Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 420.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Musiqa

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Xorijiy tajribalar asosida musiqa madaniyati darslarini tashkil etish muammolari

Sotib olish
Xorijiy tajribalar asosida musiqa madaniyati darslarini tashkil etish muammolari Reja: Kirish… I bob. Bo lajak musiqa o qituvchisining kasbiy pedagogikʻ ʻ kompetensiyasini shakllantirishning nazariy jihatlari . 1.1. Zamonaviy sharoitda musiqa o'qituvchisining kasbiy-pedagogik faoliyatining xususiyatlari. 1.2. Bo lajak musiqa o qituvchisining kasbiy-pedagogik kompetensiyasining ʻ ʻ tuzilishi va mazmuni. 1.3. Bo lajak musiqa o qituvchisining kasbiy-pedagogik kompetensiyasini ʻ ʻ shakllantirishning pedagogik shartlari. II-BOB. Musiqa fanini òqitishda ilģor xorijiy tajribalarning kirib kelishi …. 2.1. Musiqa fanini o’qitishda yangicha , zamonaviy yondashuvlar……………… 2.2. Musiqa fanini o’qitishda interfaol metodlar ……………… 2.3. Musiqa fanini o’qitishda Finlandiya tajribalarini qo’llash….. III-BOB. Musiqa fanini òqitishda ilģor xorijiy tajribalar asosida noan’anaviy darslarni tashkil etish metodlari ……….. 3.1. Musiqa fanini òqitishda faoliyat turlaridan samarali foydalanish ………….. 3.2. Xorijiy davlatlarda musiqa tarbiyasi………. 3.3. Xorij davlatlarini ta’lim tizimi (aqsh, yaponiya, germaniya misolida) ………………. Xulosa va tavsiyalar. Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati.ʻ Ilovalar. Kirish Zamonaviy jamiyatda ta'lim, ayniqsa oliy ta'lim inson faoliyatining eng muhim sohalaridan biriga aylandi va ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning asosiy, etakchi omili sifatida qaralmoqda. Bunday e'tiborning sababi zamonaviy jamiyatning eng muhim qadriyati va asosiy kapitali yangi bilimlarni izlash va o'zlashtirish, nostandart qarorlar qabul qilishga qodir mutaxassis ekanligini tushunishdir. Zamonaviy pedagogika fanining muhim yo'nalishi o'qituvchilarni tayyorlash jarayoni samaradorligini oshirishni ta'minlaydigan vositalar va shart-sharoitlarni izlashdir. O'rta maktabda o'qituvchi faoliyatining murakkabligi va ko'p qirraliligi uning malakasi darajasiga, tanlagan kasbi bo'yicha chuqur bilim va ko'nikmalarni rivojlantirishga alohida talablar qo'yadi. Universitet bitiruvchisining kasbiy muammolarni hal qilishga tayyorligi kasbiy kompetentsiyani shakllantirish uchun asosdir. Shu bilan birga, talabalarning nazariy bilimlari va undan amaliyotda foydalana olish qobiliyati o‘rtasidagi tafovut, umumiy pedagogika va maxsus fanlar o‘rtasidagi bog‘liqlikning yo‘qligi talabalarning amaliy faoliyatni yetarli darajada tayyorlanmagan holda boshlashiga olib keladi. Kompetentsiya muammosi falsafiy va psixologik-pedagogik adabiyotlarda juda chuqur o'rganilgan. Kompetentsiyaga asoslangan yondashuv V.I.ning asarlarida o'z aksini topgan. Bidenko, A.V. Barannikova, K.G. Mitrofanova, D.A. Ivanova, V.D. Shadrikova, A.V. Xutorskogo va boshqalar kasbiy kompetentsiya V.A. Adolf, A.S. Bazikova, S.M. Godnik, E.F. Zeera, I.A. Zimnyaya, G.A. Kozberg, N.V. Kuzmina, A.K. Markova, J.I.M. Mitina va boshqalar o'qituvchining kasbiy tayyorgarligi mazmuni va tashkil etilishiga umumiy nazariy yondashuv S.I. Arxangelskiy, V.P. Bespalko, A.A. Verbitskiy, B.S. Gershunskiy, V.A. Slastenina, N.F. Talyzina va boshqalar o'qituvchilarni tarbiyalash jarayonining o'ziga xos xususiyatlarini E.P. Belozertsev, N.V. Kuzmina, V.P. Kuzovlev va boshqalar musiqa o'qituvchisining kasbiy tayyorgarligining xususiyatlari E.B. Abdullina, Yu.B. Alieva, O.A. Apraksina, L.G. Archajnikova, B.V. Asafieva, JI.A. Bezborodova, T.I. Blaginina, JI.C. Vygotskiy, D.B. Kabalevskiy, D.A. Naukaz, E.V. Nikolaeva, N.A. Terentyeva, G.M. Tsypina, V.N. Shatskoy, V.A. Shkolyar va boshqalar. Musiqa o'qituvchisining kasbiy tayyorgarligining ayrim jihatlari L.F. asarlarida ko'rib chiqilgan. Afonchenko, V.M. Alekhina, JI.B. Arzi-bovoy, V.F. Gorbenko, N.N. Lixolet, A.N. Malyukova, V.N. Pilipenko, T.D. Suslova va boshqalar. Integratsiya jarayonlari zamonaviy jamiyatning barcha sohalari - madaniyat, iqtisodiyot, fan uchun xarakterlidir, ammo aynan oliy ta'limda ta'lim mazmunini integratsiyalashuvi talabalarni yuqori ixtisoslashtirilgan tayyorlashga emas, balki o'quvchilarni yuqori ixtisoslashtirish tizimini shakllantirishga e'tibor qaratish imkonini beradi. kelajakdagi kasbi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan bilim va ko'nikmalar. Qayd etish joizki, Musiqa-pedagogik fakultetida fanlar tayyorlash fanlarini integratsiyalashuvi hozircha maxsus tadqiqot ob’ektiga aylanmagan. Fanlar integratsiyasi musiqa o‘qituvchisiga o‘z kasbiga mos keladigan faoliyat sohasi bo‘yicha nafaqat nazariy bilimlar berishi, balki ko‘p qirrali amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishi mumkin. Kasbiy faoliyat bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun mutaxassislar tayyorlash sifatini baholashning eng muhim mezonlaridan biri mavjud bilimlarni amaliyotda qo'llash qobiliyatidir. Hozirgi bosqichda tadqiqotchilar musiqa o‘qituvchisi tayyorlash samaradorligini oshirishni fan tayyorlash fanlarini o‘qitishga kompleks yondashuv bilan bog‘lashmoqda. A.S.ning so'zlariga ko'ra. Bazikova, A.K. Markova, N.F. Talyzina, fanlarni o'rganishning maqsadlari boshqacha bo'lishi mumkin, ammo barcha hollarda ularni standart vazifalar darajasiga etkazish kerak, ya'ni. ko'pchilik talabalar o'rganilayotgan mavzu bo'yicha bilimlardan foydalanishni o'rganishlari kerak bo'lgan haqiqiy hayotiy vaziyatlarni ko'rsatish. Shu munosabat bilan JI.H. Ibragimovaning yozishicha, musiqa-pedagogika fakultetlarining ayrim bitiruvchilari vokal mahorati va dirijyorlik texnikasi yomon (kirish, olib tashlashning tushunarsiz taqdim etilishi), aniq maqsad qo‘ya olmaslik, noto‘g‘ri ijroga munosabat bildirmaslik, sinf jamoasi bilan yetarlicha aloqada emas. JI.H.ga ko‘ra. Ibragimovaning ta’kidlashicha, bu kamchiliklarning sababi o‘quv jarayonining nomukammalligidadir: kompleks yondashuvning yo‘qligi, fanlararo aloqalarning yetarli darajada faoliyat ko‘rsatmasligi, maxsus fanlar doirasida zarur amaliy mashg‘ulotlarning yo‘qligi. Yuqori ixtisoslashgan malaka va malakalarning tarqoqligi tufayli o`quvchilar ongida musiqa o`qituvchisi kasbiy faoliyatining o`ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi bilimlarning yaxlit tizimi shakllanmaydi. Fanlararo aloqalar ko'pincha musiqa o'qituvchisini tayyorlashning umumiy yo'nalishi - umumiy shaxsiy madaniyatni shakllantirishga asoslangan intuitiv darajada amalga oshiriladi. Bo'lajak musiqa o'qituvchilarini tayyorlash nazariyasi va amaliyotini o'rganish o'rtasidagi bir qator qarama-qarshiliklarni aniqladi: - kasbiy faoliyatni malakali amalga oshirishga qodir mutaxassis tayyorlash talabi, kasbiy kompetentsiyani shakllantirish uchun pedagogik shart-sharoitlarning nazariy va amaliy jihatdan yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi; - bo‘lajak musiqa o‘qituvchisini tayyorlashning yaxlit tizimini yaratish zarurati va musiqa pedagogika fakultetlarida fanlarni o‘qitishning an’anaviy tor yo‘naltirilganligi; - malakali mutaxassis tayyorlashda musiqa o'qituvchilarining birgalikdagi harakatlarini muvofiqlashtirish zarurati va o'qituvchilarning ushbu faoliyat turini amalga oshirishga tayyor emasligi. Ushbu qarama-qarshiliklarni hisobga olgan holda, tadqiqot mavzusi aniqlandi va muammo shakllantirildi: bo'lajak musiqa o'qituvchisining kasbiy kompetensiyasini muvaffaqiyatli shakllantirish uchun qanday pedagogik shartlar mavjud? Ushbu muammoni hal qilish bizning tadqiqotimizning maqsadidir. 1. Musiqa o‘qituvchisi malakasini olgan bitiruvchi o‘qitilayotgan fanning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda maktab o‘quvchilariga ta’lim va tarbiya berishga tayyor bo‘lishi; umumiy shaxsiy madaniyatni shakllantirishga hissa qo'shish; turli texnika, uslub va o‘quv qo‘llanmalaridan foydalanish; talabalarning davlat standartlari talablariga javob beradigan tayyorgarligi darajasini ta’minlash. Davlat standartlari talablariga muvofiqligini ta'minlash uchun malakali mutaxassis tayyorlashda fanlar integratsiyasini ta'minlash uchun fanlararo aloqalar zarur. 2. Integratsiya fanlararo aloqalarning navbatdagi, yuqori darajasi sifatida bilim va ko‘nikmalarning yagona yaxlit – yangi yaxlit bilimga birlashishini ta’minlaydi, bu esa o‘z navbatida bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasini shakllantirishga xizmat qiladi. Bundan kelib chiqadiki, “Musiqa o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasi” o‘qituvchining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, unda yetakchi fazilat pedagogik va maxsus qobiliyatlarni, olingan bilimlarni, o‘zlashtirilgan bilimlarni birlashtirish asosida professional musiqa-pedagogik faoliyatni amalga oshirishga amaliy tayyorlikdir. va rivojlangan ko'nikma va qobiliyatlar. 3. Barkamol musiqa o'qituvchisini tayyorlash modeli nazariy va ijro bloklari, guruh va individual darslarning barcha fanlarini birlashtirish funktsiyasini bajaradigan "Musiqa pedagogika ustaxonalari" fanining ustun rolini ta'minlaydi; amaliy faoliyatning barcha turlarida (vokal va xor, musiqa tinglash, elementar cholg‘u asboblarida chalish, plastik intonatsiya, improvizatsiya) musiqa o‘qitish mazmuni, usullari va shakllarini o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Bitta fanni integratsiyalashgan fan sifatida tanlash, barcha o'quv fanlarini o'qituvchilik amaliyotiga yo'naltirish va davlat yakuniy attestatsiyasi yangi yaxlitlikni - talabalarning integratsiyalashgan bilimlarini shakllantirishga yordam beradi. Bo'lajak musiqa o'qituvchisining kasbiy kompetentsiyasini rivojlantirish muammosi hozirgi kunda ko'plab olimlar tomonidan tadqiqot mavzusi bo'lib, dolzarbligicha qolmoqda. Kasbiy kompetentsiya tadqiqotchilar tomonidan ta'limning ajralmas qismi sifatida ko'rib chiqiladi, bu o'qituvchining ijtimoiy- pedagogik sharoitlarni o'zgartirishda pedagogik jarayonni eng samarali amalga oshirishga imkon beradigan shunday fazilatlarga ega ekanligini nazarda tutadi. Mutaxassisning kasbiy faoliyatning istalgan sohasida chuqur bilim, ko'nikma va ko'nikmalarga ega bo'lishi va ularni amaliy faoliyatda qo'llash qobiliyati tushuniladi. O'qituvchi faoliyatining yuqori sifatini bildirish uchun "kompetentlik" tushunchasi keng qo'llaniladi. I bob. Bo lajak musiqa o qituvchisining kasbiy pedagogikʻ ʻ kompetensiyasini shakllantirishning nazariy jihatlari . 1.1. Zamonaviy sharoitda musiqa o'qituvchisining kasbiy-pedagogik faoliyatining xususiyatlari. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida sodir bo'layotgan shaxsiy qadriyatlar va yo'nalishlarni o'zgartirishning innovatsion jarayonlari universitet ta'limidan mutaxassislar - bo'lajak o'qituvchilarni tayyorlash bo'yicha kontseptual qarashlarni qayta ko'rib chiqishni talab qiladi. Shaxsning ehtiyojlari, uning manfaatlari, ideallari birinchi o'ringa qo'yiladi, ular uchun uning mayllari, qobiliyatlari va iste'dodlari to'liq namoyon bo'lishi, ijodiy g'oyalari va ijodiy salohiyati ro'yobga chiqishi uchun sharoit yaratiladi. Bugungi kunda maktabga yangi ta’lim paradigmasi talablari asosida pedagogik va ijtimoiy muammolarni hal qilishga tayyor va qodir, umuminsoniy va kasbiy integratsiya asosida o‘z hayot yo‘lini ta’lim amaliyotida amalga oshira oladigan o‘qituvchi shaxsi zarur. muhim qadriyatlar. Bu pedagogik texnologiyalarning ko'pligini yaxshi biladigan, o'z kasbiy xulq-atvor strategiyasini ishlab chiqishni biladigan, o'z fikriga ega va uni himoya qila oladigan, faol innovatsion pedagogik faoliyat va ijodiy faoliyatga tayyor bo'lgan mutaxassis bo'lishi kerak. Bo'lajak o'qituvchini kasbiy tayyorlash masalasi ko'plab faylasuflar, psixologlar, o'qituvchilar va metodistlar tomonidan ko'rib chiqilgan. Tadqiqotning asosi - K.A.Abulxanova-Slavskaya, L.S.Vygotskiy, M.S.Leontyev, A.V. K.K.Platonov, S.L.Rubinshteyn, D.I.Feldshteyn va boshqalar. O'qituvchining kasbiy va ijodiy rivojlanishi masalalari - o'qituvchilar va psixologlar: V.I.Asadullina, K.S.Axiyarova, I.F.Isaev. M.M.Levina, Y.A.Ponomareva, V.A.Slastenina, F.Sh. Ushbu va boshqa tadqiqotchilarning ishlari shuni ko'rsatadiki, talabaning ma'naviy madaniyatini shakllantirish o'qituvchining idealiga intilishni nazarda tutadi, chunki inson pedagogika oliy o'quv yurtiga o'qishga kirgan. Bo'lajak o'qituvchi uchun zamonaviy o'qituvchi qiyofasining mukammal modeli, shu jumladan uning universal kasbiy fazilatlari va qobiliyatlari, shuningdek, mutaxassisning haqiqiy qiyofasini shakllantirish (o'z-o'zini takomillashtirish) qiyinchiliklarini engish istagi haqli ravishda hisoblanadi. ideal. Ma'naviy madaniyat bu obrazning "yadrosi" bo'lib, shaxsning yaxlitligini o'zida mujassamlashtirgan, hayot tushunchasini, dunyo tasvirini, o'qituvchining kasbiy pozitsiyasi va turmush tarzini uyg'unlashtiradi. Badiiy fanlar o‘qituvchisiga “San’at vositalari orqali o‘quvchining ma’naviy madaniyatini rivojlantirish”ga qaratilgan alohida talablar qo‘yiladi. Madaniyatning eng murakkab sohalaridan biri musiqa ta’limi sohasidir. Maktabda musiqa o‘qitish jarayoni o‘qituvchi zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Uning rahbarligida o‘quvchi musiqa san’ati asoslarini o‘rganibgina qolmay, u, albatta, o‘z intellektini rivojlantiradi, cheksiz fikrlash qobiliyatini egallaydi, tasavvurini faollashtiradi. O‘quvchida hayotga ijodiy munosabat shakllanadi, bu esa o‘zi tanlagan har qanday kasb bo‘yicha muvaffaqiyatli ishlashga yanada hissa qo‘shadi. Musiqa o‘qituvchisining ijodiy individualligini shakllantirish oliy musiqa pedagogik ta’limining dolzarb vazifasidir. Musiqa o'qituvchisining faoliyati alohida, qaysidir ma'noda ijodiydir, chunki musiqa san'atining tabiati o'qituvchining ijodi uchun ayniqsa katta imkoniyatlarni ochib beradi. Pedagogik faoliyatning murakkab tabiati, musiqa o'qituvchisiga qo'yiladigan ijtimoiy-pedagogik talablarning sifat jihatidan murakkablashishi undan tafakkurning tubdan boshqacha turini, yuqori darajada rivojlangan kasbiy muhim fazilatlar bilan uyg'unlashgan holda yanada kengroq bilim, ko'nikma va ko'nikmalarni taqozo etadi, bu esa pirovard natijada musiqa o'qituvchisini shakllantiradi. o'qituvchining kasbiy-pedagogik tayyorgarligining fundamental asosi musiqa. O'rta maktab musiqa o'qituvchisining keng doirasi haqida rus musiqa madaniyatining taniqli namoyandalari: B.G.Asafiev, B.L. va S.T.Shatskiy, A.B.Goldenweiser, D.B.Kabalevskiy, N.A.Vetlugina, O.A.Apraksina, L.G.Archajnikova, Yu.B.Aliev, E.D.Kritskaya, E. B.B.Abdullin, N.L.Grodzenskaya, B.M. Hozirgi vaqtda Rossiya hududlarida yangi ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarda ishlashga qodir bo'lgan, ushbu shartlarga xos bo'lgan faoliyat turlari tomonidan qo'yiladigan yangi talablarga javob beradigan mutaxassislarning etishmasligi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Vaqt insonni yangi ijtimoiy istiqbollarni faol rivojlantirishga tayyorlaydigan va o'zini o'zi anglash va o'zini o'zi tasdiqlash ehtiyojlarini to'liq qondirish uchun keng imkoniyatlar yaratadigan yangi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish zarurligini taqozo etmoqda. O‘qituvchining jahon va milliy musiqa san’atida o‘z taqdirini o‘zi belgilashi, shu asosda ijtimoiy-kasbiy mavqeini, o‘qituvchilik faoliyatiga qadriyatli munosabatini rivojlantirishi kasbiy mahoratning asosini tashkil etadi. Musiqa o'qituvchilarining nazariyasini va amaliyotini E.B.Abdullin, L.G.Archajnikova, L.V. Pedagogika oliy o'quv yurti bitiruvchisining kasbiy muammolarni hal qilishga yuqori darajada tayyor bo'lishining zaruriy sharti uning musiqiy va pedagogik malakasini shakllantirishdir. Gumanistik pedagogika kontekstida o'qituvchining kasbiy kompetensiyasi tushunchasi quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi: shaxsiy-insoniy yo'nalish, pedagogik voqelikni tizimli idrok etish va unda tizimli harakat qilish qobiliyati, fan sohasida erkin yo'naltirish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni egallash. , tajriba bilan integratsiya qilish qobiliyati, reaktivlik kasbda mavjud bo'lish usuli sifatida, ya'ni ta'lim jarayonlari va tizimlarining maqsadlari, shakllari va usullari darajasida yangi pedagogik voqelikni yaratish istagi va qobiliyati, aks ettirish qobiliyati. O'z navbatida, kasbiy-pedagogik kompetentsiya faqat evristik va ijodiy faoliyat sharoitida shakllanadi. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarini tayyorlashda shaxsga yo‘naltirilgan va faoliyatga asoslangan yondashuvlarning yetarli darajada tatbiq etilmaganligi, talabalarning nazariy bilimlari va ulardan amaliy foydalanish malakalari o‘rtasidagi tafovut, fundamental fanlar bilan bo‘lajak kasbiy faoliyat o‘rtasidagi bog‘liqlikning yo‘qligi shunday sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. Pedagogika oliy o'quv yurtlari bitiruvchilari ko'pincha etarli darajada tayyorlanmagan kasbiy muammolarni hal qila boshlaydilar. Ushbu muammo doirasida maxsus psixologik-pedagogik adabiyotlarni o'rganish, amaliyot uni hal qilishga juda muhtoj bo'lsa-da, mavzu etarli darajada ishlab chiqilmagan degan xulosaga kelishimizga imkon berdi. Bu bir qator qarama- qarshiliklarni keltirib chiqardi: - kasbiy yo'naltirilgan shaxsning asosiy asosi sifatida kasbiy pedagogik kompetentsiyaga ega bo'lgan va shaxsiy rivojlanish ta'lim jarayoni sharoitida kasbiy pedagogik kompetentsiyaning sub'ekti bo'lishga qodir bo'lgan o'qituvchiga jamiyat tartibi o'rtasida; pedagogika fanida ushbu muammoning yetarli darajada rivojlanmaganligi; -individual va shaxsiy darajada aqliy va amaliy faoliyat madaniyatini va kasbiy va kognitiv ehtiyojlarni qondirish uchun o'quv jarayonining imkoniyatlarini o'zlashtirishga qodir bo'lajak musiqa o'qituvchisini tayyorlashning mavjud amaliyotini yangilash zarurati; - pedagogika oliy o‘quv yurtida o‘quv jarayonining maqsadi sifatida bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining kasbiy-pedagogik kompetensiyasini shakllantirishning yaxlit tizimini yaratish zarurati va ta’lim tizimining uni tarbiyalashga yetarlicha e’tibor qaratilmaganligi; - o'quv jarayonida bo'lajak musiqa o'qituvchisining zamonaviy universitetda integral yondashuv asosida fan tayyorlash fanlarini o'zlashtirish jarayonida kasbiy-pedagogik kompetentsiyasini shakllantirish imkonini beradigan faollikka asoslangan rivojlantiruvchi ta'lim texnologiyalaridan foydalanish. bo'lajak musiqa o'qituvchisining ushbu muammoni hal qilishga to'g'ri tayyorlanmaganligi. Zamonaviy oliy ta'lim o'quv jarayonining strategik maqsadi - oldingi avlodlar tomonidan to'plangan ma'naviy qadriyatlarni oshirish, XXI asr madaniyatini yaratishga qodir bo'lgan to'laqonli ijodiy shaxsni shakllantirish. Bunday sharoitda maktab ijtimoiy institut sifatida jamiyat rivojiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatishi uchun pedagog kadrlar tayyorlash sifatini oshirish alohida ahamiyatga ega. Rossiyada mafkuraviy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy sohalarda sodir bo'lgan o'zgarishlar maktab o'qituvchilarining kasbiy tayyorgarligini baholashga yangi yondashuvni talab qiladi. U o'qituvchida ijodiy fikrlashni rivojlantirishni, o'z-o'zini rivojlantirish va o'zini-o'zi takomillashtirishga intilishni ta'minlaydi, bu esa, o'z navbatida, yuqori kasbiy mahorat belgisi bo'lib xizmat qiladi. Keyingi yillarda musiqa o‘qituvchilari tayyorlashni takomillashtirish muammosi kuchaydi. Buni musiqa o‘qituvchisining shaxsiy va kasbiy fazilatlarini shakllantirishga, uni tayyorlashning turli usullarini asoslashga bag‘ishlangan nafaqat nomzodlik, balki doktorlik darajasidagi dissertatsiyalar ham tasdiqlaydi (E.B.Abdullin, Yu.B.Aliev). , L.G Archajnikova, L.A. Rapatskaya, V.L. Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, badiiy tafakkurning shakllanishi va rivojlanishi muammosi ilmiy tadqiqotlarda yetarlicha yechim topmagan. Xususan, badiiy tafakkur badiiy qadriyatlar, badiiy asarlar (bastakor, rassom va boshqalar) ijodkori faoliyatini tavsiflovchi kategoriya sifatida qaraladi. Badiiy tafakkur kognitiv jarayon bo`lib, musiqachining boshqa har qanday aqliy faoliyati uchun zaruriy shartdir, chunki bu aqliy faoliyat uning qulagan va qayta ishlangan natijasidir (Ya.A. Ponomarev). U yangi murakkab muammolarni hal qilishda musiqachi tayanishi kerak bo'lgan intellektual faoliyat shakllarini (badiiy idrok etish, tushunish, baholash va hokazo jarayonlari) nazarda tutadi. Yuqoridagilar musiqa o‘qituvchisiga to‘liq taalluqli bo‘lib, uning faoliyati, ijodiy bo‘lishi qaysidir ma’noda bastakor yoki rassom faoliyatiga o‘xshashdir. Bu musiqa o'qituvchisi shaxsiyatining ijodiy salohiyatining yanada o'sishini rag'batlantiradigan badiiy tafakkur; intellektual va hissiy tamoyillarning uyg'unligi tufayli bo'lajak o'qituvchining kasbiy fazilatlari (idrok etish, xotira, nutq, muloqot qobiliyatlari, emotsionallik va boshqalar) tizimini shakllantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Biroq, musiqa pedagogikasida badiiy tafakkurning roli ko'proq musiqa o'qituvchisi kasbiy faoliyatining faqat bir tomonini tavsiflovchi musiqiy tafakkur doirasida ko'rib chiqiladi. Saratov, Volgograd, Kostroma, Yekaterinburg va boshqa oliy o‘quv yurtlarining musiqa pedagogika fakultetlari tajribasini tahlil qilish, xususan, biz tomonidan o‘tkazilgan keng ko‘lamli so‘rov shuni ko‘rsatadiki, ular orasida badiiy tafakkurning to‘liq shakllanishiga to‘sqinlik qiluvchi bir qator sabablar mavjud. bo'lajak musiqa o'qituvchilari: ko'pincha o'quvchilarning kasbiy faoliyatini tayyorlashda qo'shimcha ta'limning o'ziga xos xususiyatlari hisobga olinmaydi; universitetda kadrlar tayyorlash jarayonida nazariya va amaliyotning o‘zaro aloqasi yetarli emas; Talabalarning ijodiy imkoniyatlarini safarbar qilish uchun turli tadbirlarga jalb qilish har doim ham qo'llanilmaydi; turli darajadagi tayyorgarlik darajasidagi talabalarga tabaqalashtirilgan yondashuv sust joriy etilmoqda. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, badiiy tafakkurning o‘qituvchining pedagogik faoliyati uchun ahamiyati, uning musiqa o‘quvchilarini kasbiy tayyorlash tizimida muhim shaxs sifati sifatidagi o‘rni hali to‘liq aniqlanmagan, uning muammosi. shakllanishi va rivojlanishi hali hal etilmagan. Musiqa o‘qituvchisining badiiy tafakkurini yaxlit tizimni ifodalovchi kasbiy ahamiyatli sifat sifatida shakllantirish konsepsiyasi himoya qilinmoqda. I. Ushbu kontseptsiyaning asosiy g'oyasi professional badiiy tafakkurni doimiy rivojlanayotgan yaxlit tizim sifatida o'rganishdir: - bo'lajak o'qituvchi shaxsining umumiy (umumiy ilmiy g'oyalar, kasbiy, psixologik-pedagogik bilim, ko'nikmalar) va musiqiy (musiqiy madaniyat, ijro va uslubiy bilimlar, qobiliyat, ko'nikmalar) rivojlanishining birligini ifodalovchi; - tarbiyaviy va tarbiyaviy muammolarni hal qilishda pedagogik tamoyilning ustuvor ahamiyatida ifodalangan kasbiy yo'nalishga ega bo'lish; - musiqa o'qituvchisining musiqiy-pedagogik faoliyati samaradorligini aniqlash. II. Kontseptsiya - bu musiqa o'qituvchisi faoliyatidagi kasbiy badiiy tafakkurning mohiyati, tuzilishi, asosiy omili, uning faoliyat ko'rsatish darajalari haqidagi nazariy qoidalar tizimi. 1). Musiqa o‘qituvchisi shaxsining ajralmas sifati sifatida professional badiiy tafakkurning mohiyati uning bilimi va harakatlarining kasbiy yo‘nalishi, ularning ijodiy o‘ziga xosligi bilan yakuniy maqsadning yuksak ma’naviyati bilan uyg‘unligi sintezida yotadi. Musiqa o‘qituvchisining faoliyati o‘zaro bog‘langan pedagogik, badiiy, ijodiy va tashkiliy faoliyatni o‘z ichiga oladi va tafakkurning ham hissiy, ham ratsional komponentlarini to‘liq amalga oshirishni ta’minlaydi. Shu bilan birga, ushbu faoliyat turlarining har qanday turlari tafakkurning ikki jihati: protsessual (tahlil, umumlashtirish, mavhumlashtirish va boshqalar) va shaxsiy (motivlar, munosabat, his-tuyg'ular, his-tuyg'ular va boshqalar) ta'sirchanligini ta'minlaydigan holda rivojlanadi. 2). Musiqa o‘qituvchisining kasbiy badiiy tafakkuri yaxlit tizim sifatida uning faoliyat ko‘rsatish jarayonida o‘zaro bog‘langan tafakkurning bir necha darajalari (vaziyatli, strategik) va turlarini (musiqiy, pedagogik) o‘z ichiga oladi. Rivojlangan badiiy tafakkur o'qituvchi hozirgi, dolzarb muammolarni hal qilganda, tafakkurning vaziyatli darajasidan pedagogik jarayonning kelajagini ko'rishga asoslangan strategik darajaga tabiiy harakatni nazarda tutadi (talabalar madaniyatini rivojlantirish, mavzuli mavzularni rivojlantirish). dastur va boshqalar). Badiiy tafakkur tarkibida musiqiy-pedagogikning mavjudligi uning kasbiy faoliyatda faoliyat ko‘rsatishining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, bunda musiqiy tamoyil o‘qituvchi erishgan maxsus tayyorgarlik darajasini, pedagogik tamoyil esa ijodiy faoliyatni amalga oshirish maqsadiga xizmat qiladi. maktab o'quvchilarining salohiyati. 3). O'qituvchining badiiy tafakkurining muvaffaqiyatli faoliyat ko'rsatishi muammoli tabiat asosida amalga oshiriladi, bu sifat xususiyati sifatida va shu bilan birga, uning tafakkurining musiqiy-pedagogik tomonlarini rivojlantirish omili sifatida qaraladi. Har ikki holatda ham harakat ongsiz ogohlantirishdan (qarama- qarshilik, intonatsiya rivojlanishi) idrok-idrok (muammolar, intonatsiyalar), muammoning bayoni - amalga oshirish vositalarini tanlash, harakatga (pedagogik, bajaruvchi) amalga oshiriladi. Musiqa o'qituvchisi tafakkurining sifat xususiyati sifatida muammoli tabiatni amalga oshirish: shaxslararo darajada "o'qituvchi - talaba - jamoa", "o'qituvchi - musiqiy ish" darajasida, "talaba - musiqiy ish" munosabatlari darajasida amalga oshiriladi. ”. III. Konsepsiya professional badiiy tafakkurni shakllantirish va bu jarayonni tashkil etish shartlariga oid qoidalar majmuini o'z ichiga oladi. 1). Kasbiy badiiy tafakkurning muvaffaqiyatli shakllanishi uchun o'quv jarayonini tashkil etish tamoyillarini amalga oshirish katta ahamiyatga ega bo'lib, unda taniqli didaktiklar bilan bir qatorda musiqa o'qituvchisi ishining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi printsiplar mavjud: yaxlit ta'lim jarayonining pedagogik yo'nalishi; voqelikni intonatsiya bilan o‘zlashtirish; musiqa o‘qituvchilarini har tomonlama, universal kasbiy tayyorlash; ta'lim, tarbiya va rivojlanishning birligi; ta'lim va hayot o'rtasidagi aloqalar; o'rganishdagi muammolar; talabaga individual yondashuv. Bu tamoyillarni o‘quv amaliyotiga tatbiq etish birinchi kursdan boshlab talabalar mehnatining barcha turlarini har tomonlama qamrab olish orqali o‘quv jarayonini faollashtirishni nazarda tutadi. 2). Bo'lajak musiqa o'qituvchilarida badiiy tafakkurni shakllantirish samaradorligini oshirish shartlariga quyidagilar kiradi: - talabalar faoliyatining turli turlarini (o'quv, kontsert va sahna ko'rsatish, ilmiy-tadqiqot, madaniy, homiylik va boshqalar) kengaytirish; - maktabning zamonaviy ehtiyojlarini, hududiy xususiyatlarini aks ettiruvchi va shaxsning badiiy tafakkurini rivojlantirish uchun qo'shimcha obrazli va kontseptual asos bo'lgan bir qator fanlar bo'yicha mutaxassislikni joriy etish; - individual fanlarning mazmuni va repertuarini (vokal, garmoniya va boshqalar) maktab voqeligiga yaqinlashtirish yo'lida o'zgartirish, bu shakllanayotgan tafakkurning kasbiy yo'nalishini ochib beradi; - talabalarning badiiy tafakkurini professionallashtirishda musiqa-nazariy, ijrochilik va psixologik-pedagogik bloklar fanlarini muvofiqlashtirish; - talabalar tafakkurining ijodiy va izlanish yo'nalishini kuchaytirishga yordam beradigan ilmiy tadqiqot ishlarining rolini kuchaytirish; - talabalarning universitetgacha bo'lgan tayyorgarligini hisobga olgan holda badiiy tafakkurni rivojlantirish jarayoniga tabaqalashtirilgan yondashuv va tuzatish; - o'quv mashg'ulotlari tarkibiga muammoli o'qitish usullarini, pedagogik vaziyatlar modellarini kiritish, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklar va ularni hal qilish yo'llarini bashorat qilish - bo'lajak o'qituvchilarning badiiy tafakkurini faollashtirish vositasi sifatida; - musiqa o'qituvchisi uchun badiiy fikrlash bo'lgan kasbiy ahamiyatga ega bo'lgan sifatni rivojlantirish samaradorligini oshirish istiqbollarini aniqlash uchun "maktab - universitet" darajasida doimiy hamkorlikni tashkil etish. 1.2. Bo lajak musiqa o qituvchisining kasbiy-pedagogikʻ ʻ kompetensiyasining tuzilishi va mazmuni. Ta’lim sohasi rivojida pedagogik kadrlarni bilimli, zamon talablariga mos tarzda tayyorlash muhim ahamiyatga ega. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev: “… biz islohotlarimiz ko‘lami va samarasini yanada oshirishda har tomonlama yetuk, zamonaviy bilim va hunarlarni puxta egallagan, azmu shijoatli, tashabbuskor yoshlarimizga tayanamiz, …yoshlarni zamonaviy bilim va tajribalar, milliy va umumbashariy qadriyatlar asosida mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, ezgu fazilatlar egasi bo‘lgan insonlar etib voyaga yetkazamiz” [1] deb ta’kidlar ekan, Yangi O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda o’z yo’lini tanlashida kadrlar tayyorlash masalasini ham dolzarb vazifa sifatida belgiladi. Bu vazifani amalga oshirishda uzluksiz ta’limning muhim bosqichi bo’lgan Oliy ta’lim muassasalari alohida ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunida Oliy ta’lim muassasalari rivoji, pedagogik kadrlar tayyorlashga e’tibor qaratilgan. “Oliy ta’lim bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo‘yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanishini ta’minlaydi… Bakalavriat oliy ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha chuqurlashtirilgan bilim, malaka va ko‘nikmalar beradigan, o‘qish davomiyligi kamida uch yil bo‘lgan tayanch oliy ta’limdir.” [2] . Oliy dargohlarda pedagogik faoliyatga tayyorlanayotgan bo’lajak o’qituvchilar bilim va salohiyati umumiy o’rta ta’lim sifatini belgilab beradigan eng zarur omillardan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-iyundagi “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi PQ- 3775-son Qarori, 2019-yil 8-oktabrdagi “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF- 5847-son Farmoni, 2019-yil 29-apreldagi “O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF- 5712-sonli Farmoni, 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026 yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi PF-60-sonli Farmonida belgilangan ustuvor vazifalar ijrosini ta’minlashda bo’lajak pedagoglarni o’z faoliyatlarida ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llab, olingan bilim, ko’nikma, malakalarini amalga tadbiq eta oladigan qobiliyatli, ijodkor shaxs sifatida tarbiyalash zaruratini yuzaga keltiradi. Mamlakat fuqarolari har tomonlama komillik sari intilib yashashi, davlat taraqqiyotining asosiy omiliga aylanadi. Yurt ravnaqi yo‘lida talaba-yoshlarning bilim egallashlari bilan bir qatorda o‘zining mustaqil fikriga ega bo‘lgan, ma’nan yetuk, sog‘lom fikrlovchi, yuksak kasbiy mahoratli qilib tarbiyalash bu yo‘lda dolzarb masalalardan bo‘lib qolmoqda. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “… kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha qilib aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishini farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq” deb ta’kidlagan. Demak, musiqa ta’limining oliy maqsadi: “musiqani idrok eta oladigan, yetuk, barkamol, madaniyatli, nafaqat o‘z milliy an’analarini, balki boshqa millatlar madaniyatidan boxabar va bu an’ana, madaniyatlarini xurmat qiladigan qilib voyaga yetkazishdan iboratdir” Yuqoridagi kabi jihatlarni bolalarda shakllantirishda pedagog asosiy rol o‘ynashini hisobga olsak, bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarini tayyorlash musiqa madaniyati fanlarining sifat ko‘rsatkichini belgilab berishini anglash qiyin emas. O‘qituvchining kasbiy jihatdan shakllanishi oliy ta’limda kasbiy ta’lim olish jarayonidan boshlanadi. Bugungi kun jamiyat taraqqiyotida raqobatbardosh malakali kadrlarni tayyorlashda oliy ta’lim yetakchi ilm dargohi sifatida alohida ahamiyatga ega. Hozirgi kunda mamlakatimizda pedagogik oliy ta’lim muassasalarida Musiqa ta’limi yo‘nalishi bakalavriat bosqichi bitiruvchilarining davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari, umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalari, bolalar musiqa va san’at maktablari uchun pedagogik kadr sifatida shakllanishi; magistraturada ta’lim olish, ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanish, ommaviy axborot vositalari, davlat boshqaruvi organlari, davlat va nodavlat muassasalarda faoliyat yuritishga tayyorlab borishda ularning pedagogik va kasbiy mahorati, kasbiy kompetensiyasi va kreativligini oshirib borish esa ertangi kun zamonaviy pedagog xodimlarining sifat ko‘rsatkichini belgilab beradigan omillaridandir. Oliy ta’limning bakalavrlar tayyorlash o‘quv jarayonida turli xil faoliyat turlarini bajarishlari, malakalarni o‘zlashtirishlari zaruriy qayd etilib, xususan, musiqa ta’limida 3 yillik o‘qish mobaynida bakalavrlar kasbiy faoliyatlarining turlari quyidagicha:  pedagogik;  ilmiy-tadqiqot;  ma’naviy-ma’rifiy;  tashkiliy-boshqaruv;  ishlab chiqarish” Kasbiy faoliyat turlarining pedagogik faoliyat turida bakalavrlar oldiga bir necha vazifalarni qo‘yib, bakalavriat bitiruvchisi ularni bajarishga qodir bo‘lishi kerak. Pedagogik faoliyat turlari o‘z navbatida bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining kasbiy kompetentligi va kreativlikka ega bo‘lishi va ularni bitiruv jarayonigacha oshirib borishini talab etishini anglash mumkin. Bakalavriat bosqichida bo‘lajak musiqa o‘qituvchilar tayyorlash jarayonida o‘quv rejasida “Musiqa o‘qituvchisining kasbiy kompetentligi va kreativligi” fanining bo‘lishi ularda ushbu sifatlarni shakllantirish, rivojlantirib borishni belgilab, talabalarni bo‘lajak faoliyatga kasbiy kompetentlikka egalik va kreativ yondoshuv orqali tarbiyalab borishni ta’minlaydi. “Fanni o‘qitishdan maqsad – fanni nazariy va amaliy faoliyatni o‘zlashtirish jarayonida, zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tasvirlab berish, musiqiy ta’lim tarbiya berishda kasbiy kompetensiyaviy yondashuvi va ish faoliyatiga kreativ yondashishga qo‘yilgan talablarga oid bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish… Fanning vazifasi – musiqa o‘qitishning innovasion texnologiyalari ta’limining mazmuni, o‘qituvchi va talabalar ijodiga pedagogik ta’sir etish, musiqa ta’limida rivojlanuvchi ijodiy o‘yinli va interaktiv texnologiyalar, innovatsion texnologiya va axborot texnologiyalari haqida asosiy ma’lumotlar berish. Musiqa ta’limi va tarbiyasi sohasidagi ilg‘or tajribalarni mustaqil tayyorlashni o‘rganishga tayyorlash”dan iborat. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarining kasbiy kompetensiya va kreativligini rivojlantirib borishda bakalavriatda fanlarning qay darajada o‘zlashtirilishi muhim. Fanlar kesimida qaraydigan bo‘lsak, musiqiy-nazariy fanlar musiqa ta’limining eng avvalo, musiqiy savodxonlik darajasini belgilab beradigan asosiy fanlar hisoblanadi. Unda rivojlanishi lozim bo’lgan Badiiy (musiqiy) fikrlash kompetensiyasi ni fan orqali – o‘qituvchi qachonki o‘zi yuqori salohiyatli, o‘z sohasida badiiy-obrazli tarzda fikrlay olsagina o‘quvchilarini musiqa olami bilan yaxshiroq tanishtira olishga erishishi mumkin. Musiqa nazariyasi – musiqashunoslikning nazariy jihatlari bilan shug‘ullanadigan fanlar majmuasini qamrab oladigan qismidir. Musiqa nazariyasi – musiqaning elementar nazariyasi, garmoniya, polifoniya, musiqa shakli, solfedjio, cholg‘ushunoslik, ritmika kabi fanlarni umumlashtiruvchi tushuncha. Oliy ta’lim muassasalarining pedagogika yo‘nalishilarining musiqiy ta’lim yo‘nalishida “Musiqa nazariyasi” fani bo‘lib, “fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarda musiqiy ifodalilikka nisbatan ongli tafakkurni tarbiyalash va uni idrok etish qobiliyatini hosil qilish, talabalarning musiqiy dunyoqarashini, idrokini shakllantirish va rivojlantirish, musiqiy-estetik didini to‘g‘ri yo‘naltirish va boyitish, ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish; talabalarni musiqa o‘qituvchisi sifatida amaliy faoliyatga tayyorlashdan iborat. Fanning vazifasi – talabalarga musiqiy ifodalilikning asosiy vositalarini tushunib yetishlarida chuqur bilimlar berish hamda musiqiy-texnik ko‘nikmalarni o‘rgatish;  kompozitorlik ijodining ahamiyatli masalalari va asosiy muammolari bilan yaqindan tanishtirish hamda musiqa tizimi va unda muqim o‘rin egallagan garmoniya haqida aniq tushunchalar berish;  musiqiy asar shaklining tuzilishidagi asosiy qonuniyatlari, muhim musiqa elementlari, musiqiy rivojlanish prinsiplari, shakldagi qismlar funksiyasi bilan talabalarni tanishtirish va turli xil musiqiy shakllarni tahlil qilish malakalarini shakllantirish;  talabalarning musiqiy fikrlash, musiqiy eshitish, sof intonasiyani his eta olish qobiliyatlarini va musiqiy xotirasini shakllantirish, ularda lad, ritm, temp va uslub tuyg‘usini tarbiyalash hamda o‘zlashtirgan bilimlarini amaliyotga qo‘llay olishga o‘rgatishdir”. Fan tarkibiga “Musiqa elementlari nazariyasi”, “Garmoniya”, “Musiqa asarlari tahlili” va “Solfedjio” fanlari kiritilgan. Fanlarni 3 yil davomida o‘zlashtirib boradigan bo‘lajak musiqa o‘qituvchisida mavzular, nazariy va amaliy topshiriqlar vositasida musiqiy-nazariy fanlar bo‘yicha bir necha kompetensiyalar shakllanadi. Jumladan: “Musiqa elementlari nazariyasi” fanini o‘qitish natijasida talabada:  musiqiy tovush xususiyatlari, musiqiy tizim, nota yozuvi tizimi, ritm, metr, o‘lchov, temp, dirijorlik qoidalari, interval, lad, tonallik, tonalliklar kvinta davrasi, akkord, xalq ladlari, alterasiya, xromatizm, xromatik gamma, transpozisiya, tonalliklar pog‘onadoshligi, og‘ishma, modulyasiya, kuy, musiqiy belgilar, ijrochilik uslubining belgilari haqida tasavvur va bilimlarga ega bo‘ladilar;  tovushlarni nota yo‘liga to‘g‘ri yozish, transpozisiya qilish, major va minor tonalliklari tovushqatorini tuzish, turli tovush va tonalliklarda intervallar tuzish, ularni yechish, tovushdan akkordlar tuzish, ularni yechish, tonalligini aniqlash va tonalliklarda akkordlar tuzish, xalq musiqasi tovushqatorlarini tuzish, aniqlash, xromatik gammalarni yozma va amaliy tuzish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar;  interval, akkordlar, ladlar tuzish, asarlarning tempi, tonalligini aniqlab, obrazlarning xarakterini tahlil qilish malakalariga ega bo‘ladilar. Garmoniya kursida esa bo‘lajak musiqa o‘qituvchilari:  garmonik qonun-qonuniyatlar, garmonik tahlil, akkordlar va ularning garmoniyadagi xususiyatlari haqida tasavvur va bilimlarga;  akkord tuzilishi, to‘rtovozlik tuzilmada akkordlar yozish, akkordlar qo‘shilishi, ovozlarning to‘g‘ri yo‘nalishi, ovozlarning birgalikdagi harakati, kuy va basin garmoniyalash, ularning aylanmalari va yechilishini tuzish, garmonik davralarda akkordlarni qo‘llash, akkordlar ketma-ketligi va sekvensiyalarni fortepianoda ijro etish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Musiqa asarlari tahlili kursida talabalar:  musiqa asar shakli haqida, rivojlanish tamoyillari, muhim musiqiy ifoda vositalari, tuzilmalarning gomofon va polifon turlari, bayon turlari, shakl tuzilishlari haqida nazariy bilimlarni egallaydi;  biron musiqiy asarni musiqiy ifoda vositalarini tahlil qilish, asar rivojlanish tamoyillari, bayon turlarini aniqlash, turli shakldagi asar xususiyatlarini tushungan holda ularni tahlillash, musiqiy asar mavzulari xarakteri, vositalari, o‘ziga xosliklarini tushunish ko‘nikmalarini egallaydi. Solfedjio kursi musiqa nazariyasi fanining laboratoriya qismi hisoblanib, bunda talabalar:  solfedjioning amaliy ahamiyatini tushunish, bir va ikki ovozli kuylarni sof intonasiyada kuylash, musiqiy diktant yozish, musiqa elementlarini tinglab aniqlash, kuyga akkomponiment tuzish qonun – qoidalari haqida tasavvur va bilimlarga ega bo‘lishi mumkin;  sof, ma’noli, to‘g‘ri me’yorda, xarakterga mos, dinamik belgilarga e’tibor bergan holda, bir, ikki ovozli xalq, klassik va zamonaviy yo‘lidagi asarlar namunalarini solfedjiolash, ularni eshitib turib notaga solish, davriya shaklidagi o‘tilgan akkordlardan tuzilgan ketma – ketliklar kuylash; xromatik tovushlari mavjud bir tonally va modulyasiyalovchi bir ovozli hamda gomofon-garmonik va polifonik uslubdagi ko‘p ovozli namunalar kuylash; interval, akkord, ladlarni tinglab aniqlash; berilgan kuyni transpozisiya qilib kuylay olish; bir va ikki ovozli melodik diktant, intervalli diktantlar yozish malakasiga ega bo‘lishi kerak. Amaliy mashg‘ulotlar uchun fan tarkibiga kiruvchi musiqaning elementlari nazariyasi, garmoniya, musiqa asarlari tahlili fanlaridan alohida- alohida mavzular berilgan bo‘lib, amaliy mashg‘ulotlar multimedia qurilmalari bilan jihozlangan auditoriyada bir akademik guruhga bir professor- o‘qituvchi tomonidan o‘tkazilishi zarur. Mashg‘ulotlar faol va interaktiv usullar yordamida o‘tilishi, mos ravishda munosib pedagogik va axborot texnologiyalar qo‘llanilishi maqsadga muvofiq. “Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi “Musiqa nazariyasi” fanidan barcha musiqiy-nazariy bilimlarni egallab, ularni amaliy tarzda qo‘llay olar ekan, uni shu fan bo‘yicha yetarli bilim, ko‘nikma va malakalarga ega deb hisoblash mumkin” [9] . Bu o’rinda anglash mumkinki, nazariy fanlar musiqiy savodxonlik faoliyati muhimdir. Talabaning pedagogik faoliyati davomida darslarni faoliyat turlari ya’ni biz yuqorida sanab o‘tgan boshlang‘ich sinflarda: 1. “Xor bo‘lib qo‘shiq kuylash. 2. Musiqa savodi. 3. Musiqa tinglash. 4. Musiqaga mos harakatlarni bajarish. 5. Bolalar cholg‘u asboblarida jo‘r bo‘lish… O‘rta sinflarda esa musiqa darsi uchta faoliyat turi asosida olib boriladi: 1. Xor bo‘lib qo‘shiq kuylash. 2. Musiqa savodi. 3.Musiqa tinglash” kabilar bo‘yicha tashkillashtirishida kasbiy kompetensiya va kreativligi muhim. Kasbiy kompetensiya va kreativlikni esa oliy ta’lim muassasasida shu nomli fan va boshqa nazariy, amaliy, ijodiy bilimlar orqali oshirib borishi uning kelajakda o‘qituvchilik kasbi faoliyatida ham salohiyatli pedagog sifatida shakllanishiga zamin yaratishi tabiiy. Dars faoliyat turlarining barchasi musiqiy-nazariy bilimlarni talab etishini hisobga olsak, bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining har bir faoliyat turida o‘z kasbiy kompetentligini namoyish etishi va jarayonlarga kreativ yondashishi uchun bakalavr davrida kasbiy kompetentligi va kreativligini musiqiy-nazariy fanlar vositasida oshirib borish samarali natija ko‘rsatadi. Umuman olganda, umumta’lim maktablarida musiqa madaniyati darslarida mavzu mohiyatidan kelib chiqib, faoliyat turlarini almashtirgan holda qo‘llash orqali bir butun kompleksga erishish dars samaradorligi, bolalarning fanga bo‘lgan qiziqishini oshirishda xizmat qiladi. Har bir faoliyat turining musiqiy- nazariy fanlar bilan chambarchas bog‘liq ekanligini tahlil qilar ekanmiz, pedagogning bakalavr davridanoq bu fanlarda puxta bilim egallashiga alohida e’tibor qaratish lozimligini anglash mumkin. Darslarni faoliyat turlari bo‘yicha tashkillashtirishda esa o‘qituvchining kasbiy kompetentligi va kreativligi an’anaviylikni zamonaviy yondashuv asosida boyitishda yetakchi omil bo‘lib, bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligi va kreativligini musiqiy- nazariy fanlar vositasi oshirib borilsa, yanada maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bo’lajak musiqa o’qituvchisining kasbiy kompetensiya va kreativligini musiqiy-nazariy fanlar orqali oshirish maqsad qilib qo’yilar ekan, bu fanlar ertangi kun pedagogik faoliyatda darslarni tashkillashtirish, olib borishda o’qituvchi uchun tayanishi mumkin bo’lgan bilimlarni bera oladigan tarzda egallanishiga ham alohida e’tibor qaratish lozim. Musiqaning elementlari nazariyasi, garmoniya, musiqa asarlari tahlili, solfedjio fanlari bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalar, bu fanlar orqali shakllangan kompetensiyalar avvalo, darsda samarali “ishlata olinishi”, o’quvchilarda ham aynan shu fanlar vositasi fanga oid kompetensiyalarning shakllanishiga erishish maqsadi, fanlarning faoliyatning qaysi o’rnida yetakchi ekanligiga e’tibor qaratishga undadi. Ya’ni, umumiy o’rta ta’lim maktablarining musiqa madaniyati fanidagi dars faoliyat turlari va talaba oliy ta’lim muassasasida bilim egallagan musiqiy-nazariy fanlarni o’zaro bog’lash, pedagogda rivojlantirilgan kompetensiyalarning aynan qaysi biri biror faoliyat turida eng asosiy ekanligini, aynan ushbu kompetensiyaning oshirib borilishida qaysi musiqiy-nazariy fan eng zaruri ekanligini yanada yaxshiroq tushunishimizga imkon yaratadi. Dars faoliyat turlarini tashkil etishda, bolalarda faoliyat turi orqali bilim, ko’nikma va malakalarni, zarur kompetensiyalarni shakllantirishda kreativ pedagog bo’lish, ijobiy samaraning garovi ekanligini hisobga olsak, bo’lajak musiqa o’qituvchisining kreativ jihatlarining qaysi qirralarining dars faoliyat turlaridan ko’proq qo’l kelishini hisobga olgan holda, bu orqali talabaning kasbiy kompetensiya va kreativligini musiqiy-nazariy fanlar vositasida oshirib borishda ko’zlangan natijaga erishish yo’li sifatida, dars faoliyat turi-kompetensiya- kreativlik parametri-yetakchi musiqiy-nazariy fan bog’liqligi tizimlashitirildi. Mazkur bog’liqliklarni inobatga olgan holda, shu asosida bo’lajak musiqa o’qituvchilarning kasbiy kompetensiya va kreativliklarini musiqiy-nazariy fanlar orqali oshirib borish muhimligi haqida xulosaga kelindi. 1.3. Bo lajak musiqa o qituvchisining kasbiy-pedagogik kompetensiyasiniʻ ʻ shakllantirishning pedagogik shartlari. Bugungi kunda "professional kompetensiya" atamasi tez-tez ishlatiladi. Tushuntirish lug'atlarida kompetentsiya tushuncha va bilim sifatida ta'riflanadi. Lotin tilidan tarjima qilinganda “competentia” inson bilimli, bilim va tajribaga ega bo lgan bir qator masalalarni bildiradi. Lotin: competo – erishaman, bo ysunaman, ʻ ʻ yondashaman. Bir so'z bilan aytganda, kasbiy kompetensiya bilim, ko'nikma va malakalarni amaliyotga aylantirish qobiliyatidir. Kasbiy kompetensiyalar - bu kasbiy vazifalarni yoki muayyan kasbiy vazifani bajarish qobiliyati. Siz ishni samarali bajarishingiz va kerakli natijaga erisha olasiz deb taxmin qilinadi. Shuningdek, quyidagi kompetentsiya turlari ajratiladi: - individual kompitensiya: o'zingizni targ'ib qilish va natijalarga erishishga yordam beradigan shaxsiy xususiyatlar. - yetakchilik qobiliyatlari: boshqaruv emas, balki yetakchilik. Chunki hamma rahbarlar ham rahbar bo'la olmaganidek, hamma ham rahbar bo'la olmaydi. Bu ko'proq insonning shaxs va mutaxassisning rivojlanishi uchun qanchalik yetakchilik qilishi yoki yo'l-yo'riq ko'rsatishi mumkinligi anglatadi. - funktsional kompetensiyalar. Faqat inson faoliyati sohasini nazarda tutadi. - ijtimoiy kompetensiya: ijtimoiy guruh ichidagi kognitiv va xulq-atvor qobiliyatlarini o'z ichiga oladi. - hissiy kompetensiya: hissiy intellekt javobgar bo'lgan kuchli va zaif tomonlaringizni tahlil qilish qobiliyati. Kasbiy kompetensiya va kasbiy o‘zlikni anglash butun umr davom etadigan jarayon bo’lib, inson orzu qilish, sinash, tanlash hamda ularni amalga oshirish bosqichlaridanoq kasbhunar tanlaydi, so‘ngra kasb-hunarga kirishadi keyinchalik dunyodagi kasb-hunarlarni o‘zgarishiga, o‘zidagi o‘zgarishga, mehnatga bo‘lgan munosabatini o‘zgarishiga bog‘lik ravishda kasbini yoki mutaxassisligini o‘zgartiradi. Kasbiy kompetentsiya deganda yana murakkab integral ta'lim, shu jumladan kasbiy ahamiyatga ega bo'lgan bilimlar to'plami tushuniladi. Ko'nikma va qobiliyatlar, shaxsiy fazilatlar, fikrlashning muayyan usullari va o'z harakatlari uchun muayyan darajada javobgarlik tushuniladi. Zamonaviy o’qituvchi timsolida komillik mujassamlashishi muhim rol o’ynaydi. Bugungi kun o‘qituvchisining kasbiy kompitentligini rivojlantirish –bu uning kunlik layoqatini, ish jarayoni unumdorligini oshirishdan iborat. Ish faoliyatida kasbiy mahoratni shakllantirish bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish va uni hal etish, kasbiy tayyorgarlikni shakllantirish orqali malakali mutaxassislarni tayyorlash mumkin. Bo’lg’usi o‘qituvchilarning pedagogik- psixologik bilim, ko’nikmalarini oshirish zaruriyati ta’lim muassasasiga va o’qituvchilarga qo‘yilgan ijtimoiy talablarning o‘sishi bilan asoslanadi. Oliy ta’lim sohasida ularning kasbiy tayyorgarlik darajasini belgilash, undagi talablarga javob beradigan jihatlarni hamda mavjud kamchiliklarni va bo‘shliqlarni aniqlash asosida ta’lim berishga bo‘lgan haqiqiy ehtiyojlarni belgilash amalga oshiriladi. Shu asosida innovatsiyalarni hayotga joriy etish maqsadga muvofiqdir. Bu esa pedagogik kompetensiyani rivojlantirishga olib keladi. O‘quv mashg’ulotlari davomida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan holatlardan yana biri talabalarning o‘quv jarayonlarini ularning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tashkil etish va o‘quvchi shaxsiga qaratishdan iborat. Bularga talabalarda bilishga qiziqishlari, ularda burch hissi hamda ta’lim jarayonida mas’uliyat xissini shakllantirish metodlari ham kiradi. Pedagogik jarayonlarni yanada takomillashtirishda sub’ektlarning hamkorlikdagi ish faoliyatini tashkil etish va rivojlantirish, erishish muhim bo‘lgan maqsad va vazifalar tizimida ularning faolligini rivojlantirish samaradorligini har jihatdan mavjud motivlarga va motivlashtirishga uzviy bog‘liqdir. Ta’lim sohasi – jamiyatning barcha muammolarini o‘zida aks ettiruvchi ijtimoiy institutdir. II-BOB. Musiqa fanini òqitishda ilģor xorijiy tajribalarning kirib kelishi 2.1. Musiqa fanini o’qitishda yangicha , zamonaviy yondashuvlar So nggi yillarda mamlakatimizda musiqa san atiga bo lgan e tibor davlat‟ ‟ ‟ ‟ siyosati darajasiga ko tarilgan. Ma lumki barcha aniq fanlar o zlarining bilish ‟ ‟ ‟ usullariga ega bo lib, bu usullar o z predmeti, ya ni o z fanining ob ektlarini ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ tahlil qilish va xulosa qilishga yordam beradi. 2022/2023 o„quv yilidan boshlab ta lim muassasalarida o„quvchi va talabalarning musiqiy bilim va ko„nikmalarini ‟ oshirish, ularning qalbida milliy madaniyatga bo„lgan muhabbatni shakllantirish, yosh iste dodlarni aniqlash va qo„llab-quvvatlashga qaratilgan quyidagi chora- ‟ tadbirlar amalga oshirilishi belgilandi: a) umumiy o„rta ta lim muassasalarida: ‟  mazkur qarorga 1-ilovadagi ro„yxatda keltirilgan milliy musiqa cholg„ularidan kamida bittasida kuy ijro etish mahorati o„rgatiladi hamda bu haqda ularning ta lim to„g„risidagi hujjatiga (shahodatnoma) tegishli qayd ‟ kiritiladi;  musiqa fani uchun haftasiga belgilangan bir o„quv soati hamda unga qo„shimcha ravishda har hafta milliy musiqa cholg„ularida kuy ijro etish amaliy to„garaklari va fakultativ darslari o„tkaziladi;  mazkur qarorga 1-ilovadagi ro„yxatda keltirilgan milliy cholg„ulardan kamida bittasida, 2023/2024 o„quv yilidan boshlab esa kamida uchtasida kuy ijro etish mahoratiga ega bo„lish musiqa fani o„qituvchilari uchun majburiy hisoblanadi;  musiqa fani uchun ajratilgan o„quv soatlari doirasida “Hayotimga hamrohdir cholg„u” shiori ostida cholg„u ijrochiligi dars mashg„ulotlari yo„lga qo„yiladi;  xalq ta limi xodimlarini uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimi doirasida‟ amalga oshiriladi, bunda qayta tayyorlash (malaka oshirish) kurslarida mashg„notalar to„plamlari va maxsus musiqiy adabiyotlar bilan ta minlash ‟ umumta lim maktablarini darsliklar va o„quvmetodik qo„llanmalar bilan ‟ ta minlash tizimiga kiritiladi; ‟  o„quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarini mazmunli tashkil etish maqsadida ularning qiziqishlariga ko„ra milliy musiqa cholg„ularida kuy ijro etish mahorati, tasviriy va amaliy san at, hunarmandchilik yo„nalishlarida amaliy ‟ to„garaklar (keyingi o„rinlarda – amaliy to„garaklar) tashkil etiladi;  amaliy to„garaklar rahbarlariga “Barkamol avlod” bolalar maktablari to„garak rahbari uchun belgilangan bazaviy tarif stavkalari qo„llaniladi;  amaliy to„garaklarni olib borish hisobi “Elektron kundalik” dasturi orqali amalga oshiriladi hamda har chorakda to„garak ishtirokchilarining hisobot konsertlari tashkil qilinadi;  musiqa san ati bo„yicha professional ta lim hamda oliy ta lim to„g„risidagi ‟ ‟ ‟ hujjatga ega bo„lgan, kamida 3 ta milliy musiqa cholg„ularida mahorat bilan kuy ijro eta oladigan mutaxassislarni asosiy ish joyidan bo„sh vaqtida u yerdagi mehnatga haq to„lash shartlarini saqlab qolgan holda o„rindoshlik asosida umumiy o„rta ta lim muassasalari musiqa fani o„qituvchisi va musiqa yo„nalishidagi‟ to„garak rahbari lavozimiga to„liq stavkada ishga qabul qilishga ruxsat beriladi;  musiqa fani o„qituvchilarini kamida uchta milliy musiqa cholg„ularida kuy ijro etishga o`rgatish ulot olib borish uchun madaniyat va san at sohasi vakillari ‟ shartnoma asosida jalb etiladi; Ma lumki barcha fanlar qatori maktabda musiqa ‟ fani ham o zining bilish usullariga ega bo lib, bu usullar o z predmeti, ya ni o z ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ fanining ob ektlarini tahlil qilish va ular ustida ishlash hamda amaliy faoliytaga ‟ tayyorgarlik uchun o qituvchidan o z ustida tinimsiz ishlashi va izlanishini ‟ ‟ hisobga olib xulosa qilishga yordam beradi. O quvchilarni musiqiy tafakkurini ‟ shakllantirishda musiqa fanini o„qitishning metodologik asoslari tadqiq etilib, musiqashunos olimlarning durdona asarlaridan unumli foydalanish yoshlarning ma naviy barkamol, yuqori musiqiy did sohibi va milliy qadryatlarni xurmat ‟ qiladigan bo lib tarbiya topishlarida muhim omil bo lishi tahlil qilindi. Buni ‟ ‟ amalga oshirish eng avvalo hozirgi kunda oily o’quv yurtida ta’lim olayotgan va kelajakda o’qituvchi bo’laman deb intilayotgan talabalarni shunday bilim va malakalar bilan qurollantirish zarur bo’ladi. Demak bo’lg’usi musiqa fani o’qituvchilari o’zbek xalq cholg’u asboblaridan birida mahoratli chala olishi, shuningdek farkopianoda ham ko’plab asarlarni notaga qarab chala olishi va yod olishi lozim. Ular bolalar reperturlarini mukammal bilishi, musiqa tinglash bo’yicha eshittiriladigan asarlarning melodiyalarini o’z cholg’u asbobida chalib bera oladigan bo’lishi talab etiladi. Ijrochilik bo’yicha o’qituvchining mahoratini o’quvchilar uchun ham namunali bo’lishi kerak. Ular o’z o’qituvchilarining ijrochilik mahoratiga tan bersinlar. Ular o’zbek xalq kuylarini benazir chalaishlari bilan bir qatorda dunyo xalqlarining musiqa asarlaridan ham na’munalar chalib bera olishlari lozim bo’ladi. Ular boshqa cholg’u asarlarida ham ma’lum darajada chala olishi, imkoni bo’yicha bir sekunddagi cholg’uchilarni birlashtirib, kichik guruhli ansabllar tashkil qila olishi va uning turlicha bolalarga qo’shiq kuylay olishi lozim. Musiqa o’qituvchisi sinfdan, darsdan tashqari makrtabda ham cholg’uasboblar ansamblini tashkil qila olishga qodir bo’lishi lozim bo’ladi. Musiqa o’qituvchisi hatto dirijyorlik elementlaridan ham o’tish jarayonida puhta bilim va ko’nikmalarga ega bo’lish imkoniga ega. Xususan ular 2/4; 3/4; 4/4 asarlarga dirijyorlik qilishni puhta egallab oladilar. Shuningdek o’zbek musiqasida ko’p uchraydigan 6/8 o’lchovda berilgan bo’lib, 2/4 sxemasi bo’yicha dirijyorlik qilishni puhta egallaydilar. Shuningdek 7/8; 5/4; 6/4; 9/8; 12/8 3 iliyabrave kabi murakkab o’lchovlar bilan ham tanishib oladilar. Musiqiy asarlarda uchraydigan ko’plab belgilar bilan ham tanishadilar va ularga amal qilish tartibini o’rganib oladilar. Ular amaliyotda xor bilan ishlash yo’llarini ham o’rganadilar. Xorda kuylash, xor qatnashchilari bilan iliq munosabat o’rnatish, xorga repertuar tanlash, ovoz kiritish masalalari olib borish va murakkablik sirlari bilan tanishib boradilar. Musiqa o’qituvchisi musiqa nazariyasidan ham puhta bilim oladilar. Ular umumiy ta’lim kollejlarida o’qitadina musiqa nazariyasi bo’yicha bilimga ega bo’libgina qolmay, garmoniya, polifoniya, musiqa shakli kabi murakkab fanlardan ham bilimga ega bo’ladilar. Ayniqsa xozirgi kunda o qituvchidan novatorlik talab‟ qilinmoqda. Novatorlik va yangilik – madaniyat, ta lim va umumiylikda jamiyat ‟ rivojlanishining ikki jihati. An analar va yangiliklarning xilma-xil munosabatlariga ‟ tayanib, madaniyatshunoslar jamiyatni an anaviy va zamonaviyga ajratib ‟ ko rsatishadi. ‟ An anaviy jamiyatda an ana novatorlik ustidan hukmronlik qiladi. ‟ ‟ Zamonaviy jamiyatlarda esa, novatorlik bazali qadriyat sanaladi. O qituvchining ‟ kreativligi bevosita yangilik kiritishi bilan uzviy boqliq holda darslar jarayonida rivoj topadi. Innovatsion ta limning asosiy maqsadi ta lim oluvchilarda kelajakkka‟ ‟ mas uliyat hissini va o z-o ziga ishonchni shakllantirishdir. ‟ ‟ ‟ J.Botkin boshchiligidagi olimlar guruhi “Rim klubi” ma ruzasida innovatsion ‟ ta limni an anaviy, ya ni “normativ” ta limga muqobil sifatida bilimlarni ‟ ‟ ‟ ‟ egallashni asosiy turi sifatida tavsifladi. Normativli ta lim “takrorlanuvchi ‟ vaziyatlarda faoliyat xulq-atvor qoidalarini o zlashtirishga yo naltirilgan” bo lsa, ‟ ‟ ‟ innovatsion ta lim yangi vaziyatlarda birgalikda harakatlanish qobiliyatini ‟ rivojlantirishni ko zda tutadi. ‟ Respublikamiz mustaqillikka erishgan farovon zamonda ta’limni tubdan isloh qilish farzandlarimizni puhta bilim asoslari bilan qurollantirish va uzliksiz ta’limni amalgam oshirish masalasiga katta e’tibor bilan qaralmoqda. Bu o’z navbatida o’qituvchilik kasbi bilan shug’ullanadiga har bir fan mutaxasisligi negiziga ham katta talablar qo’ydi. Ular o’z fanining asoslarini mukammal o’rganish bilan bir qatorda o’zining pedagogik mahorati oshirib berilishi talab etiladi. O’qituvchilarning o’ziga zamonaviy bilim berish ularning ma’lumotini, ma’naviyatini oshirish kabi pastga olib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha ta’lim – tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo ham mana shu yerda. O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deya javob qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun avvalo murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak. Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi, ta’lim to’g’risidagi qonunni amalga oshirish yosh avlodni yongiga milliy istiqlol g’oyasiga chuqur singdirish birinchi navbatda o’qituvchining faoliyatiga uning ijobiy nufuziga va pedagogni mahoratiga bog’liq. Buni amalga oshirish eng avvalo hozirgi kunda oily o’quv yurtida ta’lim olayotgan va kelajakda o’qituvchi bo’laman deb intilayotgan talabalarni shunday bilim va malakalar bilan qurollantirish zarur bo’ladi. 2.2 Musiqa fanini o’qitishda interfaol metodlar Yangi zamonaviy pedagogik texnalogiyalar barcha fanlar qatori musiqa fanlarini o‘qitish ishiga ham tadbiq etilmoqda. Kelajagimiz yaratuvchilari bo‘lgan yosh avlodni xar tomonlama etuk va barkamol shaxslar bo‘lib etishishiga, bunday texnalogiyalar asosida ta’lim berish ilgarigi ish uslublarimizga qaraganda progressiv ahamiyatga ega. Garchi musiqa fanlarini o‘qitish ko‘prok amaliy ravishda olib borilsada, unda ko‘prok o‘qituvchilarning amaliy foaliyatiga tayanilsada, musiqa fanlarining yangi pedagogik texnalogiyalar va interfaol metodlaridan foydalanishi mumkin bo‘lgan faoliyat turlari, nazariy bilimlari mavjud. Bolalar bilan o‘tkaziladigan musiqa madaniyati mashg‘ulotlarida o‘rgatiladigan asarlar ularda faqat eshitishni rivojlantirib qolmay, balki talaffuzni, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lib ijro etish, ritmikani, xarakatni, intonatsiyani, ovoz hosil qilishni ham rivojlantiradi. Shuning uchun ritmik ohangni so‘zlar bilan bolalar bilan birga kuylashga va ayrim jumlalarni takror kuylashga e’tibor berish kerak. Hozirgi zamon musiqasining ritmik tuzilishi, takt o‘lchovining bir xillikdan chiqishga intilish, keskin farqlanadigan ritmdan foydalanishda talaffuz ham muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi zamon bastakorlari tomonidan yaratilgan bolalar musiqasini turli ritmlar bilan boyitib va bu asarlar ona tili va jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida o‘z ritmikasi bilan nozikligi, so‘zlarning ohangdorligi va serjiloligi bilan ajralib turadi. O‘quvchilar bilan ishlashda asarning obrazli ma’nosiga emas, balki uning ritmik tomoniga so‘zlarning aniq talaffuziga va lad-tonallik tuzilmasiga e’tibor berish kerak. O‘quvchilar o‘zbek musiqasiga yaqin intonatsiyali asarlarni osonroq tushunadilar. Bunday asarlar ko‘plab bastakorlarimiz tomonidan yaratilmoqda. Masalan, bolalar kompazitorlari Dilorom Omonullaeva, Avaz Mansurov, Fattoh Nazarov, Xabibullo Rahimov, Shermat Yormatovlar tomonidan yaratilgan zamonaviy musiqa tili bolalarga yaqin, uning g‘oyaviy mazmuni esa ijobiy axloqiy fazilatlarni tarbiyalaydi. O‘qituvchi maktabda sinfdan tashqari mashg‘ulotlarini ham olib borishi jarayonida o‘quvchilar bilan musiqa haqida suhbat o‘tkazishi va ularning diqqatini asarning so‘zlarini uyg‘unlashuviga, ritmik harakat mazmuniga qaratishi kerak. O‘quvchilarning musiqiy tafakkuri rivojlanishining muhim ahamiyati, ular kompozitor va bastakorlarimiz yaratgan asarlardagi ritmik harakatlarni yo‘lga qo‘yish, so‘zlarning musiqa ohangiga mos kelishi hamda gimnastik mashg‘ulotlarni to‘g‘ri bajarishda intonatsion tuzilmalarning xalq milliy harakterini ochib berib, o‘zlashtirib borishi maqsadga muvofiqdir. Hozirgi zamon kompazitorlari va bastakorlari asarlarida yangi musiqiy obrazlar yaratilgan bo‘lib, musiqiy obrazlar, ya’ni: intonatsiya, talaffuz, diksiya, lad, ohangdoshlik, ritm va tembr yangilanishiga va yangi musiqiy ifodalash vositalarining vujudga kelishiga ham sabab bo‘lib, intonatsion tuzilmaning yangicha bayon qilinishi zamonaviy musiqa tilining muhim vositasidir. Intonatsiya – asarda kompazitor ko‘rsatgan musiqiy mazmunni ko‘rsatishi sababli unda talaffuzni ifodalashning yangi musiqiy-badiiy vositalarining belgilari hisoblanadi. Hozirgi kompazitorlarning asarlarida musiqiy obrazlarni intonatsiyali yoritish uchun musiqiy ifodalilikning hamma vositalaridan foydalaniladi, ya’ni: xalq qo‘shiq va kuylarida necha asrlardan buyon o‘ziga xos barqaror tovushlar, so‘zlar, intonatsiyalar shakllangan bo‘ladi, shuning uchun zamonaviy kompazitorlar ularga murojaat qilishlariga to‘g‘ri keladi va uni xis etib yangi asarlar yaratib kelmoqdalar. O‘zbek musiqasi ham O‘rta Osiyodagi boshqa halqlarning musiqalari singari uzoq davrlar mobaynida faqat qo‘shiq, vokal janrlariga tayangani sababli u milliy folklor va xalq ohanglari asosida rivojlangan, keyin bastakorlar qayta ishlab chiqib xalqqa taqdim etishgan. Yevropa musiqa madaniyatining ta’siri o‘zbek qo‘shiqlariga so‘z ohanglariga o‘z ta’sirini o‘tkazib kelmoqda va bu jarayon uzoq davom etganligi sababli, hozirgi zamon kompazitorlari va bastakorlari o‘zbek musiqasining rivojlanishida yuksalish yuz bergani va bastakorlarining ijodiy obro‘-e’tibori ortgani shubhasizdir. Shu boisdan musiqa mashg‘ulotlarini olib borishda unli tovushlarni tug‘ri talaffuz qilish orqali mashg‘ulotlarini olib borishda, o‘zbek milliy ohanglari va ritmi turli janrlarda ifodalanishini talabalar ongiga singdirishi muhim omil vositasini ta’minlaydi. Bugungi kunda innovatsiyalardan muammoli va axborotli ma’ruza, vizual o‘qitish (turli fan o‘qituvchilaring) ketma-ketlikda bir mazvu bo‘yicha darslarning tashkil etilishi hamda majburiy konferensiyalaridan foydalanish tajribasi asosida ish ko‘rilmokda. Buni biz musiqiy fanlar bilan kuchli darajada bog‘liq fanlar jumlasidan tarix, til va abadiyot va jismoniy ma’daniyat fanlari orqali amalga oshirishimiz mumkin. Masalan tarix fani mavzusi O‘rta - Osiyoda xonliklari davri (XVI-XIX asrlar) bo‘lsa, musiqiy fanlar mavzusini ham xonliklar davri xalq musiqalari yoki xonliklar davrida shashmaqomning shakllanishi yoki o‘zbek qo‘shiqchilik san’atida uch yo‘nalishning paydo bo‘lishi va uning O‘rta-Osiyoda uch xonlik mavjud bo‘lgan davrga bog‘liqligi, shuningdek jismoniy tarbiya darslarida milliy sportimiz taraqqiyoti, jumladan kurash sporti, ko‘pkari, dorbozlik, tosh ko‘tarish, ot poygasi, qiz quvdi kabi sport o‘yinlari mavjud bo‘lganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar orqali o‘quvchilarning tarix faniga doir bilim va malakalarini mustaxkamlashga ko‘maklashishi mumkin. Buning uchun darslarni rejalashtirish jarayonida ushbu fandan dars beruvchi o‘qituvchi murabbiylarning hamkorligi zarur bo‘ladi. Hozirgi davrda ta’lim metodlari xilma – xil uslublardan tarkib topdi, ayni vaqtda pedagogikada quyidagi faol metod va uslublar ko‘proq qo‘llanilmoqda; Jumladan, Mikro ta’lim - o‘quv materiali bo‘limlarining kichik qismlarini ketmaketlikda faoliyatga tatbiq etish. Mazkur ta’lim tarafdorlari ko‘pqirralikni, dars kirish qismining muhim elementi sifatida tavsiya etadilar. Bu metodni musiqa darslarining musiqa savodi faoliyat turida va cholg‘u sozlari ijro etish hamda ritmik harakatlar faoliyat turlariga tadbiq etishimiz mumkin. Masalan: musiqa savodi faoliyat turida biz notalar balandligi mavzusini o‘rganayotgan bo‘lsak, avval do notasi, keyin re notasi, so‘ngra mi notasi, balandliklarini ketma-ketlikda o‘rganish; cholg‘u sozlari chalish faoliyat turida esa o‘rganilayotgan asarning avval 1 frazasini (4 takt), so‘ngra 2 frazasini; musiqali ritmik harakat faoliyati turida esa, o‘rganilayotgan musiqa asarining avval bir jumlasi (8 takt), so‘ngra 2 jumlasiga musiqali raqs harakatlarini o‘rgatishimiz mumkin. Xuddi shunday, bu metod qo‘shiq kuylash faoliyat turiga ham tadbiq qilinishi mumkin. Ya’ni qo‘shiqning avval birinchi kupleti, so‘ngra ikkinchi kupleti alohida-alohida o‘rganilishi va ular ketma-ketlikda amalga oshirilishi mumkin. Ta’lim modul texnologiyasi (bayonning didaktik bir – biriga teskari) musiqa darsini tashkil qilishda qo‘llanilmagan musiqiy faoliyat turlari (musiqa tinglash, ashulla aytish, cholg‘u sozlarini chalish, musikali ritmik harakatlar bajarish, musika savodi va boshqalar) ning bir mavzuga yo‘naltirilishi didaktik birlik hisoblanadi. Bu metod musiqa mashg‘ulotlari va darslarida muvafaqqiyat bilan qo‘llanilib kelmoqda. Shuningdek, musiqa darslari o‘quvchilar bilimini tahlil qilish uchun test savollari tuzilib, sinovlar o‘tkazilmoqda. Mavzular mazmuniga muvofik bilimlarni majmualash – (birinchi dars axboratli, ikkinchi dars muammoli, uchinchi dars amaliy, to‘rtinchi dars mustahkamlash) bu metod ham musiqa darslarini rejalashtirish jarayonida o‘z aksini topib, yillik mavzu asosida rejalashtirilgan choraklik mavzularini yoritishda qo‘llaniladi. Ilg‘or vositalar yordamida o‘quv matnlarini qismlarga bo‘lib o‘rganish – muayyan ketma-ketlikda va uzluksiz ravishda. Bu metod ham musiqa darslarini rejalashtirish jarayonida hisobga olinadi va yil bo‘yicha o‘tilgan darslar, avvalo o‘tilgan oraliq mavzularni hamda shu orqali yillik mavzularni o‘zlashtirishga qaratilgan. Ishbilarmonlik o‘yinlarini qo‘llash – (Misol uchun: “Labirint”, “muammolar maydoni” va boshkalar). Bu metod musiqa darslarida musiqali topishmoqlar shaklida qo‘llaniladi. Muhokamali ta’lim metodlari (o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan bilimlar hajmini aniqlash – muammolar tahlili, fanlararo aloqalarni o‘rganish, muammolarni mustaqil hal etishga tayyorlash) - bu metod musiqa darslarining musiqa tinglash faoliyat turida qo‘llash uchun mos keladi masalan: Shoir Alisher Navoiy, yoki Bobur Mirzo g‘azallari asosida kuylangan mumtoz ashulalar, yoki maqomlar tinglash uchun berilgan bo‘lsa asar to‘g‘risida tushuncha berishdan oldin uning mualliflari, ya’ni sheriy matn muallifi va musiqa bastalagan bastakor to‘g‘risida tushuncha berish lozim. Shunday ekan Alisher Navoiy yoki Bobur ijodi to‘g‘risidagi o‘quvchilarning adabiyot, tarix fanlaridan olgan bilimlarini sinash va mustahkamlash maqsadida yuqorida nomlari ko‘rsatilgan yoki boshqa mualliflar hayoti va ijodiga oid savollar og‘zaki kartochkalar shaklida yoki test shaklida o‘quvchilarga tarqatilib, berilgan javoblar orqali o‘quvchilar bilimini aniqlash mumkin, lekin, shuni aytish kerakki, musiqa tinglash faoliyat turi uchun ajratilgan 5-7 minut vaqt musiqa asrini tinglash asar mualliflari, asar mazmuni to‘g‘risida o‘quvchilarga tushuncha berish uchun etarli emas. Agar darsda savol kartochkalari test savollari orqali bolalar bilimini oshirmoqchi yoki sinab ko‘rmoqchi bo‘lsak buning uchun ajratilgan vaqtni o‘zlashtirish zarur bo‘ladi. Mavjud muammolarni hal etuvchi vaziyatli tahlil (“vaziyat tasvir”, “vaziyat baho”, “vaziyat muammo”, “vaziyat mashq”) metodi. Ushbu metod dars jarayonida bajariladigan barcha ishlarni vaziyatga ko‘ra tanlash lozimligini bildiradi, ya’ni mazmunning mohiyatini yaratish zaruriyati dars jarayonida turli vaziyatlarni paydo qiladi va shundan kelib chiqqan holda o‘quvchilarga vaziyatga ko‘ra tasvir (rasmlar, fotosuratlar, o‘kuv filmlari, videolavhalar, vedeofilmlar, mul’tfilmlar namoyish qilinishi yoki vaziyatga ko‘ra o‘quv mavzusi bo‘yicha o‘zlashtirishga baho berish, mavzuni bolalar yaxshi idrok etishlari uchun turli muammolarni o‘rtaga surish, shuningdek, ko‘zlangan natijalarga erishish uchun mavzuning asosiy yoki yordamchi qismlarini o‘zlashtirish uchun qayta-qayta takrorlash, mashq qilish tushuniladi). [3. G.Sharipova. Musiqa va uni o‘qitish metodikasi. –T.: “Turon-Iqbol” nashriyoti. 2003-yil. Pedagogik trening (tez o‘qitish va yozish, mashq, fikrlash texnikasi, grafikasi, mimikasi, taqlid va fonatomika uslublarini egallash) metodi. Bu metod har bir o‘qituvchining pedagogik mahoratini, dars jarayonida yuksak fazilatlarini namoyish qila olishini bildiradi. Musiqa fani o‘qituvchilari o‘qish va yozishdan tashqari yuksak ijrochilik qobiliyatlarini namoyish qila olishi zarur, shuningdek, bu metod o‘quvchilarda ham tez yozish, tez o‘qish grafik va jadvallarni tez chizish, musiqa darslarida notalarni tez yozish malakalarini shakllantirishni bildiradi. O‘quvchilar faoliyatini reyting baholash- Musiqa madaniyati darslarida o‘quvchilarni reyting baholash jarayonida ularning barcha musiqiy faoliyat turlaridan o‘zlashtirishlari nazarda tutiladi. Chunki ba’zi o‘quvchilar ayrim faoliyat turlari bo‘yicha o‘z iqtidorlarini namoyish qilishsada, boshqa faoliyat turlari bo‘yicha orqada qolishlari, ayrimlari esa uning aksini ko‘rsatishi mumkin. Reyting baholash esa xolis bo‘lishi lozim. Pedagogik kvalimetriya (o‘quvchilarni AKT vositasida testdan o‘tqazish) musiqa fanini o‘qitishda test sinovlari asosan choraklar, yarim yillik va o‘quv yili oxirida o‘tkaziladi. Test savollari musiqa savodi, musiqa adabiyoti va musiqa tarixi bo‘yicha o‘quv yili davomida o‘qitilgan bilimlar ko‘lami bo‘yicha tuzilib, bundan tashqariga chiqmasligi lozim, ya’ni musiqa tinglash ko‘shiq kuylash, musiqa savodi kabi faoliyat turlari bo‘yicha o‘quvchilarning olgan nazariy bilimlari asosida savollar tuziladi. Shuni aytish kerakki test savollari va ularga beriladigan javoblarning murakkablik darajasi sinflar osha oddiydan murakkabga tomon prinsipi asosida bo‘lishi lozim. Savollar hajmi esa, o‘quv materiali hajmiga ko‘ra bo‘lib, tuzilgan savollarning jami o‘quv materiali ko‘lamini to‘liq yoritishi muhim ahamiyat kasb etadi. 2.3. Musiqa fanini o’qitishda Finlandiya tajribalarini qo’llash Jahonda ilm-fan va texnika taraqqiyotining jadallik bilan rivojlanishi, insoniyatning ma’naviy dunyoqarashining rivojlanishiga, sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Mazkur jarayonda har bir soha zamonlar osha charxlanib, mukammallashib, yangidan-yangi ijobiy munosabatlar negizida boyib, o‘z samarasini namoyon etmoqda. Buning pirovardida har bir jamiyat o‘zining rivojlanish yo‘lida bosib o‘tgan tarixi, shakllangan madaniyatini, ijtimoiy hayotini o‘rganish, uni targ‘ib qilish va butun dunyoga tanittirish maqsadida turli ilmiy tadqiqotlarini va madaniy tadbirlarni amalga oshirmoqda. Bunday maqsadlarga erishish yo‘lida musiqa san’atining roli juda katta hisoblanadi. Chunki har bir xalqning o‘z ma’naviyati, ma’rifati, estetikasi bo‘lib, musiqa sohasi orqali o‘tmishdagi qadriyatlardan tortib, to zamonaviy shakllanayotgan mafkurasini faqat ohanglarda muhrlangan betakror asarlardan anglash mumkin. Bilamizki, musiqa san’ati rivojlangan mamlakatlarda boy madaniy meroslarning biri hisoblanib, ardoqlab kelinadi. Buning sabablaridan biri sifatida, tarbiyaviy ahamiyati kuchliligida deb qaraladi. Musiqa san’ati orqali tarbiyalash, nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biri hisoblanib, insonni atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. Musiqa inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, uni go‘zallik olamiga olib kiradi va axloqiy g‘oyaviy tarbiyalashning muhim vositalaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun aytish mumkinki, musiqa insonni yuksak did bilan qurollantiradi va unga ma’naviy ozuqa beradi. Bu jarayonni samarali tashkil etishda albatta, musiqa o‘qituvchilarning roli juda katta. Shu sabab bugungi kunda jahonda musiqa o‘qituvchilarni o‘qitishning yangi metod va imkoniyatlarni yaratish haqida chuqur ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Hozirgi kunda jahonda eng ilg‘or rivojlangan ta’lim tizimiga ega Finlandiyada ham musiqa ta’limi alohida mavqiyega ega. Chunki Finlandiyada hukumat musiqa ta’limini fuqarolarining yoshligidanoq institutsional yo‘lga qo‘yib, katta miqyosda musiqani jamiyat hayotining muhim qismiga aylantirgan. Finlar uchun bu jarayon bolalar bog‘chasida boshlanadi. Yetti yoshida rasmiy ta’limni boshlashdan oldin ham Finlandiya bolalari hayotining dastlabki yillarini bolalar bog‘chasida o‘tkazadilar va ular musiqaning ko‘p qirrali olami bilan tanishadilar. Finlandiyaning yuqori sifatli bolalar bog‘chalarida musiqiy mashg‘ulotlar, bolalar ishtirok etadigan asosiy mashg‘ulotlardan biridir. Shuning uchun musiqa finlandiyalik kichkintoy uchun hayotining boshidanoq tanish bo‘lgan omildir. Finlandiyada bolalar bog‘chalaridan tashqari musiqa maktablari ham mavjud. Ular bolalar bog‘chasi emas, ya’ni ular hech qanday asosiy bola parvarishini ta’minlamaydi. Ular bolalarga musiqiy-nazariy asoslarini, qo‘shiq aytishni, cholg‘u asboblarini chalish va musiqa tinglashni o‘rgatadigan muassasalardir. Asosiy darslar yosh o‘quvchilarning kognitiv, hissiy va ijtimoiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun mo‘ljallangan. Sinfda ular qanday qilib do‘stlik munosabatlarini shakllantirishni o‘rganadilar va o‘zlariga bo‘lgan ishonchni oshiradilar. Buning ustiga mazkur jarayon orqali ular o‘zlarining imkoniyat va qobilyatlarini yaxshiroq anglab borishadi. Maktabgacha ta limdan so ng musiqa 1-sinfdan 9-sinfgacha yetti yoshdanʼ ʻ boshlab barcha bolalar uchun majburiy fan hisoblanadi. Bugungi kunda Finlandiyada umumta’lim maktablarida musiqa bo‘yicha o‘quv dasturi estrada janriga asoslangan. Ilgari musiqa darslari “qo‘shiq darslari” deb atalar edi, lekin bu atama rasman olib tashlandi va vokal musiqa bilan bir qatorda cholg‘u musiqasi, zamonaviy elektron musiqa asboblari, kompyuter dasturlari, musiqiy ijroni tinglash, jismoniy ifoda va ijodiy ishning turli shakllariga ham katta ahamiyat beriladi. Haftalik soatlar soni maktabga bog‘liq. 1-6- sinflarda minimal vaqt jami 6 hafta-soatni, ya’ni yiliga haftasiga 1 soatni tashkil etadi. Maktablar har qanday fan bo‘yicha haftalik soatlar sonini ma’lum chegaralar ichida mustaqil ravishda hal qiladilar. 3-sinfdan boshlanadigan musiqa darslarida odatda haftasiga 4 soat musiqa darsi beriladi. 7-9-sinflarda odatda atigi 1 haftalik majburiy musiqa o‘rgatib, asosan yettinchi sinfda o‘qiladi, shundan so‘ng musiqa tanlov predmetiga aylanadi. Birinchi va to‘rtinchi sinfgacha o‘quvchining musiqiy ifodasini raqs va o‘yin bilan integratsiyalashgan faoliyat orqali rivojlantirish asosiy o‘rin tutadi. Ko‘rsatma o‘quvchilarga turli xil tovush olamlari va musiqalari bilan tajriba berish va ularni o‘z fikrlarini ifoda etishga va o‘z g‘oyalariga haqiqiy shakl berishga undashi kerak. Beshinchi-to‘qqizinchi sinflarda musiqa o‘rgatish jarayonida musiqa olami va musiqiy kechinmalar tahlil qilinadi, o‘quvchilar musiqa tinglash va ijro etish bilan birgalikda musiqiy tushunchalar va nota yozuvlaridan foydalanishni o‘rganib, ular quyidagi kompetensiyalarga ega bo‘ladilar: - jamoaviy qo‘shiq kuylashda qatnashish va kuy chizig‘iga rioya qilib, to‘g‘ri ritm bilan kuylashni bilish; - ansamblda ijro qila olish uchun individual ravishda qandaydir ritmik, ohang yoki garmonik ijro texnikasini egallash; - musiqa tinglash va u haqida mulohaza yuritishni bilish, eshitganlari haqida asosli fikrlarni bildirish; - boshqalar bilan birgalikda musiqa yaratish uchun o‘z musiqasini ham, boshqalar tomonidan yaratilgan musiqani ham tinglashni bilish; - musiqaning turli janrlari va turli davrlar va madaniyatlar musiqasini tan olish va farqlashni bilish; - eng muhim fin musiqasi va musiqiy hayotini bilish; - musiqa yaratish va tinglash bilan bog‘liq holda musiqiy tushunchalardan foydalanishni bilish; - musiqiy g‘oya va fikrlarini rivojlantirish va amalga oshirishda musiqa elementlaridan foydalanishni bilish Finlandiya musiqa maktablari uyushmasi (Suomen Musiikkioppilaitosten Liitto) ma’lumotlariga ko‘ra, Finlandiyada 190 ga yaqin maktab va muassasalar musiqa ta’limi beradi. Ulardan 89 nafari asosiy san at ta limi to g risidagi qonunʼ ʼ ʻ ʻ bilan tartibga solinadigan milliy o quv dasturi asosida davlat tomonidan ʻ moliyalashtiriladi. Assotsiatsiya 97 a’zodan iborat. Ulardan 86 tasi musiqa instituti, 11 tasi konservatoriyalardir. Musiqa ta’lim yo‘nalishida jami 67 ming nafar o‘quvchi tahsil olayotgan bo‘lsa, ularning 64 foizini qizlar tashkil etadi [5]. Finlandiyadagi musiqa ta’limi tizimi o‘quvchilarni standartlashtirilgan, ishlashga asoslangan o‘lchov mezonlari asosida tartiblamaydi. Bu ancha katta maqsadga xizmat qiladi. Uning asosiy maqsadi yosh o‘quvchilarni musiqaga ijobiy, umrbod ishtiyoqni rivojlantirishga ilhomlantiradigan qulay sharoitlarni yaratishdir. Sodda qilib aytganda, ta’lim tizimi o‘quvchilarni musiqaga mehr qo‘yishga va bu muhabbatni butun umri davomida tarbiyalashga mo‘ljallangan. Bu ko‘proq musiqani fuqarolar hayotidagi doimiy ajralmas vositaga aylantirishga urinish kabidir. Musiqa ta’limida ham tenglik tamoyili amal qiladi. Finlandiyaning maktab ta’limi tizimi 70-yillarda jiddiy islohotlar boshlanishidan oldin ishlab chiqilgan edi. Islohotlarning bir qismi sifatida Finlandiya kapitalga katta ustunlik berdi. Ta’lim kontekstida tenglik qayerda yashashidan, otaonasining iqtisodiy ahvolidan va qaysi maktabda o‘qishidan qat’i nazar, barcha bolalar uchun yuqori sifatli ta’lim olish imkoniyatini ta’minlashni anglatadi [4]. Xususan, yurtimizda ham musiqa ta’lim tizimini rivojlantirish, yoshlarning ma’naviy dunyoqarashini yuksaltirish, umummilliy qadriyatlarimiz asosida o‘zlikni anglashni o‘rgatish va ta’lim-tarbiya berish ustuvor vazifalarimizdan biri sifatida qaralmoqda. Bu maqsadlarni ro‘yobga chiqarish yo‘lida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 2-fevraldagi “Madaniyat va san’at sohasini yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-112-son Qarorida umumiy o‘rta ta’lim maktabi bitiruvchilarining kamida bitta milliy musiqa cholg‘usini ijro eta olganlik to‘g‘risidagi bahoni shahodatnomaga kiritish, musiqa o‘qituvchilarining kamida uchta milliy musiqa cholg‘usini bilishi, maktablarda havaskor ansambillarning tashkil etilishi, yangi darslik va o‘quv qo‘llanmalarni yaratish, talabga javob bera oladigan malakali kadrlarni tayyorlash masalalari nazarda tutilgan. Tabiiyki, bunday imkoniyatlarning yaratilishi natijasida talabayoshlarning mumtoz musiqamiz haqida tushunchalarining kengayib borishiga xizmat qiladi. Kelajagi buyuk davlatni qurish uchun eng avvalo ma’naviy kamol topgan insonlarni tarbiyalash muhim ahamiyatga ega O‘zbekistonda musiqa ta’lim tizimi quyidagicha shakllangan: 3-6 yosh: Maktabgacha ta’lim tashkilotlari – musiqa va san’at bo‘yicha ilk umumiy tushunchalar beriladi, tasavvurlar shakllantiriladi. Bolalarga musiqiy qiziqishlar uyg‘otiladi. 7-14 yosh: Umumta’lim maktablari 1-7- sinflarda o‘quvchilarga musiqa va san’at bo‘yicha umumiy tushunchalar beriladi, musiqiy madaniyat asoslari shakllantiriladi. “Bolalar musiqa va san’at maktab”lari - tanlangan mutaxassisliklar bo‘yicha maxsus boshlang‘ich musiqa va san’at ta’limi bo‘yicha asosiy mahorat, zahira bilim va amaliy ko‘nikmalarni tizimli rivojlanishini ta’minlaydi. 15-17 yosh: Maqom yo‘nalishiga ixtisoslashtirilgan maktab-internatlar – milliy musiqa – maqom san’ati yo‘nalishi bo‘yicha chuqurlashtirilgan bilimlar berilib, oliygohlarda o‘qishni davom ettirishga tayyorlaydi. Respublika ixtisoslashtirilgan musiqa va san’at akademik litseylari – musiqa va san’at yo‘nalishi bo‘yicha chuqurlashtirilgan bilimlar berilib, oliygohlarga o‘qishini davom ettirishga tayyorlaydi. 18-22 yosh: 1. O‘zbekiston davlat Konservatoriyasi – musiqa yo‘nalishlari bo‘yicha bakalavr va magistr darajasidagi mutaxassislar tayyorlanadi. O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti – teatr va kino san’ati, aktyorlik va boshqa yo‘nalishlar bo‘yicha bakalavr hamda magistr darajasidagi mutaxassislar tayyorlanadi. Yunus Rajabiy nomidagi milliy musiqa san’ati instituti – milliy musiqa va an’anaviy san’ati yo‘nalishida bakalavr hamda magistrlar tayyorlanadi. Milliy raqs va xoreografiya oliy maktabi – xoreografiya va raqs san’ati yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr hamda magistr darajasidagi mutaxassislar tayyorlanadi. O‘zbekistan Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonuni asosida ta ’lim tizimida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga ko‘ra, 9 yillik umumiy o‘rta ta’lim joriy etildi. Musiqa predmetiga davlat ta’lim standartini joriy etilishi, milliy, musiqiy merosimizdan foydalanishni hamda xududiy voxalarni san’ati va madaniyati, u yerdagi mahalliy xalq an’analari o‘z ifodasini topgan. Shuningdek, ta’lim standart o‘zining tuzilishiga va mazmuniga ko‘ra, davlat, hudud, maktab manfaatlari va vositalari muvozanatini aks ettiradi, o‘quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishini hisobga olgan holda yangi (1-7) sinflar uchun yangi dastur tuzilgan. Dastur asosida darsliklar metodik qo‘llanmalar, tavsiyanomalar esa yaratilmoqda. Yetti yillik musiqa o‘qitish davrida o‘quvchilarni go‘zallikni his eta oladigan, musiqaga mehr va havas bilan qaraydigan, milliy musiqa merosimizga vorislik qila oladigan barkamol inson qilib tarbiyalash asosiy maqsad qilib quyilgan. Musiqa fanidan bir yilda 2 marta yarim yillik taxminiy – mavzuli ish rejasi va shunga qarab, har bir dars uchun reja - konspekt tuziladi. Yarim yillik ish rejasi boshlang‘ich va o‘rta sinflar uchun alohida - alohida tuziladi. Bunda o‘quvchilarni yoshi (sinfi), ovoz diapazoni, musiqaga qiziqishi va qobiliyati, yil fasllari, bayramlar, yil, chorak dars mavzulari hisobga olinib, yangi dasturdan foydalanib dars strukturasi asosida tuziladi. Musiqa darslari asosan bir haftada bir soat o‘tiladi. O‘quv yili davomida esa quyidagi tartibda; I chorak 9 soat, II chorak 7 soat, III chorak 10 soat, IV chorak 8 soat. Jami bir yilda 34-35 soat dars o‘tiladi. Shuningdek, har bir o‘quv yilida 12-14 ta qo‘shiq o‘rgatiladi, shunga qarab, musiqa savodi va musiqa tinglash jarayonida 12-14asarlar tinglanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari asosan, bir ovozli qo‘shiqlari sof unisonda kuylash malakalarini puxta o‘zlashtiradi va ayrim hollarda ko‘p ovozlikka o‘tishga tayyorgarlik ko‘riladi. Ikkinchi sinfning ikkinchi yarmidan boshlab, ikki ovozlik elementi bor qo‘shiqlar kiritilgan. III-IV sinflarda o‘quvchilarni ovoz apparatlari shakllangan bo‘ladi, ikki ovozli qo‘shiqlami kuylash, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar. Shunga ko‘ra oddiydan murakkabga printsipi asosida musiqaviy asarlar tanlanadi. Boshlang‘ich sinfda dars strukturasi beshta faoliyat turidan iborat bo‘ladi: 1. Xor bo‘lib kuylash; 2. Musiqa savodi; 3. Musiqa tinglash; 4. Musiqa harakteriga mos harakatlar bajarish; 5. Bolalar cholg‘u asboblardan jo‘r bo‘lish. O‘rta (V-VII) sinflarda esa, dars faoliyati bir muncha kamayadi. Chunki, o‘rta sinf o‘quvchilari ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar. Dars mazmuni chuqurlashib, o‘quvchilar bilim va malakalarini kengayishiga xizmat qiladi. Musiqa darsi uchta faoliyat asosida olib boriladi: 1. Xor bo‘lib kuylash; 2. Musiqa savodi; 3. Musiqa tinglash. Bunda bolalarning ovoz apparatlari shakllangan musiqiy qobiliyatlari rivojlangan, musiqaning tuzilishi, shakii musiqa ifoda vositalari haqida bilimga ega bo‘ladilar va musiqa tinglash qobiliyati rivojlangan bo‘ladi. O‘rta sinfdagi o‘quvchilar uchun (V-VII sinf) musiqa dasturi asosida darslar rejalashtirib, ikki ovozli, ovoz mashqlari, ikki ovozli qo‘shiqlar, musiqa savodi va musiqa tinglashdan, shunga qarab murakkabroq asarlar tinglanadi. Har bir faoliyat bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, dars mazmunini, ya’ni bir butunlikni ta’minlaydi. Chorak mavzulari, yil mavzulariga bo‘ysunadi. Mazkur jarayon orqali o‘quvchilarga qo‘shiq kuylash bilan birga, ularni ko‘proq fikr bildirish, baxsga tortish va amaliy faoliyatiga ko‘proq jalb etish va odilona baholash malakasi shakllanadi. Yurtimizda musiqa darslari yangi dastur asosida rejalashtirilib, o‘quvchilarda milliy musiqamizga mehr-muhabbat va qiziqish uygotishi uchun alohida ahamiyat berilmoqda. III-BOB. Musiqa fanini òqitishda ilģor xorijiy tajribalar asosida noan’anaviy darslarni tashkil etish metodlari 3.1. Musiqa fanini òqitishda faoliyat turlaridan samarali foydalanish Har tomonlama yetuk barkamol avlodni tarbiyalab yetis’htiris’h mustaqil respublikamiz ta’lim tizimi oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. S’hunday ekan, barcha fanlar qatori musiqiy fanlarni o’qitis’h is’hini yanada yaxs’hilas’h, uning samaradorligini os’hiris’h uchun barcha imkoniyatlardan foydalanmoq kerak. Ayniqsa, bunday imkoniyatlarning qaysi biridan yaxs’hirok natija chiqaris’h ustida bos’h qotiris’h lozim. Bizga ma’lumki, umumta’lim maktablarida o’qitiladigan musiqa madaniyati darsi faqatgina o’quvchilarning bilim olis’h va dunyoqaras’hi kengayis’hi zamiriga qo’rilmasdan, balki ma’lum ma’noda ularning qobiliyatlari o’sis’hi, ijodkorlik va ijro malakalarining os’hirilis’hini ham taqozo yetadi. Chunki, bu darslar ko’proq amaliy faoliyat, ya’ni jonli harakatlar asosida o’qitiladi. Bu esa ta’lim beruvchi pedagogdan faqatgina chuqur musiqiy bilim va keng dunyoqaras’hni emas, balki yuksak ijrochilik mahoratini ham talab qiladi. O’qituvchining shaxsan ijro etgan har bir musiqiy asari o’quvchilar uchun ko’rgazmalilik vazifasini bajaradi. Dars jarayonida o’quvchilar pedagogdan ovoz is’hlatis’h texnikasi, milliy oxanglar xosil qilis’h, so’zlarni burro talaffuz qilis’h, intonatsiya va bos’hqa qo’shiqchilikning o’ziga xos sir-sinoatlarini o’rganadilar. Zero, boshqa fanlar kabi musiqiy fanlarni o’qitishda ham ko’rgazmalilik muhim o’rin egallaydi. Xalqimiz «yuz marta es’hitgandan ko’ra bir marta ko’rgan afzal», deb bejiz aytmagan. Ko’rgazmalilik jonli va tasviriy vositalar orqali amalga oshiriladi. Umumta`lim maktablarida musiqa madaniyati darslarini ilmiy asosda tas’hkil yetis’h uchun avvalo s’huni aytis’h keraki, xozirgi zamonaviy pedagogik texnalogiyalar bir vaqtning o’zida ta’lim vositalari (asbob uskunalar, labaratoriya jixozlari, axborot va texnik vositalar, ko’rgazmali qurollar, adabiyot, radio televediniya, kompyuter va x.k) ni bir necha yunalis’hlarda, musiqa darslarida esa foaliyat turlarida qo’llas’h imkoniyatini beradi, ayni vaqtida yesa “aparat matnlar” tuzumi (video kitoblar, o’quv diktantlari, musiqali albomlar va bos’hqalar)dan ommaviy ravis’hda foydalanilmoqda. Shuningdek, musiqa fanlarini o’qitis’hda ham ta’lim loyihalarini yaratis’h pedagog texnalog va metodistlarning kasbiy mahoratalarini os’hiris’hga yordam beradi. Quyidagi tizim, ya’ni “buyurtma, vosita, uslub,-yondas’huv-ta’lim turi” tizimi kinoproektor o’quv magnitafoni, radio va televideniya, lingafon xonasi , avtomatlas’htirilgan ta’lim tizimlari, multimedia va gipermatnli ta’lim turlarining intelektual tizimi yordamida o’zlashtiriladi. Yangi ta’lim turlarining s’hakllanib boris’hi hamda zamonaviy ilg‘or o’quv vositalarining ta’limga to’liq tadbiq qilinis’hi samaradorligini o’rganis’h ular o’rtasida ma’lum uzviy bog‘liqlik mavjud yekanligini ko’rsatmoqda. Bunday bog‘liqliq mohiyati jihatidan quyidagi tartibga asoslanadi: - zamonaviy ta’limga ijtimoiy zaruriyatning vujudga kelishi; - ta’lim tizimiga jamiyat tomonidan ijtimoiy buyurtma berilishi; - ilg‘or o’quv vositalarining yaratilishi; - ilg‘or o’quv vositasini ta’limda qo’llash texnalogiyalarining zaruriyati; - ta’lim tamoyillari tizimining yaratilishi. Demak pedagok texnalogiyalar ta’lim vositasining yangi avlodi va turlari sifatida va ulardan foydalangan holda namoyon bo’ladi. Zamonaviy texnalogiyaga asoslangan yangi paradigmaning mohiyati interfaol ta’limni keng ko’lamda va mavjud imkoniyatlar asosida yo’lga quyis’hdan iborat. Unga ko’ra har bir ta’lim oluvchi o’quv axborotlarini 3 manba: 1. O’qituvchi yordamida 2. Ma’lumotlar bazasi yordamida (muayyan fan bo’yicha, yoki o’quv darslarida). 3. O’quvchilar guruxi yordamida (ular bilan o’zaro fikrlashish) egallaydi. Pedagogik texnologiya modelida quyidagi paradigma aks etadi. 1. Muammoni qo’yish; 2. Kuzatis’h va tajriba asosida dalillar to’plash; 3. Dalillarni s’harhlash va ilmiy farazni ilgari suris’h; 4. Testlar yordamida, nazariy g‘oyalarni amaliyotga tadbiq etish yo’li bilan birga ilmiy farazning haqiqatligini tekshirish; 5. Xulosa va tavsiyalar tayyorlash: Musiqa ma’daniyati ta’limida qo’llanilayotgan pedagogik texnalogiyalarning samaradorligini o’lchas’h mezonlari shu soha bo’yicha ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturlari mazmunidan kelib chiqqan holda is’hlab chiqiladi. Musiqa madaniyatining standart asosdagi yangi ta’lim mazunidan bu fan bo’yicha o’quvchilar o’zlas’htirgan bilimning, ko’nikma va malakalarning, shu bilan birga ulardagi kuzatuvchanlik, xotirani mustaxkamlah, obrazli tasvir hosil qilish, ijodkorlik, mustaqil fikrlash, badiiy va musiqiy didning shakllanishini belgilaydi. Ayni vaqtda bu borada samaradorlikka yerishish yo’li musiqa darslariga, uning tashkil yetilishiga nisbatan texnologik yondoshuvni taqozo etmoqda. Pedagogik texnologiyalarning samaradorligi musiqiy ta’limni ma’lum maqsad asosida, shuningdek maqbul usul, shakl vositalar yordamida tas’hkil etilishi orqali ta’minlanadi. Jumladan: texnik vositalar (kompyuter va bos’hqalar) musiqiy cholg‘ular ijro uslublari, ko’rgazmali jixozlar, amaliy mas’hg‘ulotlar, pedagogik va psixologik vositalar, ilg‘or o’qituvchilarning ish-tajribalari, noan’anaviy dars s’hakllari, baholas’hning yangi tizimi kabilar yangi ped texnologiya samaradorligini aniqlas’hning muhim mezonlari bo’lib xizmat qiladi. Pedagogik texnologiyalarning samaradorligi dars jarayonida o’quvchilarning quyidagi o’quv faoliyatlarini nazariy hamda amaliy tarzda bajarish borasidagi bilim ko’nikma va malakalarning yegallanish darajasi bilan belgilanadi. O’quvchilar umumiy musiqiy dunyoqaras’hini kengaytiris’h ularda ijrochilik (kuylas’h ritmik, harakatlar bajaris’h, cholg‘u sozlar chalish) malakasini s’hakllantiris’h, musiqiy bilim doirasini kengaytirish musiqiy ta’limning umumiy maqsadidir. O’zbek xalq, musiqasi jaxon xalqlari musiqa asarlari, s’has’hmaqom va bos’hqa yo’nalis’hdagi o’zbek maqomlaridan, yurtimiz xududiga mos mahalliy musiqa uslublaridan namunalar, tinglash orqali o’quvchilarda musiqa asarlari turlari, janrlari, milliy va akademik ijro uslublarinip bir-biridan farqlas’h, dramatik saxna asarlarini farqlash kabi musiqiy savodxonlik darajalari shakllanadi. Jamoa bo’lib kuylas’h faoliyati o’quvchilarning musiqiy o’quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantiris’h uchun zarurdir. U orqali o’quvchi o’z ovozini ya’ni ovozda ijro yetis’h iste’dodini bos’hqaris’h, ustozi ijrosini tinglas’h, undan ibrat olis’h, kuzatis’h, unga taqlid kilis’h va u bilan birga kuylas’hga intiladi. O’zbek xalk qo’s’hiqlari bastakorlar ijodi mahalliy musiqa uslublariga oid fol’klor qo’shiqlar va qardos’h xalqlar qo’shiqlari, maqom yo’llaridan na’munalar ijro yetish orqali ularda ijrochilik malakalari shakllana boradi. Musikiy savodxonlik barcha bilimlarni nazariy jihatdan birlas’htiruvchi faoliyat sifatida muhim ahamiyatga yega. Dars va darsdan tas’hqari mas’hg‘ulotlar jarayonida qanday faoliyat (tinglas’h, ijro yetish, musiqiy harakatlar, cholg‘u ijrochiligi) tas’hkil yetilmasin, muayyan mavzudagi musiqiy asar o’rganiladi va o’kuvchilarda ularning janri, shakli, tuzilis’hi, ladi, tempi, dinamikasi, jo’rovozlari, ritmi to’g‘risida yangi tus’hunchalar hosil bo’ladi. S’hu bois musiqiy savodxonlik faqat nota yozuvini o’rganish yemas, balki o’quvchilarning umumiy musiqiy bilimlarini shakllantira boradi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha faoliyat turlari umumiylashgan holda yagona mavzuga bo`ysindiriladi, natijada bu faoliyat turlari va tanlangan mavzular orqali o’quvchilarning umumiy musiqiy dunyoqarashi shakllanadi va ularning yestetik tarbiyasida mavzuning to’g‘ri tanlanishi hamda shu mavzuning o’quvchilarga singdirilishi uchun tanlangan faoliyat turlari va metodlarining roli benihoya katta ahamiyatga yega bo’ladi va muhim vosita hisoblanadi. 3.2. Xorijiy davlatlarda musiqa tarbiyasi Xar bir mamlakatning musiqa tarbiyasi g’oyaviy-siyosiy jixatdan xalqning sotsial tuzumiga- xizmat qiladi. Shuning uchun musiqa tarbiyasi mustaqil mamlakatlarda e'tikod uchun xorijiy mamlakatlarida esa burjua demokratiyasi uchun xizmat qiladi.Xar bir xalqning maorifdia musiqa tarbiyasi metodikasi pedagogikaning didaktik qonuniyatlariga va shu xalqning milliy musiqa madaniyati tili va madaniy an'alariga asoslanadi.Shu bilan birga musiqa tarbiyasining struktura sistemasi (tizimi) va ilmiy- metodik yutuqlar boshqa millatning ma'rifiy madaniyatiga ham ijobiy ta'sir qiladi. Xorijiy mamlakatlarda yagona o’quv reja va dasturga amal qilinmaydi. Davlat maktablari bilan birga shaxsiy kollejlar va oliy ta'lim dargoxlari mavjud bo’lib turlicha darajada estetik tarbiyani amalga oshirishda o’quvchiga keng ijodiy erkinlik berilgan. O’qituvchi o’zining sharoiti imkoniyatlari vao’quvchilarning bilim darajasiga qarab dasturga o’zlashtirishlar kiritishi mumkin va tarbiya jarayonida o’quvchiarda san'at orqali xayotni va unga shaxsiy munosabat bildirish ijodiy munosabatda bo’lish malakalarini rivojlantiradi. Musiqalarda yuksak rivojlangan texnik vositalaridan keng foydalaniladi. O’quvchiar elektron organlarda chalib kuylaydilar, turli faoliyatlardan (aytishuv xarakatlar, bir-biriga jo’rnavozlik qilishlarni) bajaradilar. Bunda asosan o’quvchilarda ijodiy qobiliyatini ro’yobga chiqarishdan iborat. Jumladan AQSh da yagona davlat dasturi yo’q. Musiqa ta'limi "estetika" sifatida qo’yiladi. Unda musiqa tasviriy san’at va mexnat mazmunan bir –biri bilan bog’langan. Davlat maktablari bilan birga diniy hamda shaxsiy dunyoviy maktablar ham mavjud. Shuning uchun xar bir maktabda, davlat maktablarida shaxsiy va diniy maktablarda o’quv xarakatlari ham bir xil emas, urta xisobga I-VII sinflarda xaftasiga 4-2 soatdan dars o’tiladi. Darsdan tashqari xar bir o’quvchi musiqa to’garaklar (xor, orkestr, raqs) a'zolari bilan bir maktabda simfonik orkestr mavjud Yaponiyada ham yagona o’quv reja va dasturga amal qilinmaydi. Yaponiyada musiqa tarbiyasining o’ziga xos sistemasi vujudga kelgan. Ularda bolalar bog’chasidan oliy ta'limgacha estetik tarbiya amalga oshiriladi. Estetik tarbiya intengrasiya qilingan fan bo’lib unga musiqa, tasviriy san'at va mexnat uzviy birlashgan. U bir necha bosqichda amalga oshiriladi. a) 1-5 yoshgacha bolalar bog’chasida b) 6-14 yoshgacha to’liqsiz o’rta maktab v) 15-18 yosh o’rta maktabi g) 18-23 yosh oliy ta'lim maktabi Bolalar bog’chasida «Sundo’ku» tizimi mashxurdir. Uning tizimida ona tilini o’qitilishi, musiqa tinglab idrok etishi bilan amalga oshiriladi. Bolalar cholg’u asboblarda kuy chalishlar ham rol o’ynaydi. Mashg’ulotlar jarayonida bolalarning onasi ham ishtirok etadi. Mashg’ulot mazmuni va maqsadidan ogox bo’ladi va oilada o’z ovozi bilan shug’ullanadi. Sundo’kuning tadbirlarida onalar musiqa ma'lumotiga ega bo’lishi shart emas.Oilada gramzapisi, televideniya, konsertlarda tinglangan asarlarni muxokama etadilar. Bunda bog’cha va oilaning hamkorligi ham rol o’ynaydi. Natijada 5-6 yoshli bolalar Betxoven sonatalarini chalishga erishadilar. Yuqori sinflarga ko’chgan sari "estetik tarbiya ham bir predmet singari murakkablashib boradi. Sinflarda rassomchilik, xaykaltaroshlik, xalq amaliy san'ati va musiqa san'ati tanqidchilari yetishadi. O’qituvchi kadrlar tayyorlash ishi yaxshi yo’lga qo’yilgan. Respublika oliy pedagogika va san'at oliygoxlarida tayyorlanadi. O’qituvchilar shuningdek ona Vatanida olgan bilimlarga qaramay, rivojlangan Yevropa mamlakatlariga o’qishga borib o’z bilim va malakallarini oshiradilar. Mustaqil Respublikamizda amalga oshirilayotgani jamiyatimizni iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy va madaniy jixatdan jahonning eng rivojlangan mamlakatlari qatoridan o’rin olishida o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. O’zbekistonning "Ta'lim to’g’risida"gi qonunga ko’ra 9 yillik umumiy o’rta ta'lim joriy etildi. Ta'limni mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olgan holda musiqa-bo’yicha konsepsiyasi ishlab chiqildi. 1992 yil 25 noyabrda ''Ma'rifat" ro’znomasida musiqa ta'lim-tarbiyasining konsepsiyasi loyixasida musiqa ta'limning milliy va ilmiy asoslari, mazmuni, tuzulishi. Tabaqalanishi, musiqa o’qituvchisiga bo’lgan zamonaviy talablar va uning ilmiy uslubiy ta'minoti bayon etildi. Bugungi o’zligimizni anglash o’z taqdirimiz va farzandlarimiz istiqbolini yaratish imkoniyatiga ega bo’lgan, mustaqil O’zbekistonda milliy madaniyatimizni o’ziga xosligini tiklash maktablarida yoshlarni badiiy tarbiyalash va kamol hamda xozirgi kunimizni to’laroq idrok etish uchun esa tariximizni yaxshi bilmoqlik xisoblanadi. Chunki,xar biri tarixiy bog’lanish orqali amalga oshiriladi. Barcha fanlar qatori musiqiy ta'limda ham davlat ta'lim standartlarini joriy etilishi milliy musiqiy meroslardan to’lakonli foydalanish imkonini beradi. Bular ommaviy xalq, kuy qo’shiklarida xonanda va sozandalarning ijodiy faoliyatlari, maqom, shashmakom, dostonlar va bugungi zamonaviy musiqiy faoliyatida o’z aksini topdi. Musiqa san'atining bu kabi imkoniyatlari yangi avlodni tarbiyalashda ularning barkamol bo’lib yetishishlarida o’ziga xos takrorlanmas manba bo’lib xizmat bo’ladi. Musiqa ta'limidan, davlat ta'lim standartlari asosida ta'lim mazmuni o’quvchiarning musiqiy bilim va tajribalari bilan birga ularda kuzatuvchanlik, xotirani taqqoslash, obrazli tasavvur qilish, ijodkorlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, badiiy va musiqiy did kabi xislatlarini rivojlantirishni ta'minlaydi. Demak, yosh avlodni yetuk qilib tarbiyalashda musiqiy madaniyat darslarini ahamiyati ega. Musiqiy madaniyat darslari o’quvchilarni axloqiy-estetik tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Ulardagi go’zalikka bo’lgan xis-tuyg’ularini o’stiradi, musiqa san'atiga mexrmuxabbat qiziqish uyg’otadi, ona Vatanni sevishga, bir-birini, kattalarni xurmat qilish, mehnatni tabiatni sevishga, qadrlashga o’rgatadi, xayotda o’z o’rnini topa olishga madad beradi. Bunda o’quvchilar bir san'atini butun nafosati bilan o’rganishlari, musiqani idrok etish, yakka va jamoa bo’lib qo’shiq kuylash va raqsga tushish ijodkorlik malakalarini shakllantirish musiqa tarbiyasining maqsadi xisoblanadi, Shuningdek, o’quvchilar iqtidorini rivojlantirish uchun zaruriy shart-sharoit yaratib berish va ularning badiiy ehtiyojlarini qondirish musiqa ta'lim tarbiyasining vazifasini tashkil etadi. Xozirgi musiqiy ta'lim shuni ko’rsatadiki, milliy musiqa merosimizni musiqa darslarini va sinfdan tashqari musiqa tarbiya ahamiyati katta. Musiqa darslarini xayotga joriy etish maqsadida umumiy o’rta ta'lim maktablari standarti asosida yangi dastur asosiy moxiyati avvalo darsningmavzulari har bir chorak belgilangan bosh mavzulardan olib chiqadi. Darsni qiziqarli bo’lishi uchun musiqa qo’llaniladi, barcha musiqa faoliyatlari (xor bo’lib savodi musiqa tinglash) dars mavzusining ajralmas qismi va mantiqan uzviy bog’lanib o’tiladi. Dars - ta'lim tarbiyani amalga oshirishni eng qulay va samarali shaklidir. Jamiyatimizning turli jabxalarida siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy ma'rifiy o’zgarishlar barcha fanlar qatori musiqa darslarining mazmuni va metodikasiga ham yangi zamonaviy talablar qo’yiladi: 1. Darsda ta'limiy-didaktik, tarbiyaviy rivojlantiruvchi maqsadlarni bilish va ularni amalga oshirish. 2. Darsda ta'limning faol usul va uslublardan foydalanish. 3. Dars jarayonida xalq pedogogikasi an'analarini, jahon pedagogikasi psixologiyasi, san'atimiz buyuk ajdodlarimiz o’gitlari, rivoyatlarimiz, xikmat to’la xadislarimizdan unumli foydalanib, olib borish maqsadga muvofiqdir. Ma'lumki keyingi yillarda tajribali metodistlar, olimlar va amaliyotchi o’quvchilarning o’quv jarayonini taxlil qilish soxasida o’tkazilgan tadqiqotlar dars samaradorligini oshirish pedagogik va didaktik shart-sharoitlariga bog’lik ekanligi ko’rsatmokda. Eng muxim shartsharoitlar quyidagilardan iborat: Darsliklar, qo’llanmalar, dastur tavsiyanomalar, didaktik ko’rgazmali qurollar va texnik vositalardan foydalanish, sinfda ijobiy psixologik muxit bo’lish, o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro yaxshi munosabatda bo’lish bu pedagogik shart- sharoitlarga amal qilib darsning maqsadi mavzusi, to’g’ri tashkil qilinsa dars, sifatli samarali bo’lishi mumkin. Oliy majlisning 1997 yil 28 avgustdagi IX sessiyasida qabul qilingan '' Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" muxim tarixiy amaliy xujjat bo’lib ta'lim tizimini tubdan islox qilish, uni dunyoning ilg’or demakratik davlat darajasiga yetkazish va yosh kadrlarni yuksak ma'naviy axloqiy yuqori bilimlarga ega qilib tarbiyalashni maqsad qilib qo’ydi. Shuningdek yosh bo’lajak pedagog-kadrlarimizni tayyorlashda musiqa o’qituvchisi uchun zarur bo’lgan sifatlarni shakllantirishimiz lozim.Taxlil jarayonida, eng muximi tinglovchilar o’zining dars o’tqazuvchi o’qituvchi sifatida tasavvur qilib, o’z – o’zini uddasidan qanchalik chiqa olishni to’g’ri baxolaydi. Tinglovchilar tomonidan o’tkazilgan darslarni va tarbiyaviy ishlarni taxlili odatda o’z – o’zini baxolashda, o’zini sabotini reja konspektlarini taxlil qilishdan o’z ishini qo’llay olishdan boshlanadi. 3.3. Xorij davlatlarini ta’lim tizimi (aqsh, yaponiya, germaniya misolida) Jahonning yuksak darajada taraqqiy etgan davlatlarida ta`lim-tarbiya ishlarining yo’lga qo’yilishi, maktablarda amalga oshirilganini o’rganish orqali biz mustaqil respublikamiz milliy ta`lim tizimlarini yangitdan tashkil qilishda, ta`lim- tarbiyada, maktab ishini tashkil etishda eskirib, o’z dolzarbligini yuqotib borayotgan faoliyat shakllari va usullaridan tezroq halos bo’lish, uni munosib tarzda yangilashda qo’shimcha boy manbalarga xam ega bo’lamiz. Zotan, xozirgi zamon ta`limida davlat va jamiyat talabi hamda manfaatlari aks etib turishi kerak. Ilmiy-texnika taraqqiyoti, yangi texnologik revolyutsiya sharoitida muvaffaqqiyatli faoliyat ko’rsata oladigan jamiyat a`zolarini yetishtirib berish, yosh avlodni kasb-hunarga yo’naltirish hamda o’rta ta`limning ko’p variantli uchinchi bosqichini joriy etish, ta`lim-tarbiya berishda eng ilg’or pedagogik vositalarni qo’llash, ta`limda tashabbuskorlik va ijodkorlikka keng yo’l ochish, uning eng maqbul tizimlarini yaratish kabi jahon tajribalarini o’rganish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda keng ko’lamdagi isloxotlarni uz boshidan kechirayotgan bizning ta`limimiz uchun bu katta ahamiyatga ega. Keyingi yillarda jahon ta`limi bo’yicha ko’pgina maqolalar, broshyuralar, qo’llanmalar chop etildi, unga bag’ishlab seminarlar, anjumanlar, o’qishlar, uchrashuvlar o’tkazildi. Bu bizning ta`lim tizimimizda, chet ellarda o’quv-tarbiya ishlarining yo’lga qo’yilishiga e`tibor va qiziqishning tez sur`atlar bilan o’sib borayotganligidan dalolatdir. Xalq ta`limi tizimlarida jahon ta`lim tizimini o’rganish bilan shug’illanuvchi muassasalar xam tashkil topmoqda. Jahon ta`limi tizimlaridan bizning mutaxassislarni voqif qilishda BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi, elchixonalar, AQSHning Tinchlik Korpusi mutaxassislari, Germaniya xalqaro rivojlanish fondi, AKSELS markazi, Adenauer jamg’armasi, Fransiya madaniyat markazi, Britaniya Kengashi, Gyote instituti, YuNESKO va YuNISEFning vakolatxonalari va boshqa ko’plab tashkilotlar yaqindan yordam bermoqdalar. Darhaqiqat, rivojlangan xorijiy davlatlarda ta`limning, mamlakat ichki siyosatiga faol ta`sir etadigan ijtimoiy jarayon ekanligi, e`tirof qilingan haqiqatdir. Shu tufayli ham chet mamlakatlarida maktab ehtiyojini iqtisodiy ta`minlashga ajratilayotgan mablag` miqdori yildan-yilga oshib bormoqda. Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko’p sonli ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning soni 2 mingdan ortiq. Fransiya, AQSh, Yaponiya ta`lim-tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar, universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari shug’ullanmoqdalar. Ular faoliyatini esa xalqaro ta`lim markazlari, masalan, AQSHda xalqaro ta`lim instituti muvofiqlashtirib bormoqda. Ko’pchiligining faoliyati o’quv dasturini takomillashtirish va qayta qurishga qaratilgan. 80-yillardan boshlab Buyuk Britaniyada ham o’rganilishi majburiy bo’lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, matematika va tabiiy fanlar o’kuv setkasining yadrosini tashkil etadigan bo’ldi. Qolgan predmetlarni tanlab olish ta`lim oluvchilar va ota — onalar ixtiyoridadir. “Yangi dunyo”ning pedagogik g’oyalari Fransiya va Germaniya ta`limiga xam sezilarli ta`sir etdi. Germaniya to’liqsiz o’rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda tanlab olinadigan kimyo, fizika, chet tillari kiritilgan o’quv Dasturlari ham amalga oshirildi. Bu o’kuv dasturi tobora to’liqsiz o’rta maktab doirasidan chiqib, o’rta maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda. Fransiya boshlang’ich maktablarida ta`lim mazmuni ona tili va adabiyoti hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, axolishunoslik, tabiiy fanlar, mehnat ta`limi, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi predmetlarga bo’linadi. Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushidan keyinroq Amerika ta`limi yo’lidan bordi. Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o’kuv dasturida bir qator farqlar ko’zga tashlanadi. Yaponiyada o’quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan, asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va fakultativ kurslar kiritilgan. Masalan, umumiy ta`lim maktablarining yangi musiqa ta`limi o’quv dasturiga milliy va jahon mumtoz musiqasini o’rganish ham kiritilgan. Shuni ta`kidlash lozimki, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda 80- yillarda tabiiy ilmiy ta`lim dasturi tarkibiga fizika, kimyo, biologiya, ba`zi hollarda astranomiya, geologaya, mineralogiya, fiziologiya, ekologiya elementlari kiritilib, u AQSh va Fransiyada 4 yil, Buyuk Britaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yil o’qitiladi. O’quv predmetlarini integratsiyalash jarayonida yangi-yangi kurslar paydo bo’la boshladi. Fransiyada 70-80-yillarda to’liqsiz o’rta maktablar o’quv dasturidagi tabiiy-ilmiy va gumanitar turkumiga eksperimental, iqtisodiy gumanitar kurslar kiritiladi. Xozirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlar o’kuv dasturiga integratsiyalashtirilgan kurslarni kiritish to’la amalga oshirishdi. Maktablarda amalga oshirilayotgan islohotlar ta`lim ishini tabaqalashtirish muammolarini keltirib chiqardi. Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ta`limni tabaqalashtirish eng dolzarb masalaga aylangan. Ta`lim oluvchilarni tabaqalashtirib o’qitish xorijiy mamlakatlarda asosan boshlang’ich ta`lim kursidan keyin amalga oshiriladi. Masalan, fransuz pedagoglari ta`lim jarayonida sinf ta`lim oluvchilarini uch tabaqaga ajratib o’qitishni afzal ko’radilar. Bular quyidagilar : 1.Gomogenlar — matematika va gumanitar yo’nalishda ish olib borsa bo’ladigan ta`lim oluvchilar. 2.Yarim gomogen — tabiiy turkumdagi fanlarni o’zlashtira olishga moyil ta`lim oluvchilar. 3.Gegeron — barcha predmetlarni har xil saviyada o’zlashtiradigan ta`lim oluvchilar va hokazo. Germaniya maktablarida sinfda ta`lim oluvchilar sonini qisqartirish sari yo’l tutilgan. Bunday ta`lim oluvchilarni – har biriga individual paketlar (topshiriqlar) tarqatiladi. Topshiriqlarni ta`lim oluvchi mustaqil bajaradi, lozim bo’lganda u pedagogdan konsultatsiya oladi. Yuqorida bayon qilinganlardan ko’zda tutilgan maqsadlari : Maktablarning insonparvarlik, umuminsoniylik yo’nalishlarini kuchaytirish. Ta`lim oluvchi shaxsini shakllantirishning eng samarali yo’llarini qidirib topish. Tarbiyaning yangi formalarida – ta`lim oluvchilar kengashi, maktab kengashlaridan, tarbiyaviy o’yinlardan foydalanish. Maktab o’quv dasturlarini ixtisoslashtirish, fanlarning o’zaro aloqasini mustahkamlash, takomillashtirish. Maktabni mehnat, insoniy faoliyat bilan yaqinlashtirish, kasbga yo’naltirish ishlarini qayta tashkil etish. Tabaqalashtirib o'qitishni yo’lga qo’yish, maxsus o’kuv muassasalarini (ham talantlar, ham aqliy, jismoniy zaif ta`lim oluvchilar uchun) rivojlantirish. Yangi, ya`ni o'quv texnik vositalarini ta`limdagi salmoqni oshirish, pedagoglar korpusida kompyuter ta`limini yo’lga ko’yish. Pedagogik g’oyalarni amalga oshirishda keng qamrovli eksperiment tadqiqotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Aqsh ta`lim tizimi. Amerika Qo’shma Shtatlarida ta`lim tizimining tuzilishi quyidagicha: Bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha tarbiya muassasalari; 1 -8-sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar (bunday maktablarda 6 yoshdan 13 yoshgacha o’qiydilar); 9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (bu maktablarda 14-17 yoshgacha bo’lgan bolalar ta`lim oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan iborat. Amerika Qo'shma Shtatlarida navbatdagi ta`lim bosqichi oliy ta`lim bo’lib, u 2 yoki 4 yil o’qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlardir.AQShda majburiy ta`lim 16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o'quv yurtlari davlat, jamoa tasarrufida, xususiy va diniy muassasalar ixtiyorida bo’lishi mumkin. Amerikada 3 yoshgacha bo’lgan bolalar tarbiyasi bilan onalar shug’ullanadilar, lekin ularga hech qanday imtiyozlar berilmagan. 5 yoshdan esa “Kinder garde” deb ataluvchi tayyorlov muassasalarida ta`lim boshlanadi. Boshlang’ich maktab 6 yoshdan to 13- 15 yoshgacha bo’lgan bolalarni qamrab oladi. Bu boshlang’ich maktablarda umumiy savodxonlik va kasbga yo’naltirish vazifalari hal etiladi. Sinfdan-sinfga ko’chish ta`lim oluvchining o’zlashtirganlik darajasiga bog’liq. Boshlang’ich ta`lim turli shtatlarda turlicha belgilangan (4, 5, 6, 8 yil). Maktablarda turli hil to’garaklar, uchrashuvlar, shoular va sayohatlar uyushtiriladi, ammo ularning hammasiga haq to’lash lozim. O’rta maktablar quyi va yuqori bosqichlardan iborat. Sinfni bitirgan talabalar tanlov asosida o’rta maktabga qabul qilinadi. O’rta maktablarda quyidagi to’rt yo’nalishda kasb-hunar asoslari berib boriladi: Kasb- hunar ta`limi; Biznes ta`limi; Savdo va sanoat ta`limi; -qurilish ta`limi. Oliy ta`lim esa quyidagi 4 asosiy bosqichda amalga oshiriladi: Kichik mutaxassis 2 yillik kollejlar. Bakalavr 4 yillik kollejlar. 4 yillik kollej yoki dorilfununni tugatgandan so’ng, 1-2 yillik magistr maktabi. 5.Doktorantura. Oliy ta`limda ikki yo’nalish mavjud: Ta`limni individuallashtirish Talabaning mustaqil ishlashini amalga oshirish. Pedagog yo’naltiruvchi rol o’ynaydi. Asosiy maqsad talaba intellektini mashq qildirish va mantiqiy fikrlashga o’rgatishdir. Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, AQSh o’rta maktablarida o’z ta`lim oluvchilariga uch yo’nalishda: akademik, kasb-h unar, umumiy yo’nalishlarda bilim beradi. AQShda har bir ta`lim oluvchiga fanlar bo’yicha olgan bilimlari jamlangan attestatlar beriladi. Kollejlarda o’qish istagida xujjat topshirgan pedagoglar yuqori o’rta maktabning so’nggi ikki yili bilimlari hajmida kirish test sinovlaridan oo’tkaziladi. O’g’il-qizlarning tanlagan kasbiga layoqati va qobiliyati ham aniqlanadi. Maktablarda qo’llanilishi mumkin bo’lgan vositalar elektron yozuv apparatlari (kalligrafiya va yozuv qoidalarini takomillashtirishga yordam beradigan moslamalar) ta`lim televideniyesi, qo’lda ko’tarib yuradigan elektron til laboratoriyasi, slaydlar, videoapparaturalar, kompyuter va hokazolardan iborat. XXI asr arafasida AQSh yangi qabul qilingan «2000-yilda Amerika ta`lim strategiyasi» dasturi e`lon qilingan edi. Xulosa Musiqa fani o’quvchilarning ma’naviy, badiiy va axloqiy madaniyatini shakllantirishga milliy g’urur va vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga ijobiy mahorat va badiiy didni o’stirishga, fikr doirasini kengaytirishga, mustaqil va tashabbuskorlikni tarbiyalashga xizmat qiladi. Musiqa fani umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitiladigan barcha o’quv predmetlari, jumladan, adabiyot, tasviriy san’at, jismoniy tarbiya, mehnat va boshqa fanlar bilan bog’lanadi. Barcha o’quv fanlari qatori musiqiy ta’limda ham davlat ta’lim standartlarining joriy etilishi milliy musiqiy merosimizdan to’laqonli foydalanish imkonini beradi. Bular ommaviy xalq kuy va qo’shiqlarida, xonanda va sozandalarning ijodiy faoliyatlarida, maqom, shashmaqom, doston va bugungi zamonaviy musiqiy faoliyatda o’z aksini topadi. Musiqa san’tining bu kabi imkoniyatlari yangi avlodni tarbiyalashda, ularni barkamol bo’lib yetishishlarida o’ziga xos va takrorlanmas manbaa bo’lib xizmat qiladi. Azaldan Sharq, jumladan, o’zbek musiqa ta’lim- tarbiyasi, pedagogikasi va uning mukammal uslubiyotlari ustoz – shogird an’analari misolida takomillashib borgan. Musiqa savodxonligini rivojlantirishda bolaning iqtidori ham muhim sanaladi, buning barobarida bolaning bilimi oshadi, vokal-xor malakalari rivojlanadi, axloqiy estetik fazilatlari hamda mehnatga munosabati shakllantiriladi. Musiqiy faoliyat turlari o’zaro bir-biri bilan bog’langan bo’lishi, biridan keyin ikkinchisiga o’tishi kerak. Yangi zamonaviy pedagogik texnalogiyalar barcha fanlar qatori musiqa fanlarini o‘qitish ishiga ham tadbiq etilmoqda. Kelajagimiz yaratuvchilari bo‘lgan yosh avlodni xar tomonlama etuk va barkamol shaxslar bo‘lib etishishiga, bunday texnalogiyalar asosida ta’lim berish ilgarigi ish uslublarimizga qaraganda progressiv ahamiyatga ega. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. https://qalampir.uz/uz/news/ "Madaniyat va san at sohasini yanada‟ rivojlantirishga doir qo„shimcha chora-tadbirlar to„g„risida"gi qarori qabul qilindi. O„zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev qarori 2. I.A.Karimov. Bunyodkorlik yo’lidan. –T.: “O’zbekiston” nas’hriyoti. 1996-yil. 3. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: “S’harq” matbaa nas’hriyoti. 1998-yil. 4. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi. –T.: “S’harq” matbaa nas’hriyoti. 1999-yil. 5. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat” nas’hriyoti. 2008-yil. 6. J.G‘.Yo’ldos’hev, S.A.Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. –T.: “O’qituvchi” nas’hriyoti. 2004-yil. 7. O’.Q.Tolipov, M.Usmonboeva. Pedagogika texnologiyalarning tadbiqiy asoslari. –T.: “Fan” nas’hriyoti. 2006-yil. 8. V.N.Maksimova. Mejpredmet ы e svyazi v protsesse obucheniya. –M.: “Prosvis’henie”. 1988-god. 9. S.X.Yo’ldos’heva. O’zbekistonda musiqa tarbiyasi va ta’limining rivojlanis’hi. –T.: “O’qituvchi” nas’hriyoti. 1985-yil. 10. T.Ye.Solomonova. O’zbek musiqasi tarixi. –T.: “O’qituvchi” nas’hriyoti. 1981-yil. 11. I.Rajabiy. Maqomlar masalasiga doir. –T.: “Badiiy adabiyot” nas’hriyoti. 1963-yil. 12. J.To’lenov, Z.G‘afurov. Falsafa. –T.: “O’qituvchi” nas’hriyoti 1997- yil. 13. D.Karimova Musiqiy pedagogik mahorat asoslari. T. Iqtisod moliya. 2008 y. 14. D. Namozova. Musiqa o qitish texnologiyalari va loyihalash, 2021 y ‟ 15. Yo`ldosh е v J.G`.Ta'lim yangilanish yo`lida. T. O`qituvchi 2000 y. 16. Ortiqov T. Musiqa o qitish metodikasi. T. O qituvchi , 2012 y ‟ ‟ 17. T е shabo е v T. Jamiyatda o`qituvchining o`rni.T. 2000 y. 18. R.Ishmuhammedov, M.Mirsolieva O quv jarayonida innovatsion ta lim ‟ ‟ texnologiyalari (metodik qo llanma) Toshkent – 2014 ‟ 19. Namozova, D. T. (2021). Musiqa darslarida o quvchilarni kreativlik ‟ hamda erkin tafakkurini shakllantirishni tashkil etish. Scientific progress, 2(2), 1313-1315. 20. Dilorom, N., & Tohirovna, A. Z. (2022). Brayl nota tizimining musiqa ta limidagi ilk qadamlari. Science and innovation, 1(C2), 36- 38. ‟ 21. J.G‘.Yo‘ldoshev, S.A.Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. – T.: “O‘qituvchi” nashriyoti. 2004-yil. 22. O‘.Q.Tolipov, M.Usmonboeva. Pedagogika texnologiyalarning tadbiqiy asoslari. –T.: “Fan” nashriyoti. 2006-yil. 23. V.N.Maksimova. Mejpredmet ы e svyazi v protsesse obucheniya. –M.: “Prosvishenie”. 1988-god. 24. T.E.Solomonova. O‘zbek musiqasi tarixi. –T.“O‘qituvchi” nash. 1981-yil. 25. B.S.Abdullaeva. Fanlararo aloqadorlik turlari haqida. Uzluksiz ta’lim. – T.: 2005-yil. №1-son. 26. Nizomiy nomli TDPU (Res.ilm.anjuman). Uzluksiz ta’lim tizimida musiqa fanlarini o‘qitish masalasi. –T.: 2009-yil. 27. A. Qodiriy nomli JDPI (Res.ilm.anjuman). Yoshlar ongiga milliy istiqlol g‘oyasini singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning vazifalari. –J.:2006-yil. 28. G.Sharipova. Musiqa va uni o‘qitish metodikasi. –T.: “Turon-Iqbol” nashriyoti. 2003-yil. 29. E.P.Iova, A.Ya.Ioffe, O.D.Golovchiner. Utrennaya gimnastika pod muz ы ku. –M.: “Prosvishenie”. 1984-god. 30. M.Qosimova. Bolalar bog‘chasida o‘zbek xalq milliy raqslari. T.: “Xalq merosi” nashriyoti. 2003-yil. 31.N.Abrayqulova. Raqs jamoasi bilan ishlash uslubiyoti. –T.: “Xalq merosi” nashriyoti. 2003-yil.

Xorijiy tajribalar asosida musiqa madaniyati darslarini tashkil etish muammolari

Reja:

Kirish…

I bob. Boʻlajak musiqa oʻqituvchisining kasbiy pedagogik kompetensiyasini shakllantirishning nazariy jihatlari.

1.1. Zamonaviy sharoitda musiqa o'qituvchisining kasbiy-pedagogik faoliyatining xususiyatlari.

1.2. Boʻlajak musiqa oʻqituvchisining kasbiy-pedagogik kompetensiyasining tuzilishi va mazmuni.

1.3. Boʻlajak musiqa oʻqituvchisining kasbiy-pedagogik kompetensiyasini shakllantirishning pedagogik shartlari.

II-BOB. Musiqa fanini òqitishda ilģor xorijiy tajribalarning kirib kelishi ….

2.1. Musiqa fanini o’qitishda yangicha , zamonaviy yondashuvlar………………

2.2. Musiqa fanini o’qitishda interfaol metodlar……………… 

 2.3. Musiqa fanini o’qitishda Finlandiya tajribalarini qo’llash…..

III-BOB. Musiqa fanini òqitishda ilģor xorijiy tajribalar asosida noan’anaviy darslarni tashkil etish metodlari……….. 

3.1. Musiqa fanini òqitishda faoliyat turlaridan samarali foydalanish …………..

3.2. Xorijiy davlatlarda musiqa tarbiyasi………. 

3.3. Xorij davlatlarini ta’lim tizimi (aqsh, yaponiya, germaniya misolida) ………………. 

 

Xulosa va tavsiyalar.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati.

Ilovalar.

 

 

 

Kirish

Zamonaviy jamiyatda ta'lim, ayniqsa oliy ta'lim inson faoliyatining eng muhim sohalaridan biriga aylandi va ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning asosiy, etakchi omili sifatida qaralmoqda. Bunday e'tiborning sababi zamonaviy jamiyatning eng muhim qadriyati va asosiy kapitali yangi bilimlarni izlash va o'zlashtirish, nostandart qarorlar qabul qilishga qodir mutaxassis ekanligini tushunishdir. Zamonaviy pedagogika fanining muhim yo'nalishi o'qituvchilarni tayyorlash jarayoni samaradorligini oshirishni ta'minlaydigan vositalar va shart-sharoitlarni izlashdir.

O'rta maktabda o'qituvchi faoliyatining murakkabligi va ko'p qirraliligi uning malakasi darajasiga, tanlagan kasbi bo'yicha chuqur bilim va ko'nikmalarni rivojlantirishga alohida talablar qo'yadi. Universitet bitiruvchisining kasbiy muammolarni hal qilishga tayyorligi kasbiy kompetentsiyani shakllantirish uchun asosdir. Shu bilan birga, talabalarning nazariy bilimlari va undan amaliyotda foydalana olish qobiliyati o‘rtasidagi tafovut, umumiy pedagogika va maxsus fanlar o‘rtasidagi bog‘liqlikning yo‘qligi talabalarning amaliy faoliyatni yetarli darajada tayyorlanmagan holda boshlashiga olib keladi.

Kompetentsiya muammosi falsafiy va psixologik-pedagogik adabiyotlarda juda chuqur o'rganilgan. Kompetentsiyaga asoslangan yondashuv V.I.ning asarlarida o'z aksini topgan. Bidenko, A.V. Barannikova, K.G. Mitrofanova, D.A. Ivanova, V.D. Shadrikova, A.V. Xutorskogo va boshqalar kasbiy kompetentsiya V.A. Adolf, A.S. Bazikova, S.M. Godnik, E.F. Zeera, I.A. Zimnyaya, G.A. Kozberg, N.V. Kuzmina, A.K. Markova, J.I.M. Mitina va boshqalar o'qituvchining kasbiy tayyorgarligi mazmuni va tashkil etilishiga umumiy nazariy yondashuv S.I. Arxangelskiy, V.P. Bespalko, A.A. Verbitskiy, B.S. Gershunskiy, V.A. Slastenina, N.F. Talyzina va boshqalar o'qituvchilarni tarbiyalash jarayonining o'ziga xos xususiyatlarini E.P. Belozertsev, N.V. Kuzmina, V.P. Kuzovlev va boshqalar musiqa o'qituvchisining kasbiy tayyorgarligining xususiyatlari E.B. Abdullina, Yu.B. Alieva, O.A. Apraksina, L.G. Archajnikova, B.V. Asafieva, JI.A. Bezborodova, T.I. Blaginina, JI.C. Vygotskiy, D.B. Kabalevskiy, D.A. Naukaz, E.V. Nikolaeva, N.A. Terentyeva, G.M. Tsypina, V.N. Shatskoy, V.A. Shkolyar va boshqalar.

Musiqa o'qituvchisining kasbiy tayyorgarligining ayrim jihatlari L.F. asarlarida ko'rib chiqilgan. Afonchenko, V.M. Alekhina, JI.B. Arzi-bovoy, V.F. Gorbenko, N.N. Lixolet, A.N. Malyukova, V.N. Pilipenko, T.D. Suslova va boshqalar.

Integratsiya jarayonlari zamonaviy jamiyatning barcha sohalari - madaniyat, iqtisodiyot, fan uchun xarakterlidir, ammo aynan oliy ta'limda ta'lim mazmunini integratsiyalashuvi talabalarni yuqori ixtisoslashtirilgan tayyorlashga emas, balki o'quvchilarni yuqori ixtisoslashtirish tizimini shakllantirishga e'tibor qaratish imkonini beradi. kelajakdagi kasbi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan bilim va ko'nikmalar. Qayd etish joizki, Musiqa-pedagogik fakultetida fanlar tayyorlash fanlarini integratsiyalashuvi hozircha maxsus tadqiqot ob’ektiga aylanmagan. Fanlar integratsiyasi musiqa o‘qituvchisiga o‘z kasbiga mos keladigan faoliyat sohasi bo‘yicha nafaqat nazariy bilimlar berishi, balki ko‘p qirrali amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishi mumkin. Kasbiy faoliyat bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun mutaxassislar tayyorlash sifatini baholashning eng muhim mezonlaridan biri mavjud bilimlarni amaliyotda qo'llash qobiliyatidir.

Hozirgi bosqichda tadqiqotchilar musiqa o‘qituvchisi tayyorlash samaradorligini oshirishni fan tayyorlash fanlarini o‘qitishga kompleks yondashuv bilan bog‘lashmoqda. A.S.ning so'zlariga ko'ra. Bazikova, A.K. Markova, N.F. Talyzina, fanlarni o'rganishning maqsadlari boshqacha bo'lishi mumkin, ammo barcha hollarda ularni standart vazifalar darajasiga etkazish kerak, ya'ni. ko'pchilik talabalar o'rganilayotgan mavzu bo'yicha bilimlardan foydalanishni o'rganishlari kerak bo'lgan haqiqiy hayotiy vaziyatlarni ko'rsatish.

Shu munosabat bilan JI.H. Ibragimovaning yozishicha, musiqa-pedagogika fakultetlarining ayrim bitiruvchilari vokal mahorati va dirijyorlik texnikasi yomon (kirish, olib tashlashning tushunarsiz taqdim etilishi), aniq maqsad qo‘ya olmaslik, noto‘g‘ri ijroga munosabat bildirmaslik, sinf jamoasi bilan yetarlicha aloqada emas. JI.H.ga ko‘ra. Ibragimovaning ta’kidlashicha, bu kamchiliklarning sababi o‘quv jarayonining nomukammalligidadir: kompleks yondashuvning yo‘qligi, fanlararo aloqalarning yetarli darajada faoliyat ko‘rsatmasligi, maxsus fanlar doirasida zarur amaliy mashg‘ulotlarning yo‘qligi.

Yuqori ixtisoslashgan malaka va malakalarning tarqoqligi tufayli o`quvchilar ongida musiqa o`qituvchisi kasbiy faoliyatining o`ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi bilimlarning yaxlit tizimi shakllanmaydi. Fanlararo aloqalar ko'pincha musiqa o'qituvchisini tayyorlashning umumiy yo'nalishi - umumiy shaxsiy madaniyatni shakllantirishga asoslangan intuitiv darajada amalga oshiriladi.

Bo'lajak musiqa o'qituvchilarini tayyorlash nazariyasi va amaliyotini o'rganish o'rtasidagi bir qator qarama-qarshiliklarni aniqladi: - kasbiy faoliyatni malakali amalga oshirishga qodir mutaxassis tayyorlash talabi, kasbiy kompetentsiyani shakllantirish uchun pedagogik shart-sharoitlarning nazariy va amaliy jihatdan yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi; - bo‘lajak musiqa o‘qituvchisini tayyorlashning yaxlit tizimini yaratish zarurati va musiqa pedagogika fakultetlarida fanlarni o‘qitishning an’anaviy tor yo‘naltirilganligi; - malakali mutaxassis tayyorlashda musiqa o'qituvchilarining birgalikdagi harakatlarini muvofiqlashtirish zarurati va o'qituvchilarning ushbu faoliyat turini amalga oshirishga tayyor emasligi.

Ushbu qarama-qarshiliklarni hisobga olgan holda, tadqiqot mavzusi aniqlandi va muammo shakllantirildi: bo'lajak musiqa o'qituvchisining kasbiy kompetensiyasini muvaffaqiyatli shakllantirish uchun qanday pedagogik shartlar mavjud? Ushbu muammoni hal qilish bizning tadqiqotimizning maqsadidir. 

1. Musiqa o‘qituvchisi malakasini olgan bitiruvchi o‘qitilayotgan fanning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda maktab o‘quvchilariga ta’lim va tarbiya berishga tayyor bo‘lishi; umumiy shaxsiy madaniyatni shakllantirishga hissa qo'shish; turli texnika, uslub va o‘quv qo‘llanmalaridan foydalanish; talabalarning davlat standartlari talablariga javob beradigan tayyorgarligi darajasini ta’minlash. Davlat standartlari talablariga muvofiqligini ta'minlash uchun malakali mutaxassis tayyorlashda fanlar integratsiyasini ta'minlash uchun fanlararo aloqalar zarur.

2. Integratsiya fanlararo aloqalarning navbatdagi, yuqori darajasi sifatida bilim va ko‘nikmalarning yagona yaxlit – yangi yaxlit bilimga birlashishini ta’minlaydi, bu esa o‘z navbatida bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasini shakllantirishga xizmat qiladi. Bundan kelib chiqadiki, “Musiqa o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasi” o‘qituvchining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, unda yetakchi fazilat pedagogik va maxsus qobiliyatlarni, olingan bilimlarni, o‘zlashtirilgan bilimlarni birlashtirish asosida professional musiqa-pedagogik faoliyatni amalga oshirishga amaliy tayyorlikdir. va rivojlangan ko'nikma va qobiliyatlar.

3. Barkamol musiqa o'qituvchisini tayyorlash modeli nazariy va ijro bloklari, guruh va individual darslarning barcha fanlarini birlashtirish funktsiyasini bajaradigan "Musiqa pedagogika ustaxonalari" fanining ustun rolini ta'minlaydi; amaliy faoliyatning barcha turlarida (vokal va xor, musiqa tinglash, elementar cholg‘u asboblarida chalish, plastik intonatsiya, improvizatsiya) musiqa o‘qitish mazmuni, usullari va shakllarini o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Bitta fanni integratsiyalashgan fan sifatida tanlash, barcha o'quv fanlarini o'qituvchilik amaliyotiga yo'naltirish va davlat yakuniy attestatsiyasi yangi yaxlitlikni - talabalarning integratsiyalashgan bilimlarini shakllantirishga yordam beradi.

 Bo'lajak musiqa o'qituvchisining kasbiy kompetentsiyasini rivojlantirish muammosi hozirgi kunda ko'plab olimlar tomonidan tadqiqot mavzusi bo'lib, dolzarbligicha qolmoqda. Kasbiy kompetentsiya tadqiqotchilar tomonidan ta'limning ajralmas qismi sifatida ko'rib chiqiladi, bu o'qituvchining ijtimoiy-pedagogik sharoitlarni o'zgartirishda pedagogik jarayonni eng samarali amalga oshirishga imkon beradigan shunday fazilatlarga ega ekanligini nazarda tutadi. Mutaxassisning kasbiy faoliyatning istalgan sohasida chuqur bilim, ko'nikma va ko'nikmalarga ega bo'lishi va ularni amaliy faoliyatda qo'llash qobiliyati tushuniladi. O'qituvchi faoliyatining yuqori sifatini bildirish uchun "kompetentlik" tushunchasi keng qo'llaniladi.

Sotib olish