Xotira samaradorligiga tasir kòrsatuvchi omillar - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	61.3KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	28 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

103 Sotish

Xotira samaradorligiga tasir kòrsatuvchi omillar

Sotib olish

Mavzu: Xotira samaradorligiga tasir kòrsatuvchi omillar
KURS ISHI
Mavzu: Xotira samaradorligiga tasir kòrsatuvchi
omillar
Topshirdi:
Qabul qildi :
Baho: _______________
1

Mundarija
Kirish ………………………………………………………3
Asosiy qism
I.BOB. Xotira haqida tushuncha…………………………………..4
I.1 . Genetik, h а yotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy x о tir а …………………..5
I.2. L а hz а li, sens о r (ik о nik, ex о ik) qisq а mudd а tli, uz о q mudd а tili,
о per а tiv v а о r а liq x о tir а …………...………………………………11
II. Bob. О br а zli x о tir а . Eydetik x о tir а . Em о tsi о n а l x о tir а . So’z-
m а ntiq x о tir а si. K о gnitiv v а sh а xslilik x о tir а si ………………...15
II.1. X о tir а ning individu а l psix о l о gik xususiyatl а ri………………16
II.2. X о tir а а ss о tsi а tsiyal а ri……………….……………………….26
II.3. Xotira tadqiqot usullari……………………………………….33
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Har biri xotira turi Uning o'ziga xos faoliyati bor,
garchi ularning barchasi to'liq yodlash jarayonini amalga oshirish uchun
hamkorlik qiladi. Bu murakkab va kodlash, konsolidatsiya, saqlash va
qidirishga bo'linadi. Xotiraning maqsadi vaqt o'tishi bilan ma'lumotlarni
saqlashdir. Xotira turlarini o'rgangan mualliflar odatda ularni bir necha
mezonlarga ko'ra ajratib turadilar. Masalan, ma'lumot bizning yodimizda
qancha vaqt saqlanadi. U erdan eng yaxshi ma'lum bo'lgan ikkita katta xotira
guruhlari paydo bo'ladi, ular qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiralardir. Ular,
odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki eslab qolingan
ma'lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar ba'zan har bir
xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha turlicha fikr yuritadilar. Biroq, eng keng
tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni kiritishga harakat qilinadi. Keyinchalik,
qaysi jihatlarga ko'ra tasniflangan xotira turlarini aniqlay olasiz. Shuni yodda
tutingki, bir nechta toifaga kirishi mumkin bo'lgan xotiralar mavjud. Masalan,
o'tmishdagi voqealarni eslash, avvalgi tug'ilgan kuningiz singari, uzoq muddatli
xotiraning bir turi, shu bilan birga aniq va avtobiografik. Biz sezgan, idrok
qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada esda
olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay fursat yoki kerak
bo‘lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan
ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga
tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Kundalik tajribamiz shuni
ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalar har doim ham esimizga tushavermaydi,
ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir. 4 Esda
qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga
tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi.
Kurs ishining ob ' ekti : Psixolog E.N.Sokolovning xotira samaradorligi
mavzusiga oid ma’lumotlari va uning amaldagi tahlili
3

Kurs ishining maqsadi. Psixolog E.N.Sokolovning xotira samaradorligi
mavzusiga oid ma’lumotlarini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining predmeti : Psixolog E.N.Sokolovning xotira samaradorligi
mavzusiga oid qarashlari, mulohazalar yuritish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Psixolog E.N.Sokolovning xotira samaradorligi mavzusiga oid
ma’lumotlarini mohiyatini o’rganish.
2. Psixolog E.N.Sokolovning xotira samaradorligi mavzusiga oid
ma’lumotlarini tadqiq etish.
3. Psixolog E.N.Sokolovning xotira samaradorligi mavzusiga qarashlarini
o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikkita bob (5ta paragraf), xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I. Bob. Xotira haqida tushuncha.
Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o tmish tajribalarni esdaʻ
qoldirish va zarur bo lganda tiklashdan iborat psixik jarayon.Xotira eng yaxshi
ʻ
damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri bo lib, tashqi
ʻ
olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda
uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takror jinnini qobiliyatida
namoyon bo ladi. Xotira individning o z tajribasida esda olib qolishi, esda
ʻ ʻ
saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi. Xotira
haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari
(Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi
aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani faqat insonga emas,
hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida ta kidlagan. Xotiraning fiziologik
ʼ
4

asosi bosh miya yarim sharlari po stlog ining muvaqqat bog lanishi (qarangʻ ʻ ʻ
Assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira kulami,
axborotlarning uzoq vaqt va mustaxkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi
murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chikish bosh
miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining ko payib borishi hamda uning
ʻ
strukturasi murakkablashuvi jarayonida o sib boradi. Fiziologik tadqiqotlarda
ʻ
qisqa va uzoq muddatli Xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli Xotirada
axborotlar bir necha dakiqadan bir necha o n minutgacha saqlanadi, neyronlar
ʻ
ishiga xalal berilganda (mas, elektr shok, narkoz ta sirida) u buziladi. Uzoq
ʼ
muddatli Xotirada axborotlar odam umri bo yi saqlanib turli ta sirlarga chidamli
ʻ ʼ
bo ladi. Kisqa muddatli Xotira astasekin uzoq muddatli Xotiraga aylanadi.
ʻ
Xotira ruhiyatning o tmish holati bilan hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga
ʻ
tayyorlash jarayonlari o rtasidagi o zaro aloqadorlikni ko rsatadi. Boshqa psixik
ʻ ʻ ʻ
hodisalar kabi Xotira ham shaxsning 5 xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari,
odati, fe l-atvori va sh.k. bilan uzviy bog liq. Xotira namoyon bo lishdagi
ʼ ʻ ʻ
shakliga ko ra, shartli ravishda emotsional Xotira (histuyg uni esda tutish),
ʻ ʻ
obraz Xotirasi (narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish), so z*mantiq
ʻ
Xotirasi (narsalarning mohiyati, mazmunini so z bilan ifodalangan hodda esda
ʻ
tutish) kabi turlarga bo linadi. Bulardan insonda so z*mantiq Xotirasi yetakchi
ʻ ʻ
o rin tutadi. Xotiraning barcha turi bir-birlari bilan chambarchas bog liq holda
ʻ ʻ
kechadi. Psixologiyada, shuningdek, ixtiyoriy va ixtiyorsiz Xotiralar farq
qilinadi. Ixtiyoriy Xotirada muayyan materialni esda olib qolish oldindan
maqsad qilib qo yiladi; ixtiyorsiz Xotirada bunday maksad bo lmaydi — biror
ʻ ʻ
faoliyatda (mas, mehnat jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda)
o z-o zidan esda saqlab qolinadi. Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy Xotira
ʻ ʻ
ixtiyorsiz Xotiradan samaraliroq. Fanda Xotira bilan bog liq ravishda unutish
ʻ
masalasini o rganishga ahamiyat berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik
ʻ
kasalliklardagi Xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu kasalliklarda Xotira
susayishi (gipomneziya), yo qolishi (amneziya) yoki bir tomonlama kuchayishi
ʻ
5

(gipermneziya) kuzatiladi. Ba zi kasalliklarda u sifat jihatdan buziladi: bemorgaʼ
bo lmagan voqealarni go yoki o z boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki
ʻ ʻ ʻ
qachonlardir bo lib o tgan voqealarni kecha yoki bugun ro y bergan deb
ʻ ʻ ʻ
o ylaydi (konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya), Bunday soxta Xotiralar
ʻ
kishida jiddiy ruhiy xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga
bosh miya qon tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi
holatlari, og ir zaharlanishlar oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz)
ʻ
va sh.k. kiradi. Xotira buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni
davolashga e tiborni qaratish kerak.
ʼ
I.1. Genetik, h а yotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy x о tir а .
Yuqorida biz inson miyasiga ta’sir qilgan qo‘zg‘ovchilarning izi esda olib
qolinishini ko‘rib o‘tgan edik. Navbatdagi vazifa izlar-ning mustahkamlanish
jarayoni qanday kechadi, degan savolga javob berishdan iboratdir. Izlar
tezda 6 mustahkamlanadimi yoki ma’lum vaqt talab qiladimi, degan
muammolar tug‘ilishi tabiiy holdir. Bu savollarni o‘rganish
ko‘pginatadqiqotchilarning predmeti bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pgina
psixologlar kuzatishlariga qaraganda, inson-ning bosh miyasi
jarohatlanganda, jarohatgacha bo‘lgan qisqa vaqt ichi-da va jarohatdan keyin
ma’lum vaqt oralig‘ida ta’sir qilgan qo‘zg‘ov-chilarning izi saqlanmaydi.
Bosh suyagi og‘ir jarohatlanib, odam xu-shidan ketganda,
shikastlangangacha qanday hodisa ro‘y berganligini va undan so‘ng ro‘y
bergan hodisani sira eslay olmaydi. Bu hol ante-regrad, retrograd va
anteroretrograd amneziyasi degan nom olgan. Bu holat shuni ko‘rsatadiki,
asab tizimiga ro‘y bergan kuchli shok (ruhiy og‘ir favquloddagi xastalanish)
miyani ma’lum muddatga unga yetib kelgan qo‘zg‘atuvchilarning izlarini
saqlashga qobiliyatsiz qilib qo‘yadi. Anterograd, retrograd va
anteroretrograd amneziya miya izlarini esda olib qolishga qobiliyatsiz bo‘lib
qolgan vaqt oralig‘ini o‘lchash imkonini berdi. Masalan, 78-km da halokatga
6

(avriyaga) uchragan mo-totsiklchi 64-km dan boshlab ko‘rgan barcha
narsalarni esdan chiqaradi. U soatiga 60 km tezlik bilan ketayotganligi
sababli halokatdan 10—15 daqiqa oldin ro‘y bergan taassurotlarning izlarini
mustah-kam saqlab qola olmagan. Demak, izlarning xotirada mustahkamla-
nishi yoki psixologiyada aytiladiganidek, «konsolidatsiya»lanish uchun 10—
15 daqiqa kifoya qilar ekan, xolos. Shunga o‘xshash omillar asosida maxsus
tajribalar o‘tkazilib, bunda sinaluvchilarga sun’iy kuchsiz shok beriladi va
qanday muddat ora-lig‘i xotiradan tushib qolishi kuzatiladi. Psixolog Fedor
Dmitriyevich Gorbovningtajribalari bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
Sinaluvchilar berilgan sonni ilgari natijaga qo‘shib yoki undan ayirib,
arifmetik operatsiyalarni bajarishlari zarur edi. Albatta, misollarni yechish
davomida sinaluvchi xotirasi-da ilgarigi natijalarni saqlash kerak edi.
Favqulodda «birdaniga» sinaluvchiga keskin yorug‘lik chaqnashi
ko‘rinishida «shok» beriladi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, bunday hollarda
tekshiriluvchilar hozirgina olingan natijani eslaridan chiqarib qo‘yib, hisobni
oxir-gisidan emas, balki oldingisidan davom ettirdilar. Tajribalar shuni
ko‘rsatdiki, kuchsizgina shok ungacha bo‘lgan izlarni o‘chirar va izlarning
«konsolidatsiya»lanishi uchun zarur bo‘lgan sharoitga to‘sqin-lik qilar ekan.
Yuqoridagi kuzatishlar shunday fikrlar olib keldiki, izlarning 7
mustahkamlanishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi va ushbu faktni
tekshirish uchun psixologiyada qator tadqiqotlar o‘tkazila boshlandi.
Amerikaliklar tomonidan tadqiqotlar quyidagicha amalga oshi-rilgan.
Hayvonlar ko‘nikma hosil qilinayotganidan bir oz vaqt o‘tgan, hayvonga
elektr toki beriladi. Agar shok ko‘nikma hosil qilingani-dan 10—15
daqiqadan keyin berilsa, u holda mazkur ko‘nikma yo‘qola-di: agar
ko‘nikma hosil qilinganidan keyin 45—60 daqiqa ichida be-rilsa, ko‘nikma
saklanadi. Shu sababdan izlarning mustahkamlani-shi vaqti uchun 10—15
daqiqa ajratilishi kifoya qiladi. Jahon psi-xologlari olib borgan keyingi
tajribalar shuni ko‘rsatdiki, shok-dan so‘ng hosil qilinadigan ko‘nikmaga
7

ham shok salbiy ta’sir ko‘rsa-tishi mumkin. Demak, shok izlarining
«konsalidatsiya»lanishigacha ta’sir qilib qolmasdan, balki miyani shunday
holatga solib qo‘yar ekanki, bunda ko‘nikma hosil bo‘lishi reallikdan
uzoklashadi. Hozirgi davrda shu narsa ma’lum bo‘ladiki, yuqoridagi samara
(ef-fekt) faqat elektr toki yordamidagina emas, balki farmakologik
elementlar ta’siri ostida ham kuzatilar ekan. Masalan, barbitu-ratlar bosh
miya po‘stlog‘ini tormozlanish holatiga olib keladi; met-razol po‘stlokda
kuchli qo‘zg‘alishni yuzaga keltiradi. To‘plangan ma’lumotlarga qaraganda,
odamda ko‘nikma hosil qilinib, bir daqiqa o‘tgandan so‘ng barbituratlarni
qabul qilish ko‘nikma izining yo‘qo-lishiga olib kelar ekan; aynan shu doza
dori barbituratli ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng 30 daqiqa o‘tgach qabul
qilinsa, ko‘nikma-ning buzilishiga olib kelishi mumkin. Shunga o‘xshash
natijalar metrazol bilan o‘tkazilgan tajribalarda ham kuzatilgan; ko‘nikma
hosil qilingandan so‘ng 10 sekund o‘tgach, metrazol qabul qilinishi izlarning
qo‘pol ravishda buzilishiga olib keladi, 10 daqiqa keyin qabul qilinsa, u
holda izlarning kuchsiz saklanishi namoyon bo‘ladi, 20 daqiqa o‘tganda esa
ko‘nikma butunlay sakdangan. Biroq miyaning qo‘zg‘alishiga ta’sir qiluvchi
turli moddalar iz-larning saqlanishiga turlicha «chuqurlikda» ta’sir qiladilar.
Ba’-zilari 3-4 kun oldin hosil qilingan ko‘nikmalarni yo‘qotsa, bosh-qalari
izlarning hosil bo‘lishiga ta’sir qiladi. Ma’lum bo‘lishicha, izlarning
«konsolidatsiya»lanishini tezlash-tiruvchi moddalar ham ma’lumdir. Bunday
preparatlarning biri-ot-rixnindir. Bundan inyeksiya qilinsa, konsolidatsiyani
tezlashti-rish bilan birga, unga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi 8 moddalarga nisba-
tan «yashovchanroq» qilib qo‘yadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan tajribalardan
ko‘rinib turibdi-ki, izlarning mustahkamlanishi ma’lum vaqt talab qiladi va
ushbu jarayonda turli kuch bilan ta’sir qiluvchi holatlar hukm suradi. Lekin
hayvonlarning individual farqlari mavjud bo‘lib, izlar-ning konsolidatsiyasi
turli hayvonlarda turlicha tezlikda ro‘y be-radi. Amerikalik psixolog Mak
Gouning ko‘rsatishicha, ko‘nikma tez hosil bo‘ladigan kalamushlarga
8

ko‘nikma hosil qilinadigan 45 sek. o‘tgandan keyin shok berilsa, izlar
yo‘qoladi, 30 daqiqadan keyin shok berilsa, u holda izlar sakdanadi;
ko‘pincha ko‘nikma asta-sekin hosil bo‘luvchi kalamushlarda (individual-
tipologik xususiyatlarga ko‘ra) 45 sekunddan, 30 daqiqadan keyin berilgan
shok izlarini bir xilda yo‘qotadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, kala-mushlarning
«tez» guruhlarida izlar 15-20 daqiqa ichida konsoli-datsiya bo‘lishga
ulguradi (uzoq vaqtgacha) va ular «sekin» guruhlari-da esa izlar
konsolidatsiya bo‘lishiga ulgurmaydi hamda uzoq vaqt-gacha yaxshi
mustahkamlana olmaydi. Inson tomonidan muayyan izlarni o‘zlashtirish
degan gap izlar-ning mustahkamlanganligi emas hali, chunki ularning
mustahkamla-nishi uchun ma’lum vaqt zarurdir. Bu vaqt ko‘pgina omillarga
bog‘liq bo‘lib, jumladan, bular qatoriga individual xususiyatlar va ularning
imkonini kiritish mumkin. Fizik iz qolish nazariyasida neyronlardan nerv
impulslari-ning o‘tishi o‘zidan keyin fizik iz qoldiradi deb taxmin qilinadi.
Bu nazariya tarafdorlarining fikriga qaraganda, izlarning fizik aks etish
sinapslarda yuzaga keladigan elektrik va mexanik o‘zgarishlarda o‘z aksini
topadi. Izlarning neyrofiziologik asoslari to‘g‘risida fikr yuritilganda
Lorente, Makselein kabi olimlarning reverberlashtirish hodi-sasini
(reverberlashtirish — aylancha aks ettirish demakdir) tatbiq qilinganlarini
aytib o‘tish maqsadga muvafiqdir. Ularning ko‘rsa-tishlaricha, nerv
hujayralaridan chiqqan aksonlar boshqa hujayra-lardagi dendritlar bilan
qo‘shilishi natijasida reverberlashtirish hodisasi vujudga keladi. Protoinlar
hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar biokim-yoviy reaksiyalar
deyiladi. Bu hodisani jahon psixologlari uzoq muddatli xotiraning
psixofiziologik mexanizmi deb ataydilar. Mak Konnel (AQSH) yomg‘ir
chuvalchanglarida tajriba o‘tkazgan. U shartli reflekslarni hosil qilish boshqa
reaksiyalardan farkdi o‘laroq, biokimyoviy reaksiyalarda (yorug‘dan 9
qochishni mashq qilish) ikki-uch marta kamayib ketishini ko‘rsatgan.
Yuqorida bayon qilingan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, xotira sababiy
9

bog‘lanish, ya’ni determinator holati natijasida vujudga keladi. 5.Qisqa
muddatli uzoq muddatli va operativ xotira Psixikaning eng muhim
xususiyatlaridan biri borliqto‘g‘risida-gi tashqi taassurotlarning, insonning
individual-tipologik xusu-siyatlarining aks ettirilishi individning yurish-
turishida, xattiharakatlarida, fe’l-atvorida keyinchalik uzluksiz ravishda
foyda-lanishdan iboratdir. Inson xattiharakatlarining asta-sekin mu-
rakkablashuvi, yangicha mazmun va shakl kasb etishi, sifatiy o‘zga-
rishlarining yuz berishi, shaxsiy tajribaning kengayishi, ortishi bilan ro‘y
beradi. Tashqi olamning, borliqning, turmush tarzining bosh miya katta
yarim sharlarining po‘st qobig‘ida hosil bo‘ladigan obrazlari, tasvirlari,
xossalari tubdan yo‘qolib ketmaydi. Voqe-likning vatashqi
olamningtimsollari, tizimlari o‘zaro turli yo‘sin-da, tarzda bog‘lanib
mustahkamlanadi, tartibga keladi, guruhga bir-lashadi, hayot va faoliyatning
talablariga mos ravishda esda olib qolinadi; esda saqlanadi, muayyan
izlarning jonlanishi natijasi-da ularning barchasi tiklanadi. Xotira insonning
hayoti va faoliyatining barcha sohalarida qat-nashishi tufayli uning namoyon
bo‘lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil
ko‘rinishga egadirlar. Odatda, xotiraning turlariga va ularni muayyan
turlarga ajratishda eng mu-him asos qilib, uning xarakteristikasini esda olib
qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, tanish singari jarayonlarni amalga
oshiruvchi faoliyatningxususiyatlariga bog‘liqligi olinadi. Umumiy
psixologiyada xotira 5 ta muhim mezonga (bizningcha) muvofiq ra-vishda
turlarga, ko‘rinishlarga ajratiladi: I. Ruhiy faoliyatning faolligiga ko‘ra xotira
quyidagi turlarga bo‘linadi: a) harakat yoki motor-harakat xotirasi; b) obrazli
xotira; v) his-tuyg‘u yoki hissiyot xotirasi; g) so‘z-mantiq xotira. II. Ruhiy
faoliyatning maqsadiga binoan; a) ixtiyorsiz, b) ixtiyoriy, v) mexanik. III.
Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko‘ra: a) qisqa muddatli xotira; b) uzoq
muddatli; v) operativ (tezkor) xotira. IV. Ruhiy faoliyat qo‘zg‘atuvchisining
sifatiga ko‘ra: a) musiqiy, b) eshitish xotirasi. V. Ruhiy faoliyatning inson
10

yo‘nalishiga qarab: a) fenomenal, b) kasbiy. Harakat xotirasi. Inson
faoliyatining har bir turiga ruhiy faollikning u yoki bu ko‘rinishlari ustunlik
qilishi kuzatiladi: ma-salan, harakat, 10 hissiyot, idrok, aqd-zakovat kabi
ruhiy faoliyatning ko‘rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik turlarining
har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida o‘z ifodasi-ni topib,
harakatlarda, hissiy kechinmalarda, tuyg‘ularda, obrazlar-da, timsollarda fikr
va mulohazalarda aks etadi. Bularning barchasiga xizmat qiluvchi xotiraning
o‘ziga xos turla-riga nisbatan psixologiya fanida ilmiy tushunchalar
tariqasida nom berilgan: harakat, hissiyot, obrazli va so‘z-mantiq xotira.
Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur’ati, izchilligi va
boshqalarni esda qoldirish, mustahkamlash, esga tushirishdan iborat xotira
turi harakat xotirasi deb ataladi.
1. 2. L а hz а li, sens о r (ik о nik, ex о ik) qisq а mudd а tli, uz о q mudd а tili,
о per а tiv v а о r а liq x о tir а .
Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba’zi odamlarda
aniq, ravshan ustunlik qilayotganligi uchrab turadi. Psi-xologiya fanida
klassik (mumtoz) misolga aylanib qolgan ushbu holat-ni keltirib o‘tish
maqsadga muvofiqdir; bir musiqa ishqibozi mu-siqiy asarni xotirasida
mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat
pantomima tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Turmushda
shunday odamlar uchray-diki, ular o‘zlarida harakat xotirasining borligini
umuman payqa-maydilar. Mazkur xotira turining g‘oyat katta ahamiyati
shundan ibo-ratki, u yurish, yozish, ifodali harakat malakalari bilan bir qator-
da har xil amaliy mehnat malakalari tarkib topishining asosini tashkil qiladi.
Agarda insonda harakat xotirasi bo‘lmaganda edi, u bironta harakatni amalga
oshirish uchun o‘sha harakatning aynan o‘zini har galda «boshdan boshlar»,
o‘rganar edi. Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopishdagi
xattiharakatlar, badiiy gim-nastika bilan shug‘ullanish harakat xotirasini
11

taqozo etadi. Jis-moniy chaqqonlik, mehnatdagi mahorat, «oltin qo‘llar»,
ziyrak ko‘zlar, egiluvchanlik va qo‘zg‘atuvchanlikka ega bo‘lish yuksak,
barqaror hara-kat xotirasi mavjudligining alomati bo‘lib hisoblanadi. His-
tuyg‘u yoki hissiy xotira. Bu xotira his-tuyg‘ular, ruhiy ke-chinmalar,
hissiyotlar bizning ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday
qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalar- 11 ning
xususiyatiga nisbatan munosabatlarimiz qay tarzda amalga
oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shu-ning
uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta
ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa va hodisalardan o‘z-o‘zimizga
bo‘lgan munosa-batlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz
kechinmalar-ni esda qoldirish, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xo-
tira deb ataladi. Ular biz ruhiyatimizda kechirgan, ma’naviyatimizga ta’sir
qiluvchi, xotiramizda saqlanib qolgan histuyg‘u, ehtiros, alam, armon kabilar
jonlanishiga, harakatga undovchi yoki o‘tmishda salbiy kechinmalarga ega
bo‘lgan harakatlardan saklab turuvchi signal tarzi-da namoyon bo‘ladi.
O‘zga kishilarning ruhiy holatiga hamdard (empa-tiya) bo‘lish, bevosita
voqelik mohiyatiga oshnolik, kitob, san’at, kino, teatr qahramonlari bilan
birgalikda qayg‘urish singari inson tuyg‘ulari hissiy yoki his-tuyg‘u
xotirasiga asoslanadi. Hissiy xotira o‘zining vujudga kelish xususiyati,
tezligi, dina-mikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma’lum
ma’noda ajralib turadi. Har qaysi odamga o‘z turmush tajribasidan
ma’lumki, ko‘pincha qachonlardir o‘qigan kitoblardan, tomosha qil-gan
kinofilmlardan, spektakllardan faqat «taassurotlar» bog‘la-nishlari zanjirini
yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun hissiy
(xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar
kayfiyatlari bir-birlariga o‘xshashligi iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish
yoki noxush ke-chinmalar to‘lqinini barpo etish ehtimoli to‘g‘risida
mulohaza yuritilayotganligi ayon bo‘lsa kerak) alomati ostida ijtimoiy,
12

guruhiy, jamoaviy barqaror yoki beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi. Om-
maviy kayfiyat (shodlik, g‘amg‘ussa, bezovtalanish kabilar) xuddi shu
tarzdagi ehtiros, affekt, stress, shijoat singari kechinmalarni kel-tirib
chiqaradi hamda ularni xotirada saqlanishga yordam beradi, zaruriyat
tug‘ilganda jonlanishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Obrazli xotira. Obrazli xotira
tasavvurlar va turmush manzara-lari, shuning bilan birga, tovushlar, ta’mlar,
ranglar, shakllar bilan bog‘liq bo‘lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb,
yaqqol maz-munni, binobarin narsa va hodisalarning aniq obrazlarini,
ularning xususiyatlari va bog‘lanishlarini esda qoldirish, ongda mustah-
kamlash hamda zaruriyat tug‘ilganda esga tushirishdan iborat xotira turiga
aytiladi. Psixologiya 12 fanida obrazli xotiraning bir nechta turlari ajra-tib
ko‘rsatiladi, biz ularning ayrimlariga tavsif beramiz. Izchil obrazlar. Sensor
xotiraning eng sodda ko‘rinishi yoki shakli izchil obrazlardan iboratdir.
Izchil obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi quyidagilardan tuzilgandir:
agar subyekt (shaxs)ga bir necha daqiqa oddiy qo‘zg‘atuvchi yuborilsa,
jumladan, 10—15 sek. yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so‘ng
tekshiriluvchi oldidan kvadrat olib qo‘yilsa, u qizil kvadrat o‘rnida xuddi
shunday geomet-rik shakl izini ko‘rishda davom etadi, asosan, bu shakl
ko‘k-yashil rangda tovlanadi. Mazkur iz o‘sha zahoti, ba’zan bir necha
sekunddan keyin paydo bo‘lib, 15 sekunddan to 45—60 sekundgacha o‘sha
obyektda sakdanib turadi, shundan so‘ng u asta-sekin oqara boshlaydi;
natija-da o‘zining aniq konturini yo‘qotadi, keyinchalik mutlaqo yo‘qolib
ketadi, goho butunlay yo‘qolish uchun qaytadan paydo bo‘lishi mum-kin.
Odamlarning individual-tipologik xususiyatlariga qarab, iz-chil obrazlarning
aniqligi va davomiyligi turlicha bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. O‘zining kelib
chiqishi, kuchliligi jihatdan izchil obrazlar sal-biy va ijobiy turlarga
bo‘linadi. Agar izchil ravishda odam qizil rangga qarab turib, so‘ngra
nigohini oq qog‘ozga ko‘chirsa, u holda obyektda ko‘k-yashil rang paydo
bo‘lganday tuyuladi. Izchil obrazlar-ning ushbu turi salbiy izchil obrazlar
13

deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa quyidagi ketma-
ketlik hodisasi namoyon bo‘ladi. Qorong‘i xonada ko‘z oldida bir narsa,
masalan, qo‘l yaqinlashtirilsa, so‘ngra qisqa muddatli (0, 5 sek) elektr
chirog‘i yoqilsa, bu holda chiroq o‘chgandan keyin odam bir necha daqiqa
davo-mida narsalarning aniq obrazlarini ko‘rishda davom etadi. Mazkur
obraz o‘z rangida bir qancha muddat saqlanib, so‘ng ko‘zdan yo‘qoladi.
Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo‘la oladi. Ushba
ruhiy holatni ong bilan boshqarib bo‘lmaydi, chunonchi, xohishlarga qarab
uzaytirish, ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mum-kin emas. Binobarin, izchil
obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu jihati bilan farq
qiladi. Izchil obrazlarni eshitish, teri orqali sezishda kuzatish mum-kin, lekin
bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon bo‘lishi va qisqa muddat
davom etishi kuzatiladi. Eydetik obrazlar. 13 Umumiy psixologiyada izchil
obrazlardan eyde-tik obrazlarni farqlash an’ana tusiga kirgan («eydos» —
yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi). Xotiraning bu turi, ya’ni eyde-
tik obrazlar o‘z vaqtida nemis psixologiya maktabining namoyandala-ri aka-
uka Yyenishlar tomonidan ta’riflab berilgan. Ba’zi odam-larda, ayniqsa,
bolalik va o‘smirlik, o‘spirinlik davrlarida kuza-tilgan narsa yoki suratlar
ko‘z o‘ngidan olib qo‘yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish
xususiyatiga ega. Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarini ku-
zatish mumkin. Bu hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tek-shirilib
ko‘rilgan. Tajribada tekshiriluvchiga 3-4 daqiqa davomida rasm ko‘rsatilgan
va tasvir olib qo‘yilgandan so‘ng uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida
qatnashchilarga savollar berilgan. Bu jarayonda ayrim tekshiriluvchilar
bironta savolga javob bera olma-gan bo‘lsalar, aniq eydetik obrazga ega
bo‘lgan ishtirokchilar esa rasm-ni ko‘rishda davom etayotganday har bir
savolga aniq javob berishga erishganlar. Tajribalarning ko‘rsatishiga
qaraganda, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson ongida saqlanishi mumkin.
Mabodo ularning izlari yo‘qo-lib ketgan bo‘lsa ham, lekin hech qanday
14

qiyinchiliksiz uning siy-mosi qayta tiklanishi mumkin. Sobiq sho‘ro
psixologiyasi fanida eydetik obrazlarning namoyon bo‘lishi hodisasi (yorqin
eydetik xotiraga ega bo‘lgan kishining psi-xologik xususiyatlari) A. R.
Luriya tomonidan ko‘p yillar davomida o‘rganilgan. Eydetik xotiraning
individual-tipologik xususiyatla-ri chuqur ta’riflab berilgan. Eydetik obrazlar
harakatchanlik xusu-siyatiga ega bo‘lib, subyektning oldiga qo‘yilgan vazifa
va uning tasavvurlari ta’siri ostida o‘zgarishi mumkin. Aka-uka Yyenishlar
tomonidan o‘tkazilgan oddiy tajribada eyde-tik xotiraga ega bo‘lgan
tekshiruvchiga olma va undan sal uzokroqda joylashgan ilgak tasvirlangan
rasm ko‘rsatilgan. Rasm o‘rtadan bo‘lib qo‘yilgandan keyin tekshiruvchidan
olmani olish istagi kuchayib borayotganligi so‘ralgan. Muayyan yo‘l-yo‘riq
berilgandan keyin tekshi-riluvchi mana bunday holatni tasvirlab beradi: ilgak
olmaga yaqin-lashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi tomon
tortadi. Xullas, eydetik obraz harakatchan bo‘lib, subyektning ruhiy ko‘rsat-
masi ta’siri ostida sifat va mikdor o‘zgarishga yuz tutadi. Eydetik obrazlar,
ilmiy tekshirishlarning ko‘rsatishicha, bolalik va o‘spi- 14 rinlik davrlarida
muayyan muddat hukm suradi va vaqtning o‘tishi bilan uning izlari asta-
sekin so‘na boradi.
II. Bob. О br а zli x о tir а . Eydetik x о tir а . Em о tsi о n а l x о tir а . So’z-
m а ntiq x о tir а si. K о gnitiv v а sh а xslilik x о tir а si.
Psixofarmokologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, eydetik ob-razlarni
kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek, uni kuchsiz-lantiruvchi kalsiy
ionlari moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlarda olingan miqdoriy
materiallar eydetik obrazlar paydo bo‘lishining psixologik ildizlarini
chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari
xotiraning yanada murak-kabroqturi bo‘lib hisoblanadi va ularning
xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to‘g‘risida
tasavvurga ega ekanligi shuni ko‘rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari subyekt-
15

ning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushuncha-lar talqin
qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi.
Lekin eydetik obrazlar haqidagi psixologik tah-lil shuni ko‘rsatadiki,
tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari
bilan ajralib turadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi
farqtasavvur obrazlari-ning polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy
mohiyati tasavvur obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining
tarkibiy qismlarini birlashtiradi. Masalan, meva to‘g‘risidagi tasavvur ob-
razi uning tashqi ko‘rinishi (shakli, rangi), mazasi, og‘irligi, vaz-nini o‘zaro
birlashtirib aks ettiradi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy
farqi shun-dan iboratki, u o‘z tarkibiga narsa haqidagi tasavvurlarni aqliy
jihatdan qayta ishlashni kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlarini ajratib,
ma’lum bir kategoriyaga birlashtiradi. Inson gul obrazini faqatgina esga
tushirmaydi, balki uni muayyan bir so‘z yoki tushuncha bilan ataydi,
xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi.
Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi idrok qilingan narsaning
izini sust ravishda saqlabgina qolmay, balki bir qator tasavvurlar bilan
boyitadi, narsa mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqidagi o‘z bilimlari,
tushunchalari kabilarni tajriba bilan 15 bog‘lovchi ijodiy sermahsul
faoliyatni amalga oshiradi. Bu-larning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy
zo‘riqish, asabiy taranglashuv natijasida ro‘yobga chiqadi. Xullas, tasavvur
obrazlari xotiraning murakkab faoliyat mahsu-li hisoblanib, ular izchil yoki
eydetik obrazlarga nisbatan murak-kab psixologik hodisadir. Tasavvur
obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo‘lib, uning aqliy jarayon bilan
yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim tarkibiy qismidan biri ekanligidan
dalolat beradi.
II.1. X о tir а ning individu а l psix о l о gik xususiyatl а ri.
16

So‘z-mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar,
aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda fikr va mulohaza
turli xil shakllar yordamida ifodalangan-ligi tufayli, ularni ifodalash faqat
o‘zlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma’nosini izoxlash, talqin qilib
berish yoki ular-ni so‘zma-so‘z ifodalanilishini aynan aytib berishga
qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar ma’lumot, axborot, xabar, material ma’no
ji-hatdan qayta ishlanmasa, u holda materialni so‘zma-so‘z o‘zlashtirish
mantiqiy o‘rganish bo‘lmasdan, balki, aksincha, mexanik esda olib qolishga
aylanib qoladi. So‘z-mantiq xotiraning vujudga kelishida birinchi signal
bilan bir qatorda ikkinchi signallar tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z
mantiq xotirasi faqat insonga xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi hisoblanib,
bu xotira turi o‘zining sodda shakllari bilan hayvonlarga ham taallukdi
bo‘lgan xarakter his-tuyg‘u va obrazli xotira-lardan ham sifat, ham miqdor
jihatidan keskin farq qiladi. Ana shu boisdan so‘z-mantiq xotirasi bir
tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga asoslanadi, ikkinchidan,
ularga nisbatan yetak-chilik qiladi. Shu bilan birga boshqa barcha turlarning
rivojlani-shi so‘z-mantiq xotiraning takkomillashuviga uzviy bog‘liqdir.
So‘z mantiq xotiraning o‘sishi qolgan xotira turlarining barqarorla-shuvini
belgilaydi. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira. Xotira turlariga nisbatan boshqacha
tarzda yondashish hollari uch-raydi, shu boisdan xotira faoliyati amalga
oshirayotgani yaqqol, fa-ollik xususiyatlari bilan uzviy bog‘liq ravishda
turlarga ajratila-di. Masalan, faoliyat maqsadiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy
turlar-ga bo‘linadi. Ixtiyoriy xotira deganda ma’lum maqsadni ro‘yobga
chiqarish uchun, muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda 16
amalga oshi-rishdan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni, odatda,
ong bevosita boshqaradi. Ko‘pincha psixologiya fanida ixtiyoriy xo-tiraga
ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo‘yiladi. Bu jarayon ma’-lum, kerakli
topshiriq yoki vazifa qo‘ysa, esda olib qolishga yetak-lovchi faoliyat biron-
bir maqsadni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiril-gan taqdirda yuzaga keladi.
17

Biz matematika topishmokdari yechayotga-nimizda masaladagi sonlarni esda
olib qolishni o‘z oldimizga maq-sad qilib qo‘ymaymiz. Mazkur so‘zmantiq
holatda asosiy maqsad faqat masala yechishga qaratiladi, buning natijasida
sonlarni (ikkinchi darajali belgi sifatida) esda sakdashga hech qanday o‘rin
ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ularni qisqa muddatga bo‘lsada, esda
saqlashga intilamiz, bu holat faoliyat yakunlangunga qadar da-vom etadi.
Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish, esda olib qolishning asosiy sharti
hisoblanadi. Serb psixologi Radoslavevich o‘z tadqi-qotida quyidagi
hodisani bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovni qo‘llayotgan
tilning tushunmaganligi tufayli uning oldiga qo‘yilgan vazifalarni payqay
olmagan. Buningoqibatida uncha katta bo‘lmagan tadqiqot materiali 46
marta o‘qib berilganiga qara-may tekshiriluvchiga tushuntirilib berilganidan
so‘ng, u material bilan olti marta o‘qib tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib
esga qayta tushirishga erishgan. Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari
xotira taraqqiyotiga ikkita ketmaket bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz
xotira-ning turmushda va faoliyatda katta o‘rin egallashini har kim o‘z shax-
siy tajribasidan biladi. Ixtiyoriy xotiraningturmushda va faoli-yatda katta
o‘rin egallashini har kim shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning
muhim xususiyatlaridan biri maxsus mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy,
irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi
ma’lumot, xabar, axborot, taassurotlari-ning ko‘pchilik qismini aks
ettirishidir. Shunga qaramasdan, inson faoliyatiningturli jabhalarida o‘z
xotirasini boshqarish zaru-rati tug‘ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday
sharoitda, holat-larda, vaziyatlarda, favqulodda kerakli narsalar ixtiyoriy
ravishda esda sakdash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan
xotiraning mazkur turi katta ahamiyatga egaligi shubhasiz. Qisqa muddatli
uzoq muddatli va operativ xotira. So‘nggi paytlarda sobiq sho‘ro va chet el
psixologiyasida xotira 17 tadqiqotchilarining e’tiborini esda olib qolishning
dastlabki, boshlang‘ich daqiqalarida vujudga keladigan holatlar, jumladan,
18

tashqi taassurot izlarining mustahkamlashigacha bo‘lgan jarayonlar, holat-lar
mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish muddatlari o‘ziga jalb
qilib kelmoqda. Masalan, biror material (shakli, mohi-yatidan qat’i nazar)
xotirada mustahkam joy olish uchun bu subyekti tomonidan tegishli ravishda
qayta ishlab chiqilishi, zarur materi-allarini bunday ishlab chiqish uchun
ma’lum darajada muddat talab etilishi tabiiydir. Ana shu vaqt, muddat
oralig‘ida xotirada qayta tiklanayotgan izlarni
konsolidatsiyalashmustahkamlash deb qabul qilingan. Mazkur jarayon inson
tomanidan yaqinginada bo‘lib o‘tgan hodisalarni aks sadosidan kechinma
sifatida kechiriladi va takomillashadi.
Psixologik manbalarda ko‘rsatilishicha, psixikaning eng muhim xususiyati
shundan iboratki, inson tashqi ta’ssurotlarning aks ettirilishidan o‘zining
keyingi faoliyatida, xatti-harakatlarida doimo foydalanadi va ijodiy
yondashuvi natijasida ba’zi bir o‘zgarishlar kiritadi. Insonda shaxsiy tajriba,
ko‘nikma, malaka va bilim ko‘lami orta borishi hisobiga faoliyat hamda
xulq-atvor tobora murakkablashib, yangi mazmun, yangi sifat kasb eta
boshlaydi. Ma’lumki, agar tashqi olamning bosh miya katta yarim sharlari
qobig‘ida hosil bo‘ladigan obrazlari, timsollari va ularning izlari yo‘qolib
ketaversa, tajribaning saqlanishi, bilimlarning boyishi, murakkablashishi,
muayyan tartibga kelishi, qaytadan jonlanishi mutlaqo mumkin bo‘lmas edi.
Modomiki shunday ekan, mazkur obrazlar bir-biri bilan o‘zaro uzviy
bog‘lanib, asta-sekin mustahkamlanib, miya qobig‘ida puxta saqlanib qoladi,
shu bilan birga, hayot va faoliyatning muayyan talablariga muvofiq ravishda
qaytadan jonlanadi, avvalgi holatini boshqatdan namoyon qiladi. Hozirgi
davrda qo‘llanib kelinayotgan adabiyotlarda xotiraga mana bunday tarzda
ta’rif berilib kelinmoqda: «Individning o‘z tajribasida esda olib qolishi, esda
saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi». Lekin bu
ta’rifda xotiraga taalluqli bo‘lgan juda ko‘p sifatlar, xossalar va xususiyatlar
19

o‘z aksini topmagan, shuning uchun uni mukammal, ixcham, pishiq
ifodalangan deyishga hech qanday haq-huquqimiz yo‘q. Ushbu qiyin
holatdan chiqishning birdan-bir yo‘li, bizningcha unga mana bunday tarzda
ta’rif berishdan iborat: «Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va
bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va aktiv (faol) holda
reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va
mexanik yo‘l bilan aks ettiruvchi esda olib 182 qolish, esda saqlash,
qaytadan esga tushirish, unutish hamda tanish, eslashdan iborat ruhiy jarayon
alohida va umumiy namoyon qiluvchi hodisa, barcha taassurotlarni ijodiy
qayta ishlashga yo‘naltirilgan mnemik (yunoncha tpeta — xotira)
faoliyatdir». Shuni qat’iy ishonch bilan aytish mumkinki, berilgan ta’rif
xotiraning murakkab, keng qamrovli jihatlarini to‘la ta’kidlash imkoniyatiga
ega. Lekin bu narsa mutlaq darajada mukammallik da’vo qilish degan ibora
emas, chunki unda obyektivlik (tashqi) va subyektivlik (ichki) yuzasidan
ma’lumot aks ettirilmadi. Umuman olib qaraganda esa, bu narsaga hojat
ham, imkoniyat ham yo‘qdir. Ta’rifda xotiraning esda olib qolish, esda
saqlash, esga tushirish, unutish, tanish, eslash kabi asosiy jarayonlari alohida
ajratib ko‘rsatilgan, lekin ularning har biri mustaqil holat va jarayon
hisoblanmaydi. Chunki ular muayyan faoliyat davomida, xoh bilish, xoh
mnemik holat bo‘lishidan qat’iy nazar va o‘sha faoliyat tuzilishi, mohiyati va
mazmuni bilan belgilanadi. Shuning uchun inson tomonidan muayyan bir
materialni esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish uning individual
(yakkahol) tajriba ko‘lami, bilim saviyasi va aql-zakovati darajasiga bog‘liq.
Chunki esda olib qolingan narsa va hodisalarni keyinchalik qo‘llash uchun
esga tushirish taqozo etiladi; bu mnemik faoliyatni talab qiladi.
O‘zlashtirilgan materiallarni ushbu faoliyat doirasidan chiqib ketishi esa
uning unutilishiga olib keladi. Materialni esda saqlash uchun shaxs
faoliyatida qanday aks etishiga bog‘liqdir. Ana shuning uchun har xil
holatlarda odamning bilish faoliyati, xulqatvori hayotiy tajribasi va madaniy
20

malakasi bilan belgilanadi. Lekin qaramaqarshi nuqtai nazarlar ham mavjud;
ular o‘zaro mezonlari hamda sharhlari bilan tafovutlanadilar. Shunday qilib,
xotira shaxs ruhiy faoliyatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib
hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, xotiraning bosh roli o‘tmishda
yuz bergan narsa va hodisalarni aks ettirish bilan cheklanib qolmasdan, balki
ham hozirda, ham kelgusida amalga oshirish rejalashtirilgan voqelikning
ro‘yobga chiqishini ta’minlaydi. Tabiatda va jamiyatda namoyon bo‘ladigan
har qanday toifadagi ruhiy hodisa o‘zining tarkibiga kiruvchi har bir 183
qismni muayyan tartibda o‘zaro bog‘langan tarzda saqlab qolinishini talab
etadi. Turli ko‘rinishga ega bo‘lgan «bog‘lanish»ga imkoniyat yoki shart-
sharoit vujudga kelmasa, u holda rivojlanish to‘g‘risida so‘z ham bo‘lishi
mumkin emas, chunki, I. M. Sechenov iborasi bilan aytganda, kishi
»chaqaloqlik holatida» mangu qolib ketgan bo‘lur edi. Psixologik ilmiy
adabiyotlarda ko‘p marotaba ta’kidlanishiga binoan, xotira barcha ruhiy
jarayonlarning eng muhim tasnifi bo‘lishi bilan bir qatorda, inson shaxsining
birligi va yaxlitligi, biologik va ijtimoiylik nisbatini ta’minlab turadi.
Ularning o‘ziga xos xususiyatlari, xossalari, mexanizmlari to‘g‘risida
muayyan tartibda ma’lumot berish imkoniyatiga ega. Xotira psixologiya
fanining chuqur tadqiq qilingan jarayonlaridan biri bo‘lib hisoblansa-da,
lekin fan va texnikaning taraqqiyoti ko‘p jihatdan xotira muammolarining
o‘rganilishiga bog‘liqdir. Shuning uchun uning qonuniyatlarini ochish,
«aqlli» va «sun’iy intellekt»li mashinalar mahsuldorligini oshirish, sifat
darajasini ko‘tarish uchun xizmat qiladi. Hozirgi davrda olib borilayotgan
ilmiytekshirish ishlari esda olib qolish, esga tushirish mexanizmlari va
kognitivistik nazariyalarga bag‘ishlangan. Lekin jahon psixologiyasi fanida
assotsianizm, geshtaltizm, bixeviorizm, freydizm kabi ko‘plab yo‘nalishlar
mavjud bo‘lishiga qaramasdan bugun xotiraning yagona va tugallangan
nazariyasi ishlab chiqilmagan. Ilmiy-nazariy xususiyatlarga ega bo‘lgan,
faraz tarzdagi nazariyalar va qarashlarning haddan tashqari ko‘pligi
21

kibernetika, tajriba va genetik biologiya, biokimyo, fiziologiya, tibbiyot
nuqtai nazaridan yondashganligi bilan tasniflanadi. Bu narsaning barchasi
xotirani o‘rganishning psixologik, neyrofiziologik va biokimyoviy
bosqichlari mavjudligidan dalolat beradi. Xotirani o‘rganishning har uchala
darajasi ichidan uning psixologik darajasi tadqiq qilinishi o‘zining boy
materiallari bilan boshqalaridan sezilarli ustunlikka ega bo‘lib, psixologiya
fanida xilma-xil yo‘nalishlar va nazariyalar ishlab chiqilganligi hamda
original (mustaqil ravishda, boshqalarga o‘xshamaydigan) innovatsion
(yangi, dolzarb) g‘oyalar ilgari surilganligi ma’lumdir. Bu nazariyalar
negizida (mohiyatida) xotira jarayonlarining shakllanishiga subyekt
(inson)ning 184 faolligi qanday ahamiyatga egaligi va bunday faollikning
mexanizmi (yuzaga kelishi) qanday ro‘yobga chiqishi to‘g‘risidagi
muammolarni tasniflash va baholash yotadi. Inson xotirasining
qonuniyatlarini o‘rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri
bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, insonning har qanday kechinmasi, hatto xatti-
harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma’lum bir sharoitda qayta
namoyon bo‘luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda insonga
tabiat, jamiyat, koinot to‘g‘risida ma’lumot, xabar, axborot va taassurot
to‘plash imkonini beradigan hamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib
qolinishi, esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi.
Bunga bog‘liq ravishda psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o‘rganish
bilan aloqador bo‘lgan qator murakkab muammolar, masalalar tadqiq qilish
vazifasi turibdi. Bular quyidagalardan iboratdir: izlar qanday esda olib
qolinadi, esda olib qolishning fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib
qolishga qanday obyektiv (tashqi), subyektiv (ichki), tabiiy-biologik va
ijtimoiy-psixologik sharoitlar ta’sir qiladi va ularning chegaralari qanday
kabilar. O‘tgan asrning 70-80-yillaridan boshlab xotirani tadqiq qilishda
tajriba, tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila boshlangan. O‘tgan asrning
80-yillarida nemis psixologi German Ebbingauz «sof» xotira qonunlarini
22

o‘rganish imkonini beruvchi, boshqacha so‘z bilan aytganda, tafakkurga
bog‘liq bo‘lmagan holda izlarning esda olib qolinish jarayonini tadqiqot
etishning yangi uslubini taklif qilgan. Ma’nosiz bo‘g‘inlarni yod olishdan
iborat bo‘lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri
chizig‘iga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga
va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini hamda asta-
sekin so‘nish holatini tekshirishga imkoniyat yaratgan. XIX asrning oxiri va
XX asrning boshlarida amerikalik psixolog Eduard Torndaykning
tekshirishlari paydo bo‘ladi. U birinchilardan bo‘lib tekshirish predmeti
sifatida hayvonlarda ko‘nikmalarni paydo bo‘lish jarayonini tanlagan edi.
185 Xuddi shudavr xotira psixologiyasida keskin burilish nuqtasini vujudga
keltirdi. Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o‘rganishning ilmiy
metodini taklif etdi. Bu narsa, o‘z navbatida, bosh miya katta yarim sharlari
yangi bog‘lanishlar paydo bo‘lishiga va mustahkamlanishining asosiy
fiziologik mexanizmlarini tekshirish imkoniyatini tug‘dirdi. Ana shunday
qilib, ushbu bog‘lanishlar paydo bo‘lishiga va saqlanib qolishiga yordam
beradigan shartsharoitlar, shuningdek, bog‘lanishlarning saqlanishiga ta’sir
qiluvchi holatlar, omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I.P.Pavlov oliy
asab faoliyati ta’limoti va uning asosiy qonunlari xotiraning fiziologik
mexanizmlariga oid bilimlarning asosiy manbaiga aylanib qoldi. Bolalarda
xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini birinchi marta tadrijiy ravishda
tadqiqot qilish taniqli psixolog L.S.Vigotskiyga nasib etgan (1896-1934).
L.S.Vigotskiy 20-yillarning oxirlarida maxsus tekshirishlarning predmeti
qilib, xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish muammosini tanlagan va u
o‘z shogirdlariga L.N. Leontev (1903-1979) va L.V.Zankov bilan birgalikda
xotiraning yuksak shakllari ruhiy faoliyatning murakkab shakli ekanligini,
kelib chiqish jihatidan ijtimoiyligini ko‘rsatadi. Shuning bilan birga u
murakkab, mohiyatiga ko‘ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari
rivojlanishini dalillab berdi. Psixologlardan A.A.Smirnov, P.I.Zinchenkolar
23

ham xotira bo‘yicha ilmiytekshirish ishlarini olib bordilar, uning yangi
qonunlari va mexanizmlarini ochdilar, esda olib qolishning faoliyat
maqsadiga bog‘liqligini yoritdilar, murakkab materialni esda olib qolishning
oqilona usullarini ko‘rsatib berishga muvofiq bo‘ldilar. Ularning tadqiqotlari
to‘g‘risida boshqa bobda batafsil to‘xtalib o‘tamiz, shuning uchun hozir
umumiy tasnif bilan cheklanamiz, xolos. Xotirani psixologik tekshirishlarda
qanchalik yuksak muvaffaqiyatlarga erishganidan qat’iy nazar izlarning
saqlab qolish jarayoni uning holatlari va hodisalar tabiati noma’lumligicha
qolavergan. Bu fan tarmog‘ida uzilishlar bir necha davr hukm surib yeklgan.
Mazkur holatning turli shaklda talqin qilish mumkin, lekin hech mahal uni
saqlash to‘g‘risida mulohaza yuritib bo‘lmaydi. 186 Faqatgina oxirigi o‘ttiz
yil ichida izlarning saqlanishi uchun zarur bo‘lgan miya qismlarini ajratib
ko‘rsatuvchi va esda olib qolishning va unutishning asosida yotuvchi
mexanizmlarni ko‘rsatib beruvchi tekshirishlar o‘tkazila boshlandi. Quyida
ana shu masalalar to‘g‘risida mulohaza yuritiladi hamda ilmiy-amaliy
jihatlari yuzasidan dalillar keltiradi. Xotiradagi individual farqlar
Qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida hosil qilingan izlarning uzoq muddat saqlanish
hodisasining hayvonot olamini taraqqiyoti jarayonida namoyon bo‘lish
xususiyati tadqiqotchilar tomonidan tekshirilgan va muayyan darajada
ma’lumotlar to‘plash imkoniyatiga ega bo‘lganlar. Tajribada aniqlanishicha,
poliplarning (meduzaga o‘xshash jonivorlar) asab tizimiga bir marotaba
elektr toki bilan ta’sir qilish orqali qo‘zg‘atishni vujudga keltirish bir necha
soat davomida saqlanib qoluvchi ritmik elektr impulslarini hosil qiladi.
Hayvonot olami yirik vakillarining markaziy asab tizimini tadqiqot qilish
davomida xuddi shunga o‘xshash hodisa kuzatilgan. Masalan, bir marotaba
birdaniga elektr lampochkasini yoqish bilan qo‘zg‘atish hosil qilish uy
quyonning yuqori ikki do‘ngligida uzoq muddat qayd qilish mumkin bo‘lgan
ritmik elektr razryadlarini hosil qiladi. Tadqiqotchilarning ko‘rsatishicha,
ko‘p vaqt bir xil signalni takrorlab turish natijasida insonning unga
24

moslashishi, ya’ni orientir refleksning so‘nishiga, befarqlikka olib boradi
(E.N.Boyko, Y.N.Sokolov va boshqalar). Psixolog E.N.Sokolovning
fikricha, bunday odatlanish, ko‘nikish hodisasini alohida olingan neyronning
ko‘p marotaba ta’sir etgan qo‘zg‘atuvchiga berayotgan javobini tekshirish
davomida kuzatish mumkin. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki,
kuzatuvchining xarakteri yoki intensivligini bir oz o‘zgartirish jarayoni
orientir refleksini qayta vujudga keltiradi. E.N.Sokolov olib borgan
tekshirishlari shuni ko‘rsatdiki, u ilgari surgan orientir refleksining qayta
tiklanishi faqatgina qo‘zg‘atuvchining xarakterini o‘zgartirilgan zahoti emas,
balki ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng ham qo‘zg‘atish 187 mumkin. Agar
tekshiruvchilarda alohida bir qo‘zg‘atuvchiga nisbatan moslashish paydo
qildirilgan, salgina qo‘zg‘atuvchining jadalligini, ta’sir etish vaqti yoki
xarakteri o‘zgartirilsa, u holda oriyentir refleksining vegetativ yoki
elektrofiziologik simptomlari qayta tiklanadi. Bu oriyentir refleksining qayta
tiklanishi uning so‘nganidan uzoq muddat o‘tgandan keyin ham kuzatiladi.
Nerv tizimi ilgarigi kuzatuvchilarning izlarini aniq saqlay olish qobiliyatiga
ega. Buning to‘laroq dalillash maqsadida misollarga murojaat qilamiz.
Ma’lumki, agar bir xil xususiyatga ega bo‘lgan signal qanchalik ko‘p
uchrasa, sinaluvchi unga shunchalik tez moslashadi, xuddi shu tariqa
tezkorlikda (reaksiyaning latent vaqti juda qisqa bo‘lishiga qaramay) javob
qaytaradi. Turli metodikalar bilan atroflicha tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki,
bu qonun eng oddiy sharoitlarda ham saqlanib qolar ekan. Keyingi davrdagi
tekshirishlarning ko‘rsatishicha, insonning asab tizimi alohida signal izlarini
o‘ta aniqlik bilan uzoq muddat saqqlash imkoniyatiga egadir, bunga E. N.
Sokolov tajribalari yaqqol misol bo‘la oladi. Sinaluvchilarga bir marotaba
ma’lum bir balandligi 500 gs va jadalligi 20 db bo‘lgan eshitish signali
berilgan, unga javob tariqasida qo‘lning qisishi kerak bo‘lgan. Ular faqat shu
signalga javob berib, boshqa signalga qo‘l xarakatlari qilmasliklari zarur edi.
Tajribaning navbatdagi bosqichida sinaluvchilarga shu balandlikdagi, lekin
25

intensivligi 5 db dan 30 db gacha bo‘lgan turli tovushlar berilgan. Bunda bir
davrning o‘zida elektroensefalogramma, elektromiogramma kabi reaksiyalar
qayd qilib borilgan. Ushbu tajriba oradan ikki, to‘rt va yigirma besh kun
o‘tgandan so‘ng qaytadan takrorlangan, lekin bir marotaba berilgan etalon
qayta takror namoyon bo‘lmagan. Tajriba natijalarining ko‘rsatishiga
qaraganda, bir marotaba ko‘rsatilgan etalon sinaluvchilarda uzoq vaqt
davomida saqlanib qolgan va undan so‘ng ham ular etalonga mos signallarga
aniq elektrofiziologik va harakat reaksiyalarini bildirganlar. Keltirilgan
tajriba natijalari shuni ko‘rsatdiki, inson miyasi bir marta berilgan
qo‘zg‘atuvchining izini uzoq vaqt aniq saqlashi mumkindir. Shunisi
ajablanarliki, 188 izlarninganikligi vaqt o‘tishi bilan yo‘qolmaydi, balki u
borgan sari kuchayib boradi.
II.2. X о tir а а ss о tsi а tsiyal а ri.
Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda dolzarb paytda bevosita idrok
qilinayotgan narsalarni go‘yo ko‘rishda, eshitishda da-vom etayotgandek
tuyuladi. Ushbu jarayon kelib chiqishi jihatidan be-qaror, hatto
o‘zgaruvchan, lekin ular shu qadar maxsus tajriba ortti-rish mexanizmlarning
faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi, shu bo-isdan ularning roli shu qadar
ahamiyatliki, bu jarayonlarga esda olib qolish, esda saqlash, axborotlar,
ma’lumotlar, xabarlarni qayta esga tushirishning alohida turi sifatida
qaraladi. Ushbu jarayon, odatda, psixologik fanda qisqa muddatli xotira deb
ataladi. Juda ko‘p qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida material-ni uzoq
muddatli xotiradan farq qilgan holda qisqa muddatli xoti-ra bir marta hamda
juda qisqa vaqt oralig‘ida idrok qilish va shu ongdayoq qayta tiklashdan
so‘ng qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi. Hozirgi zamon
ilmiy adabiyotlarida qisqa muddatli xotiraning quyidagi atamalari mavjud:
«bir lahzalik», «zudlik», dastlabki, qisqa muddatli va boshqalar. Operativ
xotira. Inson tomonidan bevosita amalga oshirilayot gan faol, tezkor
26

harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik
holat operativ xotira deb ataladi. Hozirgi za-mon psixologiyasida ushbu
holatni namoyish qilish uchun ushbu misol keltiriladi: matematik amalni
bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni muayyan 18 bo‘laklarga ajratib hal
qilishni maqsad qilib qo‘yamiz. Shu boisdan, oraliq natijalarini yodda
saqlashga intilamiz, niho-yasiga (oxirga, yakunlanishga) yaqinlashgan sari
ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi. Mazkur holat matnnitalaba yoki
o‘quvchi tomonidan o‘qishda, uni ko‘chirib yozishda, ijodiy fikr yuritishda,
akdiy faoliyati amalga oshirishda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mazkur
faoliyatda xotiraning birliklari deb nomlanadigan qism-lar (bo‘laklar,
parchalar), hajmi va ko‘lami u yoki bu faoliyatning muvaffaqiyatli
yakunlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Xotirada omilkor, tezkor birliklarni tarkib
topishida ana shu qismlarning aniqlov-chilik ahamiyati kattadir. Qismning
hajmi, ko‘lami, aniqligi, la-billigi, taktik va startegik xususiyatga ega
ekanligi muhim ahami-yatga ega (misol uchun: pochta qutisi). Ramziy
ma’noda yuqorida qisqa-cha mulohaza yuritilgan xotira turlari quyidagicha
uzviy bog‘liqlik-ka egadir: operativ-qisqa muddatli va uzoq muddatli.
 Xotiraning davomiyligiga qarab turlari 
- Sensorli xotira  - Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira 
- Uzoq muddatli xotira  Xotiraning ongli yoki ongsiz bo ' lishiga qarab turlari 
-Aniq xotira  -Ma'lum bo'lgan xotira 
Tarkibiga ko'ra xotira turlari  -Avtobiyografik yoki epizodik xotira 
-Memantik xotira  -Instrumental yoki protsessual xotira 
-Topografik xotira 
- Tasodifiy xotira yoki priming
27

- Xotira turlari vaqtinchalik manzilga muvofiq 
-Retrospektiv 
- istiqbolli 
Axborotning tan olinishi yoki olinishiga asoslangan xotira turlari 
- Tanishuv xotirasi  - Qutqarish xotirasi  Xotiraning noodatiy turlari 
-Eidetik xotira Xotira insonning hayoti va faoliyatining barcha sohalarida
qatnashishi tufayli uning namoyon bo’lish shakllari, holatlari, shart-
sharoitlari, omillari ham xilmaxil ko’rinishga egadirlar. Odatda, xotiraning
turlariga va ularni muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib, uning
xarakteristikasini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, tanish
singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatningxususiyatlariga
bog’liqligi olinadi. Umumiy psixologiyada xotira 5 ta muhim mezonga
(bizningcha) muvofiq ravishda turlarga, ko’rinishlarga ajratiladi:
I. Ruhiy faoliyatning faolligiga ko’ra xotira quyidagi turlarga bo’linadi:
а ) harakat yoki motorharakat xotirasi;
b) obrazli xotira;
v) histuyru yoki hissiyot xotirasi;
g) so’zmantiq xotira.
II. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan;
a) ixtiyorsiz,
b) ixtiyoriy,
v) mexaniq.
III. Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko’ra:
28

а ) qisqa muddatli xotira;
b) uzoq muddatli;
v) operativ (tezkor) xotira.
IV. Ruhiy faoliyat qo’zg’atuvchisining sifatiga ko’ra:
a) musiqiy,
b) eshitish xotirasi.
V. Ruhiy faoliyatning inson yo’nalishiga qarab:
a) fenomenal,
b) kasbiy.
Esda qoldirish jarayonida odamning ongli ravishda irodaviy aktivlik
ko’rsatish darajasi turlicha bulishi mumkin. Shu jixatdan esda qoldirish
ixtiyorsiz va ixtiyoriy xillarga ajratiladi. Ixtiyorsiz esda qoldirishda odam
oldindan xech bir maqsadni kuzlamagan xolda va maxsus usullarni
kullamasdan esga olib koladi. Ixtiyoriy esda qoldirish maqsadga qaratilgan
bo’ladi va esga olishning maxsus usullaridan foydalanishini nazarda tutadi.
Esda qoldirish jarayonida o’quvchining irodaviy zur berishi shuningdek
fikriy aktivligi o’rganiladigan materiallarning moxiyatini tushunishi katta
rol’ uynaydi. Esda qoldirish fikriy aktivlik darajasiga qarab mexaniq va
ma’nosiga tushunib logik esda qoldirish xillariga ajratilishi mumkin.
Mexaniq esda qoldirish yondoshlik bo’yicha yakka tartibdagi vaqtli
bog’lanishlarga asoslangan bo’lib bunda esda qoldirish kishidan kup vaqt
sarflashni talab etadi va uncha mustaxkam bo’lmaydi. Ta’lim jarayonida
shubxasiz ma’nosiga tushunib esda qoldirishiga suyanib ish ko’rish kerak.
Bunda esda qoldirish o’rganiladigan xodisalarning moxiyatini tushunishga
va bu xodisalar urtasidagi sabab natija bog’lanishlarini aniqlashga
29

asoslangan bo’ladi. Ma’nosiga tushunish va sabab natija bog’lanishlarini
topishgina esda qoldirishning yuksak darajada samarali va puxta bo’lishini
ta’minlaydi. Darsda esga olingan materialni xotirada mustaxkam saqlab
kolishda takrorlash muxim rol o’ynaydi. Takrorlash esda olib kolish lozim
bo’lgan materialni boyitish binobarin yuzaga keluvchi muvaqqat nerv
bog’lanishlarini mustaxkamlash demakdir. Materialning muvafokiyatli esga
tushushi avvalo uning puxta to’la aniq esga olingan bulishiga bog’liqdir.
Esga olish jarayonida yuzaga kelgan muvvaqqat nerv bog’lanishlarining
keyinchalik muayyyan qo’zg’atuvchilar ta’sirida qayta jonlanishi esga
tushurishning fiziologik asosi xisoblanadi. Esga tushuirishning eng soda
kurinishi tanishdir. Bunday xol ilgari idrok etilgan ob’yektning yana
yangidan idrok etishiga kelgan paytda ruy beradi. Ilgari bir marta idrok
etilgan odam joy vam usika kuyiga oradan ma’lum vaqt utgandan keyin yana
tuknash kelgan paytimizda biz ularni taniymiz. Esga tushurish ikki xilga
ixtiyorsiz va ixtiyoriy esga tushurishga ajraladi. Ilgari idrok qilingan
materialning odamda xech bir maqsadsiz esiga tushub qolishi ixtiyorsiz esga
tushirish bo’lib bunda ilgari idrok qilingan narsa va xodisalarning obrazlari
odamda uning xoxishiga bog’liq bo’lmagan xolda ongida gavdalanadi.
Ta’lim jarayonida xam ko’pincha ixtiyoriy esga tushirishga tayanib ish
ko’rishga tugri keladi. Esga tushirishda kishidan irodaviy zur berishni talab
etuvchi aktiv fikrlash jarayoni eslash deb ataladi. Eslash ixtiyoriy esga
tushirish va tanishning eng murakkab kurinishidir. 21 Tormozlangan
bog’lanishlar oradan bir necha vaqt utgandan keyingina yana jonlana oladi.
Bu kechikkan esga tushirish bo’lib reminissensiya deb ataladi. Bunday
xodisa ayniksa kichik yoshdagi maktab ukvchilarida qiyin materialni kup
marta takrorlashi natijasida yuz beradi. Perseveratsiya xodisasi turli
obrazlarning irodamizga bog’liq bo’lmagan va xatto irodamizga
buysunmagan xolda ongimizda uz-uzidan gavdalanishidir. Esga olingan
materialning esda saklanishi uni turli shakllarda esga tushirishning zarur
30

shartidir. Fiziologik nuktai nazardan qaraganda, esda saklash nerv
sistemasining aloxida xossasi uning platikligi bilan bog’liqdir, bu xossa,
jumladan, nerv sistemasining ilgari xosil qilingan nerv bog’lanishlarini uzida
saklab kolish kobiliyatida namoyon bo’ladi. Unitish esda saklashning
teskarisi bo’lgan jarayondir. Unitish ilgari esda qoldirilgan materialni to’liq
yoki qisman esga tushira olmaslikdan, uni eslay yoki taniy olmaslikdan
iboratdir. Xotira inson hayot iva foliyatining barcha soxalarida katnashishi
tufayli namoyon bulish shakllari xam nixoyat darajada xar xildir. Xotiraning
xar xil turlarini ajratishda en umumiy asos qilib xotira xarakteristikasining
esda olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari amalga oshiriladigan
faoliyat xususiyatlariga bog’liqligi olinadi, bunda xotiraning ayrim turlari
uchta asosiy kriteriyaga muvofiq ravishda bo’linadi. 1.Ko’proq faoliyatda
ko’rinadigan psixik faollik xarakteriga qarab, xotirani harakat, emotsional,
obrazli va suz-mantikiy xotira turlariga bulinadi. 2.Faoliyat maqsadi
xarakteriga kura, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira turlariga bulinadi.
3.Materailani qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga qarab
(faoliyatda xotiraning roli va urni jixatidan) qisqa muddatli, uzoq muddatli
operativ xotira turlariga bo’linadi. A) Harakat xotirasi-turli xil harakatlar va
ularning sistemalarini esga olish, esda saklash va qayta esga tushirishdan
iboratdir B) Emotsional xotira odamning ilgari uz boshidan kechirgan
xistuyg’ularini, emotsional xolatlarini esda olib qolishidir. Bu tuyga
xissiyotga xos xotiradir. V) Obrazli xotira tasavvurlar,tabiat va hayot
manzaralari,shuning bilan birga tovushlar, xidlar, tamlar, bilan bog’liq
xotiradir. Obraz xotirasi orqali material birinchi signallar tarzida, ko’rish,
eshitish, harakat, tuyush va boshqa sezgi tasavvurlari haqida esda olib
kolingan. Ba’zan eydetik deb atalgan(«eydos»- yunoncha suzdan olingan
bo’lib, obraz degan ma’noni anglatadi)xotira turlariga ega bo’lgan odamlar
uchrab turadi. 22 Xotiraning eydetik obrazlari yoki konkret ko’rgazmali
obrazlari tashqi ta’surotlar tufayli sezgi a’zolarining qo’zg’alish natijasidir.
31

G) Suz mantikiy xotira mazmunini bizning fikrlarimiz tashkil qiladi.Suzlar
bo’lmasa,fikrlar xam bo’lmaydi. Shuning uchun xam fikrlarimizga xos xotira
shunchaki mantikiy xotira deb atalmay,balki suz-mantikiy xotira deb ataladi.
Suzlar orqali ifodalangan fikrlar suz mantik xotirasi yordamida esda olib
kolinadi. D) Fenomenal xotira–bir vaqtning uzida juda katta xajmdagi
ma’lumotlarni esda olib kolishdir. Masalan Yuliy Sezar, Napoleon, Motsart
Farobiy, Imom Al-Buxoriy. Yesda olib kolish jarayonlarining faoliyati
maqsadlariga muvofik ikki asosiy turi ixtiyriy va ixtiyorsiz esda olib kolish
farq qilinadi. A) Biror maqsad kuyish esda olib qolish ixtiyoriy xotiradir.
Bunda xotira jaryonlari uziga xos tarzdagi mnemik harakatlar sifatida yuzaga
chikadi B) Ixtiyorsiz esda olib kolingan material uz-uzidan eslab kolganidek
tuuladi. Ixtiyorsiz esda olib kolishning unumli bulishi uchun muayyan
faoliyatida tutgan urni muximdir. Ixtiyoriy esda olib kolish maxsus mnemik
harakatlar ya’ni asosiy maqsadi eslab kolishdan iborat bo’lgan harakatlar
maxsulidir. Qisqa muddatli va uzoq mudatli operativ xotira Ma’lum qisqa
dakika mobaynida xozir bevosita idrok kilmayotgan narsalarni guyo
ko’rishda, eshitishda va xokozoda davom etamiz.Bu jarayonlar bekaror va
uzgaruvchandir, lekin bu protsesslar shu kadar maxsus va tajriba ortirish
mexanizmlarining ishlarida ularning ularning roli shu kadar axamiyatliki, bu
protsesslarga yesda olib kolish, esda saklash va informatsiyalarni qayta esga
tushirishning aloxida turi sifatida qaraladi, bu jarayon qisqa muddatli xotira
degan nom olgan. Juda kup qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida
materialni uzoq muddat davomida esda saklab kolish xarakterli bo’lgan uzoq
muddatli xotiradan fark qilgan xolda, qisqa muddatli xotira bir marta xamda
juda qisqa vaqt oralig’ida idrok qilish va shu ondayok qayta tiklashdan sung
juda qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi. Eydetik obrazlar.
Umumiy psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an’ana
tusiga kirgan («eydos» — yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi)
Eydetik obrazlar, ilmiy tekshirishlarning ko’rsatishicha, 23 bolalik va
32

o’spirinlik davrlarida muayyan muddat hukm suradi va vaqtning o’tishi bilan
uning izlari astasekin so’na boradi. Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari
xotiraning yanada murakkabroq turi bo’lib hisoblanadi va ularning
xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to’g’risida
tasavvurga ega ekanligi shuni ko’rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari
sub’yektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar
talqin qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek
tuyuladi. Lekii eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko’rsatadiki,
tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo’lib, o’ziga xos xususiyatlari
bilan ajralib turadi. Xullas, tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyat
mahsuli hisoblanib, ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab
psixologik hodisadir. Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi
bo’lib, uning a ь ushy jarayon bilan yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim
tarkibiy qismidan biri ekanligidan dalolat beradi. Operativ xotira. Inson
tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol, tezkor harakatlar, usullar
uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira
deb ataladi. Chunonchi, biz kandaydir murkkab arifmetik harakatni bajarar
ekanmiz, uni ayrim kismlarga bo’lib, uni oz-ozdan bajaramiz. Bunda ishni
bajarish davomida ayrim oraliq natijalarini «yodimizda» saklab turamiz,
bajarayotgan ishimizning oxirgi natijasiga yaqinlashganimiz sari, konkret
«ishlangan» materiallar esdan chikib qolishi mumkin. Operativ xotira
tushunchasi kim tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan harakatlar
faoliyat uchun xizmat qilayotgan mnemik jarayonlarni anglatadi. Operativ
xotiraning bu xususiyati uni uzoq va qisqa muddatda xotiradan farkli turadi.
Operativ xotirada u yoki bu turdagi xotiradan kelib turadigan materiallar
mavjud. Shaxsning uzi o’ylab topib, uzi bevosita bajargan ishlari juda oson
esga tushadi. Bu xodisa psixologiyada generatsiya effekti deb ataladi.
2.3 Xotira tadqiqot usullari
33

Nemis psixologi Hermann Ebbingxaus G.Fexner asarlaridan kelib chiqqan
holda, birinchi bo'lib ob'ektiv eksperimental usulni yuqori darajadagi
tadqiqotlarga tatbiq etishga harakat qildi. aqliy funktsiyalar- xotira (1885) va
aql (1897). Ebbingauz o'zining "Xotira to'g'risida" klassik tadqiqotida uni
eksperimental o'rganish uchun asosiy metodlarni ishlab chiqdi. Xotirani "sof
shaklda" o'rganishga harakat qilib, u ma'nosiz bo'g'inlarni yodlash uchun
material sifatida ishlatdi, shuning uchun u o'rnatgan qonuniyatlar odamga
xos bo'lmagan, semantik xotiraga nisbatan haqiqiy bo'lib chiqdi.
Ebbingxauzning ishi psixologiyaga ob'ektiv eksperimental usullarni
introspektiv usullardan farqli o'laroq kiritishga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatdi.
Ebbinghauz birinchi marta Vundt tipidagi fiziologik tajriba chegarasidan
chiqib ketdi va o'z psixologik tajribasi asosida xotira qonunlarini
shakllantirdi. Xotira tushundi izlar hosil bo'lishining mexanik jarayoni
sifatida. Yangi treklar qanday shakllanadi? Metodik topshiriq: o'tmish
tajribasi bilan hech qanday aloqasi bo'lmagan, mavzuga mutlaqo begona
bo'lgan materialni toping ma'nosiz bo'g'inlar; ularni tuzish metodologiyasi va
materiallarni topshirish usullarini ishlab chiqdi, bu esa natijalarni aniq
baholash imkonini beradi. Tanishtirdi Xotirani o'rganishning 2 usuli:
Yodlash usuli→ mavzu bir qator ma'nosiz bo'g'inlar bilan taqdim etiladi,
ularni to'g'ri takrorlanmagan takrorlashgacha takrorlash orqali yodlashi
kerak; yodlash tezligi va sifatining ko'rsatkichi - takrorlanish soni; Saqlash
usuli→ material to'liq unutilgandan so'ng, u yana mavzuga taqdim etildi;
takrorlar soni kamayadi yodlash vaqtni tejaydi; yodlanganlar xotirada iz
qoldiradi, lekin ularga kirish yo'qoladi. 25 Ebbinghaus quyidagi faktlarni
aniqladi: oshkor bo'ldi to'g'ridan -to'g'ri yodlash, bu odam bitta taqdimotdan
keyin (6-8 ma'nosiz nechaga teng) takrorlashi mumkin bo'lgan moddiy
birliklar soni bilan ifodalanadi → xotira buzilishini aniqlash uchun muhim
Materialning ozgina ko'payishi bilan uni yodlash uchun zarur bo'lgan
takroriy sonlar ko'p marta ko'payadi xotira yuklamasining ko'payishi
34

ishlashning pasayishiga olib keladi. Materiallarni eslab qolish uchun zarur
bo'lgan vaqtni intervallar bilan ajratilgan bir necha davrlarga bo'lish
maqsadga muvofiqdir. Masalan, agar material 30 marta takrorlashni talab
qilsa, uni 1 kunda 30 marta takrorlashdan ko'ra 3 kunda 10 marta takrorlash
yaxshiroqdir. Bu naqsh "Jost qonuni", Myuller va Yost (1897) tajribasida
olingan bo'lib, unga ko'ra, eski uyushma takrorlash orqali kuchayadi va
yangidan tuzilganidan ko'ra yaxshiroq aktuallashadi.Yoddan tashqari, bu
ham zarur qayta tayyorlash→ material to'liq o'rganilgandan so'ng,
unutilmasligi uchun unga qaytish kerak. Unutish - yodlash bilan bir xil tabiiy
jarayon. Xotiradan so'ng, unutish tezda davom etadi, keyin jarayon
sekinlashadi va ma'lum vaqtdan keyin to'xtaydi. Guruch. 1. Egri chiziqni
unutish Bu naqsh nafaqat ma'nosiz bo'g'inlar uchun, balki mazmunli xotira
uchun ham amal qiladi. Kashf qilindi "Yon faktor" - bir qator taqdim etilgan
elementlarning o'rtasida obligatsiyalarning zaiflashishi (barcha taqdimotlarda
elementlarning o'zi bir xil edi, faqat ularning tartibi o'zgardi). Ebbingxaus
ham yodlangan material sifatida mazmunli matnlardan foydalangan. Ma'lum
bo'lishicha, yodlash uchun elementlarning soni emas, balki mustaqil birliklar
soni xotira mazmunli faoliyat sifatida emas, balki har qanday materialni
yodlashning mexanik qobiliyati bilan bog'liq.Xotirani mashq qilish haqiqati
aniqlandi → bitta materialni yodlashga o'rgatish, boshqa materialni
yodlashning yaxshilanishiga olib keldi.
Izlarning «konsolidatsiyalanish» jarayoni. Yuqorida biz inson miyasiga ta’sir
qilgan qo‘zg‘ovchilarning izi esda olib qolinishini ko‘rib o‘tgan edik.
Navbatdagi vazifa izlarning mustahkamlanish jarayoni qanday kechadi,
degan savolga javob berishdan iboratdir. Izlar tezda mustahkamlanadimi
yoki ma’lum vaqt talab qiladimi, degan muammolar tug‘ilishi tabiiy holdir.
Bu savollarni o‘rganish ko‘pgina tadqiqotchilarning predmeti bo‘lib xizmat
qilgan. Ko‘pgina psixologlar kuzatishlariga qaraganda, insonning bosh
35

miyasi jarohatlanganda, jarohatgacha bo‘lgan qisqa vaqt ichida va jarohatdan
keyin ma’lum vaqt oralig‘ida ta’sir qilgan qo‘zg‘ovchilarning izi
saqlanmaydi. Bosh suyagi og‘ir jarohatlanib, odam hushidan ketganda,
shikastlangangacha qanday hodisa ro‘y berganligini va undan so‘ng ro‘y
bergan hodisani sira eslay olmaydi. Bu hol anteregrad, retrograd va
anteroretrograd amneziyasi degan nom olgan. Bu holat shuni ko‘rsatadiki,
asab tizimiga ro‘y bergan kuchli shok (ruhiy og‘ir favquloddagi xastalanish)
miyani ma’lum muddatga unga yetib kelgan qo‘zg‘atuvchilarning izlarini
saqlashga qobiliyatsiz qilib qo‘yadi. Anterograd, retrograd va
anteroretrograd amneziya miya izlarini esda olib qolishga qobiliyatsiz bo‘lib
qolgan vaqt oralig‘ini o‘lchash imkonini berdi. Masalan, 7 km da halokatga
(avriyaga) uchragan mototsiklchi 64 km dan boshlab ko‘rgan barcha
narsalarni esdan chiqaradi. U soatiga 60 km tezlik bilan ketayotganligi
sababli halokatdan 10-15 daqiqa oldin ro‘y bergan taassurotlarning izlarini
mustahkam saqlab qola olmagan. Demak, izlarning xotirada
mustahkamlanishi yoki psixologiyada aytiladiganidek,
«konsolidatsiya»lanish uchun 10-15 daqiqa kifoya qilar ekan, xolos. Shunga
o‘xshash omillar asosida maxsus tajribalar o‘tkazilib, bunda sinaluvchilarga
sun’iy kuchsiz shok beriladi va qanday muddat oralig‘i xotiradan tushib
qolishi kuzatiladi. Yuqoridagi kuzatishlar shunday fikrlar olib keldiki,
izlarning mustahkamlanishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi va ushbu
faktni tekshirish 189 uchun psixologiyada qator tadqiqotlar o‘tkazila
boshlandi. Amerikaliklar tomonidan tadqiqotlar quyidagicha amalga
oshirilgan. Hayvonlar ko‘nikma hosil qilinayotganidan bir oz vaqt o‘tgan,
hayvonga elektr toki beriladi. Agar shok ko‘nikma hosil qilinganidan 10-15
daqiqadan keyin berilsa, u holda mazkur ko‘nikma yo‘qoladi: agar ko‘nikma
hosil qilinganidan keyin 45-60 daqiqa ichida berilsa, ko‘nikma saqlanadi.
Shu sababdan izlarning mustahkamlanishi vaqti uchun 10-15 daqiqa
ajratilishi kifoya qiladi. Jahon psixologlari olib borgan keyingi tajribalar
36

shuni ko‘rsatdiki, shokdan so‘ng hosil qilinadigan ko‘nikmaga ham shok
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Demak, shok izlarining «konsalidatsiya»
lanishigacha ta’sir qilib qolmasdan, balki miyani shunday holatga solib
qo‘yar ekanki, bunda ko‘nikma hosil bo‘lishi reallikdan uzoqlashadi.
Xulosa.
Xotirani ekspremental o`rganish: mavzusidan xulosam shundan iboratki.
1) Bir lahzali yoki ikonik xotira bog'liq aniq va to'liq rasmni saqlash faqat
hislar tomonidan qabul qilinadi, hech qanday ishlovsizma'lumot oldi. Bu
xotira ma'lumotlarning bevosita aks etishisezgi organlari. Uning davomiyligi
0,1 dan 0,5 s Tezkor xotira ifodalaydi to'liq keyingi tasvir, bu to'g'ridan-
to'g'ri keladi stimullarni idrok etish. Bu xotira tasvir. 2) Qisqa muddatli
xotira ifodalaydi ma'lumotni saqlash usulidir qisqa vaqt ichida. Mnemik
ushlab turish muddati bu yerdagi izlar bir nechadan oshmaydi o'nlab
soniyalar, o'rtacha 20 ga yaqin (siz takrorlash). Qisqa muddatli xotirada to'liq
emas, balki faqat umumlashtirilgan idrok etilganning tasviri, uning eng ko'p
muhim elementlar. Bu xotira oldingisiz ishlaydi ongli fikrlash, lekin
keyingisi uchun o'rnatish bilan moddiy takror ishlab chiqarish. Qisqa
muddatli xotira xarakterlidir ovoz balandligi kabi ko'rsatkich. U o'rtacha 5
dan 9 gacha axborot birligiga teng va ma'lumotlar birliklari soni bilan
belgilanadi, inson buni aniq qila oladi bir necha o'n yillardan keyin ko'payadi
bitta taqdimotdan keyin soniyalar unga bu ma'lumot. 3) RAM xotira deb
37

ataladi, saqlash uchun mo'ljallangan ma'lum, oldindan belgilangan muddat
ichida ma'lumot, in bir necha soniyadan bir necha kungacha. Muddati
ma'lumotni ushbu xotirada saqlash paydo bo'lgan vazifa bilan belgilanadi
insonning oldida va faqat bu muammoni hal qilish uchun mo'ljallangan.
Shundan so'ng, ma'lumotlar operatsiyadan yo'qolishi mumkin xotira. Ushbu
turdagi xotira saqlash muddatiga ko'ra axborot va uning xossalari oraliq
joyni egallaydi qisqa muddatli va uzoq muddatli o'rtasidagi pozitsiya. 4)
Uzoq muddatli xotira - bu ma'lumotlarni saqlashga qodir xotira deyarli
cheksiz muddatga. Ma `lumot, uzoq muddatli xotirada saqlanadi inson
tomonidan istalgancha yo'qotmasdan ko'paytirilishi mumkin. Bundan
tashqari, takroriy va 27 tizimli ko'payish bu ma'lumot faqat uning izlarini
mustahkamlaydi uzoq muddatli xotira. Ikkinchisi qobiliyatni nazarda tutadi
har qanday zarur daqiqada bir kishi nima bir marta eslash uchun esladilar. 5)
Eshitish xotirasi yaxshi yodlash va aniq takrorlashdir musiqa, nutq kabi turli
xil tovushlar. U zarur filologlar, chet tillarini o'rganayotgan odamlar,
akustiklar, musiqachilar. Nutq xotirasining alohida turi og'zaki-mantiqiy,
so'z, fikr va mantiq bilan chambarchas bog'liq. Ushbu turdagi xotira ega
bo'lgan odam tez va aniq qila olishi bilan tavsiflanadi voqealarning
ma'nosini, fikrlash mantiqini yoki biron bir dalilni eslab qolish;o'qilayotgan
matnning ma'nosi va boshqalar. U bu ma'noni o'zi bilan etkazishi mumkin
so'zlar va juda aniq. Xotiraning bunday turi olimlar tomonidan mavjud.
tajribali o'qituvchilar, universitet professorlari va maktab o'qituvchilari. 6)
Dvigatel xotirasi - bu esda saqlash va saqlash va qachon zarur va turli xil
kompleksning etarli aniqligi bilan ko'paytirish harakatlar. U motorni,
xususan, mehnatni shakllantirishda ishtirok etadi sport, ko'nikma va
qobiliyatlar. Inson qo'l harakatlarini takomillashtirish xotiraning ushbu turi
bilan bevosita bog'liq.
38

Foydanilgan adabiyotlar
1. P е trovskiy A.V. Psixologiya, Toshk е nt 1992 yl
2. Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari».-T., 1994 yil
3. Gozi е v E. Psixologiya. T., O`qituvchi, 1994 yil
4. Baratov Sh. O`quvchi shaxsini o`rganish usullari. T., 1995 yil
5. Gozi е v E. Int е ll е kt psixologiyasi. T., O`qituvchi, 1996 yil
6. Gozi е v E. va b. Psixologiya muammolari. T., O`qituvchi, 1996 yil
7. Gozi е v M. Oliy maktab psixologiyasi, T.: 1997 yi
39

Sizga ham ilindik. Sifatni qadirlaganlar uchun !!

Sotib olish