari va miqdorini, so‘ngra ushbu tovarlarga egalik sonini hisoblashimiz kerak. va xizmatlar bozor narxlariga asoslangan.Qancha naqd pul kerakligi va naqd pul miqdori kambag‘allik chegarasi hisoblanadi. Uchinchisi - turmush tarzi usuli. U birinchi navbatda kishilarning turmush tarzi, iste’mol xatti-harakatlari va boshqa “hayot shakllari”dan boshlanadi va oilaviy hayot shakllariga oid qator savollarni ko‘taradi, so‘ngra bir qator mahrumlik ko‘rsatkichlarini tanlaydi, ya’ni ma’lum bir turmush tarzidan voz kechish va ma’lum bir hayotda iste’mol xatti-harakatlari. shakllantiring, so‘ngra ushbu mahrumlik ko‘rsatkichlari va respondentlarning haqiqiy turmush sharoitlariga asoslanib, kim kambag‘al ekanligini aniqlang, so‘ngra kambag‘allik Pandemiya (COVID-19), global iqtisodiy inqiroz, savdo va ishlab chiqarishning to‘xtashi bu kichik pasayishga sabab bo’lmoqda. 2021-yildan keyn YAIM ko‘rsatkichi doimiy o‘sib bormoqda. 2023-yilda bu ko‘rsatkich iqtisodiy islohotlar, xorijiy investitsiyalar yoki aholi daromadlarining o‘sishi natijasida $2,496 ga yetgan. Yillik iqtisodiy o‘sish sur’ati mamlakat YAIMining o‘tgan yilga nisbatan qanday o‘zgarganini ko‘rsatadi. 2012-yilda Iqtisodiy o‘sish ijobiy (yashil ustun), ammo o‘rtacha darajada. 2020-yil: Salbiy o‘sish (-10% dan ko‘proq) kuzatilgan . Bu global pandemiya davrida ko‘plab mamlakatlarda kuzatilgan. 2021-yilda esa iqtisodiy o‘sish tiklanishni boshlagan. Yashil ustun YAIMning pandemiyadan keyin tiklana boshlaganini ko‘rsatadi. 2022 va 2023-yillarda iqtisodiy o‘sish davom etgan va 2023-yilda 9.66% ni tashkil etgan. Bu yuqori ko‘rsatkich mamlakatning iqtisodiy holatida sezilarli yaxshilanishni bildiradi. Demak, grafikdan quyidagilarni xulosa qilib olishimiz mumkin: 1. Pandemiyadan keyingi tiklanish: Grafikda iqtisodiyot 2020-yildagi global inqirozdan keyin mustahkam o‘sishga qaytgani aniq ko‘rinadi. 2. Jon boshiga YAIMdagi o‘sish: Mamlakat aholisi o‘rtacha iqtisodiy farovonlikni oshirgan. 2023-yilda $2,496 ga yetishi yaxshi natija. 3. Iqtisodiy siyosatning muvaffaqiyati: Tiklanish va iqtisodiy o‘sish sur’atlari ko‘rsatadiki, mamlakatning iqtisodiy boshqaruvi va siyosati yaxshi yo‘nalishda. 4. Barqaror o‘sish: 2021-yildan beri iqtisodiy o‘sish ijobiy va barqaror davom etmoqda. Bu mamlakatni investitsiya qilish uchun jozibador bo‘lishiga olib keladi. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI IQTISODIYOT YO’NALISHI “IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISH” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Xorij mamlakatlarining kambag'allikni qisqartirish bo'yicha tajribalarini O'zbekistonda qo'llash yo'llari Topshirdi: Sajarova Gulmira Qabul qildi: Toshkent-2024 2.1 Kambag'allikni qisqartish bo'yicha chet el tajribalari O‘zbekistonning kambag‘allikni qisqartirishdagi sa'y-harakatlari ayniqsa, so‘nggi yillarda yuqori samaraga erishmoqda. Biroq, bu yo‘nalishda dunyo bo‘yicha tajribalar va muvaffaqiyatli dasturlarni o‘rganish va tatbiq etish juda muhimdir. Chet el tajribalari, xususan, Yaponiyaning "Hataraku" dasturi, Daniyada o‘rnatilgan ijtimoiy himoya tizimi, va Braziliyaning "Bolsa Familia" kabi dasturlar kambag‘allikni kamaytirishdagi samarali yondashuvlarni ko‘rsatadi. Quyida shu kabi dasturlarni o’rganib chiqamiz. 1. Yaponiyaning "Hataraku" dasturi Yaponiyada "Hataraku" dasturi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri "mehnat" ma’nosini anglatadi va 2010-yilda ishlab chiqilgan bu dastur asosan ishchilar sifatida qanday ishlash va mehnat qilishni yaxshilashga qaratilgan muvaffaqiyatli tashabbusdir. Bu dastur Yaponiyada mehnat sharoitlarini takomillashtirish va ish va hayot muvozanatini saqlash maqsadida amalga oshiriladi. Dasturning asosiy yo’nalishlari va maqsadlari sifatida quyidagilarni olishimiz mumkin: - Bandlikni oshirish: Dastur, ayniqsa, yoshlar, ayollar, nogironlar va uzoq vaqt davomida ish topa olmayotgan fuqarolarni mehnat bozoriga jalb qilishga yo‘naltirilgan. Yaponiyada mehnat bozorining qattiq raqobati va yoshi kattaroq aholi strukturasini hisobga olgan holda, "Hataraku" dasturi yoshlarni va ijtimoiy jihatdan himoyaga muhtoj guruhlarni qo‘llab- quvvatlaydi - Ishga joylashish va malaka oshirish: "Hataraku" dasturi ish o‘rinlari yaratishdan tashqari, ishsizlar uchun o‘qish va malaka oshirish kurslarini taqdim etadi. Shuningdek, yangi texnologiyalar va ishchilarga zamonaviy ga kamaydi darajasini oshirish Gender tengligi Ayollarning iqtisodiy faolligi oshdi Ayollarning iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirish Shunga qaramasdan, Brazilianing ushbu dasturini O’zbekistonda joriy etishda ba’zi muammo va to’siqlarga uchrashimiz tabiiy. Ulardan eng birinchisi, moliyaviy manbaalar yetishmasligidir. Chunki, dasturni amalga oshirish uchun juda katta mablag’ talab qilinadi, buning yechimi sifatida xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish va davlat byudjetini optimallashtirish deb olishimiz mumkin. Bundan tashqari, ma’lumotlar bazasi ham O’zbekistonda to’liq shakllanmagan. Ma’lumotlar bazasini shakllantirish uchun katta mablag’ talab qilinadi va aksincha mavjud ma’lumotlar bazasidan foydalanib, dasturni samarasiz amalga oshirishga sabab bo’lishi mumkin. Buning sababi oddiy: ya’ni, ma’lumotlar bazasi orqali biz qaysi oila moddiy yoki ma’naviy yordamga muhtojligi haqida ma’lumotga ega bo’lamiz. Bundagi kamchiliklar esa, alabtta, moliyaviy resurslarni noto’g’ri taqsimlanishiga sabab bo’ladi. Buning yechimi sifatida dasturni O’zbekistonga joriy etiishdan oldin ma’lumotlar bazasini shakllantirish va aholi bilan hukumatni ijtimoiy munosabatlarni yaxshilashni olishimiz mumkin. kambag‘allik, ya’ni kambag‘allikka odamlar va oilalar nuqtai nazaridan qarash. Shu nuqtai nazardan qaraganda, barcha mamlakatlarda kambag‘allik muammosi mavjud. Misol uchun, 2004 yilda AQShda kambag‘allik darajasi 11,5% ni tashkil etdi, ya’ni har sakkizinchi kishi kambag‘al edi. Shu ma’noda kambag‘allikni, agar daromad va boylikning taqsimlanishi mutlaqo teng bo‘lmasa, abadiy muammo deyish mumkin. Agar kambag‘allikning bu ikki tushunchasi birlashtirilsa, bu katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. “Merryman, Vebsters Sollege lug‘ati”ning tushuntirishiga ko‘ra, “kambag‘allik” - bu odamda odatiy yoki ijtimoiy jihatdan maqbul miqdordagi pul yoki moddiy boylik yo‘q bo‘lgan davlat. Turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini olish, ijtimoiy faoliyatda qatnashish va minimal yashash va ijtimoiy sharoitlar uchun resurslarga ega bo‘lmagan shaxslar, oilalar va guruhlar kambag‘al deb ataladi”.Kambag‘allik tushunchasi chuqurlashishda davom etmoqda va kambag‘allikni o‘rganish istiqbollari ham doimiy ravishda o‘zgarib bormoqda. Kambag‘allikka qanday ta’rif berilmasin, har tomonlama va ilmiy ta’rif berish juda qiyin. Kambag'allikni o'lchash uchun turli metodologiyalar va ko'rsatkichlar mavjud. Ushbu o'lchovlar kambag'allik darajasini, chuqurligini, davomiyligini va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy omillarni aniqlashga yordam beradi. Quyida kambag'allikning asosiy o'lchovlari keltirilgan: 1. Kambag'allik Chizig'i (Poverty Line) Absolyut Kambag'allik Chizig'i: Bu ko'rsatkich, odatda, ma'lum bir geografik hududda yashovchi insonlar uchun zarur bo'lgan minimal hayotiy ehtiyojlarni qondirish uchun kerak bo'lgan daromadni belgilaydi. Misol uchun, BMT tomonidan belgilangan kambag'allik chizig'i kuniga 1.90 dollar daromadga ega bo'lmagan insonlarni nazarda tutadi. malakalar berish uchun traininglar o‘tkaziladi, bu esa ishchi kuchining sifatini oshiradi - Nogironlarga yordam: Ushbu dastur nogironlarni mehnat bozoriga jalb qilishga katta ahamiyat beradi. - Ayollarni ish bilan ta'minlash: Yaponiyada ayollarning mehnat bozoridagi ishtirokini oshirishga qaratilgan tashabbuslar ham mavjud. Bu dastur orqali ayollarni, ayniqsa bolalari bor ayollarni ishga joylashtirish va ish va oilaviy hayotni muvofiqlashtirishga qaratilgan qo‘llab-quvvatlash taqdim etiladi. "Hataraku" dasturi mehnat bozoridagi raqobatni kamaytirishga va ko‘plab kam ta'minlangan guruhlarning ishga joylashishini osonlashtirishga yordam berdi. Bu dastur, ayniqsa, yoshlar va ayollar uchun yangi ish imkoniyatlarini yaratishda muvaffaqiyatli bo‘lgan. Bundan tashqari, Yaponiyada ushbu dastur yordamida ijtimoiy tenglikni ta'minlashda sezilarli yutuqlar qayd etilgan. Kam ta'minlangan guruhlar uchun taqdim etilgan maxsus imkoniyatlar kambag‘allikni kamaytirishga yordam berdi. Quyidagi jadvalda “Hataraku” dasturi doirasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar samarasini jadval orqali yaqqol ko’rishimiz mumkin. 1-jadval “Hataraku” dasturi doirasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar samarasi 8 Ko’rsatkich 2015- yil(%hisobida) 2023-yil (% hisobida) O’zgarishlar Umumiy bandlik darajasi 60 65.1 5.1% ga o’sdi Ayollar bandligi 45 50.5 5.5% ga o’sdi Nogironlar bandligi 40 46 6% ga oshdi Yoshlar bandligi(15-24 yosh) 42 48 6ga oshdi Kambag’allik darajasi 14 11 3%ga kamaydi 8 https://www.bing.com/ ehtiyojlariga mos ravishda olib borilishi lozim. O‘zbekistonga moslashish imkoniyatlari ko’plab, lekin shu bilan birgalikda, amalga oshirishda ba’zi muammolarni ham uchratishimiz mumkin. Avvalo, moslashish imkoniyatlarni ko’rib chiqadigan bo’lsak, dastur bevosita qashshoqlik darajasini pasaytirishga qaratilgan va daromadlar tengsizlik ko‘rsatkichlarini yaxshilagan. O’zbekistonda qo’llash orqali Past daromadli oilalarni aniqlash uchun aniqroq ma’lumotlar bazasi yaratilishi va Oilalarga moliyaviy yordam ko‘rsatish orqali ularning asosiy ehtiyojlarini qondirish kabi muhim masalalarga ham e’tibor qaratishimiz mumkin bo’ladi. Ya’ni, Kam ta’minlangan oilalarning farzandlariga o‘quv qurollari va boshqa resurslarni taqdim etish va maktab davomatini nazorat qiluvchi mexanizmlarni joriy etish ko’plab osonliklar yaratadi. Sog‘liqni saqlashni rag‘batlantirish ham O’zbekistonda ko’plam imkoniyatlarga ega deyishimiz mumkin. Chunki, birinchidan, sog’liqni saqlash mamlakat miqyosidagi eng muhim soha bo’lib xizmat qiladi, bunda har bir oilani o’z ichiga qamrab olishini hisobga oladigan bo’lsak, avvalo, Bolalarning sog‘lig‘ini nazorat qilish va emlash jarayonlarini jadallashtirish hamda kam ta’minlangan oilalar uchun bepul tibbiy xizmatlarni kengaytirish kabi dolzarb muammolarni hal etishga yordam beradi. Quyidagi jadvalda biz kutilayotgan samaralarni Braziliya va O’zbekiston miqyosida ko’rib chiqamiz. 6-jadval. “Bolsa Familia” dasturini O’zbekistonga qo’llashdan kutiladigan samara 13 Yo’nalish Braziliyadagi natijalar O’zbekistonda kutiladigan natijalar Kambag‘allik darajasini kamaytirish 2003–2014 yillarda 36 million kishi kambag‘allikdan chiqdi Kambag‘allik darajasini 7- 8%gacha kamaytirish Ta’lim sifati va davomat Maktab davomati 95% ga yetdi Bolalar ta’limidagi tengsizlikni kamaytirish Sog‘liqni saqlash Bolalar o‘limi darajasi 17% Bolalar salomatligi va emlash 13 https://www.un.org/ keyin iqtisodiy inqiroz tufayli dastur samaradorligi biroz pasaydi, ammo baribir sezilarli ijobiy natijalar saqlanib qoldi. Ta’lim ko’rsatkichida esa maktabga qatnashuvning oshishi ta'lim tizimi uchun muhim yutuq bo‘ldi. Ushbu ko‘rsatkich dasturning shartlariga qat’iy rioya qilish orqali amalga oshirildi. Savodxonlik darajasi va o‘quvchilarning ta’limdagi muvaffaqiyati sezilarli darajada oshdi. Moliyaviy yuk va barqarorlik bo’yicha YaIMning atigi 0.36–0.5% ini tashkil qilgan holda katta ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshira oldi. 3. Mahatma Gandi Milliy Qishloq Ishlar Dasturi (MGNREGA) Hindistonda 2005-yilda qabul qilingan "Milliy Qishloq Ishlar Kafolat Qonuni" (NREGA) asosida joriy etilgan. Ushbu qonun 2006-yilning fevral oyida rasmiy ravishda amalga oshirilishni boshladi. Keyinchalik, 2009-yilda dastur Mahatma Gandining nomi bilan qayta nomlandi va MGNREGA deb atala boshlandi. Dastur Hindistonning eng muhim ijtimoiy himoya siyosatlaridan biriga aylandi va mamlakatning barcha shtatlarida faoliyat yuritadi. Har bir qishloq oilasiga yiliga kamida 100 kunlik ish bilan ta'minlanish huquqi berildi. Dastur asosan markaziy hukumat tomonidan moliyalashtirildi, mahalliy hokimiyat organlari loyihalarni amalga oshirishga mas'ul edi. Yo‘llar qurish, suv havzalari yaratish, o‘rmonlarni tiklash va ekin maydonlarini yaxshilash kabi infratuzilma loyihalari ustida ish tashkil etildi. Asosan qo‘l mehnatini talab qiluvchi loyihalar ustida ishlashni rag‘batlantirgan. Dasturga oid ma'lumotlar ochiq platformalarda e'lon qilinib, shaffoflik ta'minlandi. MGNREGA dasturining natijalarini qisqachako’rinishini quyida ko’rishimiz mumkin: - Qashshoqlikni kamaytirish - Ayollarning rolini oshirish kutilmoqda. Bu ko'rsatkich ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish, malaka oshirish va texnologik yangiliklarni tatbiq etish orqali amalga oshishi mumkin. Bundan tashqari, "Hataraku" dasturini qo'llash malaka oshirish va o'zini rivojlantirishga katta e'tibor qaratadi. Yaponiyada ishchilarning 80% dan ortig'i muntazam ravishda o'z malakalarini oshiradi. Bu, albatta, samarali ishlash va kompaniya muvaffaqiyatiga olib keladi. O'zbekistonda ham xuddi shunday yondashuvni tatbiq etish orqali ishchilarning malakasi 30-40% ga oshishi mumkin. Bu esa, o'z navbatida, ishlab chiqarish va xizmatlar sifatini yaxshilaydi. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, O'zbekistonda professional malakani oshirish dasturlarini o'tayotgan ishchilarning soni 2023-yilda 15% atrofida bo'lsa, "Hataraku" dasturi joriy etilishi bilan bu ko'rsatkichni 50% gacha oshirish mumkin. 5-jadval. Ishchilarni malaka oshirish darajasi (%) 12 Mamlakat 2023-yil 2024-yil kutilayotgan malaka oshirish darajasi O’zgarish O’zbekiston 15% 50% 35% 2. Braziliyaning “Bolsa Família” dasturini O’zbekistonda qo’llash imkoniyatlari Bolsa Família" dasturining O‘zbekistonda qo‘llanishi kambag‘allikni kamaytirish, ta’lim va sog‘liqni saqlash sifatini yaxshilash hamda ijtimoiy tengsizlikni kamaytirishga yordam beradi. Dasturning muvaffaqiyati uchun Moliyaviy manbalarni barqaror ta’minlanishi, Mahalliy sharoitga moslashtirilgan shartlar va nazorat mexanizmlarini ishlab chiqilishi, Ijtimoiy siyosatni aholi 12 https://www.un.org/ oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar, yangi ish o‘rinlarini yaratish va kichik biznesni rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilgan islohotlar yordamida ko‘rsatilgan ijobiy o‘zgarishlarni ko’rishimiz mumkin. 2020-yilda bandlik darajasi 60.3% bo‘lib, ushbu yilda iqtisodiyotning pandemiyaga ta’siri sezilgan va bandlik ko‘rsatkichlari nisbatan pastroq edi. 2021-yilda esaBandlik darajasi 62.2% ga o‘sdi, bu yilda o‘rta va kichik biznesni rivojlantirishga ko‘proq e’tibor qaratilgan. 2022-yilda bandlik darajasi 64.5% ga ko‘tarildi, chunki iqtisodiyotda qayta tiklanish va yangi ish o‘rinlarining yaratilishi davom etdi. 2023-yilga kelib bandlik darajasi 65.1% ga yetdi, bu bandlikni oshirishga qaratilgan dasturlar va o‘zini o‘zi band qilganlar sonining ko‘payishi hisobiga erishildi . Mamlakatda kambag’allik darajasini qisqartirish uchun bir qancha chora- tadbirlar amalga oshirilb kelinmoqda. Xususan, "O‘zbekiston – 2030" strategiyasi ishlab chiqilgan bo’lib, mamlakatni 2030-yilga borib iqtisodiy, ijtimoiy, va siyosiy sohalarda jahon miqyosidagi raqobatbardosh va barqaror davlatga aylantirishni maqsad qilgan. Ushbu strategiya mamlakatni modernizatsiya qilish va barqaror rivojlanish yo‘lida amalga oshiriladigan asosiy yo‘nalishlarni belgilaydi. Strategiya 2023-yil 9-sentabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan. "O‘zbekiston – 2030" strategiyasida kambag’allikni qisqartirish bo’yicha quyidagilar belgilangan 7 : 1. 2026-yilgacha kambag‘allikni 2 barobarga, 2030-yilgacha esa keskin qisqartirish, kambag‘allikka tushish xavfi mavjud 4,5 mln aholi daromadini oshirish hamda mehnat qobiliyatini ishga solish orqali 3 mln yoshlarni kambag‘allikdan chiqariladi; 2. Har bir viloyatda kambag‘allik darajasi yuqori bo‘lgan bittadan jami 14ta tumanni kambag‘allikdan chiqarish va kompleks rivojlantirish bo‘yicha dastur 7 https://mehnat.uz/oz/news/ Família" dasturi turli o‘zgarishlarni boshdan kechirdi va 2021-yilda "Auxílio Brasil" nomi bilan qayta tashkil qilindi. Yangi versiya yordam miqdorini oshirdi va qo‘shimcha yordam mexanizmlarini kiritdi. Shu bilan birga, dasturga ishtirok etuvchilarning soni kengaytirildi. Ushbu dastur ko‘plab rivojlanayotgan davlatlar uchun muvaffaqiyatli ijtimoiy yordam modeli sifatida o‘rnak bo‘lib xizmat qilmoqda. Braziliyaning "Bolsa Familia" dasturi samarasini quyida berilgan jadval orqali ko’rishimiz mumkin. 2-jadval Braziliyaning "Bolsa Familia" dasturi samarasi 9 Ko’rsatkichlar 2003 (boshlang’ich) 2014 (avj nuqtasi) 2021 (yakuniy bosqich) Qashshoqlik darajasi 24.3% 8.4% 9.3% Ekstremal qashshoqlik 12.5% 4.2% 5.7% Maktabga qatnashuv 78% 93% 94% Bolalar o’limi (1000ga) 27.7 15.4 13.8 Gini ko’rsatkichi 0.583 0.519 0.530 Qamrov (million oila) 6.5 14.1 13.9 Moliyalashtirish (% YaIM) 0.36% 0.5% 0.4% Qashshoqlikni kamaytirish ko’rsatkichida 2003–2014 yillarda qashshoqlik va ekstremal qashshoqlik darajasida katta pasayish kuzatildi. Bunga yordamning maqsadli taqsimoti va dastur shartlariga rioya qilish ta’sir ko‘rsatdi. 2014-yildan 9 https://sdgs.un.org/topics/poverty-eradication - Infratuzilmaning rivojlanishi. - Oziq-ovqat xavfsizligi. Quyida berilgan jadval orqali MGNREGA dasturining samarasini ko’rishimiz mumkin. Dastur orqali 2006-yilda boshlang‘ich bosqichda 900 million ish kuni ta’minlangan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2023-yilga kelib 2,8 milliard kunni tashkil etdi. Bu qishloq aholisining ishsizligini kamaytirishga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ayollarning dasturdagi ishtiroki haqida gap ketar ekan, u dastur boshida 40% bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib 55% ga oshdi. Bu ularning iqtisodiy mustaqilligini oshirdi. Bundan tashqari, 2005-yildagi qashshoqlik darajasi 37% edi. Bu dastur va boshqa iqtisodiy siyosatlar natijasida 2023-yilda 25% gacha kamaydi. Qishloqlarda yangi yo‘llar, ko‘priklar va suv havzalari qurilishi nafaqat vaqtinchalik ish o‘rinlarini yaratdi, balki uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishga zamin yaratdi. 3-jadval MGNREGA dasturining samarasi (2006-yil va 2020-yil ma’lumotlari asosida) 10 Ko’rsatkichlar 2006 (dastur boshlanishi) 2023(oxirgi ma’lumotlar) Ishtirokchi uy xo‘jaliklari soni 2,1 million 3,5 million Ayollar ulushi (%) 40% 55% Qashshoqlik darajasi (%) 37% ( 25% Suv havzalari loyihalari 0 20 000+ O‘rmonlarni tiklash loyihalari 0 10 000+ Infratuzilma rivoji Juda cheklangan Qishloq darajasida keng tarqalgan 2.2 O'zbekistonda xorij tajribalarini qo'llash va kambag’allikni qisqartirish imkoniyatlari 10 https://data.worldbank.org/ Xulosa Kambag’allikni qisqartisih muammosi bugungi kunda nafaqat iqtisodiyot, balki ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Men kurs ishim davomida kambag’allikni qisqartish, xorijiy mamlakatlar tomonidan olib borilgan dasturlar va ularni O’zbekistonda joriy qilish bo’yicha nazariy va amaliy asoslarini o‘rgandim. Xorij tajribalari shuni ko‘rsatadiki, ularni O’zbekistonga qo’llash orqali iqtisidiyot rivojlanishi uchun keng imkoniyatlarni ochadi. Biroq, bu yo‘nalishda hali ham bir qator muammolar mavjud. Hududlar bo‘yicha iqtisodiy imkoniyatlarning notekis taqsimlanishi, moliyaviy resurslarga cheklangan kirish va ayrim byurokratik to‘siqlar kambag’allikni qisqartirishdagi samaralarga ta'sir ko‘rsatmoqda. Masalan, kurs ishimda tahlil qilingan ma'lumotlar asosida O’zbekistonda xorij mamlakatlari tajribalarini qo’llash uchun keng imkoniyatlar mavjudligiga qaramasdan, muammo va to’siqlar ham yetarli ekanligini ko’rishimiz mumkin. Shuning uchun O’zbekistonda kambag’allikni qisqartirish uchun chet el tajribalarini qo’llashda quyidagi jihatlarga e’tibor berish kerakligini taklif etaman: - Mahalliy sharoitlarni hisobga olish; - Resurslarning samarali taqsimlanishi; - Samarali monitoring va baholash mexanizmlari ni ishlab chiqish; - Mutaxassislarni o‘qitish va malaka oshirish. Umuman olganda, men kambag’allikni qisqartirish va ijtimoiy himoyani kuchaytirish va iqtisodiyotning ushbu sohasini yangi bosqichga olib chiqish borasida amalga oshirilayotgan islohotlarni qo‘llab-quvvatlayman. O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanish yo‘lida kambag’allikni qisqaritish va yaqin O’zbekiston yillar davomida kambag’allik bilan kurashib kelayotgan davlatlar sirasiga kiradi. 1-rasm. O’zbekistonning YaIM va iqtisodiy o’sish sur’atlari 2019-2022- yillar oralig’i 5 Yuqoridagi grafikda mamlakatning iqtisodiy ko‘rsatkichlari tahlil qilinmoqda. Ikkita asosiy iqtisodiy o‘lchov ko‘rsatilgan bo’lib ular: jon boshiga yalpi ichki mahsulot (GDP per capita) va yillik iqtisodiy o‘sish sur’ati (Annual Growth Rate). Ushbu ma’lumotlar 2019-yildan 2023-yilgacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Jon boshiga YAIM ko‘rsatkichi mamlakatdagi iqtisodiy farovonlik darajasini baholash uchun ishlatiladi. Bu ko‘rsatkich aholining real daromadi va iqtisodiy o‘sishini aks ettiradi. Misol uchun 2019-yilda grafik $1,800 atrofida boshlanmoqda, bu boshlang‘ich iqtisodiy farovonlikni anglatadi. 2020-yilda esa kichik pasayish kuzatilgan (taxminan $1,750). Bu yili o‘sish sur’atining salbiy ekanligi (pastdagi qizil ustun) YAIMning ham biroz kamayishiga olib kelgan. 5 https://stat.uz/ 2-rasm. O’zbekistonda 2020-2023-yillardagi kambag’allik darajasi 6 2020-yildan 2023-yilgacha pasaygan. 2020-yilda 19% bo‘lgan kambag‘allik darajasi 2023-yilga kelib 11% ga tushdi. Bu iqtisodiy islohotlar, aholining daromadlarini oshirish va davlat tomonidan amalga oshirilgan kambag‘allikni kamaytirish dasturlari natijasida erishilgan. 2020-yilda kambag‘allik darajasi 19% ni tashkil etdi. Bu yilda O‘zbekiston iqtisodiyoti COVID-19 pandemiyasidan ta’sirlandi, va ko‘plab oilalar o‘z daromadlarini yo‘qotdi. 2021-yilda kambag‘allik darajasi 17% ga pasaydi. Bu, asosan, iqtisodiy tiklanish va qishloq xo‘jaligida yuzaga kelgan yangi ish o‘rinlarining ta’siridan bo‘ldi. 2022-yilda kambag‘allik darajasi 14% ga tushdi. Ushbu yil, iqtisodiy islohotlar va aholiga yordam berish dasturlari kuchaytirildi. Shuningdek, kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishga e’tibor qaratildi. 2023: 2023 yilga kelib kambag‘allik darajasi 11% ga tushdi. Bu, asosan, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, daromadlar o‘sishi va kambag‘allarni qo‘llab-quvvatlash dasturlari bilan bog‘liq . Bandlik darajasi 2020- yilda 60.3% bo‘lsa, 2023-yilda 65.1% gacha oshgan. Bu yillarda bandlikni 6 https://stat.uz/ Nisbatli Kambag'allik Chizig'i: Bu chiziq, odamlarning daromadlari boshqa aholi qismiga nisbatan qanday ekanligini ko'rsatadi. Masalan, agar aholi daromadining 60% dan kam bo'lganlar kambag'al hisoblanadi. 2. Kambag'allikning Chuqurligi (Poverty Depth) - Kambag'allikning chuqurlik indeksi: Bu ko'rsatkich kambag'al aholi uchun zarur bo'lgan minimal daromaddan qancha pastda ekanligini ko'rsatadi. Bu ko'rsatkichlarning qiymati yuqori bo'lsa, kambag'allikning qattiqligi va chuqurligi oshadi. 3. Kambag'allikning Davomiyligi (Poverty Duration)- Davomiy kambag'allik: Bu o'lchov kambag'allik holati necha muddat davom etayotganini ko'rsatadi. U uzoq muddatli kambag'allik bilan bog'liq muammolarni aniqlashda yordam beradi. Davomiy kambag'allikni o'lchash uchun aholini kambag'al holatda qancha vaqt o'tkazishi aniqlanadi. 4. Multidimensional Poverty Index (MPI) - Multidimensional Poverty Index: Bu ko'rsatkich bir necha ijtimoiy va iqtisodiy omillarni hisobga olgan holda, kambag'allik darajasini o'lchaydi. MPI ta'lim, sog'liqni saqlash, yashash sharoitlari va boshqa omillarga asoslangan holda hisoblanadi. Bu ko'rsatkich kambag'allikni qamrab oluvchi ko'proq kompleks tasvirini taqdim etadi. 5. Kambag'allik Ko'rsatkichlari - Kambag'allik darajasi: Aholining qaysi foizi kambag'al deb hisoblanadi. Bu ko'rsatkich ko'pincha mamlakatlar yoki hududlar bo'yicha taqqoslashda ishlatiladi. 1.2 O’zbekistonda kambag'allikni qisqartish bo'yicha amalga oshiralayotgan ishlar va ularning samarasi Dasturni O’zbekistonga joriy etib, ko’plab samaralarga erishishimiz mumkin. Buni quyidagi jadvalda prognozlarga asoslangan holda tushunishimiz mumkin. Birinchi navbatda, dasturni O’zbekistonga joriy etish orqali 2024- yilda yuqori ishlab chiqarish samaradorligiga erishishimz mumkin bo’ladi. Samaradorlikni oshirish uchun quyidagi faktorlar ta'sir qiladi: ish vaqtining optimal taqsimlanishi, jamoaviy ishlashning kuchayishi, raqamli texnologiyalardan foydalanish. Yaponiyada o'rtacha ishlab chiqarish samaradorligi 2000-yillardan beri o'sib bormoqda. Masalan, Yaponiyada o'rtacha ishlab chiqarish samaradorligi 2010-yilda $50,000 ishchi boshiga yetgan, hozir esa bu ko'rsatkich $65,000 darajaga yetdi. O'zbekistonda esa, ayni paytda, bu ko'rsatkich taxminan $3,000–$4,000 atrofida. Agar "Hataraku" dasturi O'zbekistonda joriy qilinsa, ishlab chiqarish samaradorligini 25–50% ga oshirish mumkin. Bu o'zgarish O'zbekistonning iqtisodiy o'sishiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. 4-jadval "Hataraku" dasturining Yaponiya va O’zbekistondagi 2023-yil va 2024- yillardagi (kutilayotgan) samaradorlik ko’rsatkichlari 11 Mamlakat 2023-yil samaradorligi 2024-yil kutilayotgan samaradorlik O’zgarish (%) Yaponiya 65 000 USD 65 000 USD 0 O’zbekisto n 4 000 USD 5 000-6 000 USD 25-50 Yaponiyada ishlab chiqarish samaradorligi juda yuqori (65,000 USD/ishchi boshiga), lekin O'zbekistonda bu ko'rsatkich ancha past (4,000 USD). "Hataraku" dasturini joriy etish orqali O'zbekistonda samaradorlik 25-50% ga oshishi 11 https://data.worldbank.org/ oziqovqat juda kam bo‘lganligi sababli ibtidoiy odamlar haqiqatda keng kambag‘allik sharoitida yashagan. Institutsional kambag‘allik ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy tizimlar tomonidan belgilanadigan turli jamoalar, mintaqalar, ijtimoiy guruhlar va shaxslar o‘rtasida turmush resurslarining teng bo‘lmagan taqsimlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, muayyan jamoalar, mintaqalar, ijtimoiy guruhlar va shaxslarning kambag‘allik holatida bo‘lishiga olib keladi. . Mintaqaviy kambag‘allik – og‘ir tabiiy sharoit va ijtimoiy rivojlanishning past darajasi tufayli yuzaga keladigan kambag‘allik hodisasi. Mamlakatimning qishloq aholisining kambag‘al taqsimlanishi aniq mintaqaviy xususiyatlarga ega va ular tabiiy sharoiti nisbatan og'ir bo‘lgan bir qator hududlarda to‘plangan. Sinfiy kambag‘allik deganda ayrim shaxslar, oilalar yoki ijtimoiy guruhlarning jismoniy tayyorgarligi, ma’lumot darajasi pastligi, oiladagi mehnat resurslarini ing kamligi, ishlab chiqarish vositalari va ijtimoiy munosabatlarning etishmasligi tufayli yuzaga kelgan kambag‘allik tushuniladi. Kambag‘allik ham mutlaq tushuncha, ham nisbiy tushunchadir, shuning uchun kambag‘allikni mutlaq kambag‘allik va nisbiy kambag‘allikka ajratish mumkin. Mutlaq kambag‘allik, shuningdek, tirikchilik uchun kambag‘allik deb ataladi, yashash uchun minimal ehtiyojlarning etishmasligi va eng asosiy yashash ehtiyojlarini qo‘llab-quvvatlay olmaslikdir. Nisbiy kambag‘allik nisbiy kam ta’minlangan kambag‘allik deb ham ataladi. Bu oziq-ovqat va kiyim-kechak muammosi hal qilingan bo‘lsa-da, turli ijtimoiy a’zolar va turli mintaqalar o‘rtasida sezilarli daromad farqlari bo‘lishi mumkinligini anglatadi. Kam daromadli shaxslar, oilalar va mintaqalar nisbatan kambag‘aldir. Kam ta’minlangan aholining real turmush sharoitini to‘g‘ri tushunish va kambag‘allikka qarshi strategiya va siyosat choralarini shakllantirishning ilmiy asoslarini ta’minlash uchun kambag‘allik darajasi, ya’ni kambag‘allik chegarasi ilmiy jihatdan aniqlanishi kerak. Turmush darajasi kambag‘allik chegarasidan past bo‘lgan shaxslar yoki oilalar kam ta’minlangan va yillarda YaIM daromadlari hisobida yuqori o’rta daromadli mamlakatlar safiga qo’shilishning o‘rni strategik ahamiyatga ega bo‘lib, bu yo‘nalishda davomiy ishlash va yutuqlarga erishish zarur, deb hisoblayman. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: I. Prezident farmon, qarorlari, farmoyishlari: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 23.09.2023-yildagi PF-143- son II. Darsliklar: 2. Azizov, U., Abulqosimov, H., Xoliyorov, N., Ismailov A., "Iqtisodiyotning ilmiy-amaliy asoslari." – T.: Iqtisod-Moliya nashriyoti, 2022. 3. Abdurahmonov, K . "Mehnat iqtisodiyoti." – T.: “Fan” nashriyoti, 2019. 4. O’lmasov, A., Vahobov, A. "Iqtisodiyot nazariyasi." – T.: Toshkent Moliya Instituti, 2006.; III. O’quv qo’llanmalar: 5. Abdurahmonov, T. "O'zbekistonda Kambag'allikni Qisqartirish Strategiyalari." – T.: Iqtisodiyot universiteti nashriyoti, 2020. 6. Qodirov, R. "Iqtisodiy rivojlanish va kambag'allikni qisqartirish." – T.: O'zbekiston iqtisodiyoti nashriyoti, 2019. 7. Sachs, J. D. "The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time." – New York: The Penguin Press, 2005. 8. Abell, P. & Barlow, M. L. S. "Poverty and Social Exclusion in the New Europe." – Bristol: Policy Press, 2013. IV. Saytlar: V. https://data.worldbank.org/ 9. - oliy ta'lim olish uchun vaqtingizni tejaydigan va iqtisod sohasidagi bilimlaringizni mustahkamlaydigan sayt.

Xorij mamlakatlarining kambag'allikni qisqartirish bo'yicha tajribalarini O'zbekistonda qo'llash yo'llari

Купить