Xotira jarayonlari va turlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	159.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

7 Sotish

Xotira jarayonlari va turlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI
PSIXOLOGIYA FAKULTETI
“OILA PSIXOLOGIYASI” YO‘NALISHI
2-BOSQICH 412-22-GURUH TALABASI
BURXONOVA MARJONANING
UMUMIY PSIXOLOGIYA
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Xotira jarayonlari va turlari
Ilmiy rahbar: Yuldashev. SH
Jizzax-2024-yi l
1

Mundarija
KIRISH ...................................................................................................................3
I BOB. XOTIRA JARAYONLARINING ILMIY NAZARIY
O‘RGANILGANLIGI
1.1. Xotira turlarining mohiyati.................................................................….…..5
1.2. Xotira jarayonlari: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushurish ...............11
1.3 Xotiraning psixofizologik asoslari va bioximik nazariyalari.. ......................14
II BOB. XOTIRA JARAYONLARI VA TURLARI BORASIDAGI
TADQIQOTLARNING EMPIRIK TAHLILI
2.1 Xotira jarayonlari va turlari borasidagi tadqiqotlarning empirik tahlili. ……... 19
2.2. Xotirani o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlarning emperik natijalari…….....…23
Xulosa .....................................................................................................................27
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .....................................................................28
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti yoshlar
ta’lim tizimining mukammal bo‘lishi, zamonaviy iqtisod, fan, madaniyat, texnika
va texnologiyalar asosida yuksalish bilan xarakterlanadi. Barkamol inson deganda
ma’naviy jihatdan yetuk, o'z vatanining tarixi, buguni va kelajagi uchun
qayg‘uradigan, shuningdek, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga o‘z hissasini
qo‘shgan, qo‘shish ishtiyoqida yonib yashaydigan shaxsni tushunish bugungi kun
talabiga mos keladi. Ta’kidlash joizki, har qanday jamiyatning kelajagi yosh
avlodning qanday talim olishiga va qay tarzda tarbiyalanishiga bog‘liq. Ana
shunday avlodgina mamlakat oldida turgan umumdavlat ahamiyatiga molik
vazifalarni bajarishga qodir bo‘lib, o‘z xalqining tarixiy taqdirini belgilab oladi.
Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti quyidagi fikrlarni ta’kidlab o‘tdi:
«Biz talim-tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugun zamon talablari
asosida takomillashtirishni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz.
Yosh avlod tarbiyasi haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat bobomizning mana shu
fikriga har birimiz ayniqsa, endi hayotga kirib kelayotgan o‘g‘il-qizlarimiz amal
qilishlarini men juda-juda istardim. Mana ulug‘ ajdodimiz nima deb yozganlar:
Xalqning aniq maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo‘lishi, baxtli bo‘lib, izzat-
hurmat topishi, jahongir bo‘lishi yoki zaif bo‘lib xorlikka tushishi, baxtsizlik
yukini tortishi, e’tibordan qolib o‘zgalarga tobe va qul asir bo‘lishi uning o‘z ota-
onalaridan bolalikda olgan tarbiyalariga bog‘liq».
Kurs ishining maqsadi: Xotiraning rivojlanishida sodir bo‘ladiga psixik
jarayonlarni yanada tadqiq etish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Xotira turlarini o‘rganish.
2. Xotiraning jarayonlarini tadqiq etish.
3.Xotiraning taraqqiyoti va xususiyatlarini o‘rganish.
4.Ilmiy adabiyotlar tahlili.
Kurs ishining ob’ekti : Sharof Rashidov tumani 4-umumiy o’rta ta’lim
maktabining 8-sinf o’quvchilari.
3

Kurs ishining predmeti : Xotira jarayonalari va turlarining mohiyati
Kurs ishining tuzilishi : Kirish, 2 bob, 5 paragrf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat
4

I BOB. XOTIRA JARAYONLARINING ILMIY NAZARIY
O‘RGANILGANLIGI
1.1. Xotira turlari ning mohiyati
Xotira insonning holati va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli
uning namoyon bo‘lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil
ko‘rinishga egadirlar. Odatda xotirani muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos
qilib uning tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish,
unutish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatining xususiyatlariga
bog‘liqligi olinadi. Shu o‘rinda ta'kidlash joizki, ayrim darsliklarda xotira turlari
turlicha klassifikasiya qilinadi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan
"Umumiy psixologiya" darsligida quyidagi klassifikasiya uchraydi:
-Faoliyatda ko‘proq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga qarab:
harakat, emosional, obrazli va so‘z mantiq xotira.
-Faoliyatning maqsadlariga ko‘ra: ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira.
-Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko‘ra:
qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira. M.G.Davletshin tahriri ostida
chiqqan "Umumiy psixologiya" o‘quv qo‘llanmasida quyidagi xotira
klassifikasiyasi qayd qilinadi:
-Psixik faolligiga ko‘ra:ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira.
-Faoliyat maqsadiga ko‘ra: harakat, emosional, obraz va so‘z-mantiq xotirasi.
-Muddatiga ko‘ra: uzoq muddatli, qisqa muddatli va operativ xotira.
E.G‘.G‘oziev tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o‘quv qo‘llanmasida
xotira turlari quyidagicha klassifikasiya qilingan.
Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki
bu ko‘rinishlarini ustunlik qilishida kuzatiladi. Masalan, harakat, hissiyot, idrok,
aql-zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko‘rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik
turlarining har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida o‘z ifodasini
topib harakatlarda,hissiy kechinmalarda, tuyg‘ularda, obrazlarda, timsollarda, fikr
va mulohazalarda aks etadi.
5

Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur'ati, izchilligi va
boshqalarni esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan iborat xotira turi
harakat xotirasi deb ataladi.
Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba'zi odamlarda aniq
ravshan ustunlik qilishi uchrab turadi. Psixologiya fanida klassik misolga aylanib
qolgan ushbu holatni keltirib o‘tish maqsadga muvofiqdir: bir musiqa ishqibozi
musiqalarni xotirasida mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina
eshitgan operani faqat pantomimika tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega
bo‘lgan. Turmushda shunday odamlar uchraydiki, ular o‘zlarida harakat
xotirasining borligini umuman payqamaydilar. Mazkur xotira turining g‘oyat
ahamiyati shundan iboratki, u yurish, yozish, ifodali harakat malakalari bilan bir
qatorda har xil amaliy mehnat malakalarini tarkib toptirishning asosini tashkil
qiladi. Agar insonda harakat xotirasi bo‘lmaganda edi, o‘zini har gal "boshdan
boshlab" o‘rganar edi.
Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopish, xatti-harakatlar,
badiiy gimnastika bilan shug‘ullanish harakat xotirasini taqozo etadi. Jismoniy
chaqqonlik, mehnat mahorati, "oltin qo‘llar", ziyrak ko‘zlar, egiluvchanlik va
kuzatuvchanlikka ega bo‘lish yuksak, barqaror harakat xotirasi mavjudligining
alomati bo‘lib hisoblanadi.
His-tuyg‘u yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuyg‘ular, ruhiy kechinmalar,
hissiyotlar, ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan,
atrofimizdagi narsa va hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay
tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega.
Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta
ahamiyat kasb etadi.
Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o‘z-o‘zimizga bo‘lgan
munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalarni
esda qoldirish, esda saqlash, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi
deb ataladi. Boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlanib qolgan hissiyotlar
6

harakatga undovchi va o‘tmishda salbiy kechinmalarga ega bo‘lgan harakatlardan
saqlanib qoluvchi signal tarzida namoyon bo‘ladi.
Hissiy xotira o‘zining vujudga kelish xususiyati, tezligi, dinamikasi,
davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma'lum ma'noda ajralib turadi. har
bir odamga o‘z turmush tajribasidan ma'lumki, ko‘pincha, qachonlardir o‘qigan
kitoblar, tomosha qilgan kinofilmlar faqat "taassurotlar", bog‘lanishlar zanjirini
yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun hissiy
xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar kayfiyatlari
bir-birlariga o‘xshashligi, iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish yoki noxush
kechinmalar to‘lqinini barpo etish ehtimoli to‘g‘risida mulohaza yuritilayotgan
alomati ostida ijtimoiy guruhiy, jamoaviy, barqaror va beqaror kayfiyatni vujudga
keltiradi.
Obrazli xotira - tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga,
tovushlar, ta'mlar, ranglar shakllar, bilan bog‘liq bo‘lgan xotira turidir. Obraz
xotirasi deb yaqqol mazmunni, binobarin, narsa, hodisalarning aniq obrazlarini,
ularning xususiyatlari va bog‘lanishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash
hamda zaruriyat tug‘ilganida esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi.
Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir necha turlari ajratib ko‘rsatiladi va
ular quyidagilardan iborat.
Izchil obrazlar sensor xotiraning eng sodda ko‘rinishi yoki shakli izchil
obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi quyidagilardan
tuziladi: agar sub'ektga bir necha daqiqa oddiy qo‘zg‘atuvchi yuborilsa, jumladan
10-15 sekund yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so‘ng tekshiruvchi
oldidan kvadrat olib quyilsa, u qizil kvadrat o‘rnida xuddi shunday geometrik shakl
izini ko‘rishda davom etadi. Asosan bu shakl ko‘pligi rangda tovlanadi. Mazkur iz
o‘sha zahoti, ba'zan bir necha sekunddan keyin paydo bo‘lib, 15 sekunddan to 45-
60 sekundgacha o‘sha ob'ektda saqlanib turadi, shundan so‘ng asta-sekin oqara
boshlaydi. Natijada o‘zining aniq qon turini yo‘qotadi, keyinchalik mutlaqo
yo‘qolib ketadi. Goho butunlay yo‘qolishi uchun qaytadan paydo bo‘lishi mumkin.
7

Odamlarning individual psixologik xususiyatlariga qarab, izchil obrazlarning
aniqligi va davomiyligi turlicha bo‘lishi ko‘zga tashlanadi.
O‘zining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy va ijobiy
turlarga bo‘linadi. Agar kuchli ravishda odam qizil rangga qarab turib, so‘ngra
nigohini oq qog‘ozga ko‘chirsa, u holda ob'ektda ko‘k-yashil rang paydo
bo‘lganday ko‘rinadi.
Izchil obrazlarning ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi. Bu holatni
yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-ketlik hodisasi namoyon
bo‘ladi. Qorong‘u xonada ko‘z oldida bir narsaga, masalan, qo‘l yaqinlashtirilsa
so‘ngra qisqa muddatli (0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda chiroq o‘chgandan
keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq obrazini ko‘rishda
davom etadi. Mazkur obraz o‘z rangida bir qancha muddat saqlanib, so‘ng ko‘zdan
yo‘qoladi.
Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo‘la oladi.
Chunonchi, hodisalarga qarab uzaytirish ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mumkin
emas. Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu
jihatlari bilan farqlanadi.
Izchil obrazlarning eshitish turi orqali sezishda kuzatish mumkin, lekin bu
vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon bo‘lishini va qisqa muddat davom
etishi kuzatiladi.
Eydetik obrazlar psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni
farqlash an'ana tusiga kirgan bo‘lib, "eydos" yunoncha "obraz" degan ma'noni
anglatadi. Xotiraning bu turi, ya'ni eydetik obrazlar o‘z vaqtida nemis psixolgiya
maktabining namoyondalari aka-uka Yenishlar nomidan ta'riflab berildi. Ba'zi
odamlar shu davrlarda kuzatilgan narsa yoki suratlar ko‘z o‘ngidan olib qo‘yilsa
ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ega.
Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarni kuzatish mumkin. Bu
hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tekshirib ko‘rilgan. Tajribada
tekshiriluvchiga 3-4 minut davomida rasm ko‘rsatilgan va tasvir olib qo‘yilgandan
so‘ng uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida qatnashchilarga savollar berilgan.
8

Bu jarayonlarda tekshiruvchilar birorta savolga javob bera olmagan bo‘lsalar, aniq
texnik obrazga ega bo‘lgan ishtirokchilar esa rasmni davom etishgandek har bir
savolga aniq javob berishga erishganlar.
Tajribalarning ko‘rsatishicha, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson ongida
saqlanishi mumkin. Mabodo ularning yo‘llari yopilib qolgan bo‘lsa ham, lekin
hech qanday qiyinchiliklarsiz ularning siymosi qayta tiklanishi mumkin.
Rus psixologiyasida eydetik obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi A.R.
Luriya tomonidan ko‘p yillar davomida o‘rganilgan va shunga ko‘ra eydetik
xotiraning individual tipologik xususiyatlari chuqur ta'riflab berilgan. Eydetik
obrazlar harakatlanish xususiyatiga ega bo‘lib, sub'ektlarning oldiga qo‘yilgan
vazifa va uning tasavvurlari ta'siri ostida o‘zgartirish mumkin.
Aka-uka Yenishlar tomonidan o‘tkazilgan oddiy tajribada eydetik xotiraga
ega bo‘lgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzoqroqda joylashgan ilmoq
tasvirlangan rasm ko‘rsatilgan. Rasm o‘rtasidan bo‘lib, qo‘yilgandan keyin
tekshiruvchida olmani olib qo‘yish istagi kuchayib borayotgani so‘ralgan.
Muayyan yo‘l-yo‘riq berilgandan keyin tekshiruvchi mana bunday holatni tasvirlab
beradi: ilmoq olmaga yaqinlashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi
tomon tortadi. Xullas, eydetik obrazlar harakatchan bo‘lib, sub'ektning ruhiy
ko‘rsatmasi ostida sifat va miqdor o‘zgarishiga yuz tutadi. Ilmiy tekshirishlarning
ko‘rsatishicha, eydetik obrazlar bolalik va o‘spirinlik davrlarida muayyan muddat
xukm suradi va vaqtning o‘tishi bilan asta-sekin so‘na boradi.
Psixofarmokologik tadqiqotlarining ko‘rsatishicha, eydetik obrazlarni
kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek uning kuchsizlantiruvchi kalsiy ionlari
moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlardan olingan miqdoriy materiallar eydetik
obraz paydo bo‘lishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi.
Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bo‘lib hisoblanadi va
ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul
to‘g‘risida tasavvurga ega ekanligi shuni ko‘rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari
sub'ektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin
qilinganda tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin
9

eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko‘rsatadiki, tasavvur obrazlari
unga qaraganda ancha boy bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farq tasavvur
obrazlarining polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati tasavvur
obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini
birlashtiradi. Masalan, meva to‘g‘risidagi tasavvur obrazi uning tashqi ko‘rinishi,
mazasi, oqirligi, vaznini o‘zaro birlashtirib aks etadi. Tasavvur obrazlarining
eydetik obrazlaridan asosiy farqi shundan iboratki, u narsa va hodisa haqidagi
tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta ishlashni o‘z tarkibiga kiritadi va jismlarning
asosiy xususiyatlari ajratilib, ma'lum kategoriyaga birlashtiriladi. Inson gul
obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki uni muayyan bir so‘z yoki tushuncha
bilan aytadi, nomlaydi, xususiyatlarni ajratib ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya
mohiyatiga kiritadi.
10X ot ira t urlari
Harakat Psixik aktivlik
faoliyatiga ko’ra Materialning
davomiyligiga ko’ra
Obraz
Emotsional
Ixtiyoriy So’z ma’no OperativUzoq muddatliQisqa muddatli
Faoliyat
maqsadiga ko’ra
Ixtiyorsiz

1.2. Xotira jarayonlari: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushurish
Xotira faoliyati esda qoldirishdan boshlanadi. Esda qoldirish idrok qilingan
narsa va hodisalarni miya po‘stida iz hosil qilishdir. Uning fiziologik asosi miya
po‘stida muvaqqat nerv bog‘lanishining vujudga kelishidir. Esda qoldirish o‘zining
faolligi jihatidan ikkiga bo‘linadi:
a) ixtiyoriy esda qoldirish;
b) ixtiyorsiz esda qoldirish.
Ixtiyorsiz esda qoldirishda oldindan maqsad quyilmaydi, mavzu tanlanmaydi
va iroda kuchi sarflanmaydi. O‘zining go‘zalligi, hissiy ta'sirchanligi, hajmi,
harakatchanligi, tezligi, shakli va boshqa xossalari bilan farq qiladigan narsa va
hodisalar ixtiyorsiz esda qoladi. Masalan, tasodifiy hodisalar, karnay-surnay ovozi
ixtiyorsiz esda qoladi. Ixtiyoriy esda qoldirishda esa oldindan maqsad qo‘yib
mavzu belgilanadi. Masalan, dars materiallarini esda olib qolish, imtihonga
tayyorlanish va boshqalar.
Ixtiyoriy esda qoldirishda quyidagi turli usullardan foydalaniladi:
 maqsad qo‘yish, masalan, institutga kirish oldidagi maqsad;
 o‘quv materiallarini tushunib esda qoldirish;
 esda qoldirishning rasional usullaridan foydalanish, masalan, esga tushirish
yo‘li bilan esda qoldirish.
Beixtiyor esda qoldirishda qiziqish katta rol o‘ynaydi. Bizning oldingi
tajribamiz bilan bog‘liq narsa va hodisalar beixtiyor oson esda qoladi. Biz ba'zi bir
faktlarni bilsak, ular haqida tushunchaga ega bo‘lsa, shu faktlarga tegishli bo‘lgan
hamma narsalar oson esda qoladi.
Ixtiyorsiz esda qoldirish inson hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, undan
ortiqcha harakat talab qilmagan holda hayotiy tajribalarni kengaytiradi va boyitadi.
Biroq ixtiyorsiz esda qoldirish tez bo‘lsa ham ko‘pincha noaniq bo‘ladi, bunday
esda olib qolingan narsa va hodisalar keyinchalik yanglish esga tushiriladi.
11

Ixtiyoriy esda qoldirish ko‘zda tutilgan maqsadga muvofiq tanlangan
materialni esda qoldirishdir. Kishi ixtiyoriy esda qoldirish uchun esda saqlashning
maxsus usullarini saqlagan holda materialni puxta esda qoldirish uchun o‘zining
kerakli kuchini sarf qiladi. Ammo mexanik esda saqlanishni ma'noli esda saqlash
bilan qo‘llanilishi foydalidir.
Psixologiya fanida esda olib qolishning quyidagi turlari mavjud:
 Ma'lumot, xabar, taassurot, axborot va materiallarni eshitish orqali idrok
qilish hamda esda olib qolish.
 Egallash yoki o‘zlashtirish zarur bo‘lgan materiallarni ko‘rib idrok qilish
yordamida esda olib qolish.
 Materiallarni harakat yordamida va eshitish orqali idrok qilish hamda esda
olib qolish.
 Aralash holatda esda olib qolish, eshitish, ko‘rish, harakat kabilar orqali
idrok qilish va esda olib qolish yoki bir nechta ta'sir etuvchilar yordamida
aks ettirish.
Mana shu yo‘llar orqali eshitish, ko‘rish, eshitish harakat,
kombinotorlashtirilgan (aralash) turlari yordamida xotiraning qaysi turi ustunroq
yoki qaysi biri bo‘sh ekanligini aniqlash mumkin.
Esda olib qolishda assosiasiyalarning ahamiyati muhimdir. Buning uchun
esda olib qolish jarayonining bog‘lanishlari paydo bo‘lish sur'atini aniqlash
maqsadida ular xususiyatlariga binoan quyidagi:
 Sabab oqibat bog‘lanish.
 Bo‘lak va yaxlit munosabati.
 Qarama-qarshilik munosabati.
 Inkor etish holati.
 Adekvat yoki aniqlik turlarga ajratiladi.
Esda olib qolish inson faoliyatining xususiyatiga bevosita bog‘liqdir.
A.A.Smirnov, P.I.Zinchenko tajribalari shuni ko‘rsatadiki, esda olib qolish u yoki
bu faoliyatdagina samarali bo‘lishi mumkin. A.A.Smirnovning tajribalarida
tekshirishlarga qaraganda ikki xil faoliyat taklif qilinsa, birinchi holda ular ma'noli
12

matnni esda olib qolish nazarda tutiladi. Sinaluvchilar matnni yodlar ekanlar,
materiallar ustida hech qanday faol ish olib bormaganlar. Ikkinchi holda esa esda
olib qolish vazifasi qo‘yilmaydi-yu, lekin matn ustida muayyan ish olib borish
unda uchraydigan ma'noviy xatolarni aniqlash taklif etiladi. Ikkinchi holda esda
olib qolish ancha samarali bo‘lganligi aniqlangan.
Maxsus vositalar va oqilona usullarni qo‘llash orqali esda olib qolish
sohasidagi yondashishdan iborat tashkiliy faoliyat alohida ahamiyatga ega.
A.A.Smirnov o‘tkazgan tajribasida shuni ko‘rsatadiki, matnni maxsus tuzib
chiqilgan rejaga asoslangan holda yodlash rejasi, pala-partish esda olib qolishdan
ikki barobar samaraliroq ekan, psixolog olimlarning tavsiyasiga binoan yodlash
jarayonida materialni takrorlash bilan uni faol esga tushirishni o‘zaro almashtirib
turish yuqori natijalar beradi. Kuzatishlar va tajribalar shuni ko‘rsatadiki,
o‘quvchilar va talabalar bu usullarni mustaqil ravishda egallay olmaydilar, odatda
ularni muallimning rahbarligida egallashadi. Aks holda o‘quv faoliyati
ishtirokchilari materialni bevosita ixtiyorsiz esda olib qolish bos?ichida qotib
qolishi mumkin, bu hol aqliy o‘sishga qarama-qarshidir.
Shu narsani alohida ta'kidlab o‘tish kerakki, o‘quv materiallarining
ma'nosiga tushunib esda olib qolish yo‘li oqilona yo‘l bo‘lib qolmasdan, balki u
mexanik esda olib qolish jarayonidan o‘zining samaradorligi bilan keskin darajada
ajralib turadi.
Esda olib qolish jarayoni deganda sezgi, idrok, tafakkur, ichki kechinmalarni
xotirada saqlanish xususiyati tushuniladi. Kundalik hayotimizda kitob, jurnal,
gazeta o‘qiyotganimizda materialni esda olib qolish uchun shu materialning
ma'nosiga tushunib olishga harakat qilamiz. Jamiki narsa insonga yetarli darajada
tushunarli bo‘lmasa, u taqdirda ularni esda olib qolish jarayoni juda qiyin kechadi.
O‘rganilayotgan materialning mazmuni va ma'nosiga tushunib olish uchun odam
uni tahlil qilishga, umumlashtirishga harakat qiladi. A.A.Smirnov ta'kidlaganidek,
materialni o‘zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir. Mualliflarning
shaxsiy fikriga ko‘ra o‘zlashtirayotgan materiallarni esda olib qolish qiyinligi
13

sababli ularni tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning esda olib holishdagi
ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi .
1.3. Xotiraning psixofizologik asoslari va bioximik nazariyalari
Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy
masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, insonning har qanday kechinmasi,
shatto xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, Ma’lum bir haroitda qayta
namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda, insonga tabiat,
jamiyat, koinot tog’risida Ma’lumot, xabar, axborat va taassurot to’plash imkonini
baradigan hamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib qolinishi, esda saqlanishi,
qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi. Bunga bog’liq ravishda
psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o’rganish iblan aloqador bo’lgan qator
murakkab muammolar, masalalar tadqiq qilish vazifasi turibdi. Bular
quyidagalardan iboratdir: izlar qanday esda olib qolinadi, esda olib qolishning
fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib qolishga qanday ob’ektiv (tashqi),
sub’ektiv (ichki), tabiiy-biologik va ijtimoiy psixologik haroitlar ta’sir qiladi va
ularning chegaralari qanday kabilar. O’tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab
xotirani tadqiq qilishda tajriba, tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila
boshlangan. O’tgan asrning 80-yillarida nemis rushshunosi German Ebbingauz
"sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan
aytganda, tafakkurga bog’liq bo’lmagan holda izlarning esda olib qolinish
jarayonini tadqiqot etishning yangi uslubini taklif qilgan. Ma’nosiz bo’qinlarni yod
olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri
chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana
shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish
holatini tekshirishga imkoniyat yaratgan. XIX asrning oxiri va XX asrning
boshlarida amerikalik rushshunos Eduard Torndaykning tekshirishlari paydo
bo’ladi. U birinchilardan bo’lib tekshirish predmeti sifatida shayvonlarda
ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi. Asrimizning birinchi o’n
14

yilligida xotirani tekshirish yangicha ilmiy talqinga ega bo’ldi, uning moddiy asosi
tog’risidagi muammolarga mohiyat jishatidan mutlaqo boshqacha yondahish
ro’yobga chiqdi. Xuddi shu davr xotira psixologiyasida keskin burilish nuqtasini
vujudga keltirdi. Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy
metodini taklif etdi. Bu narsa, o’z navbatida, bosh miya katta yarim harlari yangi
boqlanishlar paydo bo’lishiga va mustashkamlanishining asosiy fiziologik
mexanizmlarini tekshirish imkoniyatini tuqdirdi. Ana shunday qilib, ushbu
boqlanishlar paydo bo’lishiga va saqlab qolishiga yordam beradigan shart-
haroitlar, shuningdek, boqlanishlarning saqlanishiga ta’sir qiluvchi holatlar,
omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I. P. Pavlov oliy asab faoliyati ta’limoti
va uning asosiy qonunlari xotraning fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning
asosiy manbaiga aylanib qoldi. Bolalarda xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini
birinchi marta tadrijiy ravishda tadqiqot qilish taniqli rushshunos L. S. Vigotskiyga
nasib etgan (1896-1934). L.S.Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus
tekshirishlarning predmeti qilib, xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish
muammosini tanlagan va u o’z shogirdlariga L. N. Leontev (1903-1979) va L. V.
Zankov bilan birgalikda xotiraning yuksak shakllari ruhiy faoliyatning murakkab
shakli ekanligini, kelib chiqish jishatidan ijtimoiyligini ko’rsatadi. Shuning bilan
birga u murakkab, mohiyatiga ko’ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari
rivojlanishini dalillab beodi.
Rushshunoslardan A. A. Smirnov, P. I. Zinchenkolar ham
xotira bo’yicha ilmiy-tekshirish ishlarini olib bordilar, uning yangi qonunlari va
mexanizmlarini ochdilar, esda olib qolishning faoliyat maqsadiga bog’liqligini
yoritdilar, murakkab materialni esda olib qolishning oqilona usullarini ko’rsatib
berishga muvofiq bo’ldilar. Xotirani psixologik tekshirishlarda qanchalik yuksak
muvaffaqiyatlarga erishgandan qat’i nazar izlarning saqlab qolish jarayoni uning
holatlari va hodisalar tabiati noma’lumligicha qolavergan. Bu fan tarmog’ida
uzilishlar bir necha davr hukm surib kelgan. Ushbu muammo faqatgina oxirigi
o’ttiz yil ichida izlarning saqlanishi uchun zarur bo’lgan miya qismlarini ajratib
ko’rsatuvchi va esda olib qolishning va unutishning asosida yotuvchi
15

mexanizmlarni ko’rsatib beruvchi tekshirishlar o’tkazila boshlandi. quyida ana shu
masalalar tog’risida mulohaza yuritiladi hamda ilmiy-amaliy jishatlari yuzasidan
dalillar keltiradi. Hozirgi zamon xotirani tadqiq qilish bilan bog’liq tadqiqotlarda
markaziy o’rin xotira jarayonining asoslariga ajratilgan. Xotira jarayonining
asoslari 3 yo’nalishda o’rganilgan: psixologik, neyro-fiziologik, bioximik.
Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog’liq bo’lgan xotira
jarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assosiativ nazariyadir.
Ma’lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o’rin olishi tufayli ularda assosiativ
bog’liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog’liqlikda biror bir narsa esga tushiriladi.
Ushbu assosiasiyalarni 3 turga bo’lish mumkin, ya’ni ob’ektlarning fazoviy
bog’liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta assosiasiya
kelib chiqadi: bir-biriga bog’liqlik, o’xshashlik va qarama-qarshilik. Assosiasiya
nazariyasi bo’yicha xotira assosiativ bog’lanishlar asosida mavjud Ma’lumotni
saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega. Ikkinchi psixologik nazariya xotiraning
geshtalt nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asosiy ta’limoti narsaning negizi,
yaxlitligi, yig’indisidir. Ushbu nazariyaga asosan xotira yaxlit hodisa sifatida tahlil
etiladi. Bixeviorizm - inson xotirasida, esda olib qolishda takrorlashning
ahamiyatiga diqqatni qaratadi. Freydizm xotirani emosiyalar, motivlar va ehtiyojlar
bilan bog’laydi. Xotiraning mantiqiy nazariyasi A.Bine va Byullerlar tomonidan
ilgari surilib, ular xotiradagi materialni xotiraning mantiqiy esda olib qolinishi
bilan bog’laydi.Bioximik nazariya tashqi ta’sir ostida nerv hujayralarida yuz
beradigan o’zgarishlarni qayd qilish va xotira jarayonida DNK va RNK
ahamiyatini aniqlashga qaratilgandir. DNK xotirani genetik tug’ma tashuvchi
sifatida, RNK esa individual xotiraning ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi.
Kibernetik nazariya bo’yicha xotira ma’lumotni qabul qilib olish, qayta esga
tushirish va unutishdir. Adabiyotlarda keltirilishicha, navbatdagi nazariya xotira
jarayonlari asoslari haqidagi fiziologik nazariyadir. Vaqt oraliqida esda olib qolish,
saqlash va esga tushirish xotiraning asoslari fiziologik nazariyasini tashkil qiladi.
Har qanday tashqi ta’sir nerv tizimida izsiz o’tmaydi va qandaydir "iz" qoldiradi.
"Iz"ning fizik ta’siri qayta impuls harakatini engillashtiradi. Vaqtinchalik nerv
16

munosabatlarining yuzaga kelishi, ularning izini va keyinchalik faollashtirilishini
xotira jarayonlari asoslari nazariyasi sifatida ko’rib chiqiladi.
Xotiraning buzilishi - xotira buzilishining har xil turlarini klinik tahlil qilish
XIX asr oxiriga taalluqlidir. Biroq xotira buzilishi muntazam ravishda o’rganish
rus olimi S.S.Korsakov ishlaridan keyin, ayniqsa u xotira buzilishining alohida
turini bayon etginidan so’ng boshlandi. Xotiraning buzilishi jarayonida eng ko’p
uchraydigan gipomneziya, amneziyadir.
Gipomneziya 1
- xotiraning susayishi bo’lib, unda odam o’z ixtiyori bilan bir
vaqtlardagi yoki yaqin vaqtlardagi voqealarni eslash qobiliyatidan mahrum bo’ladi.
Shu narsa qayd qilinadiki, keksalardagi gipomneziyada ular yangi xotiarlarni eslab
qolish va aytib berishga juda qiynaladilar, ayni vaqtda esa eskilarni ancha yaxshi
eslaydilar. Gipomneziyalar og’ir kasalliklardan keyin, toliqish, astenik holatlarda
ro’y beradi.
Gipermneziya 2
- xotiraning kuchayishi bo’lib, bu holat ruhiy bemorlarda
qo’zg’alishda, jumladan, maniakal holatlarda uchraydi va u eslashga aloqador
bo’ladi: bu kundalik voqealarni eslab qolish esa o’zgarmagan holda qoladi yoki
hatto susayadi . Ruhiy tushkunlikka tushgan, biror baxtsizlikdan ezilgan ko’pgina
kishilar o’tmishdagi xotiralarning quyilib kelishidan shikoyat qiladilar. Go’yo
allaqachon unutib yuborilgan voqealar xotirada turli-tuman voqea sifatida
jonlanadi. Ba’zan shunga o’xshash hodisalar yuqumli kasalliklarda harorat yuqori
bo’lganda kuzatiladi. Xotiraning boshqa muhim buzilishiga amneziyalar -
xotiraning yo’qolishi yoki eslay olmaslik kiradi. Qator hollarda amneziya bemorlar
hayotining qat’iy chegaralangan bir bo’lagini o’z ichiga oladi, u bemorning
xotirasidan mutlaqo o’chib ketadi. Hushdan ketgan, koma holatida bo’lgan davr
ichida xotira yo’qolishi amneziyaga oddiy misol bo’ladi. U odatda o’ziga kim
yordam berganini ham, qanday qilib kasalxonaga tushib qolganini ham eslay
1
Gipomneziya - xotiraning susayishi bo’lib, unda odam o’z ixtiyori bilan bir vaqtlardagi yoki yaqin vaqtlardagi
voqealarni eslash qobiliyatidan mahrum bo’ladi.
2
Giperamneziya- xotiraning kuchayishi bo’lib, bu holat ruhiy bemorlarda qo’zg’alishda, jumladan, maniakal
holatlarda uchraydi va u eslashga aloqador bo’ladi: bu kundalik voqealarni eslab qolish esa o’zgarmagan holda
qoladi yoki hatto susayadi.
17

olmaydi. Bu anterograd amneziyadir . Bosh miya
shikastlanganda, shikastlanishdan oldingi voqealarning xotirada qolmasligi. Ba’zan
bunday shikastlanishning og’ir engilligiga qarab ma’lum bir vaqtni (soatlar, kunlar,
hatto oylar) o’z ichiga oladigan voqealar xotiradan ko’tariladi. Xotiraning bunday
buzilishi retrograd amneziya deb aytiladi. Ba’zi kasalliklarda amneziyalar juda
keng hajmda bo’ladi. Masalan, qarilik tufayli es pasayganda yetuklik yoshidagi
deyarli barcha voqealar va sanalar xotiradan ko’tariladi hamda bemorlar yoshlik
davridagi hatto bolaligidagi taassurotlar dunyosiga cho’madi. Bunda ular bir
zamonlar boshlaridan kechirgan voqealar va kechinmalar haqida xuddi kecha
bo’lib o’tgan voqeadek gapiradilar, allaqachon o’lib ketgan odamlar bilan
uchrahishni kutadilar. O’z hayotlarida bo’lib o’tgan muhim voqealarni aslo eslay
olmaydilar. Progressiv amneziya 3
- eslash
qobiliyati, to’plangan xotiralar ma’lum bir tartibda yo’qoladi. Bunda birinchi
tartibda oxirgi kunlar, oylar, yillardagi voqealar xotiradan yo’qoladi, eshligida
to’plangan xotiralar esda saqlanadi. Boshqacha qilib aytganda yoshlik hayotiga
taalluqli voqealar xotiraga uzoqroq saqlanadi. Fiksastion amneziya 4
-
hozirgi vaqtdagi voqealarni xotirada saqlash va eslashning yo’qolishi. Fiksastion
amneziya Korsakov sindromining asosiy belgisi hisoblanadi. Bu bemorlarda eslash
qobiliyati yo’qolishi natijasida vaqtni va atrofdagi odamlarni noto’g’ri anglaydilar
(dezorientirovka). Ular o’zini davolovchi vrachini, ertalabki nonushtasini
eslamaydilar. Bir kishi bilan bir kunda bir necha marotaba notanish odamni
ko’rgandek salomlahishi mumkin. Paramneziyalar – xotiraning aldanishi
bo’lib, quyidagi turlari farqlanadi: Konfabu’lyastiya, kriptomneziya,
psevdoreminisstenstiya. Konfabulyastiya - xotiradan unutilgan voqealarni
o’rnini yolg’on, uydirma gaplar bilan to’ldiradi. Bemor gapirayotgan voqea uning
hayotida hech qachon sodir bo’lmagan, ammo u shu voqealarni ro’y bergan deb
tasdiqlaydi. Masalan: bemor uzoq vaqt kasalxonada yurib, o’zini komandirovkada
3
Progressiv amneziya- eslash qobiliyati, to’plangan xotiralar ma’lum bir tartibda yo’qoladi.
4
Fiksatsion amneziya- hozirgi vaqtdagi voqealarni xotirada saqlash va eslashning yo’qolishi.
18

yurganini va kechagi kunda ishlarini tugatib uyga qaytishga bilet olganini
tasdiqlaydi.
II BOB. XOTIRA JARAYONLARI VA TURLARI BORASIDAGI
TADQIQOTLARNING EMPIRIK TAHLILI
2.1. Xotira jarayonlari va turlari borasidagi tadqiqotlarning empirik tahlili
Jahon psixologiya fani to‘plagan ma'lumotlarga qaraganda
o‘zlashtirilayotgan materialni mexanik tarzda egallashga nisbatan uning ma'nosini
tushunib o‘zlashtirish bir necha marta mahsuldordir.
Esda olib qolish jarayonida o‘zlashtirilayotgan materialning ma'noga ega
bo‘lishi yoki bo‘lmasligi muhimdir. Assosiativ psixologiya maktabining vakili,
taniqli psixolog G.Ebbingauz jahon psixologiyasida birinchi bo‘lib 1885 yilda oliy
ruhiy jarayon bo‘lgan xotirani, 1888 yilda intellektni ilmiy tajriba metodi negizida
tekshirdi va keng ko‘lamda turmushga tatbiq etdi. U xotira jarayonini tajriba orqali
tekshirishning asosiy yo‘nalishini ishlab chiqdi. Xotirani "sof" ko‘rinishda
o‘rganishga harakat qilib ma'no kasb etmaydigan bo‘g‘inlardan foydalandi. Uning
bu tadqiqoti kishining mantiqiy xotirasi emas, balki mexanik xotirasiga nisbatan
qo‘llanishiga xos to‘g‘ri yo‘nalishdir.
G.Ebbingauzning bu tadqiqoti psixologiyada introspektiv (o‘z-o‘zini
kuzatish yoki ichki kuzatish) metodiga qarama-qarshi qo‘yilgan ilmiy tajribaviy
metod yutuqi sifatida ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir. U xotira jarayonini
tekshirishda o‘z oldiga 38 ta ma'no anglatmaydigan bo‘g‘inlardan tuzilgan
materialni esda olib qolishni maqsad qilib qo‘ygan. Bu materialni o‘zlashtirish
o‘rtacha 55 marta takrorlashni talab qiladi. Esda olib qolish uchun 38-40 so‘zdan,
11 ta so‘z o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan so‘zlardan foydalangan. Bu materialni
o‘zlashtirish 6-7 marotaba takrorlashni talab etgan, umumiy hisob esa 9 1 nisbatga
to‘g‘ri keladi.
19

Rus psixologlari tadqiqotlarining natijalari ma'noga ega bo‘lgan materialni
o‘zlashtirishda esda olib qolish uchun turli xil yo‘nalish, ko‘rsatma berish muhim
ahamiyat kasb etadi, degan fikrni tasdiqlaydi. A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn,
P.A.Ribnikov va boshqalar bolalarning xotira faoliyatini o‘rganganlar.
Shuningdek, ular o‘qish faoliyatiga asoslangan holda maktab o‘quvchilarida
tekshirish ishlarini olib borganlar.
I.P.Zinchenko, M.N.Shardakov, A.I.Lipkinalar tadqiqot ishlarining
aksariyati shunga bag‘ishlangan bo‘lib, turli materialni esda olib qolishda
tushinishning ahamiyati muhimligini tasdiqlashga intilgan. Bu materialni esda olib
qolishga to‘g‘ri yo‘nalish berilishining natijasida material mazmunini tushunib
olgan hamda esda olib qolish tezligi, aniqligi, mustahkamligi va to‘liqligi
ta'minlanadi.
A.A.Smirnovning ta'kidlashicha, shu davrgacha hech kim hech bir ilmiy
adabiyotlarda bolalarga va quyi sinf o‘quvchilariga ahamiyatli bo‘lgan materialni
mexanik tarzda esda olib qolishlari ko‘rsatilmagan.
Nemis psixologi Vilyam Shtern (1871-1938) fikricha, bolalarda ham katta
yoshdagi odamlarda ham ma'nosiga tushunib o‘zlashtirishga nisbatan mexanik
egallash kam miqdordir. Bu mulohaza haqiqatdan ham to‘g‘ri, Meymon fikriga
ko‘ra, inson ulg‘ayishi bilan ma'nosiz materialni esda olib qolish kamayib boradi
va kam samara beradi, lekin ma'noga ega bo‘lgan bilimlarni esda olib qolishi esa
sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o‘xshash omillar boshqa psixologlar
tomonidan ham to‘plangan bo‘lib, bu haqda boy materiallar umumiy psixologiya
xrestomatiyalarida o‘z aksini topgan.
A.A.Smirnov ma'no anglatmaydigan bo‘g‘inlarda va ma'no kasb etuvchi
so‘zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o‘tkazgan. Katta va kichik yoshdagi
ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkala yosh davrida
mazmunli va mazmunsiz materiallarni esda olib qolishning munosabatini
tekshirish maqsad qilib qo‘yilgan.
Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan
kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi
20

bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo‘g‘inlar
nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi
o‘zlashtiriladi.
A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilarning ma'nosiz bo‘g‘inlardan
tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta
yoshdagilar ma'nosiz bo‘g‘inlarni qandaydir mazmun bilan tez va oson bog‘lay
oladilar. Shuning uchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma'no kasb etadi.
Shuningdek, ma'no anglatmaydigan materialni o‘zlashtirish jarayoni tez ko‘chadi,
mahsuldorroq bo‘ladi. Ma'nosiz materiallarni egallash uchun iroda kuchi, irodaviy
sifatlar muhim ahamiyatga egadir.
Esda olib qolishga hech qanday yo‘nalish berilmay, materialni yaxshi olib
qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog‘liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol
irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni
esda olib qolishning bolalar uchun yengil ko‘chishi ularning yosh xususiyatlariga
bog‘liq narsa emasligini ta'kidlab o‘tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan
materialni go‘yo ma'nosi yashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining
noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga
talabchanlikni uyg‘otadi. Odatda ma'nosiz so‘zlarni laboratoriya sharoitiga
qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolinadi.
Qator psixolog olimlarning mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib
qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol shaxsiy
xususiyatlariga bog‘liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi
ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so‘zlarni esda olib qolish, mexanik
esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir.
Esga tushirish va uning turlari .
O‘tmishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg‘u, fikr va ish-harakatlarning
ongimizda qaytadan tiklanishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning
nervfiziologik asoslari bosh miya po‘stida ilgari hosil bo‘lgan nerv
bog‘lanishlarning qo‘zg‘alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita
eslash, oradan ma'lum vaqt o‘tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud.
21

Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalarni takror idrok qilish natijasida u
yoki bu hodisani esga tushirishdir.
Tanish aniq va noaniq bo‘lishi mumkin. Noaniq tanishda biz bu narsani
notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masalan, bir odam ko‘zimizga issiq
ko‘rinadi, lekin uni qaerda ko‘rganimizni eslay olmaymiz. To‘liq, aniq tanishda esa
idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o‘ynaydi. Masalan, biz bir kishini
ko‘rib, uni taniy olmasak, uning familiyasini yoki ismini eshitsak, darrov kim
ekanligini bilamiz.
Eslash narsa va hodisalarni, uni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir.
Masalan, bo‘lib o‘tgan voqea va hodisalarni, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga
tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq va noaniq bo‘ladi. Masalan, biz she'rni
yoddan aytib bersak ham uni qaerda va qachon o‘qiganimizni eslay olmaymiz.
Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni
ko‘rib, uning savolini o‘qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol
o‘ynar ekan. Bevosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga
tushirishdan iborat. Masalan, she'rni yod olganimizda bir necha satrni o‘qigan
kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya'ni bevosita esga tushiramiz. Bir karra
ko‘zdan kechirilgan materialni bevosita esga tushirilgan miqdoriga qarab,
xotiraning ko‘lami aniqlanadi.
Materialning ko‘p qismini bevosita esga tushira oladigan kishining xotira
ko‘lami keng hisoblanadi. Masalan, artistlarda so‘z va iboralarni esda tutib qolish
xotirasining ko‘lami keng bo‘ladi. Hisob-kitob ishlarini yuritadigan xodimlarda
sonlarni esda tushirish xotirasining ko‘lami keng bo‘ladi.
Vaqt o‘tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsani oradan bir qancha
vaqt o‘tkazib esga tushirishdirki, bunda shu orada ongimizda boshqa jarayonlar
o‘tgandek bo‘ladi. Masalan, yoshligimizdagi voqea va hodisalarni shu tariqa
eslaymiz.
Idrok qilingan narsalar miyamizda o‘rnashib qolishi, esimizda turishi tufayli
turli usulda esimizga tushishi mumkin.
22

Esda saqlash deganda ilgari tug‘ilgan taassurot, fikr, his-tuyg‘u va
ishharakatlarning takrorlanishiga moyillik paydo qilishi va mustahkamlanishi
tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab
tizimi ilgari bo‘lib o‘tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esga
tushirish uchun qulay sharoit bo‘lsagina esga tushadi. Bunday sharoit bo‘lmaganda
zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi.
Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo‘lgan
narsani shu onda esga tushira olmaymiz.
Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklanishi reminissensiya
hodisasi (xira esga keltirish) deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir
ish bilan mashg‘ul bo‘lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan
tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi. Materialni
esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning ko‘p qismi
unutiladi. Materialni o‘qib o‘rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay,
ammo oradan bir necha vaqt o‘tgandan keyin uni to‘la xotirlay olishlikning sababi
materialni o‘qib, o‘rganib olishda ro‘y beradigan charchashdir
2.2 Xotirani o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlarning emperik natijalar
Tahlili
Maqsad: Mantiqiy va mexanik esda qoldirish o’rtasidagi tafovutni aniqlash.
Jihoz :Ma’no jihatidan bog’langan va bog’lanmagan juft so’zlar to’plami.
Ishning borishi: Tekshirish 2 bosqichda olib boriladi. 1-bosqich. Tekshiruvchi
tekshiriluvchiga 1-qatordagi 15 juft so’zni (har bir juft so’z orasida 5 sekund
tanaffus bilan) o’qib beradi. O’qib bo’lgandan so’ng 10 sekund tanaffus qilib,
tekshiriluvchi o’zi eshitgan so’zlarni qog’ozga yozadi. Tavsiya etiladigan so’zlar
to’plami: Birinchi qator Ikkinchi qator qo’g’irchoq – o’ynamoq qo’ng’iz – stul
tovuq – tuxum taroq – yer qaychi – qirqmoq kompas – yelim ot – arava qo’ng’iroq
– o’q kitob – o’qituvchi chittak – singil kapalak – chivin gultuvak – tramvay
shcho’tka – tish dori – divan baraban – o’quvchi tosh – shamol qor – qish botinka
– samovar xo’roz – qichqirmoq grafin – olmoq siyoh – daftar gugurt – yilqi sigir –
sut dengiz – qirg’ich parovoz – haydamoq shlyapa – asalari nok – kompot baliq –
23

yong’in chiroq – oqshom arra – tuxum B A Y O N N O M A: Tekshiriluvchi:
Tekshiruvchi: Tekshiriluvchining ruhiy holati: Sana: Mantiqiy xotiraning hajmi.
Birinchi qatordagi so’zlarning soni (№) Esda qoldirilgan so’zlar soni (m) Mantiqiy
xotira koeffitsiyenti (K) Natijalarni tahlil qilish. Tavsiya qilingan so’zlar bilan
tekshiriluvchining esda qoldirib yozgan so’zlarini solishtiriladi va mantiqiy
xotiraning koeffitsiyenti quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:   100% N m K
Bunda K – xotira koeffitsiyenti, m – to’g’ri esda qoldirilgan so’zlar soni, N –
tavsiya etilgan so’zlar soni. Ikkinchi bosqich. Bunda ham xuddi birinchi
bosqichdagidek ish ko’riladi. Faqat tekshiruvchi ikkinchi qatordagi 15 juft
so’zlarni (har bir juft oralig’ida 10 sekundlik tanaffus bilan) o’qiydi. Oxirida yana
10 sekund tanaffusdan so’ng tekshiriluvchi esda olib qolgan so’zlarini yozadi va
tavsiya qilingan so’zlar bilan esda qoldirilgan so’zlar taqqoslanib xotira
koeffitsiyenti birinchi bosqichdagi kabi hisoblab chiqiladi, hamda jadvalda aks
ettiriladi. Mexanik xotiraning hajmi. Ikkinchi qatordagi so’zlarning soni (№) Esda
qoldirilgan so’zlar soni (m) Mexanik xotira koeffitsiyenti (K) Har ikki bosqich
natijalari asosida mantiqiy va mexanik xotiraning samaradorligi haqida xulosa
chiqariladi.
Tavsiflovchi statistika
2.3.1 jadval
Shkalalar N M inimu
m
qiymat Maksimu
m qiymat o‘rtach
a
qiymat Standar
t og ’ish Assimetri
ya Ektsess
Mexanik
xotira
30 2 1 ,00 9 2 ,00 5 4 ,166
7 2 1 ,029
4 ,17 3 ,182
Mantiqiy
xotira
30 19,00 85,00 65,234
2 30,745
5 ,234 ,143
1. o ‘ tkazilgan tadqiqotimizda mexanik xotira o ‘ rganish metodikasi bo ‘ yicha 30
nafar sinaluvchi ishtirok etdi . Sinaluvchilarimizda 15 nafar o ‘ g ’ il bolalar
guruhini ,15 nafar esa qiz bolalar guruhini tashkil etadi Sinaluvchilarimizdan
24

mexanik xotira shkalasiga ko ‘ ra minimal ball 20, maksimal ball 92, o ‘ rtacha ball
esa 54,1667 ni , standart og ’ ish 21,0294. Ya ` ni mexanik xotira bo ` yicha
sinaluvchilarimizning aksariyatida ushbu mexanik xotira o ‘ rta darajada ekanligini
aniqladik . 54,1667 ± 21,0294 . A =,173 ga teng . Ya ` ni ushbu shkala bo ` yicha yuqori
va quyi ballarning takrorlanishi o ` rtacha darajada ekanligini aniqladik . E =,182 ga
teng A =,173 ga teng Ya ` ni ushbu shkala bo ` yicha bir xil ballarning takrorlanishi
meyorda ekanligini aniqladik .
2. o ‘ tkazilgan tadqiqotimizda Mantiqiy xotira o ‘ rganish metodikasi bo ‘ yicha 30
nafar sinaluvchi ishtirok etdi . Sinaluvchilarimizda 15 nafar o ‘ g ’ il bolalar
guruhini ,15 nafar esa qiz bolalar guruhini tashkil etadi Sinaluvchilarimizdan
Mantiqiy xotira shkalasiga ko ‘ ra minimal ball 19, maksimal ball 85, o ‘ rtacha ball
esa 54,1667 ni , standart og ’ ish 20,02943 . Ya ` ni Mantiqiy xotira bo ` yicha
sinaluvchilarimizning aksariyatida ushbu Mantiqiy xotira o ‘ rta darajada ekanligini
aniqladik 65,2342 ± 30,745 Ya ` ni ushbu shkala bo ` yicha yuqori va quyi ballarning
takrorlanishi o ` rtacha darajada ekanligini aniqladik . E =,143 ga teng A =,234 ga
teng . Ya ` ni ushbu shkala bo ` yicha bir xil ballarning takrorlanishi meyorda
ekanligini aniqladik .
Mantiqiy va mexanik xotirani o‘rganismetodikasining jins bo‘yicha
tahlili(N=30)
2.3.2 jadval
Shkalalar Kolmogorov S Ishonchli darajasi
Mexanik xotira ,673 ,755
Mantiqiy xotira ,543 ,654
1 . o ‘ tkazilgan tadqiqotimizda mexanik xotira K S mezonida normal
taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda ( D =0.673 p >0.05) qiymatiga
ko ‘ ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelmaginligini ko ‘ rishimiz mumkin .
25

2 .o‘tkazilgan tadqiqotimizda mantiqiy xotira K S mezonida normal
taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda (D=0. 543 p>0.05) qiymatiga
ko‘ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelmaginligini ko‘rishimiz mumkin.
Mantiqiy va mexanik xotirani metodikasining normal taqsimlanish qonuniga
mosligini tekshirish
2.3.3 jadval
Shkalalar o‘rtacha
qiymat Standart
og’ish T Ishonchli
darajasi
Mexanik xotira o‘g ’ il
,8 343
,8412 ,1245
,1412 ,116 ,001 ***
qiz
Mantiqiy xotira o‘g ’ il
,7321
,7412 ,2436
2436 ,235 ,532
qiz
1. O ` tkazilgan tadqiqotimizda mexanik xotira shkalasi bo ` yicha o ` g ` il bolalar
va qiz bolalar guruhi solishtirilganida 99,9% da ishonchli farq mavjud ekanligini
aniqladik . Ya ` ni og ` il bolalar guruhiga nisbatan qiz bolalar guruhida Mexanik
xotira yuqori darajada ekanligini aniqladik ( t =,116; p <0.001).
2.O`tkazilgan tadqiqotimizda Mantiqiy xotira shkalasi bo`yicha o`g`il
bolalar va qiz bolalar guruhi solishtirilganida hech qanday farq mavjud emasligini
aniqladik. (t=, ,235 ;p<0.05).
26

XULOSA
Xotira inson shaxsiyatining yaxlitligi va rivojlanishini ta'minlaydi, tizimda
markaziy o‘rinni egallaydi. Xotira– inson nerv tizimining eng muhim
funksiyalaridan biridir. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, xotira qobiliyatlari faqat
qisman inson miyasining tug‘ma xususiyatlarini aks ettiradi. Ko‘p jihatdan xotirani
tizimli o‘qitish orqali rivojlantirish mumkin va keltirilgan ko‘plab misollar buni
tasdiqlaydi. Shubhasiz, ayniqsa xotiraning eng yuqori namoyon bo‘lishi uchun, har
bir yangi faktni mavjud bilimlar bilan bog‘lash imkonini beradigan inson
bilimining umumiy darajasi muhimdir. Xotiraning buzilishida inson hayoti
davomida diskomfort sezadi va bu jiddiy nevrozlar, depressiyalarga olib keladi.
Agar xotiraning buzilishi davom etib ketaversa, insonni mehnat qilish
qobiliyatidan mahrum etib, nogironlikka olib keladi. Ko‘p hollarda yoshi qari
insonlar xotirasining buzilishi tufayli hayot davomida oddiy yumushlarni ham
bajara olishmaydi, xalq tili bilan aytganda “o‘zini o‘zi eplay olmaydi”. Qarilik
bilan buzilgan xotirani odatda qaytarib bo‘lmaydi, ammo yoshlikda kuzatiladigan
xotira susayishi va yo‘qolishlarini tiklasa bo‘ladi.
Xotira bilan bog‘liq muammolarga hatto bolalar ham duch kelishadi.
Bunday muammolarni e’tibordan chetda qoldirish kerak emas, chunki inson
kelajakdagi hayotiy qobiliyatlari xotira bilan chambarchas bog‘liq. Bolalar xotirasi
pasayganda o‘qishdan ortda qoladi, ta’lim olish muassasalariga borgisi kelmaydi,
27

bola asabiy, jaxldor va yig‘loqi bo‘lib qoladi. Jarayonni o‘tkazib yuborgandan
keyin qaytarish qiyin, shuning uchun erta davrlarda da’vo choralarini ko‘rish zarur.
Shuning uchun, agar patologiya bilan bog‘liq bo‘lmasa, yomon xotira yo‘q
deb aytish to‘g‘ri bo‘ladi. Xotirani maxsus mashqlar yordamida, xotirani doimiy
ravishda she'r yodlash orqali yaxshilash mumkin. Xotiraning faol rivojlanishi
o‘qish, yozish, gapirish, monologni ovoz chiqarib o‘qish natijasida yuzaga keladi
va keyin siz bilan daftar olib yurishning hojati bo‘lmaydi. Agar odamlar idrok etish
va fikrlash jarayonida voqelik haqida bilib olganlarini uzoq vaqt davomida ushlab
turish va xotirada saqlab qolish qobiliyatiga ega bo‘lmasa, dunyoni bilish imkonsiz
bo‘lar edi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Sh.Mirziyoyev.”Erkin va farovon demokratik o‘zbekiston davlatini birga
barpo etamiz”-T.-2016
2. .Sh.Mirziyoyev.”Insonparvarlik,ezgulik va bunyodkorlik – milliy
g‘oyamizning poydevoridir”-T-2019
3. Atkinson V, Scot J. o‘zingizni biling: xotira va aqlning rivojlanishi. Ssp.:
Respex. - 2004. - 384s.
4. Xotirada yosh va shaxsiy farqlar. Ed. A.A. Smirnova - M: Ma’naviyat, -
2004. - 300s.
5. Vygotskiy L.S. Xotira va uning bolalikda rivojlanishi. Xotiraning
psixologiyasi Ed. Yu.B. Gippenreiter va V.Ya. Romanov. - M: CheR, - 2006. -
816s.
6. Istomina Z.M. Maktab yoshidagi xotiraning turli xil turlari va nisbatlaridagi
yosh va individual farqlar. - M: Ilm-fan, -2007.
7. Istomina Z.M. Xotiraning rivojlanishi. - M: ma’rifat, -2005. - 120s.
8. Kozarenko V.A. Xotira, fikrlash, nutq. Savol psixologiya-2007. №2.19
9. Davletshin M.G Umumiy psixologiya T-2002 y
10. Luriya A.R. “Buyuk xotira haqida kichik kitob” M 1999 .- 338s.
11. Lyadius A.R. “Rivojlanish jarayonida xotira” M 1990 .- 124b.
28

12. F.I.Xaydarov, N.I.Xalilova “Umumiy psixologiya”. Toshkent-2017
Internet resurslari
1. Elektronnaya biblioteka. http://www.koob.ru
2. Material ы po psixologii. http://www.psychology-online.net
5. Istoriya psixologii. http://www.psyche.ru/
29

Xotira jarayonlari va turlari

Sotib olish