Xotira buzilishi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	440.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Xotira buzilishi

Sotib olish

Xotira buzilishi
Reja:
I. Kirish
 Xotira va uning funktsiyalari haqida umumiy tushunchalar berish……….2
 Xotira buzilishlarining asosiy sabablari va turlari haqida tahlil qilish……3
II. Asosiy qism
2. Xotira va uning funktsiyalari…………………………………..………….5
 Xotira tushunchasi va uning psixologik-tibbiy talqini……………….….10
 Xotiraning turlari ………………………………………………………….13
3. Xotira buzilishlarining nazariy asoslari …………………………………..15
 Xotira buzilishlarining psixologik va fiziologik asoslari…………………21
 Xotira buzilishlarining turlari (amneziya, gipermeziya, paramneziya,
dissotsiativ xotira buzilishi)……………………………………………….33
4. Xotira buzilishlarining tashxislanishi va davolash usullari………..……..35
III. Xulosa
o Tadqiqot natijalari va ular asosida xotira buzilishlarini oldini olish va
davolashga oid psixologik takliflar …………………………….………….44
IV .Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………….50
1. Kirish
1

Xotira inson ongining eng muhim jihatlaridan biri bo ‘ lib , u o ‘ tmish tajribalar ,
bilimlar va ko ‘ nikmalarni saqlash hamda ulardan kundalik hayotda foydalanish imkonini
beradi . Xotira insonning o ‘ zini anglash , qaror qabul qilish , muammolarni hal etish va
ijtimoiy aloqalarni rivojlantirish kabi faoliyatlarida asosiy rol o ‘ ynaydi . Shu sababli , xotira
buzilishi insonning shaxsiy va professional hayotiga jiddiy ta ' sir ko ‘ rsatishi mumkin
bo ‘ lgan sog ‘ liqni saqlash muammosidir .
Xotira buzilishi – bu xotira qobiliyatining kamayishi yoki yo ‘ qolishi bilan
xarakterlanadigan holat bo ‘ lib , u turli sabablarga ko ‘ ra yuzaga kelishi mumkin . Xotira
buzilishi turli shakllarda namoyon bo ‘ lishi mumkin : qisqa muddatli xotira yo ‘ qolishi , uzoq
muddatli xotira muammolari , ishlash xotirasi va boshqalar . Uning asosiy sabablari orasida
genetik omillar , yoshi bilan bog ‘ liq o ‘ zgarishlar , travmalar , nevrodegenerativ kasalliklar
( masalan , Alzheimer kasalligi ), ruhiy salomatlik muammolari ( depressiya , anksiyete ) va
boshqa omillar mavjud .
XX asr boshlarida ilmiy menejment tamoyillari sanoat jarayonlarini
optimallashtirish va samaradorlikni oshirishga qaratilgan bo ‘ lsa - da , zamonaviy tibbiyot va
psixologiya sohalarida xotira buzilishi muammosi ham katta ahamiyatga ega bo ‘ lib
qolmoqda . Ilmiy menejmentning inson resurslarini boshqarishdagi tamoyillari xotira
buzilishi bilan kurashishda xodimlarning kognitiv salomatligini ta ' minlash , stressni
boshqarish va samarali ish muhitini yaratishda qo ‘ llanilmoqda . Shu bilan birga , xotira
buzilishi bilan kurashishda innovatsion texnologiyalar va metodologiyalar , masalan ,
kognitiv terapiya , neyrofeedback va boshqa psixologik yondashuvlar keng qo ‘ llanilmoqda .
Mavzuning dolzarbligi : Ushbu kurs ishida xotira buzilishining sabablari , turlari ,
diagnostikasi va davolash usullari tahlil qilinadi . Shuningdek , xotira buzilishining inson
hayotidagi ijtimoiy va iqtisodiy ta ' siri ham o ‘ rganiladi . Maqsad – xotira buzilishi bilan
kurashishda samarali strategiyalarni ishlab chiqish va inson salomatligini yaxshilashga
qaratilgan ilmiy asoslarni yaratishdir . Ish davomida ilmiy tadqiqotlar , amaliy misollar va
statistik ma ' lumotlar yordamida xotira buzilishini yaxshiroq tushunish va uni bartaraf etish
yo ‘ llari aniqlanadi .
Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o ʻ tmish tajribalarni esda qoldirish
va zarur bo ʻ lganda tiklashdan iborat psixik jarayon . Xotira eng yaxshi damlarni esda
2

qoldiradi . U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri bo ʻ lib , tashqi olam voqealari va organizm
reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq , xatti
harakat doirasida takroriy qobiliyatida namoyon bo ʻ ladi .
Xotira individning o ʻ z tajribasida esda olib qolishi , esda saqlashi va keyinchalik uni yana
esga tushirishi xotira deb ataladi .
Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari
( Aristotel va boshqalar ) da uchraydi . Xususan , Farobiy Xotiraga bilishdagi aqliy
jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab , xotirani faqat insonga emas , hayvonga ham xos
xususiyat ekanini alohida ta ʼ kidlagan .
Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari po ʻ stlog ʻ ining muvaqqat bog ʻ lanishi
( qarang Assotsiatsiya ) va ularning keyingi faoliyatidan iborat . Xotira ko ʻ lami ,
axborotlarning uzoq vaqt va mustahkam saqlanishi , shuningdek , muhitdagi murakkab
signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chiqish bosh miya nerv hujayralari
( neyronlar ) sonining ko ʻ payib borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi
jarayonida o ʻ sib boradi . Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va uzoq muddatli xotiralar qayd
etilgan . Qisqa muddatli xotirada axborotlar bir necha daqiqadan bir necha o ʻ n minutgacha
saqlanadi , neyronlar ishiga xalal berilganda ( masalan , elektr shok , narkoz ta ʼ sirida ) u
buziladi . Uzoq muddatli xotirada axborotlar odam umri bo ʻ yi saqlanib turli ta ʼ sirlarga
chidamli bo ʻ ladi . Qisqa muddatli xotira asta sekin uzoq muddatli xotiraga aylanadi . Xotira
ruhiyatning o ʻ tmish holati bilan hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash
jarayonlari o ʻ rtasidagi o ʻ zaro aloqadorlikni ko ʻ rsatadi . Boshqa psixik hodisalar kabi xotira
ham shaxsning xususiyatlari , uning ehtiyoji , qiziqishlari , odati , fe ʼ l - atvori va shu kabilar
bilan uzviy bog ʻ liq .
Xotira namoyon bo ʻ lishdagi shakliga ko ʻ ra , shartli ravishda emotsional xotira ( his -
tuyg ʻ uni esda tutish ), obraz xotirasi ( narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish ),
so ʻ z - mantiq xotirasi ( narsalarning mohiyati , mazmunini so ʻ z bilan ifodalangan holda esda
tutish ) kabi turlarga bo ʻ linadi .
Tadqiqotning maqsadi: Xotira buzilishlarining turlarini o’rganish
Fanda xotira bilan bog liq ravishda unutish masalasini o rganishga ahamiyatʻ ʻ
berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik kasalliklardagi xotira buzilishidan farq qilmoq
3

kerak. Bu kasalliklarda xotira susayishi (gipomneziya), yo qolishi (ʻ amneziya ) yoki bir
tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Ba zi kasalliklarda u sifat jihatdan
ʼ
buziladi: bemorga bo lmagan voqealarni go yoki o z boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki
ʻ ʻ ʻ
qachonlardir bo lib o tgan voqealarni kecha yoki bugun ro y bergan deb o ylaydi
ʻ ʻ ʻ ʻ
(konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya), Bunday soxta xotiralar kishida jiddiy ruhiy
xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon tomirlari
aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari, og ir zaharlanishlar oqibati
ʻ
(mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va shu kabilar kiradi. Xotira buzilganda uni
keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni davolashga e tiborni qaratish kerak.
ʼ
Xotira insonning kognitiv funktsiyalari orasida eng muhim jarayonlardan biri
hisoblanadi. Xotira buzilishlari ko’plab ruhiy va jismoniy kasalliklarning asosi bo’lishi
mumkin, shu bois u zamonaviy psixologiya va tibbiyotda katta o’rinni egallaydi.
Xotiraning inson hayotidagi o’rni va buzilishlarning ta’sirini tushunish bu boradagi
dolzarb muammolarni hal qilish uchun muhimdir.
Xotira psixologiyada asosiy kognitiv jarayonlardan biri hisoblanadi va insonning ruhiy
faoliyatini o’rganishda katta ahamiyatga ega. Zamonaviy psixologiya xotira buzilishlarini
quyidagi yo’nalishlarda o’rganadi:
Zamonaviy psixoterapiya xotira buzilishlarini davolashda turli usullarni qo’llaydi,
jumladan, kognitiv xulq-atvor terapiyasi (CBT) va psixoanalitik yondashuvlar yordamida
xotiralarni tiklash yoki travmatik voqealarni qayta ishlashga yordam beriladi.. Xotira
buzilishlarining tibbiyotdagi o’rni
Tibbiyotda xotira buzilishlari ko’pincha nevrologik va psixiatrik kasalliklar bilan
bog’lanadi. Xotira buzilishlari qator sabablarga ko’ra yuzaga kelishi mumkin, masalan,
miya jarohatlari, insult, nevrodegenerativ kasalliklar va boshqa nevrologik muammolar.
II. Asosiy qism
6. Xotira va uning funktsiyalari
Xotira Tushunchasi va Uning Psixologik-Tibbiy Talqini
4

1. Xotira tushunchasi
Xotira — bu insonning o’z tajribalarini saqlash, qayta ishlash va kerakli vaqtda qayta
tiklash qobiliyatidir. Xotira orqali biz o’tgan tajribalarni eslab, yangi bilimlarni
o’zlashtiramiz va kundalik hayotimizda ushbu bilimlarni qo’llaymiz. Bu murakkab
kognitiv jarayon hayotiy tajribalarni saqlash va kelgusida foydalanish imkonini beradi, bu
esa jamiyatda muvaffaqiyatli moslashish va o’zlikni anglash uchun juda muhimdir.
Xotira ko’pincha quyidagi bosqichlarda ko’rib chiqiladi:
 Kodlash (enkodirovka): Ma’lumotlar miyaga kelib tushganda ularni kodlash
jarayoni boshlanadi. Kodlash orqali ma’lumotlar miyaga kelib tushadi va boshqa
signal shakllariga aylantiriladi.
 Saqlash: Ma’lumotlarni miya uzoq muddatga saqlashi mumkin. Bu jarayon o’zida
ma’lumotlarni uzoq vaqt saqlashni va keyinchalik ulardan foydalanishni o’z ichiga
oladi.
 Qayta tiklash: Bu bosqichda ma’lumotlar miyaning xotira qismidan chiqarib olinadi
va uni eslash jarayoni amalga oshiriladi. Ushbu jarayon yangi o’rganilgan bilimlarni
kundalik hayotda qo’llash imkonini beradi.
Xotira turlari
Xotira bir nechta turlarga ajratiladi, har bir turi o’ziga xos xususiyatlarga ega:
 Qisqa muddatli xotira (QMX): Bu xotira turi qisqa muddatli, cheklangan
miqdordagi ma’lumotlarni saqlash uchun javob beradi. Ma’lumotlar qisqa muddatli
xotirada bir necha soniyadan bir necha daqiqagacha saqlanishi mumkin. Bu xotira
yangi ma’lumotlarni miya tomonidan qabul qilib olish bosqichi hisoblanadi.
 Uzoq muddatli xotira (UMX): Bu xotira turi ma’lumotlarni uzoq muddat davomida
saqlash uchun mo’ljallangan. Ma’lumotlar uzoq muddatli xotirada yillar, hatto
butun umrlik davomida saqlanishi mumkin. U uzoq muddatli xotira o’rganilgan
bilimlarni eslab qolish va uni kerakli vaqtda qayta tiklash qobiliyatini o’z ichiga
oladi.
 Epizodik xotira: Bu turdagi xotira odamning hayotidagi individual voqealarni eslab
qolish va qayta tiklash imkonini beradi. Masalan, muayyan sanada o’tkazilgan
tug’ilgan kun tadbiri epizodik xotira orqali saqlanadi.
5

 Semantik xotira: Bu turdagi xotira umumiy bilimlarni, faktlarni va tushunchalarni
o’z ichiga oladi. Masalan, "dunyoning aylanishi" yoki "suvning formulasi H2O"
kabi ma’lumotlar semantik xotiraga kiradi.
 Amaliy xotira (procedural): Bu turdagi xotira jismoniy ko’nikmalar va avtomat
harakatlarni o’z ichiga oladi. Masalan, velosipedda yurishni yoki pianino chalishni
eslab qolish amaliy xotira tufayli amalga oshiriladi.
Xotiraning psixologik talqini
Psixologiyada xotira insonning kognitiv jarayonlari orasida eng murakkab va muhim
jarayonlardan biri sifatida qaraladi. Xotira shaxsning kimligini belgilab beradi, shaxsiy
tajribalar va jamiyatda moslashish imkonini taqdim etadi. Xotira orqali insonlar o’z
tajribalarini saqlash, yangi bilimlarni olish va ushbu bilimlarni kelgusida ishlatish
imkoniyatiga ega bo’ladilar.
 Kodlash va qayta tiklash: Psixologik nuqtai nazardan xotira jarayoni kodlash,
saqlash va qayta tiklash kabi bir nechta bosqichlardan iborat. Kodlash — bu
o’rganilgan ma’lumotlarni miya signal shakliga aylantirish jarayonidir. Saqlash —
bu ma’lumotlarni uzoq yoki qisqa muddatli saqlash bosqichidir. Qayta tiklash esa
kerakli vaqtda ma’lumotni miya arxivlaridan chiqarib olish imkoniyatini beradi.
 Stress va xotira: Stress va ruhiy holat xotira jarayoniga katta ta’sir ko’rsatadi.
Kuchli stress holatida, masalan, xotira susayishi yoki muayyan voqealarni eslash
qiyinlashishi mumkin. Bu holat dissotsiativ buzilishlarga yoki travmatik xotiralarga
olib kelishi mumkin.
 Shaxsiyat va xotira: Psixologiyada xotira shaxsiyatning shakllanishida ham muhim
ahamiyatga ega. Xotira orqali inson o’z hayotiy tajribalarini yig’adi va o’zining
o’zligini anglaydi. Shuning uchun ham xotira buzilishlari shaxsiyatga salbiy ta’sir
ko’rsatishi mumkin.
Xotiraning tibbiy talqini
Tibbiyot nuqtai nazaridan, xotira miyadagi murakkab neyron aloqalar orqali amalga
oshiriladigan jarayon hisoblanadi. Xotira jarayonida bir nechta miya qismlari, jumladan,
gipokamp, miya qobig’i (korteks), amigdala va boshqa tuzilmalar ishtirok etadi.
6

 Gipokampning roli: Xotirani saqlash va tiklash jarayonida gipokamp juda muhim
rol o’ynaydi. Gipokamp yangi ma’lumotlarni uzoq muddatli xotiraga aylantirishda,
ya’ni o’rganilgan ma’lumotlarni uzoq muddatli saqlashda asosiy miya qismidir.
Gipokamp zararlanganda, masalan, Altsgeymer kasalligi yoki bosh jarohatlari
tufayli, odam yangi ma’lumotlarni o’zlashtira olmaydi.
 Nevrologik kasalliklar va xotira: Altsgeymer kasalligi, Parkinson kasalligi, insult va
miya travmalari kabi nevrologik muammolar xotira jarayonlariga jiddiy zarar
yetkazishi mumkin. Bu kasalliklarda xotira zaiflashishi yoki butunlay yo’qolishi
kuzatilishi mumkin. Bu holatlarda dorilar va reabilitatsiya dasturlari yordamida
xotirani tiklash yoki yomonlashuvini sekinlashtirishga harakat qilinadi.
 Tibbiy tadqiqotlar: Tibbiyotda xotira neyrobiologik va genetik asosda tadqiq etiladi.
Miya faoliyatini tasvirlash texnologiyalari (masalan, fMRI, PET) yordamida
xotiraning qanday jarayonlarda ishtirok etishini tushunish va bu jarayonlar bilan
bog’liq buzilishlarni tashxislash osonlashmoqda. Neyrobiologik tadqiqotlar xotira
jarayonlarini tushunishga va u bilan bog’liq kasalliklarni aniqlash va davolash
usullarini topishga yordam beradi.
Psixologik va tibbiy talqinlarining umumiyligi va farqlari
 Umumiylik: Xotira tushunchasining psixologik va tibbiy talqinlari bir-birini
to’ldiradi. Ikkala nuqtai nazarda ham xotira insonning asosiy kognitiv funktsiyasi
sifatida qaraladi va o’zining hayotiy tajribalarini saqlash, o’zligini shakllantirish va
rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi.
 Farqlar: Psixologiya xotira jarayonlarini inson ruhiy faoliyati va shaxsiyat bilan
bog’liq jihatdan o’rganadi, xotira buzilishlarini ruhiy holat, hissiyotlar va
motivatsiya bilan bog’laydi. Tibbiyot esa bu jarayonlarning miya tuzilmalari va
nevrologik mexanizmlari bilan bog’liq jihatlariga e’tibor qaratadi. Tibbiyotda xotira
jarayonlari asosan neyrobiologik nuqtai nazardan ko’rib chiqiladi, xotira
buzilishlarining fiziologik sabablari va davolash usullari o’rganiladi.
Xotira insonning hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan kognitiv jarayon bo’lib, o’z
tajribalarini saqlash, eslash va qayta tiklash imkonini beradi. Xotiraning psixologik talqini
insonning shaxsiy o’zligini anglash va rivojlantirishda, tibbiy talqini esa miyaning
7

nevrologik faoliyatini tushunishda katta ahamiyatga ega. Shu bois, xotira jarayonlarini
tushunish va buzilishlarini davolash zamonaviy psixologiya va tibbiyotda muhim o’rin
egallaydi.
Xotira turlari psixologiyada va nevrologiyada turli xil jarayonlar asosida tasniflanadi. Har
bir tur ma’lumotlarni saqlash va ularni qayta tiklashda o’ziga xos mexanizmlar bilan
ishlaydi. Quyida xotiraning asosiy turlari — qisqa muddatli, uzoq muddatli, epizodik va
semantik xotira haqida batafsil ma’lumot berilgan.
1. Qisqa muddatli xotira (Short-term Memory)
Qisqa muddatli xotira — bu ma’lumotlarni qisqa vaqt davomida saqlash imkonini
beruvchi xotira turi bo’lib, u bir ne
Qisqa muddatli xotiraning xususiyatlari:
 Cheklangan hajm: Qisqa muddatli xotira bir vaqtning o’zida cheklangan miqdordagi
ma’lumotlarni saqlay oladi. Klassik tadqiqotlarga ko’ra, bu raqam odatda 7 element
atrofida bo’ladi.
 Davomiylik: Ma’lumotlar qisqa muddatli xotirada atigi bir necha soniyadan
daqiqagacha saqlanishi mumkin. Agar ma’lumot yangilanmasa yoki kuchli e’tibor
talab qilinmasa, ma’lumot tezda yo’qoladi.
 Qayta ishlash: Qisqa muddatli xotira eshitish va vizual tasvirlar orqali
ma’lumotlarni qayta ishlaydi. Masalan, telefon raqamini qisqa muddatda yodlash
bunga misol bo’ladi.
Qisqa muddatli xotiraning misollari:
 Yangi tanishgan odamning ismini eslab qolish.
 Telefonda biror raqamni qo’ng’iroq qilish uchun vaqtinchalik eslab qolish.
 Do’konda xarid qilishda bir necha narsani yodda saqlab qolish.
2. Uzoq muddatli xotira (Long-term Memory)
Uzoq muddatli xotira — bu ma’lumotlarni uzoq muddat davomida saqlash imkonini
beruvchi xotira turi bo’lib, yillar, hatto butun umr davomida saqlanishi mumkin. Uzoq
muddatli xotira katta miqdordagi ma’lumotlarni saqlash qobiliyatiga ega.
8

Uzoq muddatli xotiraning xususiyatlari:
 Cheksiz hajm: Uzoq muddatli xotira, qisqa muddatli xotiradan farqli o’laroq, deyarli
cheksiz hajmdagi ma’lumotlarni saqlay oladi.
 Davomiylik: Ma’lumotlar uzoq muddatli xotirada yillar davomida saqlanishi va
kerakli vaqtda qayta tiklanishi mumkin. Ba’zi voqealar hayot davomida esda qoladi.
 Mustahkamlik: Ma’lumotlarni uzoq muddatli xotirada saqlash uchun ma’lumotlarni
qayta eslash va takrorlash muhimdir. Kuchli his-tuyg’u yoki e’tibor bilan
bog’langan voqealar yaxshiroq esda qoladi.
Uzoq muddatli xotiraning misollari:
 Bolalikdagi muhim voqealar, masalan, maktabga birinchi bor borish.
 O’rganilgan ilmiy bilimlar yoki hunar.
 Yangi tilni o’rganib, uni eslab qolish.
Uzoq muddatli xotira o’z ichida ikkita asosiy turga bo’linadi: Epizodik va Semantik xotira.
3. Epizodik xotira (Episodic Memory)
Epizodik xotira — bu shaxsiy hayotimizdagi muhim va individual voqealarni eslab qolish
bilan bog’liq xotira turi. Bu xotira turi aniq vaqt va joy bilan bog’liq voqealarni o’zida
saqlaydi.
Epizodik xotiraning xususiyatlari:
 Shaxsiy voqealar: Epizodik xotira insonning o’z hayotidagi voqealarini eslay
olishiga asoslangan. Bu voqealar aniq vaqt va joyda sodir bo’lganligi bilan esda
qoladi.
 His-tuyg’ular: Epizodik xotira kuchli emosiyalarga bog’liq bo’lib, odam bu
voqealarni qayta tiklaganda o’z hissiyotlarini yana qayta his qilishi mumkin.
 Aniq bog’lanish: Ma’lumotlar muayyan kontekst, vaqt va joy bilan bog’liq.
Masalan, odam "qachon", "qaerda" va "kim bilan" sodir bo’lganligini aniq eslay
oladi.
Epizodik xotiraning misollari:
 O’zingizning tug’ilgan kun tadbirlaringiz.
 Birinchi marta ishga qabul qilingan kuningizni eslash.
 Biror sayohatdagi muhim voqealar.
9

4. Semantik xotira (Semantic Memory)
Semantik xotira — bu faktlar, tushunchalar va umumiy bilimlarni saqlash va ularni kerakli
vaqtda eslab qolish bilan bog’liq xotira turi. U kundalik bilimlarimiz va ilmiy
tushunchalarni o ’ z ichiga oladi .
Semantik xotiraning xususiyatlari:
 Maqsadli bilim : Bu xotira umumiy faktlar va bilimlar haqida bo ’ lib , shaxsiy
tajribaga asoslanmagan holda to ’ planadi .
 Tizimlashtirilgan ma ’ lumot : Ma ’ lumotlar tushunchalar va faktlar shaklida bo ’ lib ,
ular oddiy bilimlar orqali eslab qolingan . Masalan, "suvning kimyoviy formulasi
H O" yoki "parij Fransiya poytaxti" kabi bilimlar semantik xotirada saqlanadi.₂
 Haqiqatga asoslangan: Bu xotira faqat faktlarga asoslanib, hissiy yoki kontekstual
jihatlarni o’z ichiga olmaydi.
Semantik xotiraning misollari:
 Jismoniy yoki biologik qonunlar (masalan, Yerning Quyosh atrofida aylanishi).
 Tarixiy voqealar (masalan, Ikkinchi jahon urushining sanasi).
 Til bilimlari (masalan, so’zlar va ularning ma’nosi).
5. Amaliy xotira (Procedural Memory)
Amaliy xotira — bu avtomatik ravishda bajariladigan jismoniy harakatlar va
ko’nikmalarni eslab qolish bilan bog’liq xotira turi. Bunda kognitiv jarayonlar ko’p
o’ylamasdan bajariladigan odat va qobiliyatlar asosida ishlaydi.
Amaliy xotiraning xususiyatlari:
 Avtomatiklik: Bu turdagi xotira odatda mashg’ulot va takrorlash natijasida
shakllanadi. Biror mahoratni qayta-qayta o’rganish natijasida xotira uni avtomatik
ravishda bajaradi.
 Ko’nikma va harakatlar: Amaliy xotira, asosan, jismoniy harakatlar bilan bog’liq
bo’lib, odam ma’lum bir vazifani qanday bajarishni biladi.
Amaliy xotiraning misollari:
 Velosipedda yurish.
 Mashina boshqarish.
 Klaviaturada yozish.
10

Xotira turli shakllarda namoyon bo’ladi, har bir turi odamning hayotida alohida rol
o’ynaydi. Qisqa muddatli xotira ma’lumotlarni tezda qayta ishlash imkonini beradi, uzoq
muddatli xotira esa yillar davomida saqlanadigan bilimlarni saqlaydi. Epizodik xotira
shaxsiy voqealarni eslash bilan bog’liq bo’lsa, semantik xotira faktlar va tushunchalar
haqida umumiy bilimlarni saqlaydi. Amaliy xotira esa harakatlarni avtomatik ravishda
bajarishni ta’minlaydi. Xotiraning bu turlari birgalikda insonning o’z tajribalari va
bilimlarini eslab qolishida muhim rol o’ynaydi. Qisqa muddatli xotira tez-tez operatsion
xotira deb nomlanadi - bu kun davomida deyarli doimo yuklanadi va u etti ta ob’ektga -
raqamlarga, so’zlarga va shunga o’xshash narsalarga mos kelishi mumkin. O’zini
rivojlanishga ajratadi va aql bilan chambarchas bog’liq: qisqa muddatli xotirani
o’qitadiganlar intellektual jihatdan ancha rivojlangan.
Odamning qisqa muddatli xotirasi . Ko’pincha ravshanlik uchun psixologiyada qisqa
muddatli xotira kompyuterning RAM bilan taqqoslanadi, chunki aslida u taxminan bir xil
vazifani bajaradi: kun davomida yuz beradigan ko’plab kichik jarayonlarda ishtirok etadi
va o’chirilganida u o’chiriladi. Farqi shundaki, kompyuterning RAMini oshirish juda oson,
faqat yangi chip qo’shing, lekin qisqa muddatli xotirani rivojlantirish bilan ba’zan azob
chekish kerak.
Qisqa muddatli xotiraning mavjud hajmidan kelib chiqqan holda, odam bir muncha vaqt
o’tgach, ba’zi ma’lumotlarni esga olishi mumkin. Shu bilan birga, bu xotira hajmi har bir
kishi uchun boshqacha - odatda 5-7 ta ob’ekt boshida saqlanadi, lekin ba’zi hollarda
indikator 4 ga yoki 9gacha ko’tarilishi mumkin. Bunday xotira beqaror va siz do’kondagi
narxlarni taqqoslashingiz yoki telefon raqamini reklama reklamalar. Biroq, qisqa muddatli
xotira bilan bog’liq muammolar hayotdagi shaxsga juda kuchli ta’sir qilishi mumkin.
Qisqa muddatli xotirani qanday tayyorlash bo’yicha savol an’anaviy tarzda bir qator
sonlarni yodlash uchun mashqlar orqali hal etiladi, bu bilan bir qatorda, hozirgi
ko’rsatkichlar qanchalik yaxshi ekanini ko’rish imkonini beruvchi testdir.
Qisqa muddatli xotirani qanday yaxshilash mumkin?
Hech kimga sir emaski, aksariyat odamlar uchun yoshi kam bo’lgan xotira buzilishi.
Biroq, mashg’ulotni boshlash va fikringizni yaxshilash uchun juda kech emas.
11

Qisqa muddatli xotirani tiklashning turli xil usullari mavjud, ammo yaqinda
ommabop deb atalmish chora-tadbirlar. Bu usul juda oddiy: u umumiy tushunishni
yodlash uchun bir necha qismlarga bo’linadi. Misol uchun, 9095168324 odatiy o’n
raqamli telefonni 909 516 83 24 qismiga bo’lishingiz mumkinligini eslash osonroq
bo’ladi. Agar bu raqamlar raqamlardagina emas, balki ularni o’qitishda bo’lsa, bu qator
harflar bilan amalga oshirilishi mumkin. Yodda saqlab qolish uchun alohida segmentning
maqbul uzunligi uchta belgidir.
Uzoq muddatli xotira uzoq vaqt davomida axborotni saqlashni anglatadi. Agar siz bir
necha soat oldin yoki o’n yillar ilgari sodir bo’lmaganda, bundan bir necha daqiqa ilgari
sodir bo’lgan voqeani yodingizda tutsangiz, u uzoq muddatli xotiradir.Ushbu ma’lumot
asosan bizning xabardorligimizdan tashqarida, lekin kerak bo’lganda ishlatilishi uchun ish
xotirasiga chaqirilishi mumkin.
Ushbu ma’lumotlardan ba’zilari boshqa xotiralarni olish uchun ancha qiyin bo’lgan
hollarda esga olinishi mumkin.
Biroq, barcha uzoq muddatli xotiralar teng bo’lmaydi. Katta ahamiyatga ega bo’lgan
ma’lumot yanada kuchliroq esga soladi.
Ko’proq unutilmas kunlardan ko’ra ko’proq to’kinlik va tafsilot bilan to’y kuni yoki
birinchi farzandingiz tug’ilishi kabi muhim voqealarni odatda esda saqlashingiz mumkin.
Ba’zi xotiralar tezkorlik bilan bahslashsa-da, boshqalari zaif va talablarni yoki
eslatmalarni ularni diqqat-e’tiborga olishi uchun talab qilishi mumkin.
Tez-tez uchraydigan xotiralar ham ancha kuchliroq va eslab qolish osonroq bo’ladi.
Ushbu xotiralarni qayta-qayta takrorlash axborotning kodlangan neyron tarmoqlarini
kuchaytiradi, bu axborotni oson eslab qolish imkonini beradi. Boshqa tomondan, esga
olinmaydigan xotiralar ba’zan zaiflashishi yoki hatto yo’qolishi yoki boshqa ma’lumot
bilan almashtirilishi mumkin.
Uzoq muddatli xotiraning muddati va salohiyati
Uyushma va mashq jarayonida qisqa muddatli xotiraning mazmuni uzoq muddatli
xotira bo’lishi mumkin. Uzoq muddatli xotira unutilmas jarayonga ham ta’sir qiladigan
bo’lsa-da, uzoq muddatli xotiralar bir necha kun davomida davom etishi mumkin.
12

Uzoq muddatli xotirada qanchalik ma’lumot uzaytirilishiga ta’sir etishi mumkin bo’lgan
bir qator omillar mavjud. Birinchidan, xotira birinchi navbatda kodlash yo’li muhim rol
o’ynashi mumkin. Agar siz tajribangiz bo’lganida juda xabardor va ogohlantiruvchi
bo’lsangiz, unda xotira juda ham jonli bo’ladi.
Yuqorida eslatib o’tilganidek, siz xotiraga kirganingizdan so’ng, xotiraning kuch va
davomiyligida rol o’ynashingiz mumkin. Ajablanmaslik kerakki, eslashingiz kerak bo’lgan
xotiralar ko’pincha atrofga yopishib qoladi va kuchliroq bo’ladi. Shu sababli siz
o’qiyotganingizda takror-takror ma’lumotni takrorlash imtihonni yaxshiroq eslab qolishga
olib keladi.
Uzoq muddatli xotira turlari
Uzoq muddatli xotira odatda ikkita turga bo’linadi - deklarativ (aniq) xotira va
deklaratsiyasiz (yopiq) xotira .
 Ongli xotiralar , shuningdek, deklarativ xotiralar deb ataladi, ongda mavjud
bo’lgan barcha xotiralarni o’z ichiga oladi. Ochiq xotira, epizodik
xotiraga (ma’lum voqealarga) va semantik xotiraga (dunyodagi bilimlarga)
bo’linadi.
 Yodingizda tutilgan xotiralar , asosan, behush bo’lganlardir. Ushbu xotira
turi protsessual xotirani o’z ichiga oladi , bu tana harakatining xotiralarini va
atrofdagi ob’ektlarni qanday ishlatishni o’z ichiga oladi. Avtomobilni qanday
ishlatish yoki kompyuterdan foydalanish protsessual xotiralar misollari.
Uzoq muddatli xotiralar o’zgarishi
Xotirani axborotga ishlov berish modeli inson xotirasini kompyuterga o’xshatadi.
Ma’lumot qisqa muddatli xotiraga (vaqtinchalik do’konga) kiradi va keyinchalik bu
ma’lumotlarning bir qismi uzoq muddatli xotiraga (nisbatan doimiy do’kon) o’tkaziladi,
bu kabi ma’lumotlar kompyuterning qattiq diskida saqlanadi. Axborot zarur bo’lganda, u
uzoq muddatli saqlash vositalaridan atrof-muhitga oid ko’rsatmalar yordamida
kompyuteringizda saqlangan jildga kirishga o’xshashdir.
So’nggi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, xotiralar statik holatda saqlanib qolinmaydi va
keyinchalik aniqlik bilan aniqlanadi, ammo ma’lumotni qayta ishlash modeliga o’xshash
ko’rinadi.
13

Tadqiqotchilarga ma’lumki, ular xotiralar har doim foydalanilganda o’zgartiriladi.
Neyronlar avval korteks va hipokamplarda xotiralarni kodlashadi. Har safar xotira
chaqirilganda, xuddi shunga o’xshash, ammo o’xshash bo’lmagan, neyronlar to’plami
tomonidan qayta kodlangan bo’ladi. Xotiralarga kirish tez-tez ularni yanada
kuchaytirishga yordam beradi, ammo tadqiqot bu ma’lumotni qanday qayta yozishga ta’sir
qilishi mumkinligini aniqladi. Nozik detallar o’zgarishi mumkin va xotiraning muayyan
tomonlarini kuchaytirishi, zaiflashishi yoki hatto neyronlarning faollashtirilishiga bog’liq
ravishda to’liq yo’qolishi mumkin.
Xotira buzilishlarining nazariy asoslari
Xotira pasayishining sabablari
Eslab qolish qobiliyatining pasayishi ko’proq katta va keksa yoshdagi odamlar uchun
xosdir, bu bosh miya faoliyatining yosh o’tishi bilan sodir bo’ladigan o’zgarishlariga
bog’liq. Biroq, oxirgi paytlarda xotiraning pasayishi yoshlar orasida ham ortib
bormoqda.Umuman, xotira va miya faoliyatini sezilarli darajada yaxshilashning bir qator
usullari mavjud. Ular orasida xotiraning muntazam ravishda shug’ullantirilishi
(autotrening), farmakologik vositalardan foydalanish va taomnomaga ba’zi mahsulotlarni
kiritish o’rin tutadu. Xotirani yaxshilaydigan vositalarni ishlatishdan oldin uning
buzilishiga olib kelgan sabablarni tushunish muhimdir. Xotirani mustahkamlash uchun
universal uslub yo’q. Har bir holatda davolash usullari shifokor — nevropatolog, psixiatr
yoki boshqa mutaxassis tomonidan belgilanadi.
Xotirada jiddiy «bo’shliqlar», shuningdek, amneziya uzoq muddatli jiddiy davolashni
talab qiladi, ko’pincha bemor kasalxonaga yotqizilishi kerak bo’ladi. Kichik buzilishlarda
xotirani uy sharoitida kuchaytirish ham mumkin.
Bugungi kunda jiddiy kasalliklar bilan bog’liq bo’lmagan xotira buzilishining asosiy
sabablari quyidagilardir:
 Surunkali charchoq (surunkali charchoq sindromi);
 Psixoemotsional zo’riqishlar ( stress );
 Zararli odatlar;
 Noto’g’ri ovqatlanish.
X otirani dorilarsiz mustahkamlash
14

Agar muammo surunkali charchoq va stress bilan bog’liq bo’lsa, unda ko’pincha xotirani
yaxshilaydigan dorilarsiz ham uni hal etish mumkin. Bunday hollarda, birinchi navbatda,
dam olish va kun tartibiga rioya qilish muhimdir. Muntazam uyquga to’ymaslik va salbiy
emotsiyalardan qochish kerak. Bo’sh vaqtlarda televizor qarshisida yotmasdan, mantiqiy
masalalarni yechish tavsiya etiladi, ular miya faoliyatini yaxshilaydi.
Xotirani yaxshilash uchun neyrobika ham yaxshi samara beradi. Neyrobika — aql uchun
gimnastikadir. Buning uchun:
 Odatiy harakatlarni chap qo’lda bajarishga harakat qiling (chapaqaylar o’ng qo’lda).
Bu miya yarimsharlari orasidagi aloqani kuchaytiradi.
 Kundalik yumushlarni yopiq ko’z bilan amalga oshirib ko’ring (ovqatlanish, dush
qabul qilish). Miya sezgi a’zolaridan olingan ma’lumotlarni chuqurroq tahlil
qilishga to’g’ri keladi.
 Bir xilda bajaradigan ishlaringizga yangilik kiriting (masalan har kuni qiladigan ish
tartibini o’zgartiring).
 «Aql ozuqasi»ga bee’tibor bo’lmang. Ratsionga mevalar, choy va ko’katlarda ko’p
bo’lgan antioksidantlarni kiriting.
 Stol o’yinlari o’ynang. Turli yo’llarni tanlash va qadamlarni oldindan hisoblab
chiqish miyaga «zanglab» qolmaslikka yordam beradi.
 Neyrobiolog mutaxassislar xotirani yaxshilash uchun yangi til o’rganishni tavsiya
qiladilar.
Edinburg universiteti olimlari 60 yoshdan keyin xotirani aqliy gimnastika emas, aksincha
jismoniy gimnastika yaxshilashishini ta’kidlashgan, chunki aynan jismoniy faollik qarish
jarayonini sekinlashtirishda muhim o’rin tutadi. Buning uchun zo’r berib mashqlar
bajarish kerak emas, kuniga 2-3 kilometr piyoda yurish yetarli bo’ladi, ortiqchasi yurak va
bo’g’imlarga yuk tushirishi mumkin.
Tabiatda faol dam olish maqsadga muvofiq bo’ladi; ochiq havoda sayr qilishlar miyada
qon aylanishini yaxshilaydi, bu esa ko’pincha diqqatsizlik va unutuvchanlikni yengish
imkonini beradi. Xotira chekish va spirtli ichimliklarni suiiste’mol qilish sababli
zaiflashgan bo’lishi mumkin. Yomon odatlardan voz kechish kerak. Nikotin
psixostimulyator hisoblanadi, bu esa ba’zi kishilarga e’tiborni bir joyga to’plashga yordam
15

beradi. Ammo u miya tomirlarining ahamiyatli spazmini keltirib chiqaradi, bu esa esda
saqlash qobiliyatiga salbiy ta’sir qiladi. Etanol ham yurak-qon tomir tizimiga, shu
jumladan miya qon tomirlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Spirtli ichimliklar iste’mol qilish vaqt o’tishi bilan odam xotirasida haqiqiy
«bo’shliqlarga» olib keladi, unda odam mast bo’lganidan boshlab sodir bo’lgan voqealarni
umuman eslay olmaydi.
Ovqatlanishni kuzatib borish juda muhimdir. Miya asosiy funktsiyalarining buzilishi
ko’pincha gipovitaminoz (foliy kislotasi , PP va B guruhi vitaminlari bo’yicha), temir
tanqisligi va ratsionda polito’yinmagan yog’ kislotalari yetishmasligi bilan bog’liq. Fast-
fuddan qochishga harakat qiling: ularda xotirani zaiflashtiradigan va sog’liqqa salbiy ta’sir
ko’rsatadigan moddalar juda ko’p.
Agar «uy sharoitida xotirani kuchaytirish mumkinmi?» degan savol siz uchun ham o’rinli
bo’lsa, taomnomangizga e’tibor bering. Unda albatta olma bo’lishi kerak. Olma temir kabi
muhim makroelement yetishmasligini to’ldirishga yordam beradi. Meva tarkibida miya
hujayralarini erkin radikallarning salbiy ta’siridan himoya qiluvchi moddalar mavjud.
Muntazam ravishda olma iste’mol qilinsa, organizmda xotirani yaxshilaydigan
neyromediatorlar sintezi rag’batlantiriladi.
Polito’yinmagan yog’ kislotalarini o’z ichiga olgan mahsulotlarni ko’proq iste’mol qiling.
Ushbu modda dengiz baliqlarida, urug’lar, yong’oqlar, bug’doy, o’simlik moylari,
shuningdek, bargli sabzavotlarda (ismaloq ayniqsa foydalidir) ko’p miqdorda mavjud.
Miya faoliyatini yaxshilash uchun topinambur (yernok) ildizmevasi juda foydali sanaladi.
Unda ko’p miqdorda B guruhi vitaminlari, murakkab uglevodlar va antioksidant faollikka
ega moddalar mavjud.
Xotirani yaxshilash uchun, albatta, uglevodlar kerak, lekin shirinliklar va oq nonda
bo’lgan «tez» uglevodlar emas, dukkaklilar, yormalar, shirin bo’lmagan mevalar va
kartoshkada ko’p bo’lgan murakkab uglevodlar zarur. Oq non o’rniga javdari non iste’mol
qilish yaxshiroqdir. Suli, guruch va makkajo’xori ham juda foydali.
Bug’doyning qattiq navlaridan tayyorlangan makaron mahsulotlari ham tavsiya etiladi.
Pishirishda ishlatiladigan mashhur ziravorlar orasidan mavrak va rozmarin xotiraga ijobiy
ta’sir qiladi.
16

Shuningdek ichimlik tartibiga rioya qilish kerak, ya’ni tananing suvsizlanishidan
(degidratatsiyas) saqlaning. Bosh miyaning 80 foizdan ko’prog’i suvdan tashkil topgan,
shuning uchun suyuqlik yetishmasligi yodlab olish va e’tiborni jamlash qobiliyatini
sezilarli darajada pasaytiradi. Iste’mol miqdori kuniga 1,5 litrdan boshlab (kattalar uchun).
Mineral suv bo’lsa undan ham yaxshi. Oddiy ko’k va qora choy ham ichimlik sifatida
tavsiya etiladi.
Yod mikroelementi ham muhim sanaladi, uning yetishmasli T3 va T4 gormonlari ishlab
chiqarilishida bevosita ishtirok etadi, o’rtacha yoshdagi kishiga kuniga 150 mkg,
homilador ayollarga esa 200 mkg yod kerak.
Xotirani yaxshilaydigan vitaminlardan, foliy kislotasi (B9) va B guruhidagi boshqa
birikmalar, shuningdek nikotinik kislota (PP) ayniqsa muhimdir. Vitamin komplekslarini
qabul qilishni faqat shifokor bilan oldindan maslahatlashgandan so’ng boshlash tavsiya
etiladi. Ba’zi hollarda xotirani yaxshilaydigan dorilar talab qilinishi mumkin.
Eng samarali va keng tarqalgan preparatlar orasida:
 Glitsin;
 Aminalon;
 Fenibut ;
 Pantogam;
 Pirasetam;
 Fenotropil.
Glitsin sublingval (til ostiga) tabletkalar shaklida ishlab chiqariladi. Preparatning faol
moddalari uyquning me’yorlashishiga, modda almashinuvini yaxshilashga va asabiy
taranglikni pasaytirishga yordam beradi. Aminalon miya faoliyatini rag’batlantiradi,
xotira, e’tibor va bilim olish qobiliyatini yaxshilaydi.
Fenibut sedativ xususiyatlarga ega. U asabiy taranglikni bartaraf etish va asab tizimiga
yaxshi dam olish imkonini beradi.
Sirop va tabletkalar shaklidagi pantogam miya faoliyatini rag’batlantirish uchun
ko’rsatiladi. Preparat epilepsiya va fikrlash funktsiyalari buzilishlarida buyuriladi.
Pirasetam kapsulalarda, shuningdek, in’yektsiya uchun eritmalar shaklida sotiladi.
Preparat miya qon ta’minoti darajasini sezilarli darajada yaxshilaydi, modda almashinuvini
17

rag’batlantiradi va organizmga energiya to’plashga yordam beradi. Fenotropil tabletka
shaklida chiqarliadi. Terapevtik ta’siri Pirasetam bilan bir xil, ammo qo’shimcha ravishda
psixostimulyator ta’siri ham bor.
Bolalarning xotirasini yaxshilash uchun bir qator tavsiyalar mavjud. Ko’pincha
bolalarda xotiraning pasayishi charchash bilan bog’liq bo’ladi. Boshlang’ich maktab
yoshida charchoqqa maktab o’quv dasturini o’zlashtirish qiyinchiligi sabab bo’lishi
mumkin. Bugungi kunda asab tizimini haddan tashqari yuklab yuborish ko’pincha
teledasturlarini tomosha qilish va kompyuter o’yinlari o’ynash bilan ham bog’liq. Bola
charchamasligi va televizor oldida emas, balki toza havoda tengdoshlari bilan o’ynab, dam
olishiga e’tibor bering.
Xotirasida nuqsoni bo’lgan va hatto rivojlanishdan kechikayotgan bolalarga, sirop va
tabletkalar shaklida mavjud Intellan preparati ko’rsatiladi. Miya faoliyatini rag’batlantirish
uchun ushbu vosita 3 yoshdan boshlab belgilanishi mumkin. Pediatriya amaliyotida
Aminalon (tabletka) va Pantogam (sirop shaklida) ham keng qo’llaniladi. Charchoqni
yo’qotish va e’tiborni kuchaytirish uchun Biotredin vositasi buyurilishi mumkin, uning
faol komponentlari piridoksin va L-treonin hisoblanadi. Organizmda bu tarkibiy qismlar
glitsinga aylanadi, u esa miya to’qimalarida modda almashinuvini yaxshilaydi.
Bola xotirasini mustahkamlash uchun uning fikrlash doirasini kengaytirish kerak.
Masalan, bola sher yod olayotganida «olma» so’zi uchrab qolsa, uning fikrida bu jumla
nafaqat yumaloq shakldagi meva bilan, balki bozor rastalaridagi mevalar, filmdagi qip-
qizil olma, sharbat qutisidagi rasm, turli brend logotoplari, umuman olganda boshqa
narsalar bilan bog’lanishi kerak, ana shunday bog’lamlar qanchalik ko’p bo’lsa, esda tutish
qobiliyati shunchalik kuchli bo’ladi. Masalan, telefon raqamdagi sonlarni ma’lum hayotiy
hodisalar bilan bog’lash, har bir sonning bosh harfini ketma-ket qo’yib, hosil bo’lgan
so’zni eslab qolish mumkin (ba’zan kulgili so’zlar hosil bo’ladi, ularni esda tutish
qiyinchilik tug’dirmaydi). Bunday bog’liqliklarni cheksiz amalga oshirsa bo’ladi, bu
xotirani kuchaytirishning eng muhim siri.
Xotira pasaymasligi uchun bir qator tavsiyalarga amal qilish mumkin. Ular asab tizimini
sog’lom holatda saqlashga va xotirani kuchaytirishga yordam beradi. Profilaktik chora-
tadbirlarga quyidagilar kiradi:
18

 Kuniga kamida 2 litr suv ichish (suyuq taomlardan tashqari);
 Taomnomaga e’tibor qaratish;
 Har kuni xotirani mustahkamlash uchun mashqlarni bajarish;
 Har kuni toza havoda sayr qilish;
 Zararli odatlarni (ichish, chekish) bartaraf etish;
 Sutkasiga kamida 8 soat uxlash;
 Dam olish tartibiga rioya qilish;
 Stressli vaziyatlarga tushib qolishdan qochish.
19

Xotira buzilishlarining tashxislanishi va davolash usullari
Xotira va fikrlashdagi o’zgarishlar qarishning tabiiy qismidir. Ammo yoshidan qat’i
nazar, xotiraning sezilarli darajada tanazzulga uchrashi va yangi xotiralarni shakllantirish
qobiliyati yo’qolganda, amneziya nima ekanligini bilish zarur.Xotira shunchaki
ma’lumotlar to’plami emas, balki insonning hissiyotlari va xatti-harakatlariga ta’sir
ko’rsatadigan murakkab funksiya. Xotiralar shaxsiyatni shakllantiradi, shuning
uchun xotira buzilishi holatida (ameziya) nafaqat tashqi dunyo bilan o’zaro aloqada
bo’lish qobiliyati, balki shaxsning aqliy muvozanati ham zarar ko’radi.
Amneziya nima?
20

Amneziya - bu xotiraning qisman yoki to’liq yo’qolishi bilan xotira funksiyasi
buzilishi simptomi. Ko’pgina hollarda odamlar o’zlarining shaxsiyatiga to’g’ri
yo’naltirilgan bo’ladi va harakatlanish mahoratini saqlab qoladi. Asosiy qiyinchilik yangi
narsalarni o’rganish va qayta ishlashda bo’ladi. O’tmishdagi xotiralar buzilishi ham ro’y
beradi, ammo eski va yorqin voqealar yangi ma’lumotlarga qaraganda yaxshiroq saqlanib
qoladi. Amneziya bir necha daqiqa yoki soatdan ko’p bo’lmagan qisqa muddatli kasallik
bo’lishi mumkin, ammo ba’zi kasalliklarda xotira muammolari yillab davom etadi va asta-
sekin yomonlashadi.
Amneziyada, bu qanday xotira ishlashini yaxshiroq tushunish kerak. U ko’plab murakkab
miya jarayonlarini o’z ichiga oladi, ular elektr impulslari shaklida neyronlarga ma’lumot
oqimiga asoslangan. Ushbu ma’lumotni qayta ishlash quyidagi bosqichlarni o’z ichiga
oladi:
- Ro’yxatdan o’tish - yangi ma’lumotlarni qabul qilish va idrok etish
21

- Kodlash va saqlash - materialni qayta ishlash, assotsiatsiyalar, uyushmalar tuzish,
ma’lumot to’plash va saqlash. Bu o’rganish va fikrlash uchun asos yaratadi.
- Ko’paytirish - bu o’tgan tajribani qo’llash. Oddiy shakllardan biri tan olish - obyektni
uning tasviri bilan taqqoslashdir.
Amneziya ushbu bosqichlarning birortasi buzilganda sodir bo’ladi. Diqqat, fikrlash, aql
yoki nutq azob chekayotgani haqida taassurot paydo bo’lishi mumkin, lekin aslida xotira
buzilishi birinchi o’rinda turadi. Ushbu holat asosiy somatik yoki ruhiy patologiyaga
hamroh bo’ladigan alomatdir, shuning uchun tegishli davolanishni amalga oshirish kerak.
Amneziyaning asosiy belgilari:
1. Xotira muammolari: yangi narsalarni o’rganish, o’tmishni eslay olmaslik va h.k.
2. Yo’nalishni buzilishi va chalkashlik.
3. Axborotni qabul qilish va amalga oshirish buzilganligi sababli aloqa va aqliy ishni
bajarishda qiyinchiliklar paydo bo’ladi. Intellekt pasayishi haqida taassurot qoldirishi
mumkin.
4. Konfiguratsiyalar - yolg’on xotiralar.
Ko’pgina bemorlarda qisqa muddatli xotirada muammolar mavjud bo’ladi - ular yangi
ma’lumotlarni eslay olmaydilar. Shu bilan birga, bo’lib o’tgan voqealar haqida
ma’lumotlar xotirada saqlanmaydi, o’tmish voqealari saqlanib qoladi. Biror kishi
bolalikdagi voqealar haqida batafsil aytib berishi yoki sobiq prezidentlarning ismlarini
bilishi mumkin, ammo nonushta paytida nima yeyishganini yoki yarim soat oldin nima
haqida suhbatlashganini eslay olmaydi. Amnestik amneziyasi demensiyadan farq qiladi.
Demensiyada, xotirani yo’qotishdan tashqari, jiddiy kognitiv buzilishlar mavjud bo’ladi.
Amneziya turlari
Amneziya qanday bo’lishiga qarab, uning xususiyatlari farqlanadi. Xotirani yo’qotishning
ko’plab turlari mavjud. Amneziyaning asosiy turlari:
- Retrograd amneziya - uzoq muddatli xotirani buzilishi, og’riqli holat boshlanishidan
oldin sodir bo’lgan voqealar xotiradan yo’qoladi.
- Anterograd amneziya - og’riqli holatdan keyin sodir bo’lgan voqealar xotiradan
yo’qoladi.
- Anteroretrograd amneziya - retrograd va anterograd amneziyaning kombinatsiyasi.
22

- Fiksatsiya amneziyasi - voqealarni eslab qolish qobiliyatini yo’qotish.
- Progressiv amneziya - Xotirani yo’qotish yangi voqealardan boshlanadi, lekin asta-sekin
oldingi voqealarga tarqaladi.
- Dissotsiativ amneziya - Shaxsiy va biografik ma’lumotlar yo’qoladi, ammo umumiy
ma’lumotlar saqlanib qoladi. Bu travma natijasida rivojlanadigan ruhiy amneziya.
Shuningdek bu tanlab olingan amneziya bo’lishi mumkin bo’lib, unda odatda cheklangan
davrdagi voqealar, shikast yetkazadigan holatlar xotiradan o’chiriladi.
- Dissotsiativ fuga - dissotsiativ amneziyaning jiddiy umumlashtirilgan varianti, unda o’z
shaxsiyati g’oyasi bir necha kun yoki soat davomida butunlay yo’qoladi, hatto o’zini
boshqa odam sifatida tasavvur qilish ham mumkin. To’satdan, maqsadga muvofiq ravishda
qochish va sayohatlar amalga oshiriladi.
- Korsakov sindromi (amnestik sindrom) - dizorientatsiya (kosmosda va vaqtda) va
psevdo-reminisentsiyalar bilan biriktirilgan bosh miya amneziyasi - xotiralarning o’z
vaqtida harakatlanishi. Retrograd, anterograd amneziya qo’shilishi mumkin.
Amneziya darajasi og’irligi va kattaligi jihatidan juda katta farq qiladi. Ba’zi hollarda,
odam tashqaridan butunlay sog’lom bo’lib tuyulishi mumkin, lekin ba’zida u o’z-o’ziga
xizmat qilish qobiliyatini butunlay yo’qotadi. Hatto yengil amneziya ham kundalik
faoliyatga va hayot sifatiga ta’sir qiladi. Asosiy xavf shundaki, bu holat orqaga
chekinishini yoki yomonlashishini oldindan aytib bo’lmaydi. Shuning uchun tekshirish va
kuzatish uchun o’z vaqtida mutaxassisga murojaat qilish muhimdir: to’g’ri yondashuv
bilan yo’qolgan funksiyani to’liq yoki qisman tiklash mumkin.
Amneziya sabablari
23

Miyaga ta’sir qiladigan har qanday kasallik yoki shikastlanish xotiraga ta’sir qilishi
mumkin. Masalan, limbik tizim xotira uchun javobgardir va uning tuzilmalarining
shikastlanishi (gipokampus, talamus) buzilishlarga olib keladi.
Amneziya sabablarini organik va psixogenga ajratish mumkin. Organik moddalar miya
tuzilmalariga bevosita zarar yetkazuvchi ta’sir bilan bog’liq bo’lib, psixogenlar
psixikaning himoya mexanizmlarining natijasidir.
- Qon tomirlari, miyaga qon quyilishi.
- Miyaning yuqumli va yallig’lanish kasalliklari.
- Masalan, nafas olish tizimining patologiyasi yoki uglerod oksididan zaharlanish
natijasida miyani kislorod bilan ta’minlashning yetishmasligi.
- Spirtli ichimliklarni suiiste’mol qilish: tiamin (B1 vitamini) yetishmasligiga olib keladi.
- Xotirani boshqaradigan miya sohasidagi o’smalar.
- Degenerativ miya kasalliklari: Altsgeymer kasalligi va demensiyaning boshqa shakllari.
- Benzodiazepinlar va barbituratlar kabi ba’zi dorilarni qabul qilish.
24

- Epilepsiya.
- Shikast, miya shikastlanishi va miya jarrohligi.
Shizofreniya va boshqa ruhiy kasalliklar.
- Psixotravmatik vaziyat: tabiiy ofat, zo’ravonlik, jangovar harakatlar, terroristik harakat.
Xotira odatda faqat shikastlanadigan voqea davrida yo’qoladi. Bunday qisman amneziya
uchun sabablar kuchli hissiy shokka olib keladigan har qanday narsa bo’lishi mumkin.
- Gipnozdan keyingi holat.
Patologiyaning sababini to’g’ri aniqlash juda muhimdir, chunki tashxis qo’yish va
davolash bunga bog’liq bo’ladi. Neoplazma yoki epilepsiya bilan og’rigan bemorni
boshqarish taktikasi shikastlangan vaziyat oqibatlarini davolashdan farq qiladi. Shuning
uchun tekshiruv o’tkazadigan shifokor klinik holatni diqqat bilan o’rganib chiqishi va
bemorga yetarli vaqt ajratishi kerak. Diagnostika anamnezni o’rganish, psixiatrik
konsultatsiya, qarindoshlar bilan suhbat, reflekslar va sezgir funksiyalarni aniqlash bilan
nevrologik tekshiruv, kognitiv testlar, shuningdek elektroensefalogramma, KT, MRT kabi
instrumental usullarni o’z ichiga oladi. Tegishli mutaxassislarning maslahati ham talab
qilinishi mumkin.
Amneziya uchun davolash o’ziga xos emas va sababiga bog’liq. Terapiya xotira
muammolarini qoplashga yordam beradigan strategiyalarga qaratilgan. Quyidagi
yondashuvlardan foydalaniladi:
1. Birlamchi patologiyani davolash: o’smani olib tashlash, infeksiyani yo’q qilish va hk.
2. Qulay muhitni yaratish, ish va dam olish rejimini normallashtirish. Shundan so’ng,
yaxshilanishning dastlabki belgilari ko’rinadi. Miyada degenerativ jarayonlarga ega
bemorlar uchun bu yaxshiroq moslashishga va o’z-o’ziga xizmat qilish qobiliyatini
oshirishga yordam beradi.
3. Dori terapiyasi. Nootropik dorilar, nikotin kislota hosilalari, B vitaminlari,
antipsikotiklar, vazoaktiv preparatlar va boshqa preparatlar buyurilishi mumkin.
4. Psixoterapiya: psixogen amneziyani davolashda muhim ahamiyatga ega. Amneziya
epizodlari bilan bog’liq muammolarni tushunishga va ularni hal qilishga imkon beradi.
25

Qarindoshlar bilan ish olib boriladi, gipnoz terapiyasidan foydalanish mumkin.
Amneziyani oldini olish
7. Amneziya rivojlanishi uchun har bir kishi xavf omillariga duch kelishi
mumkin. Shuning uchun, og’riqli holat ehtimolini kamaytiradigan oddiy
profilaktika choralari haqida unutmang:
- Spirtli ichimliklarni ortiqcha iste’mol qilishdan saqlanish.
- Mototsikl va velosiped haydash paytida xavfsizlik kamarini bog’lash va
dubulg’a kiyish.
- Ruhiy va yuqumli kasalliklarni o’z vaqtida davolash.
- Agar yurak-qon tomir, asab yoki nafas olish tizimining o’tkir buzilishi
alomatlari paydo bo’lsa, darhol tibbiy yordamga murojaat qiling. - - Ushbu
alomatlar orasida o’tkir bosh og’rig’i, qon bosimining ko’tarilishi,
uyquchanlik, qisman falaj va boshqalar mavjud.
- Stress li vaziyatlarda psixoterapevtga murojaat qilish.
- Yaxshi odatlarni odat qilish: muntazam tibbiy ko’rik, o’rtacha jismoniy
faollik, muvozanatli ovqatlanish.
Amneziyada faqat malakali mutaxassis sizga nima qilish kerakligini aytib
beradi - klinik holatlarning xilma-xilligi sababli har bir holatga individual
yondashish talab etiladi. Agar siz xotirada bo’shliqlarni yoki xotiraning
buzilishini sezsangiz, muammoni e’tiborsiz qoldirmang: tezroq yordam
ko’rsatilsa, uning davolash ehtimoli ko’proq bo’ladi. Ammo bu funksiyani
tiklash mumkin bo’lmasa ham, zamonaviy tibbiyot bemorlarga kasallik
rivojlanishini to’xtatishda, yangi holatga moslashishda va ijtimoiy hayotga
qaytishda muvaffaqiyatli yordam beradi.
Xotira buzilishlari insonning kundalik faoliyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan murakkab
klinik holatdir. Bu buzilishlar turli sabablarga ko’ra yuzaga kelishi mumkin va har bir
bemor uchun individual tarzda tashxislanishi va davolanishi lozim. Quyida xotira
buzilishlarining tashxislanishi va davolash usullari batafsil ko’rib chiqiladi.
1. Xotira buzilishlarini tashxislash usullari
26

Xotira buzilishlarini to’g’ri tashxislash uchun kompleks yondashuv talab etiladi, chunki bu
holat miya faoliyatining turli jihatlariga ta’sir qilishi mumkin. Tashxislash jarayoni asosan
quyidagi bosqichlardan iborat:
a) Anamnez yig’ish (Tibbiy tarix)
Tashxis jarayonida bemorning tibbiy tarixi va xotira buzilishlari haqida ma’lumot yig’ish
muhim hisoblanadi:
 Xotira muammolari qachon paydo bo’lgan? Bu buz
 Oilaviy anamnez : Oila a’zolarida shunga o’xshash kasalliklar mavjudmi, ayniqsa
demensiya yoki Altsgeymer kabi genetik kasalliklar.
 Travma yoki kasallik tarixi : Oldin miya jar
 Dori-darmonlar va toksik moddalar : Ba’zi dorilar yoki moddalar (alkogol,
narkotiklar) xotira faoliyatiga zarar yetkazishi mumkin.
b) Fizik va nevrologik tekshiruv
Shifokor bemorni fizik va nevrologik ko’rikdan o’tkazadi. Miya va asab tizimiga bog’liq
har qanday belgi tashxis qo’yishda muhim ahamiyatga ega. Bu, ayniqsa, xotira buzilishlari
bilan bog’liq boshqa nevrologik simptomlarni aniqlash uchun zarur.
c) Psixologik va kognitiv testlar
Xotira va kognitiv qobiliyatlarni baholash uchun bir qator standart testlar qo’llaniladi:
 Mini-Mental State Examination (MMSE) : Qisqa xotira, e’tibor va fazoviy
orientatsiyani baholash testi. Demensiya yoki boshqa kognitiv buzilishlarni aniqlash
uchun ishlatiladi.
 Montreal Cognitive Assessment (MoCA) : Xotira va ijro funktsiyalarini baholash
uchun kengroq test bo’lib, demensiyani erta aniqlashga yordam beradi.
 Wechsler Memory Scale (WMS) : Bu test uzoq muddatli va qisqa muddat
d) Laborator va instrumental tekshiruvlar
Laborator va instrumental tekshiruvlar orqali xotira buzilishlariga olib keluvchi asosiy
sabablar aniqlanadi:
 Qon tahlillari : Qon orqali B12 vitamini yoki tiroid gormonlari kabi moddalar
yetishmovchiligini aniqlash mumkin. Bu modd
27

 kompyuter tomografiyasi (KT) va **kompyuter tomograf Magnit-rezonans
tomografiya (MRT) : M
 Pozitron-emission tomografiya (PET) : Miya faoliyatinin
2. Xotira buzilishlarini davolash usullari
Xotira buzilishlarini davolash usuli ularning sababiga bog’liq holda farq qiladi. Quyidagi
usullar keng qo’llaniladi:
a) Farmakologik davolash
Xotira buzilishlarining sababiga qarab turli dorilar buyuriladi:
 Altsgeymer va demensiya uchun xolinesteraza ingibitorlari (donepezil, rivastigmin,
galantamin
 Depressiya bilan bog’liq xotira buzilishlari : Depressiya ko’pincha xotira bilan
bog’liq muammolarni keltirib chiqarishi mumkin, shuning uchun antidepressantlar
va tinchlantiruvchi dorilar (anksiolitiklar) qo’llaniladi.
 Vitamin yetishmovchiligi : B12 vitamini yoki folat yetishmovchiligi xotira
buzilishlariga sabab bo’lsa, bu moddalar bilan o’rnini to’ldirish kerak.
 Epilepsiya yoki boshqa nevrologik kasalliklar uchun dori vositalari : Epilepsiya
xotira buzilishlarini keltirib chiqarishi mumkin, bu holatda antiepileptik dorilar
tavsiya etiladi.
b) Psixoterapiya va kognitiv-behavorial terapiya (KBT)
Xotira buzilishlariga olib keluvchi ruhiy va kognitiv buzilishlarni davolashda
psixoterapiya va KBT samarali hisoblanadi:
 Kognitiv qayta tiklash : Xotira va kognitiv qobiliyatlarni kuchaytirish uchun maxsus
mashqlar va treninglar qo’llaniladi. Bu usul, ayniqsa, insultdan keyin miya
faoliyatini tiklashda samaralidir.
 Psixologik yordam va qo’llab-quvvatlash guruhlari : Xotira buzilishlari bilan
og’rigan bemorlar uchun psixologik yordam ularning hissiy holatini yaxshilashda
yordam beradi.
c) Hayot tarzini o’zgartirish
Xotira buzilishlarini yengillashtirish uchun sog’lom hayot tarzini yo’lga qo’yish katta
ahamiyatga ega:
28

 Sog’lom ovqatlanish : Omega-3 yog’ kislotalari, antioksidantlar va B vitaminlariga
boy parhez miya faoliyatini qo’llab-quvvatlashga yordam beradi.
 Jismoniy mashqlar : Muntazam jismoniy faollik qon aylanishini yaxshilaydi va
miyaning sog’lom ishlashini ta’minlaydi.
 Uyqu gigiyenasi : Sifatli uyqu miya faoliyatini tiklash uchun zarur. Uyquning
yetishmasligi yoki buzilishi xotira bilan bog’liq muammolarni kuchaytirishi
mumkin.
 Miya mashqlari : Krossvordlar, matematika mashqlari, kitob o’qish va boshqa aqliy
faoliyatlar miya faoliyatini rag’batlantiradi.
d) Reabilitatsiya
Xotira buzilishlari bilan og’rigan bemorlar uchun reabilitatsiya jarayoni quyidagi
mutaxassislarning ishtirokida amalga oshiriladi:
 Nevrologik reabilitatsiya : Nevrologlar, fizioterapevtlar va logopedlar bilan
hamkorlikda kognitiv qobiliyatlarni tiklash uchun maxsus reabilitatsiya dasturlari
qo’llaniladi.
 Logoped va ish bilan davolash : Bu mutaxassislar bemorlarga xotira bilan bog’liq
muammolarni yengib o’tishda yordam beradi.
e) Parvarish va yordam vositalari
Xotira buzilishlari bilan yashovchi bemorlar uchun texnologik yordamchi vositalar
(eslatmalar, smartfon ilovalari) ularning kundalik hayotini yengillashtirishi mumkin.
3. Profilaktika
Xotira buzilishlarining oldini olish yoki rivojlanishini kechiktirish uchun quyidagilar
tavsiya etiladi:
 Sog’lom ovqatlanish va muntazam jismoniy mashqlar qilish.
 Doimiy ravishda aqliy va ijtimoiy faoliyat bilan shug’ullanish.
 Uyqu gigiyenasiga rioya qilish va stressni boshqarish.
 Vitamin va ozuqa moddalarini yetarli miqdorda qabul qilish.
 Xotira buzilishlari insonning kognitiv qobiliyatlariga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan
murakkab holat bo’lib, u turli sabablar bilan yuzaga kelishi mumkin. Ushbu holatni
muvaffaqiyatli tashxislash va davolash uchun individual yondashuv talab qilinadi,
29

chunki har bir bemorning holati o’ziga xosdir. Xotira buzilishlari bir qancha omillar,
jumladan, miya kasalliklari (masalan, demensiya, Altsgeymer kasalligi), travma,
ruhiy kasalliklar, vitaminlar yetishmovchiligi yoki gormonal o’zgarishlar natijasida
yuzaga kelishi mumkin.
 Tashxislash jarayonida bemorning anamnezi, fizik va nevrologik tekshiruvlar,
kognitiv testlar va laborator tekshiruvlar birgalikda qo’llaniladi. Xotira
buzilishlarining turini va sababini aniqlash uchun maxsus instrumental tekshiruvlar,
masalan, MRT, KT yoki PET skanerlari orqali miya tuzilmalari va faoliyati
baholanadi. Buning natijasida, kasallikni erta aniqlash va to’g’ri tashxis qo’yish
imkoniyati oshadi.
 Davolash jarayoni asosan xotira buzilishlariga sabab bo’lgan omillarga bog’liq
bo’lib, har bir bemor uchun maxsus dastur tanlanadi. Farmakologik davolash
usullari demensiya va Altsgeymer kasalligini davolash uchun mo’ljallangan dorilar
bilan, vitamin yetishmovchiligi yoki gormonal disbalans bo’lsa, zarur ozuqa
moddalarini to’ldirish bilan amalga oshiriladi. Ruhiy muammolar yoki stress tufayli
yuzaga kelgan xotira buzilishlarini kognitiv-behavorial terapiya (KBT) va
psixoterapiya yordamida hal qilish mumkin.
 Sog’lom hayot tarzi, jumladan, to’g’ri ovqatlanish, muntazam jismoniy mashqlar,
aqliy faoliyat bilan shug’ullanish, stressni boshqarish va sifatli uyqu xotira
faoliyatini yaxshilashda muhim rol o’ynaydi. Profilaktik chora-tadbirlar orqali
xotira buzilishlarini oldini
 Xotira buzilishlari bilan og ’ rigan bemorlarga yordam berish va ularni parvarish
qilish jarayonida reabilitatsiya muhim ahamiyatga ega . Nevrologik va kognitiv
reabilitatsiya orqali xotira funksiyalarini tiklashga harakat qilinadi . Bemorlar uchun
yordamchi vositalar va texnologik qurilmalar (masalan, eslatmalar va ilovalar)
kundalik hayotni osonlashtirishda katta yordam beradi.
 Shuningdek, erta tashxis va to’g’ri davolash yondashuvlari xotira buzilishlarining
rivojlanishini sekinlashtirish, hatto ayrim holatlarda tiklanishiga yordam berishi
mumkin. Kasallikning sababiga qarab to’g’ri muolajalar tayinlansa, bemorning
hayot sifati yaxshilanadi va xotira qobiliyatlari tiklanishi mumkin. Shu bilan birga,
30

xotira buzilishlariga duch kelgan shaxslar va ularning oilalari psixologik yordam va
qo’llab-quvvatlash guruhlaridan foyda ko’rishi mumkin, bu esa bemorlarning
ijtimoiy hayotga qaytishiga yordam beradi.
 Xulosa qilib aytganda, xotira buzilishlarini erta aniqlash, individual davolash
dasturlarini tanlash va turmush tarziga o’zgartirish kiritish orqali bemorlarning
hayot sifati sezilarli darajada yaxshilanishi mumkin.

Tahlil va amaliy qism
o Xotira buzilishlari bilan bog’liq amaliy misollar
o Turli yoshdagi odamlarda xotira buzilishlari va ularning davolash usullari
o Klinik kuzatuvlar asosida olib borilgan tahlillar va ularning
Xotira buzilishlari bilan bog’liq amaliy misollar real hayotda turli shakllarda
namoyon bo’lishi mumkin. Ushbu misollar xotira buzilishlarining sabablarini va ularga
qarshi qanday davolash usullari qo’llanilishini tushunishga yordam beradi. Quyida xotira
buzilishlarining amaliy misollari bilan tanishishingiz mumkin.
Altsgeymer kasalligi bilan bog’liq xotira buzilishlari
65 yoshli ayol, Maryam opa, oxirgi bir yilda kundalik hayotidagi qiyinchiliklar
haqida shikoyat qiladi. U bir necha marotaba uyidan chiqib, uy manzilini unutib, yo’lda
adashib qolgan. Bundan tashqari, oilaviy uchrashuvlarda u yaqin oila a’zolarining
ismlarini eslay olmaydi va yangi axborotni qabul qilishda qiyinchilikka duch keladi.
Maryam opaning kundalik vazifalarni bajarishida muammolar sezilgan, masalan, ovqat
tayyorlashda retseptlarni eslab qololmaydi yoki idishlarining joylashgan o’rnini unutadi.
Tashxis:
Maryam opaning tibbiy tarixi va xotira muammolarining rivojlanishi Altsgeymer
kasalligiga xos belgilarga mos keladi. MRT orqali uning miyasida gippokampusda
atrofiyalik aniqlangan. Shuningdek, MMSE va MoCA kognitiv testlari uning kognitiv
qobiliyatlarining pasayishini tasdiqlaydi.
Davolash:
Maryam opaga xolinesteraza ingibitorlari, masalan, donepezil tavsiya qilindi. Bu dorilar
kasallikning rivojlanishini sekinlashtiradi va kognitiv funksiyalarni bir muncha vaqt
31

yaxshilaydi. Shuningdek, unga maxsus tayyorlangan kognitiv qayta tiklash mashqlari va
uyqu gigiyenasiga rioya qilish tavsiya etildi.
Travma tufayli yuzaga kelgan xotira buzilishlari
25 yoshli Yusuf avtomobil halokatiga uchrab, boshidan jiddiy jarohat olgan.
Shundan so’ng, u bir necha hafta davomida o’zining qisqa muddatli xotira bilan bog’liq
qiyinchiliklarni boshdan kechirdi. Yusuf hali-hanuz yangi ma’lumotlarni eslab qolish va
kundalik hayotda rejalashtirilgan ishlarini amalga oshirishda qiyinchiliklarga duch
kelmoqda. U bugungi kundan oldingi bir necha voqealarni eslab qolishi mumkin, ammo
yaqinda sodir bo’lgan voqealarni tezda unutadi.
Tashxis:
Yusufning jarohatdan so’ng xotira bilan bog’liq muammolari travmatik miya jarohati
tufayli yuzaga kelgan qisqa muddatli amneziya sifatida tashxis qilindi. MRT natijalari
uning frontal lobida kichik shikastlanishni ko’rsatdi, bu esa yangi ma’lumotlarni kodlash
va eslab qolishga qiyinchilik tug’diradi.
Davolash:
Yusufga nevrologik reabilitatsiya dasturi tavsiya qilindi. Bunga kognitiv qayta tiklash
mashqlari, xotirani mustahkamlash bo’yicha turli treninglar, hamda jismoniy mashqlar
kiradi. Bosh miya faoliyatini tiklash uchun unga vaqt va parvarish kerak. Shuningdek,
Yusuf elektron eslatmalar va kun tartibini tuzish uchun yordamchi texnologik vositalardan
foydalanishni o’rgandi.
3. Depressiya tufayli yuzaga kelgan xotira buzilishlari
Misol:
40 yoshli Dilafro’z yaqinda ishini yo’qotib, kuchli stress va ruhiy tushkunlikka tushgan.
O’zini doimiy charchagan, motivatsiyasiz his qilgan va xotira qobiliyatida o’zgarishlarni
sezgan. U ishga qayta kirishga harakat qilganda, oddiy vazifalarni bajarishda, eski
ma’lumotlarni eslab qolishda qiyinchiliklarga duch keldi. O’z shaxsiy hayoti bilan bog’liq
kundalik voqealarni unutadi, doimiy e’tibor yetishmovchiligidan aziyat chekadi.
32

Tashxis:
Shifokor tomonidan Dilafro’zda depressiya tashx
Dilafro’z antidepressant dorilar (SSRI) va kognitiv-behavorial terapiya (KBT) orqali
davolanmoqda. Bunga qo’shimcha ravishda, u stressni kamaytirish uchun meditatsiya va
nafas olish mashqlarini bajarmoqda. Davolash natijasida uning ruhiy holati
yaxshilanmoqda va asta-sekin xotira qobiliyatlari tiklanmoqda.
4. Vitamin yetishmovchiligi tufayli yuzaga kelgan xotira buzilishlari
Misol:
55 yoshli Shohista opa so’nggi yillarda qisqa muddatli xotira bilan bog’liq muammolarga
duch keldi. U o’zining kundalik rejalari yoki kechagi kun bilan bog’liq voqealarni eslay
olmayapti. Shifokorga murojaat qilganda, unda kamqonlik va xotira muammolari
aniqlandi. Uning qon tahlillari B12 vitamini darajasining pastligini ko’rsatdi.
Tashxis:
Shohista opaning xotira buzilishlari B12 vitamini yetishmovchiligi tufayli yuzaga kelgan.
Bu vitamin asab tizimining sog’lom faoliyatini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi va uning
yetishmovchiligi nevrologik simptom
Davolash:
Shohista opaga B12 vitamini in’eksiyalari buyurildi va uning xotira qobiliyatlari bir necha
oy ichida yaxshilana boshladi. Shuningdek, unga to’g’ri parhez tavsiya etildi va shifokor
nazorati ostida vitamin darajasi kuzatib borildi.
5. Yoshlarda stress va uyqu yetishmovchiligi tufayli yuzaga kelgan xotira buzilishlari
Misol:
20 yoshli talabalar, Azamat va Gulchehra, universitetda qiyin imtihonlar davrida xotira
bilan bog’liq muammolarga duch keldi. Ular doimiy ravishda charchagan, uyqusiz va
o’qish bilan bog’liq stress ostida edi. Bir hafta davomida ular ko’p ma’lumotlarni
yodlashga harakat qilishdi, ammo yodlagan ma’lumotlarini test paytida tezda unutib
qo’yishdi.
33

Tashxis:
Azamat va Gulchehrada stress va uyqu yetishmovchiligi tufayli xotira buzilishi va
e’tiborning pasayishi kuzatildi. Ularning organizmi uyqu yetishmasligi va doimiy stress
tufayli ma’lumotlarni eslab qolishda qiynalayotgan edi.
Davolash:
Ushbu holatda uyqu gigiyenasini yaxshilash, stressni boshqarish texnikalari (masalan,
nafas olish mashqlari va vaqtni samarali boshqarish) tavsiya qilindi. Sifatli uyqu va stress
darajasini pasaytirish orqali ularning xotira qobiliyatlari tezda tiklandi.Yuqoridagi amaliy
misollar xotira buzilishlari turli omillar ta’sirida yuzaga kelishi mumkinligini va ular
uchun mos davolash usullari mavjudligini ko’rsatadi. Xotira buzilishlarini erta aniqlash va
to’g’ri davolash muolajalari kasallik rivojlanishini sekinlashtirish va bemorning hayot
sifatini yaxshilashga yordam beradi.
Xotira buzilishlari turli yoshdagi odamlarda turli sabablarga ko’ra yuzaga keladi va har bir
yosh guruhiga xos davolash yondashuvlari talab qilinadi. Yoshga qarab xotira
buzilishlarining sabablari, belgilar va davolash usullari ham farq qilishi mumkin. Quyida
turli yoshdagi odamlarda xotira buzilishlari qanday namoyon bo’lishi va ularni davolash
usullari haqida ma’lumot berilgan.
1. Bolalar va o’smirlarda xotira buzilishlari
Sabablari:
 Travma : Bolalarda bosh miya jarohatlari yoki travmalar qisqa muddatli yoki uzoq
muddatli xotira buzilishlarini keltirib chiqarishi mumkin.
 O’qish qiyinchiliklari : Disleksiya yoki diqqat yetishmovchiligi va giperfaollik
sindromi (ADHD) kabi o’quv qobiliyatlari bilan bog’liq muammolar xotira
qobiliyatiga ham ta’sir qilishi mumkin.
 Stress va ruhiy buzilishlar : Oilaviy muammolar, maktabdagi stress yoki ruhiy
tushkunlik bolalar va o’smirlarda xotira buzilishlarini keltirib chiqarishi mumkin.
 Epilepsiya va boshqa nevrologik kasalliklar : Ba’zi nevrologik kasalliklar xotirani
buzadi.
 Vitaminlar yetishmovchiligi : B12 vitamini yoki boshqa zarur ozuqa moddalari
yetishmovchiligi miya faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
34

Belgilari:
 O’quvda muvaffaqiyatsizlik, yangi materialni yodlashda qiyinchiliklar.
 Kundalik hayotda oddiy ma’lumotlarni unutish (masalan, dars topshirig’ini
eslamaslik).
 Diqqat yetishmovchiligi va chalg’ish.
Davolash usullari:
 Travma holatida : Nevrolog bilan maslahatlashish va zarurat bo’lganda reabilitatsiya
muolajalari. Bunga fizioterapiya, kognitiv qayta tiklash mashqlari kiradi.
 Diqqat va o’rganish buzilishlarida : Psixoterapiya, maxsus ta’lim metodlari, o’quv
qobiliyatlarini yaxshilash uchun o’quv dasturlari.
 Ruhiy tushkunlik va stress bilan bog’liq buzilishlar : Psixologik yordam va stressni
boshqarish texnikalari (meditatsiya, nafas olish mashqlari).
 Vitamin yetishmovchiligi : Zarur bo’lganda vitamin qo’shimchalari.
2. Yoshlar (20-40 yosh)da xotira buzilishlari
Sabablari:
 Stress va uyqusizlik : Universitetda o’qish, ish yoki shaxsiy muammolar tufayli
surunkali stress va uyqu yetishmovchiligi yoshlar orasida keng tarqalgan.
 Travma va miya jarohatlari : Yoshlar avtohalokatlar yoki sport bilan shug’ullanish
paytida miya jarohatlari olishlari mumkin.
 Depressiya va anksiyete : Yoshlar ko’pincha ruhiy tushkunlik yoki bezovtalikdan
aziyat chekishadi, bu esa xotira va diqqatga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
 Zararli moddalar iste’moli : Alkogol, narkotiklar yoki boshqa zararli moddalar xotira
faoliyatini buzishi mumkin.
 Nevrologik kasalliklar : Epilepsiya, migran va boshqa nevrologik kasalliklar xotira
buzilishiga olib kelishi mumkin.
Belgilari:
 Yangi ma’lumotlarni yodlashdagi qiyinchiliklar.
 Kundalik hayotdagi oddiy ishlarni unutish (masalan, kalit yoki telefonni qayerga
qo’yganini eslay olmaslik).
 E’tiborning pasayishi va ish samaradorligining kamayishi.
35

Davolash usullari:
 Stress va uyqu yetishmovchiligi : Sog’lom uyqu gigiyenasi, stressni boshqarish
mashqlari, vaqtni boshqarish usullari. Shuningdek, uyquni yaxshilash va xotirani
mustahkamlash uchun meditatsiya va nafas olish texnikalari tavsiya qilinadi.
 Travmatik jarohatlar : Bunday hollarda miya jarohatlari uchun reabilitatsiya
dasturlari, jumladan, kognitiv qayta tiklash mashqlari o’tkaziladi.
 Depressiya va anksiyete : Psixoterapiya (kognitiv-behavorial terapiya),
antidepressantlar va anksiolitiklar shifokor tomonidan tavsiya qilinishi mumkin.
 Zararli moddalar bilan bog’liq buzilishlar : Alkogol va narkotik moddalardan
qochish, zarurat bo’lganda detoks va psixologik yordam.
 Epilepsiya va boshqa nevrologik kasalliklar : Antiepileptik dorilar va nevrologik
nazorat talab etiladi.
3. Katta yoshdagilar (40-60 yosh)da xotira buzilishlari
Sabablari:
 Stress va ruhiy charchoq : Ishdagi yuklama , oilaviy mas ’ uliyatlar va stress bu
yoshdagi odamlar orasida keng tarqalgan .
 Gormonal o ’ zgarishlar : Ayniqsa ayollarda menopauza davrida gormonal
o ’ zgarishlar xotira va kognitiv funksiyalarga ta ’ sir qilishi mumkin .
 Vitamin yetishmovchiligi : B 12 vitamini va boshqa ozuqalar yetishmovchiligi bu
yoshda xotira buzilishlarini kuchaytirishi mumkin .
 Tizimli kasalliklar : Qon bosimi , diabet va yurak - qon tomir tizimi kasalliklari miya
faoliyatini susaytirishi mumkin .
 Depressiya : Ruhiy tushkunlik bu yoshdagi odamlarda xotira buzilishlarining keng
tarqalgan sabablaridan biri hisoblanadi .
Belgilari:
 Ishda samaradorlikning pasayishi, yangi axborotni qabul qilishda qiyinchiliklar.
 Kunning voqealarini unutish, kundalik hayotda e’tiborsizlik.
 Umumiy ruhiy charchoq va motivatsiyaning yo’qolishi.
36

Davolash usullari:
 Stress va charchoq bilan bog’liq xotira buzilishlari : Stressni kamaytirish uchun dam
olish, jismoniy mashqlar, meditatsiya va yaxshi uyqu rejimi tavsiya etiladi.
 Gormonal o’zgarishlar : Gormon terapiyasi va kognitiv funksiyalarni yaxshilovchi
dorilar menopauza davrida yordam berishi mumkin.
 Vitamin yetishmovchiligi : B12 vitamini va boshqa ozuqalarni qabul qilish.
 Depressiya : Antidepressantlar va psixoterapiya yordamida davolash.
 Tizimli kasalliklar nazorati : Diabet yoki yuqori qon bosimi kabi holatlarni nazorat
qilish orqali xotira buzilishlarining oldini olish.
4. Keksalarda (60 yosh va undan yuqori) xotira buzilishlari
Sabablari:
 Altsgeymer kasalligi va demensiya : Keksalarda xotira buzilishlarining eng keng
tarqalgan sababi demensiyaning turli shakllaridir, shu jumladan, Altsgeymer
kasalligi.
 Miya qon tomirlarining buzilishi : Keksalarda qon aylanishi bilan bog’liq
muammolar (insult) xotira va kognitiv qobiliyatlarni pasaytirishi mumkin.
 Vitamin va ozuqa moddalarining yetishmovchiligi : Keksalarda oziqlanish bilan
bog’liq muammolar ko’proq uchraydi, bu esa xotiraga ta’sir qiladi.
 Dorilarning ta’siri : Keksa odamlar bir nechta dorilarni bir vaqtning o’zida iste’mol
qilishadi, bu esa xotira faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Belgilari:
 Uzoq muddatli va qisqa muddatli xotira qobiliyatining pasayishi.
 Kundalik hayotda e’tiborsizlik, oddiy vazifalarni bajarishda qiyinchiliklar.
 Shaxsiy va oilaviy voqealarni unutish.
 Yo’nalishni unutib yo’qolish, rejalashtirish va fikrlash qobiliyatining pasayishi.
Davolash usullari:
 Altsgeymer va demensiya : Xolinesteraza ingibitorlari (donepez
 Miya qon tomirlarining buzilishi : Qon bosimini nazorat qilish, qon aylanishini
yaxshilash uchun dorilar va
 Vitamin qo’shimchalari :
37

 Parvarish va yordamchi vositalar : Xotira buzilishlarining oldini olish yoki
kechiktirish uchun ijtimoiy va kognitiv faollikni rag’batlantiruvchi texnologik
vositalar va yordamchi qurilmalardan foydalanish tavsiya etiladi. Turli yoshdagi
odamlarda xotira buzilishlarining sabablari va davolash usullari farqlanadi . Xotira
buzilishlarini erta aniqlash va mos davolash choralari bemorning hayot sifatini
sezilarli darajada yaxshilaydi. Har bir yosh guruhida sog’lom turmush tarziga rioya
qilish, stressni kamaytirish va kognitiv mashqlar bilan shug’ullanish xotira
funksiyalarini qo’llab-quvvatlaydi.
Klinik kuzatuvlar asosida olib borilgan tahlillar xotira buzilishlarini chuqur o’rganishda va
davolash usullarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Bu kuzatuvlar ilmiy asoslangan
ma’lumotlar va statistik tahlillar orqali kasallikning rivojlanish bosqichlarini, sabablari va
ta’sir qiluvchi omillarni o’rganishga yordam beradi. Quyida klinik kuzatuvlar asosida
olingan ba’zi tahlillar va ularning natijalari haqida ma’lumot berilgan.
Xotira buzilishlarining yoshga bog’liq rivojlanishi
Klinik kuzatuv:
Bir necha tadqiqotlar keksayish jarayonida xotira buzilishlari bilan bog’liq o’zgarishlarni
kuzatgan. Ushbu kuzatuvlar davomida o’rta yoshdagi (40-60 yosh) va keksayish davrida
(60 yoshdan yuqori) bo’lgan shaxslar xotira qobiliyati va kognitiv funksiyalarining qanday
pasayishini tahlil qilishgan.
Natijalar:
 40-50 yosh oralig’ida bo’lgan odamlarda qisqa muddatli xotira bilan bog’liq
muammolar paydo bo’la boshlaydi. Bu muammolar odatda stress va charchoq bilan
bog ’ liq bo ’ lib , ularning kundalik hayotiga katta ta ’ sir qilmaydi .
 60 yoshdan keyin esa demensiya yoki Altsgeymer kasalligining boshlang’ich
belgilari paydo bo’lishi mumkin. Klinik kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, keksalarda
uzoq muddatli xotira ham pasayib boradi va bu jarayon kasallikning rivojlanish
tezligiga qarab o’zgaradi.
Tahlillar:
 Yoshga bog’liq xotira pasayishi Altsgeymer kasalligiga xos bo’lgan amiloid
plakalari va neyrofibrillyar bog’lamlar shakllanishi bilan bog’liq. Ushbu kasallik
38

rivojlanishi klinik kuzatuvlar asosida aniqlangan bo’lib, bu kuzatuvlar davomida
ko’plab bemorlarning miyalarida aniq o’zgarishlar aniqlangan.
 Tadqiqotlarda qatnashganlar orasida ko’rsatilgan farmakologik muolajalar (masalan,
donepezil) simptomlarni yengillashtirgan bo’lsa-da, kasallikning oldini olishda
samarali choralar hali to’liq ishlab chiqilmagan.
2. Travma bilan bog’liq xotira buzilishlari
Klinik kuzatuv:
Travma va bosh miya jarohatlari bilan bog’liq xotira buzilishlari bir nechta tadqiqotlar va
kuzatuvlar orqali o’rganilgan. Bu kuzatuvlar o’tkir miya jarohati olgan bemorlar va bosh
miya jarohati yo’q odamlar o’rtasidagi kognitiv qobiliyatlarni taqqoslash orqali
o’tkazilgan.
Natijalar:
 Klinik kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, o’tkir miya jarohatlari qisqa muddatli
amneziyaga olib kelishi mumkin. Ba’zi bemorlarda xotira faoliyati bir necha hafta
yoki oy davomida tiklanishi mumkin bo’lsa, boshqa bemorlarda uzoq muddatli
xotira muammolari saqlanib qoladi.
 Miyaning frontal lobiga ta ’ sir ko ’ rsatgan jarohatlar xotira bilan bog ’ liq
o ’ zgarishlarga ko ’ proq olib kelishi aniqlangan . Frontal lob miya faoliyatining ijro
etuvchi funksiyalarini boshqaradi , shuning uchun jarohat olgan bemorlarda diqqatni
jamlash va xotira buzilishi hollari ko ’ proq kuzatilgan .
Tahlillar:
 Kuzatuvlar jarohat darajasiga bog’liq holda reabilitatsiya va tiklanish jarayonining
samaradorligini o’rganishga yordam bergan. Travmadan keyingi tiklanish
jarayonida kognitiv qayta tiklash mashqlari va jismoniy terapiyaning xotira
qobiliyatlarini tiklashda katta yordam berishi aniqlangan.
 Kuzatuvlarda bemorlarga MRT va KT o’tkazilishi orqali travmaning miyada qanday
iz qoldirgani kuzatilgan va bunday holatlarda qanday davolash usullari samarali
bo’lishi aniqlangan.
3. Depressiya va ruhiy kasalliklar bilan bog’liq xotira buzilishlari
39

Klinik kuzatuv:
Ruhiy kasalliklar, ayniqsa depressiya va anksiyete buzilishlari bilan og’rigan bemorlarda
xotira bilan bog’liq muammolar keng tarqalgan. Klinik kuzatuvlar davomida depressiya va
boshqa ruhiy kasalliklarning xotira qobiliyatiga ta’siri o’rganilgan.
Natijalar:
 Klinik kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, surunkali depressiya va bezovtalik xotira
buzilishlariga olib keladi. Depressiyaga chalingan bemorlar yangi ma’lumotlarni
yodlashda qiyinchiliklarga duch kelishadi va e’tibor yetishmovchiligi tufayli xotira
qobiliyatlari pasayadi.
 Xotira buzilishlari ba’zan stress va depressiyaning birlamchi belgilari bo’lib, bu
bemorning psixologik holatini yanada og’irlashtiradi. Depressiya davolanmasa,
xotira buzilishlari yomonlashishi mumkin.
Tahlillar:
 Antidepressant dori vositalari (SSRIlar kabi) va kognitiv-behavorial terapiya orqali
davolash samaradorligi o’rganilgan. Kuzatuvlar davomida bu usullar bemorlarda
xotira va kognitiv funksiyalarning yaxshilanishiga yordam bergani aniqlangan.
 Davolashning qo’shimcha usullari sifatida stressni kamaytirish texnikalari, masalan,
meditatsiya va mindfulness (ongli e’tibor) texnikalarining ham foydali ekanligi
kuzatilgan.
4. Vitaminlar va ozuqa moddalarining yetishmovchiligi bilan bog’liq xotira
buzilishlari
Klinik kuzatuv:
Qon tarkibida B12 vitamini yoki boshqa zarur moddalarning yetishmovchiligi bo’lgan
bemorlarda xotira va kognitiv qobiliyatlar bilan bog’liq muammolar kuzatilgan. Bu
bemorlar ko’pincha xotira qobiliyatining pasayishi, chalg’ish va konsentratsiya
qobiliyatining yomonlashishini boshdan kechirganlar.
Natijalar:
 Klinik kuzatuvlar natijasida aniqlanishicha, B12 vitamini yetishmovchiligi
neyropatiya va xotira buzilishlariga olib keladi. Bu vitamin miya hujayralari uchun
juda muhim va uning yetishmovchiligi xotira va kognitiv faoliyatni pasaytiradi.
40

 B12 vitamini yetishmovchiligi bo’lgan bemorlarga vitamin qo’shimchalari bilan
davolash o’tkazilganda, ularning xotira va diqqat qobiliyatlarida yaxshilanish
kuzatilgan.
Tahlillar:
 Kuzatuvlar vitamin yetishmovchiligining erta aniqlanishi va uni dori vositalari bilan
to’ldirish orqali xotira buzilishlarini qayta tiklash mumkinligini tasdiqladi. Davolash
jarayonida vitamin in ’ eksiyalari va to ’ g ’ ri ovqatlanish orqali bemorlarning xotira
qobiliyatlari normallashtirildi .
 Bunday klinik kuzatuvlar xotira buzilishlari rivojlanishida muhim ozuqa
moddalarining ta ’ sirini o ’ rganishda muhim rol o ’ ynadi .
5. Altsgeymer kasalligi bilan bog’liq klinik kuzatuvlar
Altsgeymer kasalligi dunyo bo’ylab eng keng tarqalgan xotira buzilishlariga sabab
bo’ladigan kasalliklardan biri hisoblanadi. Altsgeymer kasalligiga chalingan bemorlarning
xotira buzilishlari va kognitiv pasayish jarayonlari klinik kuzatuvlar orqali uzoq muddat
o’rganilgan.
 Klinik kuzatuvlar davomida Altsgeymer kasalligining erta bosqichlarida qisqa
muddatli xotira buzilishlari va keyinroq uzoq muddatli xotiraning pasayishi
aniqlangan. Bu kasallik rivojlangan sayin, bemorlar kundalik hayotda mustaqil
harakat qilish qobiliyatini yo’qotadilar.
 Xolinesteraza ingibitorlari (donepezil, rivastigmin) va memantin kabi dori vositalari
kasallik simptomlarini yengillashtirgan, ammo kasallikning Kuzatuvlar davomida
Altsgeymer kasalligi uchun dori vositalarining samaradorligi tahlil qilindi. Bu
dorilar qisman xotira buzilishlarini yengillashtirgan bo’lsa-da, kasallikni to’liq
davolash imkoniy
 Klinik kuzatuvlar kasallikning erta tashxislanishi va kognitiv faollikni qo’llab-
quvvatlash dasturlarining foydaliligini tasdi
Klinik kuzatuvlar va ularning tahlillari xotira buzilishlarini chuqur tushunishga va
davolash usullarini yaxshilashga katta hissa qo’shadi. Yosh, sabablar va boshqa omillarga
bog’liq holda xotira buzilishlarini o’rganish xotirani tiklash va davolash usullarini ishlab
41

chiqishda muhim ahamiyatga ega. Erta tashxis, to’g’ri davolash va profilaktika choralari
kasallikning rivojlanishini sekinlashtirishi yoki oldini olishi mumkin.
Xulosa
Xotira buzilishlarini oldini olish va davolash bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotlar turli
yondashuvlar orqali bu muammolarni erta aniqlash va ularning rivojlanishini kechiktirish
imkoniyatini ko’rsatadi. Tadqiqotlar natijalariga asoslanib, xotira buzilishlarini oldini olish
va davolash bo’yicha takliflar quyidagi muhim omillarni o’z ichiga oladi:
1. Sog’lom turmush tarzi va miya salomatligini saqlash
Tadqiqotlar miya salomatligini qo’llab-quvvatlaydigan turmush tarzini olib borish xotira
buzilishlarining oldini olishda muhim rol o’ynashini ko’rsatadi.
Natijalar:
 Muntazam jismoniy faollik : Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, muntazam jismoniy
mashqlar (yugurish, yurish, suzish va boshqa jismoniy faollik) qon aylanishini
yaxshilaydi va miyada yangi neyronlar o’sishini rag’batlantiradi. Bu xotira
faoliyatining yaxshilanishiga olib keladi va keksayish davrida xotira buzilishlarining
oldini olishga yordam beradi.
42

 Sog’lom ovqatlanish : Tadqiqotlar omega-3 yog’ kislotalari, antioksidantlar, B
vitaminlari va to’liq donli mahsulotlar bilan boyitilgan parhez miya salomatligini
yaxshilashini tasdiqladi. Ushbu ozuqalar xotirani qo’llab-quvvatlaydi va
demensiyaning rivojlanish xavfini kamaytiradi.
 Jismoniy faollikni oshirish : Haftada kamida 150 daqiqa jismoniy mashqlar qilish
tavsiya etiladi. Jismoniy faollik miya faoliyatini yaxshilaydi va kognitiv
qobiliyatlarni saqlab qolishda yordam beradi.
 Ovqatlanishni optimallashtirish : Parhezga omega-3 yog’ kislotalariga boy
mahsulotlarni, masalan, baliq, yong’oq va sabzavotlarni kiritish. Shuningdek,
ko’proq meva va sabzavotlar iste’mol qilish va B12 vitamini yetishmovchiligini
oldini olish uchun zarur ozuqalar olish kerak.
2. Kognitiv faollik va miya mashqlari
Kognitiv faollikni oshirish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar xotira faoliyatini
mustahkamlash va demensiya xavfini kamaytirishda miya mashqlarining foydali ekanini
ko’rsatadi.
 Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, krossvordlar yechish, kitob o’qish, yangi
ko’nikmalar o’rganish kabi aqliy faollik bilan shug’ullanish kognitiv
funktsiyalarning uzoq muddat saqlanishiga yordam beradi. Miya mashqlari
neyronlar o’rtasidagi yangi aloqa yo’llarini yaratadi, bu esa xotira buzilishlarining
oldini olishga yordam beradi.
 Bilim ko’nikmalarini o’rganish : Tadqiqotlar yangi til o’rganish yoki musiqiy asbob
chalishni o’rganish kabi faoliyatlar xotira faoliyatini kuchaytirishini ko’rsatgan.
 Miya mashqlariga ko’proq vaqt ajratish : Har kuni miya uchun stimulyator bo’lgan
intellektual faoliyat bilan shug’ullanish tavsiya etiladi. Bunga yangi ma’lumotlarni
o’rganish, ilmiy adabiyotlar o’qish yoki strategik o’yinlar o’ynash kiradi.
 Yangi ko’nikmalar o’rganish : Yangi til yoki musiqa asboblarini o’rganish xotirani
mustahkamlash uchun foydali bo’lishi mumkin.
3. Stress va uyquni boshqarish
43

Stress va uyqu yetishmovchiligi xotira buzilishlariga olib keluvchi omillardan biridir.
Tadqiqotlar davomida stressning xotiraga ta’siri o’rganilib, sifatli uyqu xotira faoliyatini
saqlashda muhim rol o’ynashi aniqlangan.
 Stressning salbiy ta’siri : Tadqiqotlar ko’rsatishicha, surunkali stress va ruhiy
charchoq kortizol gormonining ortishiga olib keladi, bu esa xotira va kognitiv
qobiliyatlarni pasaytiradi. Stress xotira qobiliyatlarini buzishi va yodlash
jarayonlarini murakkablashtirishi mumkin.
 Sifatli uyquning ahamiyati : Tadqiqotlar yaxshi uyqu kognitiv funksiyalarni qo’llab-
quvvatlashini ko’rsatdi. Uyqu xotirani mustahkamlash va yangi ma’lumotlarni uzoq
muddatli xotiraga saqlash jarayonida muhim ahamiyatga ega.
 Stressni boshqarish : Tadqiqotlar stressni boshqarish uchun meditatsiya, yoga, nafas
olish mashqlari va dam olish texnikalarini qo’llashni tavsiya qiladi. Bu usullar
kortizol darajasini pasaytiradi va xotira faoliyatini yaxshilaydi.
 Sifatli uyquga e’tibor berish : Katta yoshlilar uchun 7-8 soatlik muntazam va sifatli
uyquni ta’minlash tavsiya etiladi. Uyqu gigiyenasiga e’tibor berish (yotishdan oldin
ekranlarni cheklash, qulay uyqu muhitini yaratish) xotira faoliyatiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi.
4. Vitaminlar va ozuqaviy qo’shimchalar
Vitamin yetishmovchiligi, ayniqsa B12 va foliy kislotasi yetishmovchiligi, xotira
buzilishlariga sabab bo’lishi mumkin. Tadqiqotlar bu vitaminlarning yetishmovchiligini
to’ldirish orqali xotira va kognitiv qobiliyatlarni yaxshilash mumkinligini ko’rsatgan.
Tadqiqot natijalariga asoslangan holda xotira buzilishlarini oldini olish va davolash
bo ’ yicha bir qancha samarali chora - tadbirlar taklif etiladi . Sog ’ lom turmush tarziga rioya
qilish , stressni boshqarish , to ’ g ’ ri ovqatlanish va kognitiv mashqlar bilan shug ’ ullanish
miya salomatligini saqlab qolishga yordam beradi . Farmakologik vositalar esa
kasallikning rivojlanishini sekinlashtirishda muhimdir . Bemorlarning individual
ehtiyojlariga qarab davolash usullarini tanlash , kasallikning erta tashxislanishi va
profilaktik choralarni qo ’ llash xotira buzilishlarining oldini olish va hayot sifatini
yaxshilashda muhim ahamiyatga ega .
Xotira buzilishlari bo ’ yicha o ’ rganilgan nazariy va amaliy bilimlar xulosasi
44

Xotira buzilishlari kognitiv funktsiyalarning pasayishi va miya faoliyatidagi o ’ zgarishlar
bilan bog ’ liq murakkab jarayonlardir . Ushbu sohada olib borilgan tadqiqotlar natijasida
xotira tizimining nazariy asoslari va buzilishlarining sabablari aniqlanib , davolash va
profilaktika bo ’ yicha samarali usullar ishlab chiqildi . Quyida ushbu o’rganishlar asosidagi
asosiy nazariy va amaliy bilimlarning xulosasi keltiriladi.
1. Nazariy bilimlar xulosasi
 Xotira turlari : Tadqiqotlar xotiraning uch asosiy turini aniqladi: sensor xotira (juda
qisqa muddatli), qisqa muddatli xotira va uzoq muddatli xotira. Ushbu turlar turli
jarayonlar va miya tuzilmalari bilan boshqariladi.
 Neyrobiologik asos : Xotira faoliyati gippokampus, prefrontal korteks, amigdala va
boshqa miya tuzilmalarining hamkorligi natijasida yuzaga keladi. Ayniqsa,
gippokampus xotira shakllanishida muhim rol o’ynaydi, demensiya va Altsgeymer
kasalligi kabi buzilishlar aynan shu tuzilma zararlanishi bilan bog’liq.
 Xotira jarayonlari : Ma’lumotlarni qabul qilish, saqlash va eslab qolish jarayonlari
xotiraning asosiy bosqichlaridir. Har qanday jarayonning buzilishi xotira
faoliyatining pasayishiga olib kelishi mumkin.
 Nevrologik kasalliklar : Altsgeymer kas
 Ruhiy omillar : Stress, depressiya va travma xotira faoliyatini buzishi mumkin. Bu
omillar qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiraning ishlashiga ta’sir ko’rsatadi.
 Travmatik jarohatlar : Bosh miya jarohatlari xotira bilan bog’liq bo’lgan
tuzilmalarning zararlanib, amneziya yoki xotira pasayishiga sabab bo’lishi mumkin.
 Metabolik va ozuqa moddalarining yetishmovchiligi : B12 vitamini va boshqa ozuqa
moddalarining yetishmovchiligi xotira buzilishlariga olib keladi.
 Psixologik testlar : Mini-Mental State Examination (MMSE), Montreal Cognitive
Assessment (MoCA) va Wechs
 Instrumental tekshiruvlar : Magnit-rezonans tomografiya (MRT), kompyuter
tomografiyasi (KT), va positron-emission tomografiya (PET) skanerlari yordamida
miya tuzilmalaridagi o’zgarishlar aniqlanadi. Bu usullar demensiya, Altsgeymer
kasalligi va boshqa nevrologik kasalliklarning tashxislanishida m
45

 Laborator tahlillar : Qon tahlillari orqali vitamin yetishmovchiligi yoki gormonal
o’zgarishlar aniqlanadi. Bu diagnostik usul xotira buzilishlarining sabablarini
aniqlashga yordam beradi.
 Farmakologik davolash :
o Demensiya va Altsgeymer kasalligi uchun xolinesteraza ingibitorlari
(donepezil,
o Depressiya bilan bog’liq xotira buzilishlari : Antidepressant dorilar (SSRIlar)
va psixoterapiya depressiya bilan bog’liq xotira buzilishlarini davolashda
samarali hisoblanadi.
o Vitamin yetishmovchiligi : B12 vitamini va boshqa zarur ozuqa
moddalarining qo’shimchalari yordamida xotira buzilishlari tiklanishi
mumkin.
o Kognitiv-behavorial terapiya (KBT) stress, depressiya va travma bilan bog’liq
xotira buzilishlarini davolashda keng qo’llaniladi.
o Kognitiv qayta tiklash terapiyasi xotira va diqqatni yaxshilashga qaratilgan
o Yordamchi vositalar : Elektron eslatmalar, ilovalar va boshqa texnologik
vositalar bemorlarning kundalik hayotini yengillashtiradi.
 Sog’lom turmush tarzi : Sog’lom ovqatlanish, muntazam jismoniy faollik va to’g’ri
uyqu rejimi xotira faoliyatini saqlashga yordam beradi. Omega-3 yog’ kislotalari va
antioksidantlarga boy mahsulotlar miya faoliyatini qo’llab-quvvatlaydi.
 Miya mashqlari : Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, intellektual mashg’ulotlar (masalan,
kitob o’qish, matematik masalalar yechish, krossvordlar yechish) miya faoliyatini
rag’batlantiradi va demensiya xavfini kamaytiradi.
 Stress va uyquni boshqarish : Meditatsiya, nafas olish mashqlari va boshqa stressni
kamaytiruvchi usullar xotira qobiliyatini qo’llab-quvvatlashga yordam beradi.
Sifatli uyqu esa miya faoliyatini tiklashda katta ahamiyatga ega.
4. Nazariy va amaliy bilimlarning integratsiyasi
Nazariy tadqiqotlar xotiraning neyrobiologik asoslarini va uning ishlash jarayonlarini
chuqur o’rganadi. Bu bilimlar xotira buzilishlarini tushunishga yordam beradi va
buzilishlarga olib keluvchi jarayonlarni aniqlaydi. Amaliy tadqiqotlar esa tashxislash va
46

davolash usullarini rivojlantirishda asos bo’lib xizmat qiladi. Shifokorlar uchun bu ikki
yondashuvning birlashishi bemorlarni davolashda muvaffaqiyatli natijalarga erishish
imkonini yaratadi.
Xotira buzilishlari bo’yicha olib borilgan nazariy va amaliy tadqiqotlar xotira faoliyatining
ishlash mexanizmlari va bu faoliyatning buzilishlariga olib keluvchi omillarni chuqurroq
tushunishga imkon berdi. Xotira buzilishlarini erta tashxislash, to’g’ri davolash va
profilaktika choralari ko’rilishi bemorlarning hayot sifatini yaxshilaydi va kasallik
rivojlanishini sekinlashtiradi. Profilaktika va sog’lom turmush tarziga e’tibor qaratish,
stressni boshqarish va kognitiv faoliyat bilan shug’ullanish xotira buzilishlarining oldini
olishda muhim omillar hisoblanadi.
47

Asosiy manbalar:
1. Neuropsychology of Memory Squire, L. R., & Schacter, D. L. (2020). . New York:
Oxford University Press.
Ushbu kitob xotiraning nevrologik asoslarini, xotira buzilishlarini va amneziyaning
turli shakllarini o’rganish uchun muhim manba hisoblanadi.
2. Cognitive Psychology: A Student’s Handbook Eysenck, M. W., & Keane, M. T.
(2015). . London: Psychology Press.
Kognitiv psixologiya, xotira jarayonlari va ularning buzilishlari haqida batafsil
ma’lumot beradi.
3. Memory Baddeley, A. D., Eysenck, M. W., & Anderson, M. C. (2015). . New York:
Psychology Press.
Xotira jarayonlari va turli buzilishlar haqida keng qamrovli tadqiqot.
4. Memory: From Mind to Molecules Squire, L. R., & Kandel, E. R. (2008). .
Greenwood Village: Roberts and Company Publishers.
Bu kitobda xotira jarayonlarining molekulyar va neyrofiziologik asoslari haqida
batafsil ma’lumotlar keltirilgan.
5. Further Analysis of the Hippocampal Amnesic Syndrome: 14-Year Follow-up
Study of H.M Milner, B., Corkin, S., & Teuber, H. L. (1968). . Neuropsychologia,
6(3), 215–234.
Bu maqola xotira buzilishlari, ayniqsa amneziya bilan bog’liq eng mashhur klinik
tadqiqotlardan biridir.
6. Handbook of Clinical Neurology: Memory Disorders Grafman, J., & Boller, F.
(2016). . Elsevier.
Klinik nevrologiyada xotira buzilishlarini chuqur tahlil qiluvchi keng qamrovli
manba.
O’zbek tilidagi manbalar:
1. Tibbiyot psixologiyasi Bo’riev, T. (2020). . Toshkent: O’zbekiston nashriyoti.
O’zbek tilida tibbiyot psixologiyasi va xotira buzilishlari bo’yicha manba sifatida
foydalanishingiz mumkin.
48

2. Psixologiya asoslari Abdullaeva, G., & Muhamedov, A. (2018). . Toshkent: Sharq
nashriyoti.
Psixologiya asoslari va xotira jarayonlari haqida umumiy bilimlarni beradi.
Ilmiy maqolalar va tadqiqotlar:
1. Amnesia and the Hippocampus: A Decade of Progress Squire, L. R. (2010). .
Trends in Cognitive Sciences, 14(6), 316-324.
Bu maqolada xotira buzilishlarining neyrobiologik asoslari haqida yangi ilmiy
tadqiqotlar tahlil qilingan.
2. Episodic Memory: From Mind to Brain Tulving, E. (2002). . Annual Review of
Psychology, 53(1), 1-25.
Episodik xotira va uning buzilishlari haqida ilmiy tahlillar.
3. Memory and Neurodegenerative Disease Nestor, P. J., & Hodges, J. R. (2011). .
The Lancet Neurology, 10(2), 96–107.
Xotira buzilishlari va neyrodegenerativ kasalliklar bo’yicha ilmiy tadqiqotlar.
Internet resurslari:
1. National Institutes of Health (NIH) – https://www.nih.gov/
Xotira buzilishlari va nevrologik kasalliklar bo’yicha tadqiqotlar.
2. American Psychological Association (APA) – https://www.apa.org/
Psixologik jarayonlar va xotira haqida maqolalar va ilmiy tadqiqotlar.
3. PubMed – https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
Xotira va amneziya bo’yicha ilmiy maqolalar.
4. Google Scholar – https://scholar.google.com/
Xotira buzilishlari mavzusidagi ilmiy maqolalar va dissertatsiyalarni izlash tizimi.
5. https://chatgpt.com/
49

Xotira buzilishi

Sotib olish