Xorijiy tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlati tarixining oʻrganilishi

1  
   “ Xorijiy tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlati tarixining o rganilishiʻ ”
Mundarija:  
Kirish
……..……………..……………..……………..……………………………………………………………………………………. 3-5   I   bob.
Xorijiy tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlati tarixiga e’tibor …….…. 6-18  
1.1.  G‘aznaviylar davlati  tarixiy ildizlari: uning  davlat  boshqaruv faoliyati va 
rivojlanishi ………………………………............................................................................................................................………… 6-10 
1.2. Xorijiy tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlatining tarixini o rganilishi	
ʻ …….…….. 11-18
II   bob.   Xorijiy   tadqiqotlarda   G‘aznaviy   hukmdorlarining   tarixiy   faoliyati
bilan 
bog‘liq ayrim
 qarashlar ..............................................................................................................................
…………… 19-31  
2.1.  G‘aznaviy hukmdorlari tarixiy faoliyati haqida ……………………………
.........……… 19-24 
2.2.  Mahmud G‘aznaviy humronlik tarixi va uning xorijiy tadqiqotlarda 
o	
ʻ
rganilishi ….................................................................................................................................................................................. 25-31 
Xulosa ……………..……………..……………..……………..…………..……………..………
……..…………..………………… 32-33  
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati	
ʻ ……………..………..…………..………………… 34-35
KIRISH 
Mavzuning   dolzarbligi.   Tariximiz   bizning   milliy   g‘ururimiz,   shonli
sharafimizdir.   O zbekiston   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   Islom   Karimov	
ʻ
о zining   “Yuksak   ma’naviyat   -   y	
ʻ е ngilmas   kuch   kitobida”   “o z   tarixini	ʻ
bilmaydigan,   kechagi   kunini   unitgan   millatning   kelajagi   yo q”	
ʻ 1
,   -   deb   ta’kidlashi
bilan   birga   har   qanday   inson   jahon   tarixini,   umumbashariy   taraqqiyot   yo lini	
ʻ
chuqur   idrok   etishi   zararligini   ham   uqtirganlar.   Darhaqiqat,   mustaqillik   sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy  о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.  	
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: 	
ʻ
“Milliy   tarixni   milliy   ruh   bilan   yaratish   kerak.   Biz   yoshlarimizni   tarixdan   saboq
olish,   xulosa   chiqarishga   o rgatishimiz,   ularni   tarixiy   tafakkur   bilan	
ʻ
qurollantirishimiz   zarur.   Tarix   insititutini   bu   fanni   rivojlantirish   bo yicha   tayanch	
ʻ
1  Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 . 
    
  1  
   muassasa   etib   belgilash   kerak”.   O zbekistonning   eng   yangi   tarixi   va   biz   erishganʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni	
ʻ
o z   kuchi   va   irodasi   bilan   yengib   o tishga   qodir   deb   baralla   aytishga   to la   asos	
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.  
Ushbu kurs ishida biz   G‘aznaviylar davlati   tarixiy faoliyati haqida va uning
eng yorqin davrlarini bilib olamiz. Hamda  G‘aznaviylar davlati  tarixiy ildizlari va
bugungi   kundagi   bu   davlatning   o rganilishiga   bag‘ishlangan.   Bu   bo limda   X-XII	
ʻ ʻ
asrlarda O rta Osiyo va Janubiy Osiyoning ayrim hududlarini nazorat qilgan islom	
ʻ
imperiyasi   bo lgan   G aznaviylar   davlati   tarixining   o ziga   xos   xususiyatlari   ko rib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqiladi.   Bilamizki,   G‘aznaviylar   an’anaviy   islom   ma’muriy   amaliyotlarini
mahalliy   urf-odatlar   va   yangiliklar   bilan   uyg‘unlashtirgan   murakkab   boshqaruv
tizimidan   foydalanganligini   ta’kidlashadi.   Bu   kurs   ishida   birlamchi   manbalar   va
tarixiy   ma lumotlar   tahlili   orqali   G aznaviylar   davlatining   asosiy   xususiyatlari,	
ʼ ʻ
jumladan,   hokimiyatning   markazlashganligi,   rasmiy   tili   sifatida   fors   tilidan
foydalanishi,   mahalliy   hokimlar   va   amaldorlar   tarmog iga   tayanishi   va   boshqa	
ʻ
jihatlari   yoritilganligi,   uning   madaniy   va   intellektual   faoliyatiga   homiyligi,
shuningdek,   G‘aznaviylar   oldida   turgan   muammolar,   jumladan,   tashqi   kuchlar
tahdidi, vorislik va qonuniylik borasidagi ichki ziddiyatlarni ham ko rib chiqiladi. 	
ʻ
Kurs ishida G‘aznaviylar davlati tarixi to g‘risida xorijiy tadqiqotlarda aniqlangan	
ʻ
ma’lumotlar   berilgan,   uning   o ziga   xos   jihatlari   va   islom   boshqaruvi   tarixidagi	
ʻ
abadiy merosi yoritilgan. 
Mavzuning   o rganilganlik   darajasi	
ʻ .   Xorijiy   olimlarning   ilmiy   izlanishlari
Bosworth,   C.E. 3
,   Faruki,   K.H. 4
,   Holt,   P.M. 5
,   Kennedy,   H. 6
  ,   Minorsky,   V. 7
,
2  Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- 	
ʻ
T.:2016,-B.5  
3   Bosworth,   C.   E.   (1963).   The   Ghaznavids:   Their   empire   in   Afghanistan   and   eastern   Iran   994-1040.   Edinburgh
University Press. 
4   Faruki, K. H. (2010). The Ghaznavids: Their political, cultural and intellectual life. Intellectual Discourse, 18(1),
118. 
5  Holt, P. M. 5
 (1977). The age of the Crusades: the Near East from the eleventh century to 1517. Longman. 
6  Kennedy, H. (1981). The early Abbasid Caliphate: a political history. Croom Helm.  
7  Minorsky, V. (1951). The Ghaznavids. Handbuch der Orientalistik, 1(8), 1-123. 
    
  1  
   Richards,  D.S. 8
, Wink, A. 9
, Zabihullah, M. 10
  asarlarida G’aznaviylar  davlati  tarixi
bilan   bog liq   ma’lumotlarni   o rganish   bo yicha   eng   muhim   ishlar   hisoblanadi.ʻ ʻ ʻ
Ularda maktabning shakllanishi va faoliyati masalalari ilmiy tahlil qilinadi. 
Bugungi   kunga   kelib,   Yevropada   XIX-XX   asrlarda   rivojlangan   mintaqa
olimlari  tomonidan o rganilgan. Shu jihatdan o sha  davrdagi  G’aznaviylar  davlati	
ʻ ʻ
faoliyati   tadqiqotchilar   e’tiboridan   chetda   qolmadi.   Yuqoridaki   insonlarning
asarlari bu sohadagi yirik tadqiqotlar hisoblanadi. 
Mavzuning   maqsadi   va   vazifalari.   Xorijiy   tadqiqotlarda   G‘aznaviylar
davlatining tarixini o rganilishi kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.  
ʻ
Ushbu maqsadga erishish uchun biz quyidagi vazifalarni bajarishingiz kerak: 
- Xorijiy   tadqiqotlarda   G‘aznaviylar   davlatining   boshqaruvi   bosqichlarini
o rganish; 	
ʻ
- Xorijiy tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlatining tarixini o rganilishi sabablari,	
ʻ
borishi va natijalarini ko rib chiqish; 	
ʻ
- G‘aznaviylar davlatining faoliyatidagi tarixiy voqealarini yoritib berish; 
- tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlatining tarixini o rganilishini ochib berish. 	
ʻ
Davriy (xronologik)   chegaralanishi.   Kurs  ishi  G‘aznaviylar   davlati  mavjud
bo lgan davrni o z ichiga olgan. 	
ʻ ʻ
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti.  Xorijiy tadqiqotlarda 
G‘aznaviylar davlatining tarixini o rganilishi. 	
ʻ
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. 	
ʻ
   
8  Richards, D. S. (1995). The Islamic frontier in the east: Expansion into non-Arabic-speaking regions. In Medieval
Islamic Civilization (Vol. 2, pp. 637-668). Routledge. 
9  Wink, A. (1990). Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World (Vol. 1). Brill. 
10  Zabihullah, M. (2019). The political and administrative structure of the Ghaznavid Empire. Journal of Historical
Studies, 2(2), 69-80. 
    
  1  
   I BOB.  XORIJIY TADQIQOTLARDA G‘AZNAVIYLAR DAVLATI
TARIXIGA E’TIBOR.  
1.1.   G‘aznaviylar   davlati   tarixiy   ildizlari:   uning   davlat   boshqaruv
faoliyati va rivojlanishi. 
G aznaviylar   davlati   X-XII   asrlarda   O rta   Osiyo   va   Janubiy   Osiyoning   kattaʻ ʻ
qismini   nazorat   qilgan   o rta   asrlardagi   islom   imperiyasi   edi.   U   Xurosondagi	
ʻ
Somoniylar   hukmdorlariga   qul   bo lib   xizmat   qilgan   turk   jangchisi   Alptegin	
ʻ
tomonidan   asos   solingan.   Somoniylar   sulolasi   parchalanganidan   keyin   Alptegin
Afg onistonning sharqiy qismidagi G azna shahrini egallab, G aznaviylar davlatiga	
ʻ ʻ ʻ
asos   soldi.   G aznaviylar   Alpteginning   vorisi   Mahmud   G aznaviy   boshchiligida	
ʻ ʻ
Hindiston yarimorolini bosib olish va mintaqadagi hind ibodatxonalarini talon-taroj
qilish kabi qator harbiy yurishlar orqali o z hududlarini kengaytirdi. 	
ʻ
G‘aznaviylar   o zlarining   harbiy   qobiliyatlariga   qaramay,   o zlarining	
ʻ ʻ
murakkab boshqaruv va boshqaruv tizimi bilan ham mashhur. G aznaviylar davlati	
ʻ
markazlashgan imperiya bo lib, o z hududlarini boshqarishda mahalliy hokimlar va	
ʻ ʻ
amaldorlar   tarmog iga   tayangan.   G‘aznaviylar   davlatining   boshqaruvi   islom	
ʻ
ma’muriy   amaliyotlari   va   mahalliy   urf-odatlar   va   yangiliklarning   o ziga   xos	
ʻ
aralashmasi edi. G aznaviylar madaniy va ma rifiy ishlarga homiylik qilganlar, bu	
ʻ ʼ
esa   ular   hukmronligi   davrida   fors   adabiyoti   va   san atining   gullab-yashnashiga	
ʼ
sabab bo lgan. 	
ʻ
Ushbu insho G‘aznaviylar davlati boshqaruvining o ziga xos jihatlarini ko rib	
ʻ ʻ
chiqishni   maqsad   qilgan.   Inshoning   birinchi   qismida   G‘aznaviylar   davlatida
hokimiyatning markazlashuvi va boshqaruvda sultonning roli ko rib chiqiladi. 	
ʻ
Ikkinchi   bo limda   G‘aznaviylar   davlatining   rasmiy   tili   sifatida   fors   tilidan	
ʻ
foydalanish va uning boshqaruvga ta’siri haqida so z boradi. Uchinchi bo limda 	
ʻ ʻ
G‘aznaviylar   davlati   hududlarini   boshqargan   mahalliy   hokimlar   va   amaldorlar
tarmog‘i   haqida   so z   boradi.   To rtinchi   bo limda   G aznaviylarning   madaniy   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma rifiy   ishlarga   homiyligi   muhokama   qilinadi.   Nihoyat,   insho   G‘aznaviylar	
ʼ
    
  1  
   davlatining islom boshqaruvi tarixidagi o zgarmas merosi haqida fikr yuritish bilanʻ
yakunlanadi. 
Davlatni markazlashtirish  
G‘aznaviylar   davlati   boshqaruvining   o ziga   xos   jihatlaridan   biri	
ʻ
hokimiyatning   sulton   qo lida   markazlashganligi   edi.   G‘aznaviylar   o z	
ʻ ʻ
imperiyasining   keng   hududlarini   nazorat   qiladigan   qudratli   markaziy   hokimiyatni
o rnatdilar. Sulton G‘aznaviylar davlatining oliy hukmdori bo lib, davlat ishlarida	
ʻ ʻ
mutlaq hokimiyatga ega edi. Sulton hokim va amaldorlarni tayinlash, soliq yig‘ish,
davlatning harbiy va ma’muriy ishlarini boshqarish bilan shug‘ullangan. 
G‘aznaviylar davlatida hokimiyatning markazlashuviga yaxshi tashkil etilgan
byurokratiya   yordam   berdi.   Sultonga   boshqaruvda   muhim   lavozimlarni   egallagan
bir guruh amaldorlar yordam bergan. Bu amaldorlar orasida davlat ishlari bo yicha	
ʻ
sultonga   maslahat   berish   bilan   shug‘ullanuvchi   vazir   ham   bor   edi;   davlat
moliyasini   boshqaradigan   g‘aznachi;   huquqiy   tizimga   raislik   qilgan   sudya;   va
sultonning qaror va farmoyishlarini yozib turuvchi kotib. 
Sulton   o z   hududlari   ustidan   nazoratni   saqlab   qolish   uchun   ayg oqchilar   va	
ʻ ʻ
xabarchilar   tarmog iga   ham   tayangan.   Bu   josuslar   va   informatorlar   ma’lumot	
ʻ
to plash   va   har   qanday   norozilik   yoki   isyon   belgilari   haqida   xabar   berish   uchun	
ʻ
imperiyaning   turli   qismlariga   joylashtirilgan.   Sulton   bu   ma lumotlardan   o z	
ʼ ʻ
hukmronligiga  qarshi  bo lgan  har   qanday  qarshilikni  bostirish  va   o z  hududlarida	
ʻ ʻ
tartibni saqlash uchun foydalangan. 
G‘aznaviylar   davlatida   hokimiyatning   markazlashuvi   ham   o ziga   xos	
ʻ
qiyinchiliklardan   holi   emas   edi.   Imperiyaning   bepoyonligi,   xalqlari   va
madaniyatlarining   xilma-xilligi   markazlashgan   boshqaruvni   saqlab   qolishni
qiyinlashtirdi. Sulton davlatning kundalik ishlarini boshqarishda mahalliy hokimlar
va amaldorlardan iborat  tarmoqqa tayanishi  kerak edi. Bu markaziy hokimiyat  va
mahalliy   ma’muriyat   o rtasidagi   ziddiyatga   olib   keldi,   bu   ba’zan   nizolar   va	
ʻ
isyonlarga olib keldi. 
    
  1  
   Davlatining rasmiy tili  
G‘aznaviylar   davlatining   rasmiy   tili   sifatida   fors   tilidan   foydalanish   uning
boshqaruvining yana bir o ziga xos jihati edi. G‘aznaviylar asli turk bo lgan, ammoʻ ʻ
ular   fors   tilini   madaniyat   va   boshqaruv   tili   sifatida   qabul   qilganlar.   Fors   tilidan
rasmiy   til   sifatida   foydalanish   islom   olamida   yangi   hodisa   emas   edi.   Ilk   islom
xalifalari boshqaruv tili sifatida arab tilidan foydalangan, ammo vaqt o tishi bilan	
ʻ
fors   tili   islom   olamida   adabiyot   va   madaniyatning   muhim   tili   sifatida   paydo
bo lgan. 	
ʻ
Fors tilining G‘aznaviylar davlatining rasmiy tili sifatida qabul qilinishi uning
boshqaruvi   uchun   bir   qancha   oqibatlarga   olib   keldi.   Birinchidan,   bu
G‘aznaviylarga   o z   imperiyasining   turli   xalqlari   bilan   yanada   samarali   muloqot	
ʻ
qilish imkonini berdi. Fors tili O rta Osiyo va Janubiy Osiyoda keng tarqalgan va	
ʻ
tushunarli   bo lgan   va   uning   rasmiy   til   sifatida   qo llanilishi   G aznaviylar	
ʻ ʻ ʻ
ma muriyatining o z fuqarolari bilan muloqotini osonlashtirgan. 	
ʼ ʻ
Ikkinchidan, fors tilining rasmiy til sifatida qabul qilinishi fors madaniyati va
adabiyotining taraqqiy etishiga yordam berdi. G‘aznaviylar fors shoir va olimlariga
homiylik qilganlar, bu ularning hukmronligi davrida fors adabiyoti  va san’atining
gullab-yashnashiga   sabab   bo lgan.   Fors   tili   va   adabiyoti   G‘aznaviylar   elitasining	
ʻ
o ziga   xosligining   muhim   manbasiga   aylandi   va   u   G‘aznaviylar   davlatining	
ʻ
xilmaxil xalqlari o rtasida umumiy madaniy merosni yaratishga yordam berdi. 	
ʻ
Ammo fors tilining rasmiy til sifatida qo llanilishining ham kamchiliklari bor	
ʻ
edi.   Bu   hukmron   elita   bilan   turli   til   va   shevalarda   so zlashuvchi   oddiy   xalq	
ʻ
o rtasida lingvistik tafovutni yuzaga keltirdi. Bu lingvistik tafovut ba’zan hukmron	
ʻ
elita va oddiy odamlar  o rtasida  tushunmovchilik  va aloqa muammolarini  keltirib	
ʻ
chiqardi. 
G‘aznaviylar   davlati   o z   hududlarini   boshqarishda   mahalliy   hokimlar   va	
ʻ
amaldorlar   tarmog‘iga   tayangan.   Imperiyaning   bepoyonligi,   xalqlari   va
madaniyatlarining   xilma-xilligi   markaziy   ma’muriyat   boshqaruvning   barcha
jabhalarini boshqarishni imkonsiz qildi. G aznaviylar davlati bir necha viloyatlarga	
ʻ
    
  1  
   bo lingan bo lib, ularning har birini mahalliy hokim yoki malik boshqarar edi. Buʻ ʻ
gubernatorlar   soliq   yig‘ish,   tartibni   saqlash,   o z   viloyatlari   ishlarini   boshqarish	
ʻ
bilan shug‘ullanganlar. 
Mahalliy hokimlar sulton tomonidan tayinlangan va ular markaziy boshqaruv
siyosati   va   ko rsatmalariga   rioya   qilishlari   kutilgan.   Biroq,   ular   o z   viloyatlarini	
ʻ ʻ
boshqarishda   ma’lum   darajada   avtonomiyaga   ega   edilar.   Bu   muxtoriyat   ba’zan
markaziy boshqaruv va mahalliy hokimlar o rtasida ziddiyatlarga olib keldi. Ayrim	
ʻ
hokimlar sultonga qarshi isyon ko tarib, o z mustaqilligini e lon qilishlari 	
ʻ ʻ ʼ
G aznaviylar davlatining parchalanishiga olib keldi. 	
ʻ
Mahalliy   hokimlarga   viloyatlarning   kundalik   ishlarini   boshqaradigan
amaldorlar   tarmog‘i   yordam   berdi.   Bu   amaldorlar   qatoriga   huquq   tizimiga
rahbarlik qiluvchi qozi kiradi, qonun va tartibni saqlashga mas’ul bo lgan noib va	
ʻ
viloyat moliyasini boshqargan devon. 
G‘aznaviylar   davlatida   soliqlarni   yig‘ishni   xususiy   shaxslar   yoki   guruhlarga
ijaraga  berishni   o z  ichiga  olgan daromadli  dehqonchilik  tizimi  ham   qo llanilgan.	
ʻ ʻ
Bu   daromadlar   bo yicha   fermerlar   o zlariga   belgilangan   hududlardan   ma’lum	
ʻ ʻ
miqdorda   soliq   yig‘ishlari   va   markaziy   ma’muriyatga   belgilangan   miqdorni
o tkazishlari   kerak   edi.   Daromadli   dehqonchilik   tizimi   G‘aznaviylar   davlati	
ʻ
boshqaruvini   bo shatishga   yordam   berdi   va   davlatni   boshqarishda   xususiy	
ʻ
shaxslarning ishtirok etishiga imkon berdi. 
Madaniyat va intellektual izlanishlarga homiylik 
G aznaviylar  madaniyat  va ma rifiy ishlar  homiylari  bo lgan. Ular  fors shoir	
ʻ ʼ ʻ
va olimlariga homiylik qilib, muhtasham masjidlar, saroylar, maqbaralar qurdilar. 
Madaniyat  va aqliy izlanishlarning bunday homiyligi  G‘aznaviylar  davlatida jonli
madaniy   va   intellektual   muhitni   yaratishga   yordam   berdi.   G‘aznaviylar   fors
adabiyotining   rivojiga   katta   hissa   qo shgan,   ularning   Firdavsiy,   Unsuriy   kabi	
ʻ
shoirlarga   homiylik   qilishlari   fors   tilida   boy   adabiy   an’ana   yaratishga   xizmat
qilgan. 
    
  1  
   G‘aznaviylar  ham  san’at homiylari bo lgan. Ular  kulolchilik, metallsozlik vaʻ
to qimachilik kabi ajoyib san’at asarlarini buyurtma qilishdi. G‘aznaviylar musiqa	
ʻ
va   raqsga   mehr   qo yganliklari   bilan   mashhur   bo lib,   saroy   va   xalqni   xushnud	
ʻ ʻ
qiladigan sozanda va raqqosalarga homiylik qilganlar. 
Madaniyat   va   intellektual   izlanishlarga   homiylik   faqat   estetik   va   madaniy
boyitish masalasi  emas edi. G‘aznaviylar hukmronligini qonuniylashtirish vositasi
ham   bo lgan.   Fors   adabiyoti   va   san atining   homiyligi   G aznaviylar   davlatining	
ʻ ʼ ʻ
xilma-xil  xalqlari  o rtasida umumiy madaniy merosning paydo bo lishiga yordam	
ʻ ʻ
berdi, ular o rtasida birlik va o zlikni anglashga yordam berdi. 	
ʻ ʻ
Avval   aytib   o tganimizdek,   G‘aznaviylar   davlatining   boshqaruvi   islomiy	
ʻ
ma’muriy   amaliyotlar   va   mahalliy   urf-odatlar   va   yangiliklarning   o ziga   xos	
ʻ
uyg‘unligi bilan ajralib turardi. Buning natijasida mahalliy hokimlar va mansabdor
shaxslarga   sezilarli  avtonomiyalar   berilgan,   yuqori  darajada  markazlashtirilmagan
boshqaruv   tizimi   paydo   bo ldi.   Biroq,   kuchli   markazlashtiruvchi   kuchlar,	
ʻ
jumladan,   rasmiy   til   sifatida   fors   tilidan   foydalanish   va   markaziy   boshqaruvga
sodiq amaldorlar tarmog‘ini o rnatish ham o ynadi. 
ʻ ʻ
Bu   markazlashtiruvchi   kuchlarga   qaramay,   G‘aznaviylar   davlati   ham
muammolardan   xoli   emas   edi.   Hokimiyatni   markazsizlashtirish   ko pincha	
ʻ
markaziy   ma’muriyat   va   viloyatlar   o rtasida   nizolarga   olib   keldi   va   imperiyaning	
ʻ
parchalanishi   bu   to qnashuvlar   va   bosqinchi   qo shinlarning   tashqi   tazyiqlari	
ʻ ʻ
natijasi edi. 
Biroq,   G‘aznaviylar   davlati   boshqaruvi   ham   ko plab   kuchli   tomonlarga   ega	
ʻ
edi.   Fors   tilidan   rasmiy   til   sifatida   foydalanish   imperiya   ichida   yuqori   darajadagi
madaniy   va   til   xilma-xilligini   ta’minladi,   madaniyat   va   intellektual   faoliyatga
homiylik qilish esa fors adabiyoti va madaniyatida sezilarli yutuqlarga olib keldi. 
Mahalliy hokimlar va amaldorlar tarmog‘i ham G‘aznaviylar hukmronligi ostidagi
turli va uzoq hududlarni samarali boshqarishga yordam berdi. 
Umuman   olganda,   G‘aznaviylar   davlatining   boshqaruvi   islom   boshqaruvi
tarixidagi   muhim   bob   bo lib,   islom   ma’muriy   amaliyotlarining   moslashuvi   va	
ʻ
    
  1  
   musulmon   hukmdorlarning   mahalliy   urf-odatlar   va   yangiliklarni   o z   boshqaruvʻ
tuzilmalariga   kiritish   qobiliyatini   namoyish   etadi.   G‘aznaviylar   davlati   turli   va
uzoq hududlarni samarali boshqarishda ham namuna bo lib xizmat qiladi va uning	
ʻ
merosi mintaqaning boshqaruv tuzilmalariga ta’sir qilishda davom etmoqda. 
Ushbu   tadqiqotning   tahlili   va   natijalari   G‘aznaviylar   davlati   boshqaruvining
o ziga   xos   jihatlarini,   jumladan,   islomiy   ma’muriy   amaliyotlar   va   mahalliy	
ʻ
urfodatlar   va   yangiliklarning   uyg‘unligi,   markazlashtiruvchi   va
markazsizlashtiruvchi kuchlari, kuchli va zaif tomonlarini ko rsatadi. G‘aznaviylar	
ʻ
davlati islom boshqaruvi tarixida muhim bo lim bo lib, uning merosi mintaqaning	
ʻ ʻ
madaniy va intellektual an'analariga ta’sir qilishda davom etmoqda.  
1.2. Xorijiy tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlatining tarixini o rganilishi. 	
ʻ
G‘aznaviylar davlati tarixi bo yicha bir qancha tadqiqotlar va tadqiqotlar olib	
ʻ
borilgan, jumladan: 
1. Klifford Edmund Bosvort tomonidan yozilgan “The Ghaznavids: Their
Empire in Afghanistan and Eastern Iran, 994-1040” 11
 (“G‘aznaviylar: 
Afg‘oniston va Sharqiy Eronda ularning imperiyasi, 994-1040”):  Bu kitob 
G‘aznaviylar davlati, jumladan, uning siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatlari haqida
to liq ma’lumot beradi. 	
ʻ
2. Fred   M.Donnerning   “The   Development   of   Administrative
Structures   in   the   Early   Islamic   Empire”   (“Ilk   islom   imperiyasida   ma’muriy
tuzilmalarning   rivojlanishi”):   Ushbu   maqolada   ilk   islom   imperiyasi,   jumladan,
G‘aznaviylar davlatidagi ma’muriy tuzilmalarning rivojlanishi ko rib chiqiladi. 	
ʻ
3. Fotima   Mernisiyning   “The   Ghaznavid   Empire   and   It’s   Relations
with the Abbasid Caliphate” (“G‘aznaviylar saltanati va Abbosiylar xalifaligi
bilan   aloqalari”):   Bu   maqola   G‘aznaviylar   davlati   va   Abbosiy   xalifaligi
o rtasidagi munosabatlar, jumladan, ularning ma’muriy amaliyotlarini o rganadi. 	
ʻ ʻ
11   Bosworth,  C. E. (1963).  The  Ghaznavids:  Their empire  in Afghanistan and  eastern  Iran  994- 1040. Edinburgh
University Press. 
    
  1  
   4. Homa   Katuzyanning   “The   Ghaznavids   and   the   Art   of   Persian
Poetry”   (“G‘aznaviylar   va   fors   she’riyati   san’ati”)   kitobi:   Bu   kitobda
G‘aznaviylar   davlatining   fors   adabiyotiga   homiyligi   va   uning   fors   she’riyati
rivojiga ta’siri haqida so z boradi. ʻ
5. Mixail   Fedorovning   “The   Ghaznavids   and   their   Coinage”
(“G‘aznaviylar   va   ularning   tangalari”):   Ushbu   maqolada   G‘aznaviylar
davlatining tanga zarb qilish tizimi va uning imperiyani boshqarishdagi o rni ko rib	
ʻ ʻ
chiqiladi. 
Bu tadqiqotlar G‘aznaviylar davlati boshqaruvi va uning mintaqaning siyosiy,
iqtisodiy va madaniy manzarasiga ta’siri haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. 
   
6. Ziad, Waleed 12
. “Islamic Coins” from a “Hindu Temple.” Journal
of the Economic and Social History of the Orient 59, no. 4 (October 4, 2016):
618-59. 
Bu   kitobda   Gandhara   shimolidagi   hindu   g‘orlari   ibodatxonasi   majmuasi   atrofida
zarb   qilingan   yoki   muomalada   bo lgan   jumboqli,   kichik,   arabcha   yozuvli   mis	
ʻ
tangalarni   ko rib   chiqadi.   Rivoyatlar   va   tipologiyaga   asoslanib,   bu   masalalarning	
ʻ
aksariyatini   G‘aznaviylar   davriga   bog‘lash   mumkin.   Ushbu   yangi   numizmatik
dalillar   G‘aznaviylarning   Hinduistonga   bostirib   kirishi   haqidagi   uzoq   yillik
rivoyatlarni   shubha   ostiga   qo yadi,   ular   G‘aznaviylar   hindlarning   muqaddas	
ʻ
joylariga   nisbatan   bir   xil   ikonoklastik   siyosat   olib   borishgan.   Dalillar   shuni
ko rsatadiki,   G‘aznaviylar   Hindiston   chegara   hududlari   bilan   o zaro	
ʻ ʻ
munosabatlarning   turli   usullarini   qabul   qilganlar.   Bu   qisqa   muddatli   moliyaviy
daromadlarni   amalga   oshirish   uchun   yaxshi   hujjatlashtirilgan   reyd
ekspeditsiyalaridan   tashqariga   chiqdi.   Aksincha,   G‘aznaviylar   uzoq   muddatli
iqtisodiy   maqsadlarga   ega   bo lishlari   mumkin   edi,   bu   esa   mavjud   muqaddas	
ʻ
muassasalarni,   ularning   ma’muriy   va   moliyaviy   mexanizmlarini   va   homiylik
tarmoqlarini saqlab qolishni talab qildi. 
12   http://dx.doi.org/10.1163/15685209    -   12341410     
    
  1  
   7. Sanchooli,   Doostali,   and   Seyyed   Baqer   Hosseini 13
.   “The
PoliticalReligious Role of Abu Bakr Hasiri  Sistani Faqih Shafei  in the Court
of 
Ghaznavid   Based   on   Two   Literary   and   Historical   Sources.”   International
Journal of Multicultural and Multireligious Understanding 8, no. 3 (March 9,
2021): 415. 
Eronda   islom   targ iboti   va   siyosat   va   din   o rtasidagi   yaqin   munosabatlargaʻ ʻ
ko ra   diniy   yetakchilar   va   hukmdorlar   o rtasida   umumiy   manfaatlar   vujudga	
ʻ ʻ
kelgan. Siyosat va dinning har ikki jihatiga ega bo lgan shaxslardan biri Siston va	
ʻ
Eronning   sharqiy   mamlakatlaridagi   shofeiylik   dinining   buyuk   fiqhi,   G‘aznaviylar
saroyiga   kirib,   yuksak   mavqega   ega   bo lgan   Xoja   Abu   Bakr   Hassiriydir.   U	
ʻ
Sultonning siyosiy va diniy masalalarda maxsus maslahatchisi edi. Ushbu masalani
hisobga olsak, ushbu tadqiqot ushbu asosiy savolga javobga mos keladi: Abu Bakr
Hosiriy Sharqiy Erondagi   Shofeiy  dinining maslahatchisi   va  buyuk huquqshunosi
sifatida   G‘aznaviylar   saroyida   qanday   siyosiy   va   diniy   rol   o ynagan?   U   Sulton	
ʻ
Mahmud G‘azniy va uning o g‘li Sulton Mas’ud saroyida asosiy va ta’sirchan rol	
ʻ
o ynagan   deb   taxmin   qilamiz.   Tadqiqot   usuli   tavsifiy-tahliliy   bo lib,   ikki   adabiy-	
ʻ ʻ
tarixiy manbaga (Divon Farroxi Sistoniy va Bayhaqiy tarixi) asoslanadi. Siyosat va
din o rtasidagi bog liqlik hamda hukmdorlarni qonuniylashtirishda fiqhiy va diniy	
ʻ ʻ
yetakchilarning   roli   tufayli   Xoja   Abu   Bakr   Hassiy   G aznaviy   hukmdorlarining	
ʻ
siyosiy   va   diniy   qarashlarini   jamoatchilik   fikrida   qonuniylashtirishga   qaratilgan
siyosiy strategiyasiga katta hissa qo shgan.  G‘aznaviy hukmdorlarining Xoja Abu	
ʻ
Bakrdan bo lgan qo llab-quvvatlashi va uning diniy g‘oyalari shofiy dinini targ‘ib	
ʻ ʻ
qilish va uning diniy raqiblarini chetlab o tishda muhim rol o ynadi. 	
ʻ ʻ
8. Dabiri, Ghazzal 14
. “TheShahnama: Between the Samanids and the
Ghaznavids.”  Iranian Studies 43, no. 1 (February 2010): 13-28. 
Hujjat   “Shohnoma”ning   dastlabki   qabul   qilinishi   haqidagi   apokrifiy
hikoyalarni  qayta ko rib chiqadi, shundan keyingina “Shohnoma” uzoq hikoyaviy	
ʻ
13   http://dx.doi.org/10.18415/ijmmu.v8i3.2436  
14   http://dx.doi.org/10.1080/00210860903451196
    
  1  
   she’rlar   e’tiborga   sazovor   bo lganidan   keyingina   mashhur   bo lgan.   durdona   asariʻ ʻ
sifatida   e’tirof   etildi.   Maqolada   Somoniylar   davrida   va   undan   oldin   yozilgan   bir
qancha   tarixlarning   tuzilishi   va   mavzulari   tahlil   qilinib,   ularni   “Shohnoma”   va
undan   keyin   yaratilgan   tarix   va   dostonlarning   mazmuni   bilan   qiyoslab,
“Shohnoma”   ning   dastlabki   qabul   qilinishi   Sulton   Mahmud   G‘azniyga   bog‘liq
emasligini   ta’kidlaydi.   yolg‘iz.   Unda   yana   bir   bor   ta’kidlanishicha,   “Shohnoma
”ning   maqsadi,   mazmuni   va   ijrosi   undan   oldingi   va   keyingi   o n   yilliklarda	
ʻ
yaratilgan tarix va she’riyatdan farq qiladi, bu esa uning qabul qilinishi va mashhur
bo lishida kechikish bilan izohlanadi. Bu keyingi biografiyachilarni Firdavsiyning	
ʻ
muomalasidan o z afsuslarini Sulton 	
ʻ
Mahmud   G‘azniga   yuklashiga   sabab   bo ldi,   u   o z   ma’lumotlariga   ko ra   unga	
ʻ ʻ ʻ
hayoti davomida munosib bo lgan shon-shuhrat va shon-shuhratni rad etdi.	
ʻ  
   
9. Anooshahr, Ali 15
. “Utbi and the Ghaznavids at the Foot of the 
Mountain.” Iranian Studies 38, no. 2 (June 2005): 271-91.  
Islom   tarixshunosligida   sulolalar   tarixi   janrining   boshlanishini,   aslida,   Abu
Nasr   al-Utbiy   tomonidan   milodiy   1021-yilda   yozilgan   arab   tilidagi   Kitob   al-
Yamini   nomli   ritorik   to rga   oid   bir   matndan   kuzatish   mumkin.   Ammo   bu   davrni	
ʻ
yaratuvchi   kompozitsiyaga   olimlarning   munosabati   hayratlanarli,   e’tiborsiz   va
ba’zida   ochiqchasiga   nafratlangan.   Utbiy   ilmining   ko proq   adabiy-tanqidiy	
ʻ
yo nalishi   XIX   asr   va   XX   asr   boshlarida   sharqshunoslar   tomonidan   olib   borilgan	
ʻ
va   hattoki   bu   erda   muammo   yoki   xususiyatni   ko rsatishda   foydali   bo lgan	
ʻ ʻ
kuzatishlarni shunchaki takrorlaydi va e’tiroz qilmaydi. tushuntirish berish yo lida	
ʻ
kam   ish   qildi.   Boshqa   tomondan,   ko proq   tarixiy-pozitivistik   savol-javob	
ʻ
yo nalishi   bo yicha   olib   borilgan   tadqiqotlar,   albatta,   yamini   tiliga   to g‘ridan-	
ʻ ʻ ʻ
to g‘ri zarar etkazdi, matnni yirtib tashladi va uning boyligi va ko pligini yo qotdi
ʻ ʻ ʻ
va keyin kerakli natijalarni bermagani uchun uni norozilik bilan tashladi. 
15   http://dx.doi.org/10.1080/00210860500096337
    
  1  
   “Utbiy”   asarini   qayta   mutolaa   qilish   vaqti   keldi,   u   matnning   adabiy
xususiyatlarini shunchaki ko rsatish yoki yirtib tashlash emas, balki tushuntirishgaʻ
harakat qiladi va uni yaratilgan tarixiy kontekstning mahsuli sifatida ko rsatadi. 	
ʻ
Birinchi navbatda, tarixiy-pozitivistik ilmiy yo nalish Yaminiga nisbatan tor adabiy	
ʻ
yondoshuvlardan   hali   ajralmaganida,   bu   sohaning   kelib   chiqishiga   (ildizlari,
demak, qat iy va tom ma noda “radikal”) qaytish kerak. Bu to siqni yo q qilgandan	
ʼ ʼ ʻ ʻ
keyingina ma lum bo ladiki, Utbiyning boy burilishli tili yashirin, nozik va turli xil	
ʼ ʻ
ma no va taassurotlarni, hattoki bir-birini bekor qiladigan va ma lumotlarning oson	
ʼ ʼ
oshkor   etilishiga   qarshilik   ko rsatadigan   ma no   va   taassurotlarni   keltirib	
ʻ ʼ
chiqarishni maqsad qilgan. Ammo bundan tashqari, Yamini uchinchi o qish uchun	
ʻ
yo l   ochadigan   ma’lum   elementlarga   ega,   tarixiy   matnlarga   (nafaqat   Utbiyga)	
ʻ
nisbatan   ilmiy   dilemma   uchun   o ziga   xos   murosa,   ya’ni   (qo pol   o qish   xavfi	
ʻ ʻ ʻ
ostida).   reduksionizm)   bu   matnlar   mualliflariga   voqealarni   qayta   qurish   uchun
informator   sifatida   qaraydigan   qat'iy   pozitivistik   o qish   va   tarixni   adabiy   ishlab	
ʻ
chiqarishning   boshqa   janri   sifatida   ko rib   chiqadigan   sof   adabiy   tanqidiy   o qish	
ʻ ʻ
o rtasida. Yamini shunday yarashtiruvchi o qish imkoniyatini beradi, chunki Utbiy	
ʻ ʻ
o z   matnining   muallifligini   tasvirlangan   voqealarning   ishtirokchilari   bo lgan
ʻ ʻ
boshqalar bilan baham ko rgan. 	
ʻ
10. Sharlet, Jocelyn 16
. “A Garden of Possibilities in Manuchehri’s Spring
Panegyrics.” Journal of Persianate Studies 3, no. 1 (2010): 1-25.  
XI   asr   fors   shoiri   Manuchehriy   Damg‘oniy   o z   ijodini   Shimoliy   Eronda	
ʻ
boshlagan   va   G‘aznaviylarning   yetakchi   panegirik   shoiri   sifatida   o zini   namoyon	
ʻ
qilgan.  Panegirik  qasida   fors   madaniy  gegemonligining   asosiy   adabiy   ifodasi   edi.
Manuchehri panegiriklarining aksariyati qasidalar tabiat olami haqidagi nasib bilan
boshlanadi.   Tabiatning   panegirikka   kirish   qismi   sifatida   tasvirlanishi   panegirik
she’rning   ajralmas   qismi   va   madaniy   qadriyatlar   ifodasidir,   lekin   u   ham   undan
keyingi   maqtov   bo limiga   ziddir.   Ushbu   loyiha   Manuchehri   tabiatni   tasvirlashda	
ʻ
homiylik   munosabatlari   imkoniyatlarini   sharhlash   uchun   batafsil   ritorika   va
tasvirlarni qanday qo llashini o rganadi.
ʻ ʻ  
16   http://dx.doi.org/10.1163/187471610x505924  
    
  1  
   11. Giunta,   Roberta 17
.   “Islamic   Marble   Objects   from   Afghanistan   in
the 
Bumiller Collection, Bamberg.” Annali Sezione Orientale 81, no. 1-2 (June 14,
2021): 51-80.  
Xulosa   Bambergdagi   Bumiller   kollektsiyasi   G‘aznaviylarning   qadimiy
poytaxti (977-1186) G‘azna shahridan kelgan, deb taxmin qilingan bir qator afg‘on
marmar   buyumlarini   o z   ichiga   oladi,   bu   material   diniy   va   fuqarolik   binolariniʻ
bezashda,   o rta   asrlarda   va   o rta   asrlardan   keyingi   davrda   dafn   yodgorliklarini	
ʻ ʻ
qurishda   keng   qo llanilishi   bilan   mashhur.   1956-yildan   beri   Afg‘onistonda   va	
ʻ
G‘azni   shahriga   alohida   qiziqish   bilan   shug‘ullanadigan   Italiya   arxeologik
missiyasi   tomonidan   hujjatlashtirilgan   topilmalar   bilan   taqqoslash,   to plamdagi	
ʻ
marmarlarning   samarali   kelib   chiqishi   va   sanasi   haqidagi   farazlarni   ilgari   surish
imkonini beruvchi bir qancha qiziqarli jihatlarni ochib beradi. 
12. Amir   Arjomand   Said 18
.   “The   Salience   of   Political   Ethic   in   the
Spread of Persianate Islam.”   Journal of Persianate Studies 1, no. 1 (2008): 5-
29. 
Fors   islomi   IX   asrning   so nggi   o n   yilliklaridan   boshlab   Eronda   mustaqil	
ʻ ʻ
monarxiyalarning   kuchayishi   va   davlat   shakllanishi   bilan   chambarchas   bog‘liq
holda   rivojlandi.   Siyosiy   axloq   va   davlatchilik   me’yorlari   Somoniylar   va
G‘aznaviylar davrida rivojlanib, boshidanoq fors islomining asosiy tarkibiy qismini
tashkil etgan. Islom dini XIII asrda Dehli sultonligi ostida Hindistonga, XV asrdan
keyin   esa   Malayziya   va   Indoneziya   sultonliklariga   tarqalgach,   fors   siyosiy   axloqi
uning ikki muhim tarkibiy qismidan biri bo lib, ikkinchisi so fiylik edi. Hindiston	
ʻ ʻ
hukmdorlari   uchun   davlat   tuzish   bilan   shug‘ullanadigan   ko chib   kelgan   fors	
ʻ
byurokratik   sinfi   ushbu   siyosiy   axloqning   tashuvchisiga   aylandi   va   uni   to liq   va	
ʻ
qirollik va adolat  ramzlari va institutlari bilan birga olib keldi. Islomning sharqqa
tomon   kengayishi   davom   etishi   bilan   Fors   siyosiy   axloqi   va   qirollik   institutlari
Hindistondan tashqarida keng tarqalgan Malay dunyosiga tarqaldi.  
17   http://dx.doi.org/10.1163/24685631    -   12340111   
18   http://dx.doi.org/10.1163/187471608784772751  
    
  1  
   13. Ingenito,   Domenico 19
.   “A   Marvelous   Painting”:   the   Erotic
Dimension   of   Sa’di’s   Praise   Poetry.”   Journal   of   Persianate   Studies   12,   no.   1
(December 5, 2019): 103-66.  
Ushbu   maqola   Sa diyning   kam   o rganilgan   panegirik   asariga   yondashadi.ʼ ʻ
Hissa  saroyning siyosiy,  axloqiy va estetik  qadriyatlarini  aks  ettiruvchi  ijro matni
sifatida   forsiy   qasidani   o rganishga   kelganda   deyarli   e’tibordan   chetda   qoladigan
ʻ
enkomiastik   modallikka   qaratilgan.   Bu   modallik,   birinchi   navbatda,   havaskor
bo lib,   g‘aznaviylar   va   so nggi   Saljuqiy   maqtov   she’rlarining   standart   erotik	
ʻ ʻ
nutqini   Sa’diyning   asl   teorerotik   lirikasi   bilan   uyg‘unlashtiradi,   bu   asosan   uning
g‘azallari orqali mashhurdir. Bu tanqidiy yondashuv Sa diy va Sa diyning aksariyat	
ʼ ʼ
adabiy   faoliyatiga   homiylik   qilgan   ikki   yosh   hukmdor:   Salg uriylar   shahzodasi	
ʻ
Sa d  ibn  o rtasidagi  saroy  suhbatlari  bilan  bog liq  bo lgan   turli   qasidalarda  uning	
ʼ ʻ ʻ ʻ
asosiy funksiyalarini ochib berish orqali ochiladi. Abu Bakr (vaf. 1260) va moliya
vaziri (sahibi) Ilxoniylar saltanatining Shamsiddin Jovayniy (vaf. 1284). 
Dr.   Shamsher   Singh   tomonidan   G‘aznaviylar   davlati   haqidagi
tadqiqotlari:  
G‘aznaviylar kimlar edi? Ularning Hindiston tarixiga ta’siri qanday edi?  
G aznaviylar - fors musulmonlari sulolasi bo lib, milodiy 977-1186-yillarda 	
ʻ ʻ
Eron, Afg oniston va Shimoliy Hindistonning bir qismini boshqargan. Bu sulolaga 
ʻ
Xurosonda   (hozirgi   Eronda)   somoniylar   qo l   ostida   xizmat   qilgan   turkiy   qul	
ʻ
sarkardasi Sabuktigin asos solgan. Sharqiy Eron va Afg onistonda o z hokimiyatini	
ʻ ʻ
mustahkamlagandan so ng, Sabuktigin 977-yilda o zini G azna hukmdori deb e lon	
ʻ ʻ ʻ ʼ
qiladi va o z hududlarini kengaytira boshlaydi. 	
ʻ
Sabuqtiginning   o g li   Mahmud   G azniy   sulolaning   eng   mashhur   hukmdori	
ʻ ʻ ʻ
bo lsa kerak. Mahmud otasining ekspansionistik siyosatini davom ettirib, Shimoliy	
ʻ
Hindistonga   bir   qator   bosqinlar   uyushtirdi   va   u   yerda   ko plab   ibodatxonalarni	
ʻ
talontaroj   qildi   va   katta   boylik   orttirdi.   Mahmud   fors   adabiyoti   va   madaniyatiga
homiyligi   bilan   ham   mashhur   bo lib,   uning   G‘aznadagi   saroyi   ilm   va   badiiy   ijod	
ʻ
markaziga aylandi. 
19   http://dx.doi.org/10.1163/18    747167    -   12341335   
    
  1  
   1030-yilda Mahmud vafotidan so ng G aznaviylar  imperiyasi  tanazzulga yuzʻ ʻ
tuta   boshladi   va   1186-yilda   u   G uriylar   qo liga   o tdi.   G aznaviylar   hukmronligi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
nisbatan   qisqa   bo lishiga   qaramay,   bir   vaqtlar   o zlari   nazorat   qilgan   hududlarda,	
ʻ ʻ
xususan, san at, me morlik sohalarida o ziga xos meros qoldirdi. , va adabiyot. 	
ʼ ʼ ʻ
G‘aznaviylar   Hindiston   tarixiga,   xususan,   Mahmud   G‘azniy   hukmronligi
davrida   katta   ta’sir   ko rsatdilar.   Mahmud   eramizdan   avvalgi   1000-1027   yillar	
ʻ
oralig‘ida   Shimoliy   Hindistonga   bir   qator   bosqinlar   uyushtirdi   va  shu   vaqt   ichida
ko plab hindu ibodatxonalarini talon-taroj qildi va katta miqdorda boylik to pladi.	
ʻ ʻ
Bu reydlar  birinchi  navbatda  uning boylikka intilishi  bilan bog‘liq bo lsa-da, ular	
ʻ
Hindiston jamiyati va madaniyatiga ham chuqur ta’sir ko rsatdi. 	
ʻ
Bugungi   Afg‘onistonda   hindu   shohi   shohligining   mag‘lubiyati   bu
hududlarning Hindiston orbitasidan chiqib ketishini anglatardi. 
Mahmud G‘aznalik bosqinlari hind jamiyati uchun bir qancha oqibatlarga olib
keldi. Birinchidan, ular diniy va madaniy faoliyat markazlari bo lgan ko plab hind	
ʻ ʻ
ibodatxonalarini   vayron   qilishga   olib   keldi.   Bu   ibodatxonalarning   vayron   bo lishi	
ʻ
Hindiston   shimolida   hinduizm   ta sirining   pasayishiga   olib   keldi   va   mintaqada	
ʼ
islom dinining tarqalishiga yo l ochdi. 	
ʻ
Ikkinchidan, Mahmud G‘azniyning bosqinlari Hindistonga ham katta iqtisodiy
ta’sir   ko rsatdi.   Uning   bosqinlari   davomida   to plagan   boyligi   G‘aznaviylar	
ʻ ʻ
saltanatining   fors   adabiyoti   va   madaniyatini   kengaytirish   va   homiyligini
moliyalashtirishga   sarflangan.   Biroq,   bosqinlar   Shimoliy   Hindistonga   ham   katta
iqtisodiy   zarar   yetkazdi   va   u   keyingi   bosqinlardan   himoyalanish   evaziga
Mahmudga o lpon to lashga majbur bo ldi.  	
ʻ ʻ ʻ
Nihoyat,   G‘aznaviylar   ham   Hindistonda   me’morchilik   va   san’at   ko rinishida	
ʻ
abadiy meros qoldirdi. G aznaviylar hind madaniyatiga katta ta sir ko rsatgan fors	
ʻ ʼ ʻ
va islom san ati va me morchiligiga homiylik qilganlar	
ʼ ʼ 20
. 
   
 
   
20   https://www.quora.com/    
    
  1  
   II   BOB.   XORIJIY   TADQIQOTLARDA   MAHMUD   G‘AZNAVIY
TARIXIY FAOLIYATI BILAN BOG‘LIQ AYRIM QARASHLAR. 
2.1.  G‘aznaviy hukmdorlari tarixiy faoliyati haqida 
G‘aznaviylar   saltanati   hukmdorlari   asli   turkiy   bo lgan.   Ularning   nasl-nasabiʻ
imperiya   boshqaruvi   va   boshqaruvini   shakllantirishda   fors   va   arab   madaniyatini
qo llagan   qul   soqchilari   sifatida   boshlangan.   G‘aznaviylarning   yuqori   martabali	
ʻ
amaldorlari   va   askarlari   ham   Somoniylar   saltanati   davrida   ma'muriyat   qo liga	
ʻ
o tgan qul  soqchilaridan bo lgan. Armiyani mustahkamlash  uchun qul  soqchilarni	
ʻ ʻ
olib   kelish   amaliyoti   G aznaviylar   saltanatining   dastlabki   davrida   ham   saqlanib	
ʻ
qolgan. 
Sabuqtegin 
Sabuqtegin   yoshligida   mamluk,   turkiy   qul   askar   sifatida   yashagan   va
keyinchalik   muvaffaqiyatsiz   to ntarish   urinishidan   so ng   G‘aznaga   qochib   ketgan	
ʻ ʻ
xo jayini Alpteginning qiziga uylangan	
ʻ 21
  va 962-yilda shaharni mahalliy qonunlar
hukmdorlari   qo lidan   bosib   olgan	
ʻ 22
.   Alptegin   vafotidan   keyin   uning   o g li   Abu	ʻ ʻ
Ishoq 
Ibrohim  G aznani   uch  yil   boshqargan.  Uning o limidan keyin  Alpteginning sobiq	
ʻ ʻ
g‘ulomi   Bilgetigin   hukmronlik   qildi.   Bilgetigin   hukmronligi   shunchalik   qattiq
ediki, xalq  Abu Bakr Lavikni q aytib taklif qildi 23
.   Sabuqteginning harbiy qobiliyati
tufayli   Lavik   chetlatildi,   Bilgetigin   surgun   qilindi   va   Sabuqtegin   gubernatorlikka
ega bo ldi	
ʻ 24
.  
G‘azna hokimi bo lgan Sabuqtegin Somoniylar amirining talabi bilan 	
ʻ
Xurosonga   aralashishni   so ragan   va   g alabali   yurishdan   so ng   Balx,   Tuxoriston,	
ʻ ʻ ʻ
Bomiyon,   G ur   va   G archiston	
ʻ ʻ 25
  hokimliklarini   qabul   qilgan.   Sabuqtegin
notinchlikda gubernatorlikni meros qilib oldi. Zobulistonda tipik harbiy fief tizimi
21   Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006). India Before Europe. Cambridge University Press.  Asher & Talbot
2006 ,  p. 19.  
22   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,  p. 37.  
23   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,  p. 38.  
24   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,  p. 39.  
25   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,  p. 44.  
    
  1  
   (mustag‘al)   doimiy   mulkka   (tamlik)   o zgartirildi,   buning   natijasida   turkiy   askarʻ
qo liga qurol olishni  istamadi. Sabuqtegin tizimni  isloh qilib, ularning hammasini	
ʻ
mustag‘al   tipidagi fiefga aylantirdi 26
. 976-yili Bustda ikki turkiy g‘ulom o rtasidagi	
ʻ
ziddiyatga barham  berib, asl  hukmdorni  tikladi. O sha  yilning oxirida Sabuqtegin	
ʻ
Qusdarga qarshi yurish qilib, hukmdorni (ehtimol Mo tazz ibn Ahmad) ushladi va	
ʻ
undan har yili o lpon oldi	
ʻ 27
.  
Sabuqtegin   vafotidan   keyin   Alpteginning   qizidan   bo lgan   Ismoilga   G‘azna	
ʻ
berilgan 28
.   Yana   bir   o g li   Abul-Muzaffar   Nasrga   Bust   hokimligi,   Xurosonda   esa	
ʻ ʻ
to ng ich   o g li   Mahmudga   qo shin   qo mondonligi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 29
  berildi.   Sabuqteginning
maqsadi, Somoniylar saltanatining ta’siri zaiflashganiga qaramay, o z oilasi uchun	
ʻ
hokimlarni   ta’minlash   edi   va   o z   sulolasini   mustaqil   deb   hisobladi	
ʻ 29
.   Ismoil   o z	ʻ
merosiga ega bo lgach, tezda Bustga yo l oldi va amir Abu’l-Horis Mansur  ibnga	
ʻ ʻ
ta’zim   qildi.   Har   qanday   muhim   merosdan   chetda   qolgan   Mahmud   hokimiyatni
taqsimlashni   taklif   qildi,   Ismoil   buni   rad   etdi.   Mahmud   G‘aznaga   yurish   qildi   va
keyin Ismoil 998-yilda   G‘azna   jangida  m ag‘lubiyatga uchradi va asirga olinadi 31
.   
Sabuqtegin o g li Mahmud 	
ʻ ʻ
998-yilda Sebuktigin o g li 	
ʻ ʻ Mahmud t axtga o tirdi va G azna va G aznaviylar	ʻ ʻ ʻ
sulolasi   u   bilan   abadiy   aloqador   bo ldi.   U   xalifaga   yozgan   maktubida   sodiqligini	
ʻ
ta’kidlab,   Somoniylar   faqat   ularning   xiyonati   tufayli   almashtirilgan   edi.   Mahmud
Xuroson hokimligi va Yamin ud - davla va Amin al - Milla unvonlarini oldi. Xalifa
hokimiyatining vakili sifatida u ismoiliy va shia buyidlariga qarshi kampaniya olib,
sunniy   islomni   himoya   qildi.   U   Somoniylar   va   Shohiy   h ududlarini,   jumladan,
Multan,   Sind   I smoiliylar   podshohligini,   shuningdek,   Buvayhiylar   h ududining   bir
qismini bosib olishni yakunladi. 
Hamma  ma lumotlarga 	
ʼ ko ra, 	ʻ Mahmud  hukmronligi  G aznaviylar 	ʻ
26   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,  p. 42.  
27   Bosworth, C.E. (1994). "Rulers of Makrān and Qu	
sUdār in the Early Islamic Period". Studia Iranica.  23  (2). 
Peeters  Publishers:  p. 203 .   
28   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,
p. 45.   29
  Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India - 1500BCE to 1740CE. Routledge.  p. 88.  
29   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,
p. 44.   31
  Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India - 1500BCE to 1740CE. Routledge.  p. 88.  
    
  1  
   saltanatining oltin davri va cho qqisi bo lgan. Mahmud o z nazoratini o rnatish vaʻ ʻ ʻ ʻ
irmoq davlatlari barpo etish maqsadida Shimoliy Hindiston bo ylab o n yetti marta	
ʻ ʻ
yurish   qilgan,   bosqinlari   ham   katta   talon-tarojlarga   sabab   bo lgan.   U   o z	
ʻ ʻ
hokimiyatini  Rey c hegarasidan Samarqandgacha, Kaspiy dengizidan Yamunagacha
o rnatdi	
ʻ 30
. 
Mahmud   hukmronligi   davrida   (997-1030)   G aznaviylar   Xurosonning   Farona	
ʻ
shahri   yaqinida   4000   turkman   o ilasini   joylashtirdilar.   1027-yilga   kelib
turkmanlarning   qo shni   aholi   punktlariga   bosqin   uyushtirishi   sababli   Tus   hokimi	
ʻ
Abul   Alaris   Arslon   Jadhib   ularga   qarshi   harbiy   zarbalar   uyushtirdi.   Turkmanlar
mag‘lub   bo lib   qo shni   mamlakatlarga   tarqalib   ketishdi	
ʻ ʻ 31
.   Shunga   qaramay,
1033yilda   G‘aznaviylar   hokimi   Tosh   Farrash   Xurosonga   bosqinlar   uyushtirish
uchun ellik nafar turkman boshliqlarini qatl qildi 32
. 
Mahmud G‘aznaviyning  Hindiston istilolari 
Mahmud   G‘aznaviy   Hindistonga ,   Mathura,   Kannauj   va   Somnathgacha
bostirib kirgan. 1001-yilda u   Peshovar   jangida h indu   shohini   mag‘lub  etd i .   1004-
1005   yillarda   Bhatiya   knyazligiga ,   1 006-yilda   esa   qo shni   Multan   amirligiga	
ʻ
bostirib kiradi. 1008-1009-yillarda Choch jangida yana hindu shohiylarini mag lub	
ʻ
etdi   va   bosib   olingan   hududlarda   hokimlar   o rnatdi.   Hindistonda   g‘aznaviylarni	
ʻ
Turushkalar   (“turklar”)   yoki   Hammiras   (arabcha   -   “amir”   “qo mondon”)	
ʻ 33
  deb
atashgan. 
1018-yilda   u   “shafqatsizlarcha   ishdan   bo shatilgan,   vayron   qilingan,	
ʻ
tahqirlangan   va   vayron   qilingan”   Mathura   shahrini   vayron   qildi.   XVI-XVII
asrlarda   “Hindiston   tarixi”ni   yozgan   Muhammad   Qosim   Hindushohning
yozishicha,   Mathura   shahri   Hindistondagi   eng   boy   shahar   bo lgan.   Mahmud	
ʻ
G‘aznay   tomonidan   hujumga   uchragach,   yigirma   kun   davomida 34
  “barcha   butlar”
30   Kennedy, Hugh (1986). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the
Eleventh Century. Taylor & Francis.  p. 301.  
31   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,  p. 224.  
32   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,  p. 226.  
33   Eaton, Richard M. (2019).   India in the Persianate Age: 1000    -   1765    .  Penguin UK.   ISB    N      978    -   0   -   14    -   196655    -   7   .   p. 29.
34   Firishtah,   Mu	
h Uammad   Qāsim   Hindū   Shāh   Astarābādī   (2003).   The   history   of   Hindustan.   Vol.   1 .   Motilal
Banarsidass Publisher. p. 60.  
    
  1  
   yoqib   yuborildi   va   yo q   qilindiʻ ,   o lja   uchun   oltin   va   kumush   eritildi   va   shahar	ʻ
yondirildi .   1018-yilda   Mahmud   Gurjara - Pratixarasning   p oytaxti   Kanaujni   ham
qo lga kiritdi v	
ʻ a keyin   Chandela bilan to qnash keldi v	ʻ a undan o lpon oldi. 1026-	ʻ
yilda u Somnath ma’badiga bostirib kirib, 20 million dinor o ljani tortib oldi	
ʻ 35
. 
Mahmudning G aznaga qilgan 	
ʻ hind y urishlaridan olib kelgan boylik juda katta
bo lib, zamondosh tarixchilar (masalan	
ʻ ,   Abulfazl  Beyhagi,   Firdavsiy) poytaxtning
ulug‘vorligi   va   fatihning   adabiyotni   qo llab-quvvatlagani   haqida   yorqin   ta’riflar	
ʻ
beradi.   Mahmud   1030   yil   aprel   oyida   vafot   etdi   va   o zining   o g‘li   Muhammadni	
ʻ ʻ
o z vorisi qilib tanladi	
ʻ 36
. 
Mahmudning egizak o g‘illari	
ʻ  
Mahmud   imperiyani   yumshoq,   mehribon   va   yumshoq   o g‘li   Muhammadga	
ʻ
qoldirdi. Ukasi  Mas’ud q ilich bilan g‘alaba qozongan uchta viloyatni so radi, lekin	
ʻ
ukasi  rozi  bo lmadi. Mas’ud ukasi  bilan jang qilishiga to g‘ri keldi  va u podshoh	
ʻ ʻ
bo lib, Muhammadni ko r qilib, jazo sifatida qamoqqa tashladi. Mas’ud imperiyani	
ʻ ʻ
saqlab   qola   olmadi   va   1040-yilda   Dandanaqon   jangida   halokatli   mag‘lubiyatga
uchragach,   u   Fors   v a   O rta   Osiyodagi   barcha   G‘aznaviy   yerlarini   saljuqiylar	
ʻ
qo liga   topshirib,  	
ʻ saltanatni   “qiyinchilik   davri”ga   tortdi 37
.   Uning   oxirgi   harakati
Hindistondan   qo shin   yig‘ish   va   hukmronlik   qilish   umidida   o zining   barcha	
ʻ ʻ
xazinalarini   o z   qal'alaridan   yig‘ib   olish   edi,   lekin   o z   kuchlari   boyliklarni	
ʻ ʻ
talontaroj   qildi  va  u yana  ko r   akasini   podshoh  deb  e'lon qildi.  Ikki   aka-uka endi	
ʻ
o rin  almashishdi:   Muhammad  qamoqdan   taxtga  ko tarildi,  Mas’ud   esa  o n  yillik	
ʻ ʻ ʻ
hukmronlikdan   so ng   zindonga   topshirildi   va   1040-yilda   o ldirildi.   Mas’udning	
ʻ ʻ
o g‘li   Madud   Balx   hokimi   edi   va   1040-yilda   otasining   o limini   eshitib,   o z	
ʻ ʻ ʻ
saltanatiga   da’vo   qilish   uchun   G‘aznaga   keldi.   U   ko r   Muhammadning   o g‘illari	
ʻ ʻ
bilan jang qildi va g‘alaba qozondi. Biroq, imperiya tez orada parchalanib ketdi va
35   Yagnik, Achyut; Sheth, Suchitra (2005),   The Shaping of Modern Gujarat: Plurality, Hindutva, and Beyond ,  
Penguin Books India,  pp. 39–40.   
36   Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040. Edinburgh University Press.   Bosworth 1963 ,  p. 228.  
37   Spuler, B. (1991). "Ghaznawids". In Lewis, B.; Pellat, C.; Schacht, J. (eds.). The Encyclopedia of Islam. Vol. II. 
Brill.  p. 1051.  
    
  1  
   ko pchilik  qirollar  Madudga   bo ysunmadilar.  To qqiz  yil   ichida  yana to rtta  shohʻ ʻ ʻ ʻ
G‘azna taxtiga da’vogarlik qildi. 
Ibrohim  
1058 - yilda   o z   qalami   bilan   Qur’on   yozgan   buyuk   xattot   Mas’udning   o g‘li	
ʻ ʻ
Ibrohim   shoh   bo ldi.   Ibrohim   s
ʻ aljuqiylar   bilan   tinchlik   kelishuviga   erishib,
madaniy siyosiy   aloqalarni   tiklash   orqali   uzilgan   imperiyani   yanada   mustahkam
asosda   tikladi.   Ibrohim   va   uning   vorislari   davrida   imperiya   barqaror   osoyishtalik
davriga   ega edi. O zining g‘arbiy erlaridan mahrum bo lgan u Shimoliy Hindiston
ʻ ʻ
bo ylab 	
ʻ bosqinlar natijasida to plangan boyliklar tufayli tobora k	ʻ uchayib bordi va u
erda   Malvadagi   Paramara   va   K annaujning   Gahadvala   kabi   h ind   hukmdorlarining
qattiq qarshiliklariga duch keldi. U 1098-yilgacha hukmronlik qildi  38
.  
Mas’ud III 
Mas’ud   III   o n   olti   yil   davomida   shoh   bo ldi,   uning   hayotida   hech   qanday	
ʻ ʻ
muhim   voqea   yuz   bermadi .   M as’ud   Sulton   Mas’ud   III   saroyini   v a   G‘azna
minoralaridan   birini   qurdirdi .   D avlatdagi   zaiflik   alomatlari   1115-yilda   vafot
etganida   yaqqol   namoyon   bo ldi,   o g illari   o rtasidagi   ichki   nizolar   Sulton	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Baxromshohning s aljuqiylar vassali sifatida taxtga chiqishi bilan yakun topdi. 
Bahromshoh 1117-yilda G‘azna  jangida  t axt uchun ukasi Arslonni mag‘lub etdi 39
.   
Sulton Baxromshoh 
Sulton Bahromshoh G‘aznaviylarning so nggi podshohi bo lib, o ttiz besh yil	
ʻ ʻ ʻ
davomida  G‘aznaviyning b irinchi va asosiy poytaxti bo lgan G‘aznani boshqargan.	
ʻ
1148-yilda   u   G‘aznada   S ayfiddin   Suriy   tomonidan   mag‘lubiyatga   uchrad i,   ammo
keyingi   yili   u   poytaxtni   qaytarib   oldi.   Shohning   kuyovi   bo lgan   akasi	
ʻ
Qutubbuddinning o limi uchun qasos olish maqsadida 1151-yilda G uriy podshohi	
ʻ ʻ
Alaiddin   Husayn   shaharni   zabt   etadi,   ammo   kichik   jinoyati   uchun   omma   o ldida
jazolanadi va o ldiriladi. Keyin Alaiddin Husayn shaharni vayron qilib, uni 7 kun	
ʻ
davomida   yoqib   yubordi,   shundan   so ng   u   “Jahonsuz”   (“Jahon   kuydiruvchisi”)	
ʻ
38   Bosworth, C.E. (2006).   "Ghaznavids" .  Encyclopaedia Iranica.  
39   Bosworth, C.E. (2006).   "Ghaznavids" .  Encyclopaedia Iranica.  
    
  1  
   nomi   bilan   mashhur   bo ldi.   G‘azna   Bahromga   yordamga   kelgan   saljuqiylarʻ
aralashuvi bilan G‘aznaviylar qo liga qaytarilgan. G‘aznaviylar bilan G‘aznaviylar	
ʻ
bilan kurash  keyingi  yillarda ham  davom  etdi, chunki  ular  G‘aznaviylar  hududini
tishlab   tashladilar   va   G‘azna   va   Zobuliston   G‘uridlar   tomonidan   qo lga	
ʻ
olinmaguncha bir guruh O g‘uz turklariga boy berildi. G‘azna taxminan 1170-yilda	
ʻ
G‘uriylar qo liga o tdi	
ʻ ʻ 40
.  
Oxirgi G‘aznaviylar 
1163-yilda   G‘aznaviy   qulagandan   so ng,   G‘aznaviylar   o zlarini  	
ʻ ʻ Lahorda
o rnatdilar,   u   G‘aznalik   Mahmud   tomonidan   bosib   olinganidan   beri   Hindiston	
ʻ
hududlari   uchun   mintaqaviy   poytaxti   bo lib,   u   kech   G‘aznaviylarning   yangi	
ʻ
poytaxti   bo ldi.   Hindistonning   shimoli-g‘arbiy   qismidagi   g‘aznaviylar   hokimiyati	
ʻ
1186-yilda   G‘uriylar   Muhammad   G‘uriy   tomonidan   Lahorni   zabt   etgunga   qadar,
so nggi G‘aznaviy hukmdori Xusrav Malikni taxtdan ag‘darib tashlaguncha davom	
ʻ
etdi.   Xusrav   Malik   ham,   uning   o g‘li   ham   1191-yilda   Firuzkuhda   qamoqqa	
ʻ
tashlangan va g‘aznaviylar nasl-nasabini yo q qilib, qatl etilgan	
ʻ 41
. 
   
40   Mohammad Habib   (1981).   K. A. Nizami   (ed.).   Politics and Society During the Early Medieval Period: Collected  
Works of Professor Mohammad Habib .  People's Publishing House. p. 109.  
41   Bosworth, C.E. (1977). The Later Ghaznavids. Columbia University Press.  p. 131.  
    
  1  
   2.2.  Mahmud G‘aznaviy humronlik tarixi va uning xorijiy 
tadqiqotlarda o rganilishi.ʻ  
Sobiq sovet davri tarixshunosligida G‘aznaviylar, xususan mazkur davlatning
eng   yorqin   namoyandasi   Mahmud   G‘aznaviy   shaxsi   to g‘risida   umumiy   hamda	
ʻ
biryoqlama   salbiy   qarash   ustunlik   qilgan.   Darslik   va   adabiyotlarda   Mahmud
G‘aznaviyni   asosan   “talonchi”,   “zo ravon   hukmdon”   deb   ko rsatish   odat   tusiga	
ʻ ʻ
kirib qolgan edi. Mavzuning manbashunosligiga to xtalganda, bu sulola tarixi Abu	
ʻ
Said   Gardiziyning   “Zayn   ul-axbor”,   Abulfazl   Bayhaqiyning   “Tarixi   Mas’udiy”
asarlarida   ko proq   o z   aksini   topganligini   ta’kidlash   joiz.   Shu   bilan   birgalikda,	
ʻ ʻ
Nizomulmulkning   “Siyosatnoma”,   Nizomiy   Aruziy   Samarqandiyning   “Chahor
maqola”,   Ibn   al   Asirning   “Al-Komil   fit-tarix”   va   boshqalarda   ham   G‘aznaviylar
davlati xususida tegishli ma’lumotlar uchraydi.  
Somoniylar   hukmronligi  davridayoq  sobiq  turkiy  qul   (g‘ulom)  lardan tashkil
topgan   gvardiya   saroy   hayoti,   umuman   mamlakat   siyosiy   hayotida   muhim   rol
o ynay boshlagan edi. Ushbu gvardiyaning boshlig’i hojib ham ahamiyatli lavozim	
ʻ
egasi bo lgan. Hojiblaming eng kattasi - Hojibi buzurg (ulug‘ hojib) bo lib, u eng	
ʻ ʻ
yuqori   davlat   amaldorlaridan   biri   bo lgan.   Hojiblar   ichida   Alptegin   alohida	
ʻ
salohiyat   egasi   bo lib,   35   yoshidayoq   Xuroson   sipohsolori   darajasiga   ega   edi,	
ʻ
qo lida  2700 nafar  harbiy  askarlari  bo lgan. U  keyinchalik  Abdu.lmalik  I  davrida	
ʻ ʻ
(954-961) katta mavqe va ulkan yer mulklar egasiga aylandi. 
Amir   vafotidan   so ng   (961)   Alptegin   yangi   amir   Mansur   I   (961-   976)   bilan	
ʻ
o zaro   nizoga   borib   qolib,   bir   qator   to qnashuvlardan   so ng,   961-yili   G‘azna   va	
ʻ ʻ ʻ
uning   atrofidagi   yerlarni   egallaydi.   Alptegin   o z   tarbiyasi   va   homiyligiga   olgan	
ʻ
sobiq turkiy qullar orasida Sabuqtegin ham bo lgan. 963-yili Alptegin vafot etgach,	
ʻ
G‘aznada   Somoniylar   noibi   sifatida   uni   Piriy,   Ishoq,   Bilgategin   kabi   shaxslar
ketmaket   boshqarib   kelishdi.   Hudud   rasman   Somoniylarga   qarashli   deb
hisoblangan.   Sabuqtegin   asli   Sirdaryo   bo ylarida   yashagan   barsxon   turkey
ʻ
qabilasiga   mansub   bo lib,   yoshligida   asir   olinib,   so ngra   qul   qilib   sotilgan   edi.	
ʻ ʻ
Somoniylar   turkiy   gvardiyasi   boshlig‘i   Alptegin   uni   о   z   qaramog   iga   olgan.
    
  1  
   Somoniylar   davlatining   turkiy   askarlar   qo shinida   xizmat   qilgan   Sabuqtegin   977-ʻ
yildan   boshlab   G‘azna   va   uning   atroflarini   Somoniylar   noibi   sifatida   boshqaradi.
Bu   vaqtga   kelib   Somoniylar   sulolasi   inqirozga   yuz   tutgan   bo lib,   Sabuqtegin	
ʻ
rasman noib bo lsa-da, aslida o zini mustaqil hokimdek tuta boshlaydi. Shijoatkor	
ʻ ʻ
sarkarda Sabuqtegin aynan Somoniylar amiri Nuh 997-yilda dushmanlariga qarshi
kurashda yordam berib, 
“Nosiriddin   ad-Davla”   (Davlat   va   din   himoyachisi),   o g‘li   Mahmud   esa   “Sayf	
ʻ
adDavla”   (Davlat   shamshiri)   degan   sharafli   nomlarga   sazovor   bo lishadi.	
ʻ
Sabuqteginning ta’siri mamlakat ichra tez orada shu qadar kuchayib ketdiki, uning
qarshisida   Nuh   II   taxtda   rasman   o tirgan   zaif   hukmdorga   aylanib   qoldi.	
ʻ
Keyinchalik   somoniy   hukmdor   Mansur   II   (997-999)   va   Mahmud   G‘aznaviy
o rtasida nisbatan yaqin munosabatlar  o rnatilgan edi. Sabuqtegin vafotidan so ng	
ʻ ʻ ʻ
hokimiyatni uning katta o g‘li Ismoil boshqara boshladi. Otasining o limidan so ng	
ʻ ʻ ʻ
Mahmud akasi 
Ismoilni   taxtdan   tushirib,   o zi   hukmdorlik   darajasini   egalladi   (998-1030).   999-yil	
ʻ
Somoniylar   amiri   Mansurning   o limidan   so ng   Buxoro   taxtiga   uning   ukasi	
ʻ ʻ
Abdulmalik   II   egalik   qildi.   Bundan   norozi   bo lgan   Mahmud   Xurosonga   qo shin	
ʻ ʻ
tortadi   va   uni   butkul   Somoniylar   davlatidan   ajratib   oldi.   Oradan   ko p   o tmay	
ʻ ʻ
Somoniylar   davlati   Qoraxoniylar   sulolasi   qo liga   o tib,   oxirgi   fimir   ham	
ʻ ʻ
zindonband qilinadi.  
Shunday   voqealarga   boy   999-yili   Bag‘dod   xalifasi   Mahmud   G‘aznaviyga
“Yaminud-davla   va   aminul-milla”   (“Musulmon   davlatining   o ng   qo li   va	
ʻ ʻ
millatning omonligi”) degan faxriy unvon va Xuroson hokimiigiga yorliq, bayroq
va nog‘ora yuboradi.  
O z navbatida, Mahmud G‘aznaviy ham Abbosiylar xalifasini rasman tan olib,	
ʻ
uni   payg‘ambar   avlodi   sifatida  qadrlaydi.   Bu   esa   Mahmud   G‘aznaviy   davlatining
to liq mustaqilligidan darak berardi. 	
ʻ
    
  1  
   Mahmud   G‘aznaviy   Abulqosim   Mahmud   ibn   Sobuqtegin   (967-1030)   haqida
to xtaladigan   bo lsak   u   G‘aznada   tavallud   topgan   turkiy   davlat   arbobi   va   harbiyʻ ʻ
sarkarda.  G‘aznaviylar davlati hukmdori (998-1030). Mahmud G‘aznaviy 
Sobuqteginning o g‘li bo lib, yoshligida otasidan harbiy san’atni puxta egallagan. 	
ʻ ʻ
Mahmud   G‘aznaviy   hukmronligi   davrida   u   tomonidan   olib   borilgan   keng
ko lamdagi   istilochilik   siyosati   natijasida   1186-yilgacha   200   yildan   ortiq   hukm	
ʻ
surgan   va   faoliyatiga   g‘uriylar   nuqta   qo ygan   buyuk   g‘aznaviylar   davlati   barpo	
ʻ
etildi.   Mahmud   G‘aznaviy   hukmronligidagi   yuksalish   davrida   g‘aznaviylar
davlatining   chegaralari   g‘arbda   va   shimoli-g‘arbda   Ray   va   Isfaxon   shaharlari
hamda 
Orol   dengizi   bilan   birga   g‘arbiy   Erongacha   cho zilgan,   janubi-sharqda	
ʻ
Hindistonning kattagina qismini o z ichiga olgan edi.  	
ʻ
V.V.Bartoldning   ma’lumotlariga   ko ra,   Mahmud   G‘aznaviy   999-yilning	
ʻ
oktyabr-noyabr   oylarida   tantanali   ravishda   taxtga   o tirgan.   Boshqa   tadqiqotchi	
ʻ
K.E.Bosvort   esa   bu   voqea   998-yilda   sodir   bo lgan   deb   ko rsatadi.   Bu   davrda	
ʻ ʻ
Mahmud   G‘aznaviy   xalifa   Muqaddirdan   Xurosonni   boshqarish   uchun   yorliq
hamda 
“Saltanat   tayanchi   va   musulmonlar   jamiyatining   ishonchli   vakili”   faxriy   unvoni
bilan   taqdirlandi.   G‘aznaviylar   davlati   chegaralarini   kengaytirishga   qaratilgan   o z	
ʻ
siyosatini   Mahmud   G‘aznaviy   998-yil   boshidayoq   Janubiy   Toxariston   hozirgi
Shimoliy   Afg‘oniston   hududini   uzil-kesil   o z   mulkiga   qo shib   olish   bilan   amalga	
ʻ ʻ
oshira boshladi 42
. Shundan keyin Mahmud G‘aznaviy somoniylarning Xurosondagi
barcha   mulklariga   ko z   tikadi.   Bu   da’vosini   u   o sha   yilning   o zidayoq   Nishopur	
ʻ ʻ ʻ
shahri bilan birgalikda butun Xurosonni istilo qilish orqali amalga oshirdi. Lekin u
ko p   o tmay   Hirotni   o z   qo lida   saqlab   o zaro   kelishuvga   muofiq   somoniylar	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sarkardasi   Bektuzun   foydasiga   Nishopurdan   voz   kechadi.   999-yil   16-may   Marv
yaqinida   bo lgan   jangda   somoniy   sarkardalardan   bo lgan   Foyiq   va   Bektuzning	
ʻ ʻ
birlashgan qo shinini tor-mor qilganidan keyin butun Xuroson uzil-kesil Mahmud  
ʻ
42  D.A.Alimova, E.V.Rtvladze “O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherlari”-T.:2001,-B.63  	
ʻ
    
  1  
   G‘aznaviy qo l ostida o tdi. Amudaryo vohasi, Termiz shahri ham Mahmud ʻ ʻ
G‘aznaviy   qo l   ostida   bo lgan.   Bu   yerda   G‘aznaviylar   tomonidan   noib   va   qal’a	
ʻ ʻ
qutvoli   tayinlangan.   Bu   g‘aznaviylarga   Amudaryo   orqali   o tadigan   asosiy	
ʻ
kechuvlar va Termiz orqali Markaziy Osiyodan Hindistonga olib borilgan muhim
savdo yo lini nazorat qilish imkonini bergan.  	
ʻ
G‘aznaviylar va qoraxoniylar o rtasidagi shimoliy chegara sifatida Amudaryo	
ʻ
e’tirof   etilgan.   1008-yil   4-yanvar   yakshanba   kuni   Balx   yaqinida   bo lgan   janda	
ʻ
Mahmud   G‘aznaviy   tomonidan   qoraxoniylar   qo shinining   tor-mor   etilishi   bilan	
ʻ
qoraxoniylarning Xurosonga qilib turadigan hujumlariga vaqtincha chek qo yilgan.	
ʻ
Xorazm yurishi oldidan Mahmud G‘aznaviy vaziri tomonidan Termiz, Qubodiyon,
Xuttalonda   kemalarni   jangga   tayyorlash,   Omulda   esa   qo shin   uchun   oziq-ovqat	
ʻ
to plashga   buyuruq   bergan.   Mahmud   G‘aznaviy   1025-yilda   Samarqandga   yurishi	
ʻ
vaqtida Qodirxon bilan boshqa qoraxoniy hukmdor Aliteginga qarshi yo naltirilgan	
ʻ
ittifoqchilik   shartnomasini   tuzdi.   Mahmud   G‘aznaviyning   g‘arbdagi   istilochilik
harakatlari   1002-yildan   Seyistonni   o z   mulkiga   qo shib   olish   bilan   boshlandi.	
ʻ ʻ
1010- 
1011   yillarda   esa   Afg‘onistonning   shimolidagi   tog‘   viloyati   G‘urni   qo lga	
ʻ
kiritdi.   Mahmud   G‘aznaviy   hukmronligi   davrida   Xorazm,   Xuroson,   Seyiston,
Kobul,  
G‘azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar  va makonlar  g‘aznaviylar  izmida
bo lgan	
ʻ 43
.  
Mahmud   G‘aznaviy   o z   hukmronligi   davrida   yashin   tezligida   harakat	
ʻ
qiladigan   o z   davrining   qudratli   qo shiniga   tayandi.   Harbiy   xizamatchilarning	
ʻ ʻ
hammasi   davlat   hisobidan   yetarli   miqdorda   maosh   bilan   taminlandi.   Olim
Homidjon Homidiyning yozishicha, “Sulton Mahmud davlat idora xay’atida ham,
viloyat hokimlari devonidayu, qo shin sarkardalari orasida qattiq intizom orqasidan	
ʻ
jiddiy   nazorat   o rnatgan   bo lib,   mahalliy   hokimlarning   ichki   va   tashqi   ahvolidan	
ʻ ʻ
ma’lumot yetkazib turuvchi maxsus mahkama tashkil etgandi. Uning qo shinida bir	
ʻ
43  Azamat Ziyo “O zbek davlatchiligi tarixi”-T.:2000,-B.115  	
ʻ
    
  1  
   necha yuz jangovar fillar, daryolarni kechib o tish uchun suzuvchi  so llar bo lganʻ ʻ ʻ
ekan. Sulton lashkarining asosiy qismini harbiy hunarlar o rgatilgan qullar tashkil	
ʻ
qilgani manbalarda qayd etilgan. Mahmud G‘aznaviy eng zamonaviy qurollar bilan
taminlangan   32   harbiy   hunar   o rgatilgan   yuksak   jangovar   ruhdagi   yuz   minglab	
ʻ
suvoriy   va   piyoda   lashkarlarga   ega   edi”.   Metindek   intizom,   qattiqo llik   va	
ʻ
talabchanlik   siyosatiga   asoslangan   Mahmud   G‘aznaviyning   harbiy   yurishlariga
uncha hech bir kuch bas kela olmasdi. U Hindistonga 17 marta yurish qilib Panjob,
Kashmir va boshqa viloyatlarni egallab behisob boyliklarni qo lga kiritdi. Mahmud	
ʻ
G‘aznaviyning  lashkarlari  bosib  olingan  shaharlardagi  oltin  
haykallarni,   ibodatxonalardagi   qimmatbaho   buyumlarni,   minglab   erkak-ayol
asirlarni olib ketar edilar. Mahmud G‘aznaviy 1019-yilda o z yurishlarining birida	
ʻ
Kanauja  shahridan  20 millon dirham, 57  ming qul   va 350  ta fil  keltirgan. Asirlar
sotilmagan   ham,   o ldirilmagan   ham   balki   ularni   islom   diniga   kiritib   yangi	
ʻ
qo shinlar tuzganlar	
ʻ 44
.  
Harbiy yurishlarda Mahmud G‘aznaviy erishgan g‘alabalar va qo lga kiritgan	
ʻ
behisob   boyliklar   g‘aznaviylar   davlatining   obro -e’tiborini   tobora   oshirib   bordi.	
ʻ
Hatto   qoraxoniylar   xoni   ham   Mahmud   G‘aznaviy   bilan   hisoblashardi.   O z	
ʻ
navbatida 
Mahmud   G‘aznaviy   ham   harbiy   yurishlarda   xotirjam   bo lish   uchun   qoraxoniylar	
ʻ
hukmdorlari bilan yaxshi muomala qilar va kelishardi. 1025-yilda Mahmud  
G‘aznaviy bilan tamg‘achxon Qodir Samarqand yonida shaxsan uchrashdilar.
XI   asrda   yashagan   fors   tarixchisi   Gardiziy   “Zayn   al   axbor”   kitobida   bir   voqeani
hikoya   qiladi.   Har   ikki   podshoh   uchrashuv   chog‘ida   bir-birlariga   o zaro	
ʻ
mulozamatlardan   so ng   qimmatbaho   javohir   toshlarni   sovg‘a   qildilar.   Mahmud	
ʻ
G‘aznaviy   birinchi   uchrashuvdayoq   Qodirxonning   siyosiy   diplomatiyada
savodsizligi,   sodda   odam   sifatida   qo polligini   ko rgach,   o zining   muomalasi,	
ʻ ʻ ʻ
mehmondo stligi,   hashamati,   boyligi   va   zebi-ziynatlari   bilan   lol   qoldirmoqchi	
ʻ
bo ldi.   Mahmud   G‘aznaviy   Qodirxon   uchun   oltinlar   bilan   bezatilgan   chodir	
ʻ
44  Karimov.Sh, Shamsutdinov.R “Vatan tarixi”-T.:2010,-B.193   
    
  1  
   tayyorlatib uning ichki va tashqi tomonlarini hayratomuz tarzda yasattirdi. Chodir
haqiqatdan kutilganidan ham ortiqcha salobat va go zallik bilan bezatildi.  ʻ
Mahmud   G‘aznaviy   tayyorlagan   turli-tuman   sovg‘alar   Qodirxonni   lol
qoldirdi.   Bu   qarorgohga   yetib   kelgach   Qodirxon   bu   bebaho   sovg‘alarni   ko rgach	
ʻ
Mahmud   G‘aznaviydek   saxiy   va   qudratli   podshoh   oldida   uyalib   qolmaslik   uchun
o z qo l ostidagi barcha boyliklarni to plashga buyuruq beradi. Qodirxon juda ko p	
ʻ ʻ ʻ ʻ
miqdorda   pul,   oltinlar   bilan   bezatilgan   egar-jabuq   va   boshqa   boyliklarni   yig‘ib
Mahmud 
G‘aznaviyga yuboradi. Bu Mahmud G‘aznaviyning katta diplomatik g‘alabasi edi. 
Hikoya   qiladilarki   Mahmud   G‘aznaviy   doim   may   iste’mol   qilishidan   yuzi   sariq
ekan. Qiyofasi  xunuk, yuzi tortilgan, bo yni uzun, burni  cho ziq ekan. Bir  kuni  u	
ʻ ʻ
ertalab   u   o z   xujrasida   namoz   o qish   uchun   o tiradi.   Oldiga   oyna   va   taroq	
ʻ ʻ ʻ
qo yilgan,   bir   qul   ham   xizmatiga   hozir   edi.  Vaziri   Ahmad  Xasan   xujra   eshigidan	
ʻ
kirib salom beradi. U Mahmud G‘aznaviyning yoniga o tiradi. Mahmud G‘aznaviy	
ʻ
oynaga   qarab   o z   yuzini   ko rib   tabassum   qilib   deydi:   “Bilasanmi   odamlar   meni	
ʻ ʻ
yomon   ko radi   deb   qo rqaman,   chunki   chiroyli   emasman.   Odamlar   odatda   go zal	
ʻ ʻ ʻ
yuzli   shohlarni   yaxshi   ko radi.   Endi   men   nima   qilishim   kerak?”.   Shunda   vaziri	
ʻ
Ahmad   Xasan   javob   beradi:   “Oltinni   dushman   deb   bil.   Shunda   odamlar   seni
o zlariga   do st   tutadi.   Mahmud   xayru-saxovat   bilan   taom   yeyishga   qo l   uradi   va	
ʻ ʻ ʻ
odamlar   uni   yaxshi   ko rib   maqtaydilar.   Unga   buyuk   ishlar   va   xazinalar   nasib	
ʻ
qiladi. Bir kuni Mahmud 
G‘aznaviy   vaziri   Ahmad   Xasanga   aytadi:   “Men   oltin-u   kumushdan   qo l   tortimu,	
ʻ
ikki   olam   qo l   ostimga   o tdi.   Dunyo   boyligini   hech   narsa   deb   bildim   va   ikki	
ʻ ʻ
jahonda   aziz   bo ldim”.   Sulton   degan   nom   hali   u   paytda   yo q   edi.   Islom   olamida	
ʻ ʻ
eng   birinchi   bo lib   “Sulton”   nomini   Mahmud   G‘aznaviy   olgan   ekan
ʻ 45
.   U   xudoni
sevuchi   va   limning   do sti,   odil,   pokdin   va   g‘oziy   shoh   edi.   Mahmud   G‘aznaviy	
ʻ
Hindiston va boshqa yurtlardan olib kelingan o ljalarni ko p hollarda obadonchilik	
ʻ ʻ
hamda   qurilish   ishlariga   sarflagan.   U   G‘aznada   davlat   madrasasi,   mashhur   jome
45  Nizomulmulk “Siyosatnoma”-T.:2008,-B.51  
    
  1  
   masjidi, ulkan suv to g‘oni inshoatlar barpo ettiradi. G‘azna tez orada shrqning engʻ
go zal  va obod shaharlaridan biriga aylanadi. Sulton Balx va Nishopurda ham  bir	
ʻ
qator qurilish ishlarini amalga oshirgan. Mahmud G‘aznaviyning o zi turkiy, arab,	
ʻ
fors   tillarini   mukammal   bilgan,   she’riyatdan   xabardor   bo lgan.   Uning   saroyida	
ʻ
Farruxiy, Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy va shu singari shoir va tarixchilar ham faoliyat
ko rsatishgan.  	
ʻ
Beruniyning eng sara asarlari ham G‘aznada dunyoga kelgan. Beruniy 
Mahmud G‘aznaviy bilan ko pgina yurishlarda ishtirok etgan. XI asr muallifi 	
ʻ
Nizomiy   Aruziy   Samarqandiy   o zining   “Chahor   maqola”   nomli   asarida   Beruniy	
ʻ
bilan Mahmud G‘aznaviy o rtasida ancha iliq munosabat bo lganligini ta’kidlaydi. 	
ʻ ʻ
Mahmud   G‘aznaviy   otasi   Sobuqtegin   yozib   qoldirgan   “Ma’naviy   ulug‘vorlik
bamisoli alanga va shamol, bularning harakat va parvoz xususiyati bor. Maishat esa
qiya   yerdagi   qum   uyumiga   o xshash   uning   tubanlikka   surilish   xususiyati   bor”	
ʻ
degan nasixatiga ko ra ilm-fan sohasiga ham katta e’tibor bilan qaragan	
ʻ 46
. Mahmud
G‘aznaviy   1019-yili   musulmon   olamida   ilk   davlat   madrasasini   ochib  unga   noyob
qo lyozmalarni   to platgan.   Aslida   Abul   Qosim   ismli   fors   shoiriga   Firdafsiy	
ʻ ʻ
taxallusini   bergan   ham   Mahmud   G‘aznaviy   hisoblanadi.   Sulton   avval   Firdafsiyga
ijobiy   munosabatda   bo lgan.   Lekin   shoir   ijodi   uchun   munosib   haq   olmaganligini	
ʻ
ro kach qilib berilgan 60 000 kumush dirhamni aholiga taqatish orqali hurmatsizlik	
ʻ
ko rsatgach Sulton bundan qattiq g‘azablanadi va uni o limga hukm qiladi. Ammo
ʻ ʻ
Firdafsiyning   tavbatazarrusidan   keyin   ko ngli   yumshab,   hukmni   bekor   qiladi   va	
ʻ
uni   shahardan   chiqib   ketishiga   buyuruq   beradi.   Mahmud   G‘aznaviy   Abu   Ali   Ibn
Sinoning ham o z saroyida xizmat qilishini hohlagan. O z vaqtida xorazmshoh 	
ʻ ʻ
Ma’mundan boshqa olimlar qatorida uni G‘aznada yuborishini talab qilgan. Lekin
Ibn   Sino   Mahmud   G‘aznaviy   saroyida   xizmat   qilishni   istamay   Xorazmdan
qochishga   qaror   qiladi.   Mahmud   G‘aznaviy   Ibn   Sinoni   o z   saroyiga   jalb   etishga	
ʻ
ko p urinadi. Hatto uning siymosini 40 nusxada qog‘ozga ko chirtirib qanday qilib	
ʻ ʻ
46  Sagdullayev.A “O zbekiston tarixi”-T.:2019,-B.388  	
ʻ
    
  1  
   bo lmasin   uni   topib   keltirishga   farmon   beradi.   Sulton   Mahmud   G‘aznaviylarʻ
davlatining ustuni edi. Mahmud G‘aznaviy davrida kuchli qo shin yuzaga kelgan.  	
ʻ
Mahmud   G‘aznaviyning   hukmronlik   qilgan   davri   (998-1030)   ham   muhim
ahamiyatga ega bo lib, G‘aznaviylar davlatining davlatchilik taraqqiyotida yuksak	
ʻ
o rniga   ega.   Chunki,   Mahmud   G‘aznaviy   ko pgina   harbiy   yurishlari   orqali   yangi	
ʻ ʻ
hududlarni   zabt   etib   o z   davlat   tasarrufiga   kiritgan.   Shuningdek,   Mahmud	
ʻ
G‘aznaviy   o z   davlatining   poytaxti   G‘aznada   nodir   kitoblardan   katta   kutubxona	
ʻ
to plagan.   Bu   davrda   islom   madaniyati   va   islom   dini   tarqalishiga   katta   hissa	
ʻ
qo shgan.   O z   saroyida   400   dan   ortiq   olimlar,   shoirlar   va   san’atkorlarni   to plab
ʻ ʻ ʻ
ularga homiylik qilgan. Qudratli va jangovar harbiy qo shin hamda dengiz flotiga	
ʻ
ega   bo lgan.   Sharq   allomalarining   asarlarida   Mahmud   G‘aznaviy   adolatli   va	
ʻ
fuqaroparvar podsho, dushmanga nisbatan shavqatsiz sarkarda sifatida tasvirlanadi.
Mahmud G‘aznaviy 
Bag‘dod xalifasi al-Qodirxon “Davlatning o ng qo li va millatning ishonchi” degan	
ʻ ʻ
faxriy unvon olgan.  
     
   
XULOSA  
Xulosa qilib aytganda, G‘aznaviylar davlatida islom ma’muriy amaliyotlari va
mahalliy   urf-odatlar   va   yangiliklarning   o ziga   xos   aralashmasi   edi.   Mahalliy
ʻ
gubernatorlar   va   amaldorlarga   sezilarli   avtonomiyalar   berilgan   boshqaruvning
markazlashtirilmaganligi   imperiya   ichida   yuqori   darajadagi   madaniy   va   til
xilmaxilligini   ta’minladi.   Shu   bilan   birga,   fors   tilini   rasmiy   til   sifatida   qo llash,	
ʻ
markaziy   boshqaruvga   sodiq   amaldorlar   tarmog‘ini   barpo   etish   kabi
markazlashtiruvchi kuchlar imperiyaning birligini saqlashga yordam berdi. 
G‘aznaviylar davlatida o ziga xos muammolar, jumladan, markaziy boshqaruv	
ʻ
va   viloyatlar   o rtasidagi   nizolar   bo lsa-da,   uning   kuchli   tomonlari   ham   ko p   edi.	
ʻ ʻ ʻ
Madaniyat   va   aqliy   izlanishlarga   homiylik   qilish   natijasida   fors   adabiyoti   va
madaniyatida   sezilarli   yutuqlarga   erishildi   va   mahalliy   hokimlar   va   amaldorlar
    
  1  
   tarmog‘i   G‘aznaviylar   hukmronligi   ostidagi   turli   va   uzoq   hududlarni   samarali
boshqarishga yordam berdi. 
Xorijiy   tadqiqotlarda   yaratilgan   manbalar   yordamida   biz   G aznaviylarʻ
davlatiga   oid   muhim   tarixiy   ma’lumotlarni   olishimiz   mumkin.   Asarlar   nafaqat
g aznaviylarga,   balki   o sha   davrda   faoliyat   yuritgan   sulolalar,   islom   tarixi,	
ʻ ʻ
madaniyijtimoiy   hayot,   iqtisodiy   va   siyosiy   ahvol   haqida   ma’lumot   beradi.
G aznaviylar davlati tarixini manbalar asosida o rganib chiqqan olimlar asarlarida
ʻ ʻ
Beruniyning   “Hindiston   tarixi”,   Utbiyning   “Tarix-i   Yaminiy”,   Bayhaqiyning
“Tarix-i   Sobuqtegin”,   Muhammad   Ufiyning   “Jomi   ul-hikoyat”,   Hasan   Nizomiy
“Toj   almaosir”,   Ibn   Asir   “Komil   ut-tavorix”,   Juvayniyning   “Tarix-i   Jahonkusho”
asarlarini   tahlil   qilib,   G aznaviylar   tarixi   haqida   qimmatli   ma’lumotlar   berib	
ʻ
o tilgan.  	
ʻ
G aznaviylar   davriga   oid   muhim   hujjatlar,   asarlar,   arab,   fors,   hind   tillarida	
ʻ
yozilgan. Boburiylar  davrida Hindistonda fors tilida yozilgan umumiy tarixga oid
aksariyat   asarlarda   ham   g aznaviylar   davriga   oid   ma’lumotlar   uchraydi.   Bugungi	
ʻ
kunga   qadar   o sha   davrda   bitilgan   yozma   manbalar,   me’moriy   inshootlar,	
ʻ
numizmatik   materiallar   o z   aktualligini   yo qotmagan   va   tadqiqot   ishlarini	
ʻ ʻ
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. 
Mahmud   G‘aznaviyning   tarixiy   faoliyatini   o rganishda   amalga   oshirgan	
ʻ
harbiy  yurishlari,  zabt  etgan   hududlari,  Tamg‘achxon   Qodirxon  bilan  olib  borgan
diplomatik   munosabatlari,   shuningdek   ilm-fanga   qo shgan   hissasi   haqida   tanishib
ʻ
chiqdik.   Mahmud   G‘aznaviyning   tarixiy   faoliyatini   o rganish   jarayonida	
ʻ
Nizomulmulkning   “Siyosatnoma”   asarida   Mahmud   G‘aznaviy   islom   olamida   eng
birinchi  bo lib “Sulton” nomini  olgani, xudoni  sevuchi  va ilimning do sti, pokdin	
ʻ ʻ
va   g‘oziy   shoh   ekanligi   haqidagi   ma’lumotlarni   bu   asarni   o qishimiz   jarayonida	
ʻ
o zimiz   uchun   yangilik   sifatida   bilib   oldik.   Shuningdek,   D.A.Alimova   va	
ʻ
E.V.Rtvladzening 
“O zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari”   kitobi   bilan   tanishib   chiqganimizda
ʻ
Mahmud   G‘aznaviy   hukmronligi   davrida   G‘aznaviylar   davlatining   chegaralari
    
  1  
   g‘arbda   va   shimoli-g‘arbda   Ray   va   Isfaxon   shaharlari,   hamda   Orol   dengizi   bilan
birga   G‘arbiy   Erongacha   cho zilganligi,   janubi-sharqda   esa   Hindistonning   kattaʻ
qismini   o z   ichiga   olganligi,   Mahmud   G‘aznaviy   g‘aznaviylar   davlatining	
ʻ
chegaralarini   kengaytirishga   qaratilgan   o z   siyosatini   998-yil   boshidayoq   Janubiy	
ʻ
Toxariston hududini o z mulkiga qo shib olish bilan amalga oshira boshlaganligi,	
ʻ ʻ
shundan   keyin   Mahmud   G‘aznaviy   somoniylarning   Xurosondagi   barcha
viloyatlariga   ko z   tikkanligi   haqidagi   ma’lumotlarni   ham   bilib   oldik.   Azmat	
ʻ
Ziyoning “O zbek davlatchiligi tarixi” kitobini o qishimiz jarayonida Mahmud 	
ʻ ʻ
G‘aznaviy  eng zamonaviy qurollar  bilan  taminlangan  32 harbiy hunar  o rgatilgan	
ʻ
yuksak   jangovar   ruhdagi   yuz   minglab   suvoriy   va   piyoda   lashkarlarga   ega
bo lganligi   haqidagi   ma’lumotlarni   yangilik   sifatida   bilib   oldik.   Xulosamiz	
ʻ
so nggida shuni ishonch bilan ayta olamizki, Mahmud G‘aznaviy va G‘aznaviylar
ʻ
davlatchiligi   tarixida   yuksak   munosib   o rniga   egadir.   Shuningdek,   Mahmud	
ʻ
G‘aznaviy 
g‘aznaviylar davlatining davlat sifatida shakllanishida bevosita ishtirok etib davlat
taraqqiyotining yuksalishiga katta hissa qo shdi.  
ʻ
 
   
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO YXATI	
ʻ  
Rahbariy adabiyotlar: 
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008. - B. 176. 
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini 	
ʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: Ma’naviyat, 2016,-B. 5.   Mahalliy adabiyotlar: 
Azamat Ziyo “O zbek davlatchiligi tarixi”-T.:2000, -B. 115.  	
ʻ
D.A.Alimova, E.V.Rtvladze “O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherlari”-T.:2001,-	
ʻ
B. 63.  
Karimov.Sh, Shamsutdinov.R “Vatan tarixi”-T.:2010, -B. 193.   
Nizomulmulk. “Siyosatnoma”-T.:2008, -B. 51.  
Sagdullayev.A “O zbekiston tarixi”-T.:2019, -B. 388.  	
ʻ
    
  1  
   Chet el adabiyotlari: 
Asher,   Catherine   B.;   Talbot,   Cynthia   (2006).   India   Before   Europe.   Cambridge
University Press.  Asher & Talbot 2006 ,  p. 19. 
Bosworth, C. E. (1963). The Ghaznavids: Their empire in Afghanistan and eastern
Iran 994-1040. Edinburgh University Press. 
Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994-1040. Edinburgh University Press. 
Bosworth 1963 ,  p. 228. 
Bosworth, C.E. (1977). The Later Ghaznavids. Columbia University Press. p. 131. 
Bosworth,   C.E.   (1994).   “Rulers   of   Makrān   and   QusUdār   in   the   Early   Islamic
Period”. Studia Iranica.  23  (2). Peeters Publishers: p. 203.  
Bosworth, C.E. (2006). “Ghaznavids"”. Encyclopaedia Iranica. 
Eaton,   Richard   M.   (2019).   India   in   the   Persianate   Age:   1000    -   1765    .   Penguin   UK.
ISBN   978    -   0   -   14    -   196655    -   7   .  p. 29. 
Faruki, K. H. (2010). The Ghaznavids: Their political, cultural and intellectual life.
Intellectual Discourse, 18(1), 1-18. 
Firishtah,   Mu	
hUammad   Qāsim   Hindū   Shāh   Astarābādī   (2003).   The   history   of
Hindustan. Vol. 1 .  Motilal Banarsidass Publisher. p. 60. 
Holt,   P.   M. 1
  (1977).   The   age   of   the   Crusades:   the   Near   East   from   the   eleventh
century to 1517. Longman. 
Kennedy,   H.   (1981).   The   early   Abbasid   Caliphate:   a   political   history.   Croom
Helm.  
Kennedy,   Hugh   (1986).   The   Prophet   and   the   Age   of   the   Caliphates:   The   Islamic
Near East from the Sixth to the Eleventh Century. Taylor & Francis. p. 301. 
Minorsky, V. (1951). The Ghaznavids. Handbuch der Orientalistik, 1(8), 1-123. 
Mohammad   Habib   (1981).   K.   A.   Nizami   (ed.).   Politics   and   Society   During   the
Early   Medieval Period: Collected Works of Professor Mohammad Habib .  People’s
Publishing House. p. 109. 
Richards,   D.   S.   (1995).   The   Islamic   frontier   in   the   east:   Expansion   into   non-
Arabicspeaking   regions.   In   Medieval   Islamic   Civilization   (Vol.   2,   pp.   637-668).
    
  1  
   Routledge.   Roy,   Kaushik   (2015).   Warfare   in   Pre-British   India   -   1500BCE   to
1740CE. Routledge. p. 88. 
Spuler, B.  (1991). "Ghaznawids".  In Lewis, B.;  Pellat, C.;  Schacht, J. (eds.). The
Encyclopedia of Islam. Vol. II. Brill. p. 1051. 
Wink, A. (1990). Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World (Vol. 1). Brill.
Yagnik,   Achyut;   Sheth,   Suchitra   (2005),   The   Shaping   of   Modern   Gujarat:
Plurality,   Hindutva, and Beyond ,  Penguin Books India, pp. 39-40.  
Zabihullah, M. (2019). The political and administrative structure of the Ghaznavid
Empire. Journal of Historical Studies, 2(2), 69-80. 
Internet sahifalari: 
http://dx.doi.org/10.1080/00210860500096337  
http://dx.doi.org/10.1080/00210860903451196  
http://dx.doi.org/10.1163/15685209    -   12341410     
http://dx.doi.org/10.1163/187471608784772751  
http://dx.doi.org/10.1163/187471610x5    05924     
http://dx.doi.org/10.1163/18747167    -   12341335     
http://dx.doi.org/10.1163/24685631    -   12340111     
http://dx.doi.org/10.18415/ijmmu.v8i3.2436  
https://www.quora.com/