Xotira va diqqat - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	65.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	09 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Xotira va diqqat

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………...….….3
I BOB. XOTIRA VA DIQQAT HAQIDA TUSHUNCHA VA ULARNING
TURLARI JARAYONLARI……... .......................................................................5
1.1. Diqqat va xotira haqida tushuncha……………………….. .........................5
1.2. Diqqat va xotira turlari jarayonlari …………………...…….......................9
II BOB. XOTIRANING BUZILISHI VA PSIXIK KORREKSIYA. DIQQAT
VA XOTIRANI O’RGANISH METODLARI…..…………………. .................13
2.1. Xotiraning buzilishi va psixik korreksiyasi ................................................13
2.2. O`quvchilar diqqat va xotirasini o`rganish metodlari ..........…………….21
XULOSA ……………………………………………...…………………..……...28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YHATI …….................................30
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Diqqat - kishi faoliyati barcha turlari, eng avvalo
mehnat va o`quv faoliyati samaradorligini muhim va zarur shartidir. Mehnat
qanchalik murakkab va mas’uliyatli bo`lsa, u diqqatga shunchalik katta talablar
qo`yadi.
Ziyraklik kishiga uning kundalik hayotida, turmushida, boshqa odamlar bilan
munosabatga kirishishida zarurdir. O`quvchilarning diqqat e’tibori o`quv tarbiya
jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishning asosiy shartlaridan biridir. Ta’lim
olishda diqqatning rolini ta’kidlarkan, buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiy «diqqat
aynan shunday bir eshikka, tashqi olamdan kishi qalbiga kirib keladigan jamiki
narsalarning barchasi shu eshik orqali kiradi» - deb yozgan edi. Diqqat individning
hissiy, aqliy eki harakatlantiruvchi faolligi darajasininig oshirilishini taqoza
etadigan tarzda ongning yo`naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir.
Soddaroq qilib aytadigan bo`lsak, diqqat - deb ongimizning bir nuqtaga to`plab,
ma’lum narsa va hodisalarga aktiv yo`naltirilganiga aytiladi. Biz faoliyatimiz
jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, qilgan ishimiz,
uy va fikrlarimiz diqqatining ob’ekti bo`ladi. Diqqat paytida ongning bir nuqtaga
to`planishi, ong idrokning torayishidan iboratdir. Ongning eng yuqori nuqtasi
diqqatning markazi deb ataladi. Ana shu nuqtaga tushgan barcha narsalar, ya’ni
idrok qilinayotgan predmetlar, tasavvurlar fikrlar to`la yorkin holda aks ettiriladi.
Diqqat sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur va harakat jarayonlarida namayon
bo`lishi mumkin. Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki
aktivlikdir. Diqqat har qanday faoliyatning muhim shartidir.
Inson his qilgan barcha narsa va hodisalar izsiz yo`qolmaydi. Ular ma’lum
miqdorda xotirada saqlab qolinadi, mustahkamlanib va kerak bo`lganda qayta esga
tushiriladi. Odamda tasavvurlarning mavjudligi bizning idrokimiz miya
po`stlog`ida qandaydir izlar qoldirilishidan, ular ma’lum vaqt davomida miyada
saqlanib turishidan dalolat beradi.
3

Kurs ishining maqsadi: Talabalarga xotira va diqqat haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish, ular yordamida
talabalarni umumiy psixologiya fanlariga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi: Bo’lajak psixologlarga an’anviy talim metodi
bo’yicha tayyorgarlik tizimi mazmunining nazariy va amaliy holatini o‘rganish va
tahlil qilish;
-talabalarga xotira va diqqat jarayonining o’ziga xos xususiyatlarni va
ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Amaliy psixologiya”
bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga nazariy va amaliy ta’lim berish
jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak psixologlarni tayyorlash
bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning umumiy psixologiya ilmini egallash
jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. XOTIRA VA DIQQAT HAQIDA TUSHUNCHA VA ULARNING
TURLARI JARAYONLARI
1.1. Diqqat va xotira haqida tushuncha
Diqqat - kishi faoliyati barcha turlari, eng avvalo mehnat va o`quv faoliyati
samaradorligini muhim va zarur shartidir. Mehnat qanchalik murakkab va
mas’uliyatli bo`lsa, u diqqatga shunchalik katta talablar qo`yadi.
Ziyraklik kishiga uning kundalik hayotida, turmushida, boshqa odamlar bilan
munosabatga kirishishida zarurdir. O`quvchilarning diqqat e’tibori o`quv tarbiya
jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishning asosiy shartlaridan biridir. Ta’lim
olishda diqqatning rolini ta’kidlarkan, buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiy «diqqat
aynan shunday bir eshikka, tashqi olamdan kishi qalbiga kirib keladigan jamiki
narsalarning barchasi shu eshik orqali kiradi» - deb yozgan edi. Diqqat individning
hissiy, aqliy eki harakatlantiruvchi faolligi darajasininig oshirilishini taqoza
etadigan tarzda ongning yo`naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir.
Soddaroq qilib aytadigan bo`lsak, diqqat - deb ongimizning bir nuqtaga to`plab,
ma’lum narsa va hodisalarga aktiv yo`naltirilganiga aytiladi. Biz faoliyatimiz
jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, qilgan ishimiz,
uy va fikrlarimiz diqqatining ob’ekti bo`ladi. Diqqat paytida ongning bir nuqtaga
to`planishi, ong idrokning torayishidan iboratdir. Ongning eng yuqori nuqtasi
diqqatning markazi deb ataladi. Ana shu nuqtaga tushgan barcha narsalar, ya’ni
idrok qilinayotgan predmetlar, tasavvurlar fikrlar to`la yorkin holda aks ettiriladi.
Diqqat sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur va harakat jarayonlarida namayon
bo`lishi mumkin. Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki
aktivlikdir. Diqqat har qanday faoliyatning muhim shartidir.
Inson his qilgan barcha narsa va hodisalar izsiz yo`qolmaydi. Ular ma’lum
miqdorda xotirada saqlab qolinadi, mustahkamlanib va kerak bo`lganda qayta esga
tushiriladi. Odamda tasavvurlarning mavjudligi bizning idrokimiz miya
po`stlog`ida qandaydir izlar qoldirilishidan, ular ma’lum vaqt davomida miyada
saqlanib turishidan dalolat beradi. O`tmish tajribamizda nimaiki hodisa yuz bergan
5

bo`lsa, shuni esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushirishi yoki
tanish xotira deb aytiladi. Agar odamlar o`zlarining o`tishish tajribalarini esda
saqlay olmasa va qayta tiklash qobiliyatiga ega bo`lmasa bilimlarni egallashning
har qanday imkoniyatidan mahrum etilgan va ularning aqli darajasida qolavergan
bo`lar edi. Shu sababdan ham har bir odamning vazifasi o`z xotirasini boyitishdan
iboratdir. Esda olib qolish jarayonida odamda bir narsa yoki hodisa bilan boshqa
narsa yoki hodisa o`rtasida o`zaro aloqa bog`lanadi. Masalan, biz yangi topishgan
kishining ismini esda qoldirishda bu isimni hamma mazkur kishi bilan uning tashqi
qiyofasi va boshqa xususiyatlari bilan bog`laymiz. Ma’lum bir tarixiy faktni
o`zlashtirishda uni boshqa tarixiy hodisalar bilan bog`laymiz, uning ma’lum bir
davrga taalluqli ekanini aniqlaymiz. Shunday qilib esda qoldirish - biron bir yangi
narsani ilgaridan odam ongida mavjud bo`lgan boshqa narsa bilan bog`lashdan
iborat.
Xotirani tajriba asosida psixologiya asosida tadqiq etish, X1X asrning 80-
yillariga to`g`ri keladi. 1885 yilda nemis psixologi Ebbingous xotirlab qolish
jarayonlari haqida kitobini yaratadi.
XX asrning 30-yillarida Rossiya psixologlari L.S.Vigodskiy, A.N.Leont’ev,
A.N.Zankov, T.I.Zinchinko kabilar xotiraning turli jihatlarini o`rganadilar.
Diqqatning biror narsaga qaratishi ob’ektga bog`liq holda diqqatning
namoyon bo`lishini quyidagi shakllarini; sensor, aqliy, harakatlantiruvchi
shakllarni ajratib ko`rsatadilar. Hozirgi vaqtda sensor (ko`rish va eshitish) diqqati
ko`proq o`rganilgandir. Diqqatning fiziologik asoslarini tushunib etishga buyuk rus
fiziologlari I.P.Pavlov va A.A.Uxtomskiylarning ilmiy ishlari katta ahamiyatga
ega. Nerv sistemasining alohida reaktsiyalari orientir reflekslar haqida I.P.Pavlov
ilgari surgan tasavvurida ixtiyorsiz diqqatning g`ayri ixtiyoriy tabiati haqida
taxmin bor edi. Hozirgi zamon mas’uliyatlariga qaraganda orientir reflekslar juda
ham murakkabdir. Ular organizmni anchagina qismlarining faolligi bilan
bog`langan. Diqqatning fiziologik mexanizmlarini tushunib etishda dominanta
(nasldan - naslga o`tuvchi asosiy belgi) printsipi alohida ahamiyatga ega.
A.A.Uxtomskiyning fikriga ko`ra, miyada hamisha qo`zg`alishning ustun va
6

hukmronlik qiluvchi markazi mavjud bo`ladi. Diqqat miya faolligini muayyan
darajasida yuz berishi mumkin. Demak, diqqatning fiziologik asosini bosh miya
pusti qismidagi “optimal qo`zg`alish nuqtasi” tashkil qiladi. Miya po`stining
optimal qo`zg`algan joyi o`z o`rnini almashtirib turishi, diqqatni bir narsadan
ikkinchi narsaga kuchishini va shuning bilan birga, ongimizning ma’lum narsa,
ma’lum faoliyat turiga qarata yo`naltirilishi va to`planishini shartlaydi. Shunday
qilib, diqqat bir qator miya tuzilmalari faoliyati bilan bog`liqdir. Lekin diqqatning
har xil shakllari va turlarini tartibga solishda ularning roli turlichadir.
Sechenov I.N. xotirani hayvon va inson tuzilishini eng muhim mo`’jizasi deb
bejiz aytmagan. Tashqi va ichki kuzgatuvchilarlarning ta’siri tufayli miyada
qo`zg`alishlar vujudga keladi. Ularning izlar yo`qolib ketmaydi. Natijada nerv
qo`zg`alishlar oson va tez boradi. Qo`zg`olishlar takrorlanib turilsa nerv
bog`lanishlar saqlanadi. Aks holda nerv bog`lanishlar uziladi. Materiallar unitiladi.
Yarim sharlar po`stlog`ida bog`lanishlarning tez hosil bo`lishi, puxta bog`lanish
miyaning ta’siriga reaktsiya qilish hamda ilgari yuz bergan qo`zg`alishlar “uzlarini
saqlab qolish qobiliyatiga bog`liqdir. 4. Xotira quyidagi psixik jarayonlardan
iborat: esda olib qolishi, esda saqlab qolishi, tanish, esga tushirishdan xotira
jarayoni esda olib qolishdan boshlanadi. Buning fiziologik asosi katta yarim
sharlardagi vujudga kelgan vaziyatli nerv bog`liqlikdir. Biz ko`p narsalarni
ixtiyorsiz holda esda olib qolamiz. Bu ixtiyorsiz esda olib qolish deyiladi.
Kishining his – tuyg`ulari bilan bog`liq bo`lgan hodisalar ham yaxshi esda olib
qolinadi. Esda olib qolishning ixtiyoriy turi ham bo`lib, kishi esda olib qolishga
o`zini - uzi majbur qiladi. Buningsiz miya ko`pgina va malakaga erishib
bo`lmaydi. Esda olib qolishning mexanik va ma’nosiga tushunib esda olib qolish
xillari bor. Ma’nosiz tushunib esda olib qolishda tafakkur protsesslarning
ahamiyati katta. Ilgari esda olib qolingan tashqi bilan material bilan yangi material
bog`lanadi. Misol, teoremani isbotini esda olib qolish mumkin. Faqat takrorlash
bilan esda qolish mexanik esda olib qolish deyiladi.
7

Bunda noaniq bo`lgan bilan material quruq yod olinadi. Bunda o`zgargan
material tez unitiladi. Ma’nosiga tushunib esda olib qolish mexanik ravishda esda
olib qolishga nisbatan ancha puxtadir.
2. Hosil bo`lish xususiyatlariga va amal qilish usullariga ko`ra diqqatning 2 ta
asosiy turi ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari mavjud.
Ixtiyoriy diqqat - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan
diqqat va e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil bo`ladi.
Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlarning kechishini faol boshqarib
turishdan iborat. Bu diqqatning boshlanishi, davom ettirishi kuch va zo`r berishini,
ya’ni irodaning ishtirokini talab qiladi.
Shuning uchun bu irodaviy diqqat deb ham yuritiladi. Ixtiyorsiz diqqat
kishining xohishlari va maqsadlaridan holi tarzda hosil bo`ladigan diqqat
e’tibordir. Ixtiyorsiz diqqatni hosil qiluvchi qo`zg`ovchilarning xususiyatlaridir.
Masalan; baland ovoz, yorqin nur, kuchli hid va hokozo. Ixtiyorsiz diqqatda
qiziqishning roli benihoya kattadir. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy
yo`nallganligiga ham bog`liqdir. Masalan, teatr bilan qiziqadigan kishi, ehtimol
futbol bo`yicha bo`lajak musobaqa haqidagi e’longa e’tibor bermasdan, ayni
chog`da teatrga oid yangi e’lonni tezroq payqashi mumkin. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz
diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turini - ixtiyoriydan so`ngi diqqatni
alohida ko`rsatish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N.F.Dobrinin tomonidan
joriy etilgandir. Ixtiyoriydan so`ngi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda
ham barqaror qaratilishi bilan belgilanadi, ko`proq yuqori darajadagi jadal va
unumli aqliy faoliyatini, barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli
ravishda ana shunday diqqat turi bilan bog`liqdir.
Diqqat turlicha sifat ko`rinishlari bilan ta’riflanadi. Diqqatning bu
ko`rinishlarini diqqatning sifati yoki diqqatning xususiyatlari deb ataladi.
Diqqatning barqarorligi, kuchishi, taqsimlanishi va ko`lami shular jumlasiga
kiradi. Diqqatning barqarorligi – diqqatga qaratilgan ob’ektlarning xususiyatlariga
va yo`naltirilgan shaxsning faolligiga bog`liq bo`ladi.
8

1.2. Diqqat va xotira turlari jarayonlari
Diqqat turlati va ularni qiyosiy xarakteristikasi
Diqqat turi Paydo bo`lish
shartlari Asosiy
xarakteristikasi Asoslari
Ixtiyoriy Vazifani qabul
qilishi Vazifaga asosan
yo`nalganlik,
irodaviy zo`r
berish, uzoq
muddatli
diqqatning
to`planganligi
toilqtiradi Ikkinchi signal
sistemasini etakchi
o`rni
Ixtiyoriydan
So`nggi diqqat Qiziqishi bilan
yuzaga kelgan
faoliyatga
“kirish” Maqsadga
yo`nalganlik
saqlab qolinadi,
toliqish bo`lmaydi,
qiziqish ortadi. Faoliyat jarayoniga
bo`lgan qiziqishi
dominantasidi.
Ixtiyorsiz diqqat Kuchli
qo`zg`atuvchi
asosida yuzaga
keladi. Beixtiyoriylik,
engillik, bir
faoliyatdan
ikkinchi faoliyatga
tez o`tiladi. Shaxsni qiziqishini
namoyon qilyvch
yoki xarakterlovchi
dominanta
Diqqatning barqarorligini saqlashda shaxsning faolligi katta ahamiyatga
egadir. K.S.Stanislavskiy aktyorning sahnaviy diqqati haqidagi masalani talqin qila
turib, shuni qayd etgan edi: “Ob’ektga jalb etilgan diqqat e’tibor u bilan biron
narsa qilishga tabiiy ehtiyojni qo`zg`aydi.
Harakat esa diqqatni ob’ektga yanada ko`proq jalb etadi. Shunday qilib,
diqqat harakatga qo`shilib va u bilan o`zaro chatishib, ob’ekt bilan mustahkam
bog`lanish hosil qiladi”. Diqqatning barqarorligi uning harakatchanlik xususiyatlari
9

bilan uzviy bog`liqdir. Diqqatning ko`chishi sub’ektning bir faoliyatdan ikkinchi
faoliyatga, bir ob’ektdan ikkinchi ob’ektga, bir harakatdan ikkinchi harakatga
ataylab o`tishda namoyon bo`ladi. Diqqatni ko`chirishning muvaffakiyati bir
qancha shart sharoitlariga bog`liqdir. Ko`chirishi oldingi va keyingi faoliyatning
xususiyatlari bilan bog`liq bo`ladi. Diqqatning ko`chirilishi ko`p jihatdan yangi
faoliyat maqsadning shaxs uchun ahamiyati, uning aniq ravonligi va soddaligi
bilan belgilanadi. Diqqatning ko`chirilishida anchagina individual farklar
mavjuddir. Ba’zi odamlar bir faoliyatini qo`yib, ikkinchisini bajarishga tez va
osongina kirishib ketsa, boshqalariga bunday tarzda o`tish uchun uzoq vaqt va
anchagina kuch-g`ayrat sarflashga to`g`ri keladi. Hozirgi ko`pgina kasblar aynan
diqqatning ko`chuvchanligiga nisbatan yuksak talablar qo`ymoqda. Diqqatning
ko`chishi o`quv jarayonida ham katta ahamiyatga egadir, diqqatning ko`chishi
bilan bir qatorda uning bo`linishini xam alohida ajratib ko`rsatadilar. Diqqatning
bo`linishi deganda uning asosiy faoliyatidan uni muvaffaqiyatli tarzda bajarish
uchun ahamiyatsiz ob’ektlarga ixtiyorsiz ko`chirilishi tushuniladi. Diqqatning
taqsimlanishi ikkita va undan ko`proq faoliyat turlarining (bir qancha
harakatlarining) ayni bir vaqtning o`zida (biriga qo`yib) muvaffaqiyatli bajarishi
imkoniyati bilan bog`liq xususiyatdir. Diqqatning yuksak darajada taqsimlanishi
ko`pgina hozirgi zamon mehnat turlari muvaffaqiyatliligining muqarrar
shartlaridan biridir. Operatorlar, ko`plab dastgohlarda ishlovchilar, transport
haydovchilar va boshqalarning ishi ana shuni talab qiladi. Diqqatning taqsimlanishi
mumkinligi bir qancha shart-sharoitlarga bog`liqdir. Faoliyatning birgalikda
bajariladigan turlari yoki hal etiladigan vazifalar qanchalik murakkab bulsa,
diqqatga aylanishi ham shunchalik qiyin bo`ladi. Diqqatni taqsimlash malakasi
o`quv faoliyatini egallab olish jarayonida shakllanadi, u mashq qilish va tegishli
ko`nikmalarni orttirish orqali rivojlantirilishi mumkin. Diqqatning xususiyatlari
qatoriga ayni bir vaqtning o`zida aniq ravshan idrok etiladigan ob’ektlar soni bilan
belgilanadigan ko`lami ham kiradi. Diqqatning ko`lami idrok etiladigan
ob’ektlarning xususiyatlarga bog`liq buladi. Jumladan, anglanilgan matn taqdim
etilganda 14 harfli so`zlar osongina ilg`ab olinadi. Kichik yoshdagi o`quvchilar
10

diqqatning ko`lami juda ham cheklangan bo`ladi. Yoshi ulgaygan sari u kengaya
boradi. Idrok etilayotgan materialning mazmuniga ko`ra guruhlarga ajrata bilish,
sistemaga sola bilish, birlashtira olish malakalarining shakllantirilishi diqqatning
ko`lamini kengaytirshning asosiy sharti hisoblanadi. Diqqatning salbiy jihatlardan
biri parishonxotirlikdir.
Parishonxotirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga
layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo`linib turishida namoyon bo`lishi
mumkin. Parishonxotirlikning bu ko`rinishi ko`pincha ish qobiliyati susayib
ketishning va xulq atvordagi uyushmaganlikning sabablaridan biri hisoblanadi.
Parishonxotirlik haddan tashqari, hissiy hayajonlanishi yoxud charchash oqibati
sifatida qisqa muddati bo`lishi ham mumkin.
Xotira jarayonlariga esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish
jarayonlari kiradi.
Esda olib qolish - qabul qilinayotgan predmet va hodisalarni tasavvurlar
sifatida qobul qilishdir. Esda olib qolish – xotira materiali bo`lib, qayta esga
tushirish xotira mazmunidir. Esda olib qolish mexanik va mantiqiy, ixtiyoriy,
ixtiyorsiz bo`ladi.
Esda olib qolingan materialni saqlash – xotira jarayoni bo`lib unda ong
xarakati yuzaga keladi. Xotirada inson tomonidan qabul qilingan barcha narsa
qoladi va ma’lum miqdori esdan chiqadi.
Qayta esga tushirish esda olib qolingan materialni aktuallashtirish bo`lib, u
uzoq muddatli xotiradan operativ xotiraga o`tadi. Esga tushirish tanish yoki
xotirlash, ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz bo`lishi mumkin.
Tanish – bu qayta ko`rganda esga tushirish bo`lib, u qayta ob’ektni idrok etish
natijasida yuzaga keladi.
Xotirlash - qayta idrok etishsiz esga tushirishdir. U ixtiyorsiz (assotsiatsiyalar
asosida) va ixtiyoriy bo`ladi.
Esdan chiqarish - qayta esga tushirishdagi qiyinchiliklar bo`lib, u ta’sir
izlarini yo`qotish natijasida yuz beradi.
Esdan chiqarish to`la, qisman, uzoq muddatli va qisqa muddatli bo`ladi.
11

Esda chiqarishda tormozlanish yuzaga kelishi mumkin va ikki xil ko`rinishga
ega:
1. Proaktiv tormozlanish – oldingi faoliyatni keyingi yod olish jarayoniga
salbiy ta’sir ko`rsatishi.
2. Retroaktiv tormozlanish – vaqt bog`liqligini yuzaga kelish tufayli
xotirada tormozlanish yuzaga keladi (Masalan: tarix darsidan so`ng,
adabiyot darsi ta’sirida).
O`zlashtirilgan material xotirasida saqlanishi uchun uni takrorlab turish kerak.
Esda saqlash jarayonida ijtimoiy hodisalar kuzatilishi mumkin. Material oradan oz
vaqt o`tishi bilan emas, balki bir qancha vaqtdan keyin esga tushadi, bu vaqtda
material miya po`stlog`ida mustahkamlanadi. Keyingi bajarilgan va avvalgidan
ishdan murakkab, kishi aktiv harakat qilsa oldingi vazifalar miya po`sti izlarini
yo`qoladi. Biz hech narsani unutmasak miyamiz keraksiz informatsiyalar bilan
to`ladi, yangi aloqa va bog`lanishlar sodir bo`lmay qoladi.
Unutish biz uchun qimmatli bo`lgan narsalarni saqlash imkonini beradi. Biz
esda olib qolgan barcha narsalar beixtiyoriy holda esga tushadi. Bu ixtiyorsiz esga
tushirilishi deyiladi. Biz ba’zi narsalarni qiyinchilik bilan esga tushiramiz, bu
ixtiyoriy esga tushirish deyiladi. Tanib olish esga tushirishning alohida formasidir.
Misol: ko`chada ketayapmiz, qarshimizdan kelayotgan odamni qaerdadir
ko`rganmiz, u so`rashganidan keyin, uni ovozidan taniymiz. Tanib olish ham
ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo`ladi. Tanib olish esga tushirishga nisbatan osonroq
kechadi. Chunki tanib olish takror idrok qilishga asoslanadi. Shuning uchun esga
tushirishda tanib olishdan foydalanamiz. Misol: bizga kerakli bo`lgan ismini eslash
uchun bir qancha ismlarni xayolimizdan o`tkazamiz va topib olamiz.
II BOB. XOTIRANING BUZILISHI VA PSIXIK KORREKSIYA. DIQQAT
VA XOTIRANI O’RGANISH METODLARI
12

2.1. Xotiraning buzilishi va psixik korreksiyasi
Psixik faolligiga ko`ra ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo`lishi mumkin. Faoliyat
maqsadiga ko`ra – harakat emotsional, suz-mantiqiy, obrazli xotiraga ajratiladi.
Materialni esda olib qolish muddatiga ko`ra uzoq muddatli, qisqa muddatli va
operativ xotira turlariga bo`linadi.
Xotiraning quyidagi individual turlari ajratiladi – ko`rish, eshitish, motor va
aralash.
Ko`rish turi – ko`rish orqali materialni tez esda olib qolish.
Eshitish turi – eshitish orqali materialni yaxshi esda olib qolish.
Motor – turi odamni qayta takrorlash yoki yozib olish orqali esda olib
qolishidir.
Aralash turi – ko`rish, eshitish, ko`rish – motor, eshitish – motor turlari
haqida gapirish mumkin. Xotira sifati xotirada olib qolish tezligi, esda olib qolish
mustahkamligi, esga tushirish tezligi bilan xarakterlanadi.
3. Esda olib kolishning yo`llarini bilmaydigan va puxta esda qoldirish uchun
zarur shart sharoitlarini hisobga olmaydigan kishilar ko`pincha uz xotiralarini
yomoniligidan nolib yurishadi. Shu bilan birga xotirani buzilish hollari ham
bo`lishi mumkin. Kishining xotirasi biron bir kuchli, ta’sir (ko`p hollarda qo`rqish)
miyaning katta yarim sharidagi kishi xotirasi bilan bog`liq bo`lgan markaziy nerv
xujayralarining shikastlanishi oqibatida buzilishi mumkin.
Shizofreniya, skleroz kabi kasallik turlari xotiraning buzilishi bilan bog`liq.
Psixokorrektsiya - inglizcha so`zdan olingan bo`lib - shaxsning psixik
rivojlanishidagi kamchiliklarni tuzatish usullarini qo`llash jarayoni. Kishi
xotirasini psixokorrektsiya orqali rivojlantirish va shakllantirish mumkin.
Bularning o`ziga xos qoidalari mavjud.
4. Maktab o`quv tarbiya jarayonini tashkil etishda diqqatning barcha turlariga
asosiy xususiyatlarini hisobga olish zarur. O`quv jarayonida ixtiyorsiz diqqat
13

muhim rol’ o`ynaydi. Ixtiyorsiz diqqatning boshlangich sinflardagi roli ayniqsa
kattadir. Chunki kichik yoshdagi o`quvchilarda diqqatni ixtiyoriy ravishda biror
narsaga qaratish qobiliyati sust rivojlangan bo`ladi. Maktab ish tajribasida ixtiyoriy
va ixtiyorsiz diqqatni birga qo`shib olib borish va ixtiyorsiz diqqatga tayangan
holda ixtiyoriy diqqatni tarbiyalash zarur. Butun o`qitish jarayonini to`g`ri va
puxta uyushtirish o`quvchi diqqatini shakllantirishning muhim sharti hisoblanadi.
Diqqat ta’limning muvaffakiyatliligi shartlaridan biri bo`lgani holda uning
shakllanishi ham ushbu jarayonining o`zida yuz beradi.
Xotira quyidagi asosiy jarayonlardan iborat: esda olib qolish, esda saqlash va
unutish.
Esda saqlash – bu idrok qilingan ma’lumotni eslab qolish va esda saqlash
jarayoni. Bu jarayonning kechish darajasiga ko‘ra, eslab qolish ikki turga
bo‘linadi: ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va ko‘zlangan (ixtiyoriy). Ixtiyorsiz esda olib
qolish – bu hech qanday vositalarsiz va kuchlarni namoyon qilmasdan bemaqsad
eslab qolish. Masalan, o‘rmondagi sayr yoki spektakl tomoshasidan so‘ng eslab
qolish uchun ma’lum maqsadni ko‘zlamagan bo‘lsakda, taassurotlarimizdan
ko‘proq qismini yodimizga tushirishimiz mumkin. Inson uchun hayotiy
ahamiyatga ega bo‘lgan, uning qiziqishlari va ehtiyojlari, faoliyatining maqsad va
vazifalaribilan bog‘liq bo‘lgan, barchasining esda saqlanib osonroq kechadi.
Shuning uchun ixtiyorsiz eslab qolish ma’lum ma’noda tanlab o‘tkazish
xususiyatiga ega va bizning atrofdagilarga bo‘lgan munosabatimiz bilan
belgilanadi.
Ixtiyoriy esda saqlash maqsadsiz esda saqlashdan insonning o‘z oldiga
ma’lum maqsad qo‘yib, yod olishning maxsus usullarini qo‘llashi bilan farqlanadi.
Ixtiyoriy esda saqlash yod olish vazifasiga bo‘ysungan o‘ziga xos murakkab aqliy
faoliyatdir. Matarialni esda olib qolish usulariga yod olish kiradi, uning mohiyati
o‘quv materialini to‘liq va xatosiz yod olmagunicha ko‘p marta takrorlashdan
iborat. Masalan, she’r, qoida, ta’rif, qonunlar, formulalar, tarixiy sanalar va
boshqalarni yod olish.
14

Ixtiyoriy esda oib qolishning asosiy xususiyati – bu esda olib qolish
ko‘rinishidagi yuklatilgan vazifada iroda kuchlarini namoyon qilish. Hayotdagi
ko‘pchilik idrok qilinuvchilar esda olib qolish vazifasi yuklatilmagan bo‘lsa,
esimizda saqlanib qolmaydi.
Yod olishda umumiy vazifa bilan birgalikda, xususiy, maxsus vazifalarning
yuklatilishi ham katta ahamiyatga ekanligini ta’kidlab o‘tish joiz. Ba’zi
vaziyatlarda, masalan, idrok qilinayotgan ma’lumotning faqat asosiy mohiyati,
faqat asosiy fikr va ahamiyatga molik bo‘lgan dalillarni esda olib qolish,
boshqalarida esa – so‘zma-so‘z esda olib qolish, uchinchilarida – dalillar izchilligi
va h.k.larni aniq esda olib qolish vazifasi yuklatiladi.
S.L. Rubinshteynning fikriga ko‘ra, esda olib qolish amalga oshirilayotgan
faoliyatning borishi xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, uning fikricha,
ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning yuqori samaradorligi haqida bir ma’noli
xulosa chiqarish mumkin emas. P.I. Zinchenko, A.A. Smirnovlarning olib borgan
tadqiqotlari ma’lum sharoitlarda ixtiyorsiz esda olib qolishning ixtiyoriy esda olib
qolishdan samaraliroq bo‘lishini isbotladi.
Tizimli bilimlarning katta qismi, maqsadi ma’lum materialni xotirada saqlab
qolish uchun esda olib qolish bo‘lgan maxsus faoliyat natijasida orttirilganligini
hisobga olish zarur. Materialni esda olib qolish va eslashga qaratilgan bunday
faoliyat mnemik faoliyat deb ataladi.
Esda olib qolingan materialning anglanganlik darajasiga ko‘ra anglangan va
mexanik esda olib qolish ajratiladi. Mexanik esda olib qolish – bu idrok
qilinayotgan materialning turli qismlari o‘rtasida mantiqiy aloqani anglamasdan
turib esda olib qolish. Bunga misol tariqasida statistik ma’lumotlar, tarixiy sanalar
va h.k.larni esda olib qolishni keltirish mumkin. Mexanik esda olib qolishining
asosini bog‘langanlik bo‘yicha assotsiatsiya lar tashkil etadi. Materialning bir
qismi ikkinchisi bilan vaqt bo‘yicha uning orqasidan kelganligi sababli unga
bog‘lanadi. Bunday bog‘lanishning yuzaga kelishi uchun materialni ko‘p marta
takrorlash lozim .
15

Bundan farqli o‘laroq, anglangan holda esda olib qolish materialning alohida
qismlari o‘rtasidagi ichki mantiqiy aloqalarni tushunishga asoslangan . Anglangan
holda esda olib qolish doimo tafakkur jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lib, asosan,
material qismlari o‘rtasidagi ikkinchi daraklovchi tizim darajasidagi
umulashtirilgan aloqalarga tayanadi .
Anglangan holda esda olib qolish mexanik esda olib qolishdan ko‘ra samaraliroq
ekanligi isbotlangan . Xuddi shunday , mexani k esda olib qolishda
xotirada 1 soatdan so‘ng materialning faqat 40% , yana bir necha soatdan keyin
esa – atigi 20%, angalangan holda esda olib qolishda esa 30 kundan keyin ham
materialning 40% saqlanib qoladi .
Materialni anglash bir necha xil usullar yordamida
erishiladi . Birinchidan , o‘rganilayotgan materialning asosiy fikrlar ini ajratish va
ularni reja ko‘rinishida guruhlash zarur . Ikkinchidan , ma’nodosh tayanch
so‘zlarni ajratish . Ushbu usulning mohiyati mazmunga ega bo‘lgan har bir qismni
esda olib qolish zarur bo‘lgan materialning bosh g‘oyasini aks ettiruvchi qaysidir
so‘z yoki tushuncha bilan bog‘lashimizdan iborat . Uchinchidan, taqqoslash, ya’ni,
jismlar, hodisa va voqealar o‘rtasida o‘xshashlik va farqlarni aniqlash . Ushbu
usulning ko‘rinishlaridan biri o‘rganilayotgan materialni avval orttirilgan
ma’lumotlar bilan solishtirish . Va , n ihoyat , anglangan tarzda esda olib qolish va
uning esda saqlanishining yuqori ko‘rsatkichiga erishish metodi takrorlash
metodi hisoblanadi .
Takrorlashni vaqt bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash juda muhimdir. P sixologi yada
takrorlashning konsentr atsiyalash va taqsimlash usullari mavjud . Birinchi usulda
materiallar tanaffuslarsiz ketma-ket takrorlanadi . Masalan, she’rni yodlash uchun
12 marta takrorlash talab etilsa, o‘quvchi uni yod olmagunicha ketma-ket 12 marta
o‘qiydi . Taqsimlangan takrorlashda har bir takrorlash keyingisidan vaqt oralig‘i
bilan ajratilgan bo‘ladi . Tadqiqotlarga ko‘ra, taqsimlangan takrorlash
konsetratsiyalangan takrorlashdan samaraliroqdir .
Samarali esda olib qolishning ixtiyoriy va ixtiyorsiz shartlari va qonuniyatlari
aniqlangan .
16

Maqsadsiz samarali esda olib qolishning shartlari : kuchli ahamiyatli tabiiy
seskantiruvchilar ; yuqori yo‘nalishli faoliyatni yuzaga keltiruvchilar ( harakt
jarayonini to‘xtatish yoki tiklash, hodisaning noodatiyligi ); ushbu odam uchun
ahamiyatga ega bo‘lgan seskantiruvchilar ( kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan
jismlar ); alohida emotsional tusga ega bo‘lgan seskantiruvchilar ; ushbu inson
ehtiyojlariga kuchliroq bog‘langanlari ; faol harakat ob’ekti bo‘lib hisoblanganlari
Samarali ixtiyoriy esda olib qolishning shartlari ga materialning ahamiyatliligi va
mohiyatini anglash ; uning tuzilishi, tarkibiy qism va elementlari o‘rtasida o‘zaro
mantiqiy bog‘liqlikni aniqlash ; so‘z-matnli materialda reja, ayanch so‘zlarni
belgilash, materialni chizma, jadval ko‘rinishida taqdim etish; materialning
mazmundorligi va hammabopligi , uning inson yo‘nalishi va shaxsiy tajribasi bilan
solishtirilishi ; materialning hissiyotli-estetik boyitilganligi ; ushbu materialning
ma’lum sharoitlarda eslashning zarurligiga moyillik ; ushbu materialning
amaliyotda qo‘llash imkoniyati ; materialning ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarga
erishish, masalalarni hal etish vositasi, faol aqliy faoliyatning ob’ekti sifatida
namoyon bo‘lishi .
Xotiraning ma’lum samaralari aniqlangan . Agar tekshiriluvchiga 10ta bo‘g‘inli
qator berilsa, birinchi va oxirgi bo‘g‘inlar oson esda qoladi, o‘rtadagilari esa
unchalik esda qolmaydi , – bu « chegara samarasi ». B.V.
Zeygarnik samarasi – tekshiriluvchilarga vazifalarni bajarish taklif etilib, ularga bir
xillarini oxirigacha echishga imkon berilsa, boshqalari yakuniga etkazilmasa,
oqibatda tekshiruvdagilar tugallanmagan vazifalarni to‘liq echilgan vazifalarga
qaraganda 2 marta ko‘proq eslay oladilar .
Xotiraning navbatdagi jarayoni – yodda saqlab qolish . Bu idrok qiingan
ma’lumotni ma’lum muddatgacha esda saqlab qolishdan iborat bo‘lgan xotira
jarayoni . Esda saqlab qolish xotira jarani sifatida o‘zining qonuniyatlariga ega.
Masalan, esda saqlab qolishning dinamik va statik bo‘lishi aniqlangan. Dinami k
esda saqlab qolish operativ xotirada , stati k – aksincha, uzoq vaqtli xotirada
namoyon bo‘ladi . Dinamik esda saqlashda material kam o‘zgaradi, statikda,
aksincha, u albatta, o‘zgarish va ma’lum qayta tiklanishga uchraydi.Qayta tiklanish
17

turli sharoitlarda, masalan, kamroq ahamiyatga ega bo‘lgan qismlarning yo‘qolishi
va ularning boshqa qismlar bilan almashtirilishi, material izchilligining
o‘zgarishida, uning umumlashtirilish darajasida ifodalanadi .
Materialni xotirada tiklash eslash va tanish jarayonlari yordamida amalaga
oshiriladi .
Eslash – bu xotiradagi materialdan keyingi faoliyatda foydalanish . Eslashning
fiziologik asosini jism va harakatlarni idrok qilishda avval hosil bo‘lgan nerv
aloqalarini tiklash tashkil etadi . Eslash maqsadsiz (ixtiyorsiz)
va maqsadli (ixtiyoriy) bo‘lishi mumkin . Birinchi holatda eslash biz uchun
kutilmaganda sodir bo‘ladi . Masalan, o‘qigan maktabimiz yonidan o‘tib keta turib,
beixtiyor bizga ta’lim bergan o‘qituvchi yoki maktabdosh do‘stlarning obrazlarini
namoyon qilishimiz mumkin .
Ixtiyoriy eslashda ongli ravishda maqsadga ega bo‘lgan holda
eslaymiz . Bunday maqsad bo‘lib o‘tmish tajribamizdan biror voqeani yodga
tushirishga intilish, masalan, yaxshi yod olgan she’rni esga tushirish maqsadini
ko‘zlaganimizdagi vaziyat hisoblanadi .
S h uningdek, eslashning turli xillari : haqiqiy eslash , yodga tushirish, tanish
mavjud . Alohida o‘rinni xotiralar – shaxsning tarixiy esdaliklari egallaydilar . Esga
tushirishda ko‘zlangan maqsad – biror narsani eslash – asosiy masalani hal qilish
imkonini beruvchi oraliq maqsadlarga erishish yordamida amalga
oshiriladi . Masalan , qandaydir voqeani eslash uchun bu bilan u yoki bu darajada
bog‘liq bo‘lgan dalillarni eslashga harakat qilamiz . Bunda oraliq zanjirlardan
foydalanish ongli xususiyat ga ega bo‘ladi . Esga tushirish, shuningdek, irodaviy
jarayon bo‘lib hisoblanadi .
Biror ob’ektni tanish uni idrok qilishda sodir bo‘ladi va insonda ob’ekt haqida
hosil bo‘ladigan tasavvurlar, uning shaxsiy taassurotlari (xotira tasavvurlari) yoki
so‘z bilan ta’riflash (xayol tasavvurlari) asosida shakllangan ob’ektni idrok qilish
sodir bo‘layotganin bildiradi. Masalan, tanishimiz yashaydigan, lekin o‘zimiz hech
qachon u erda bo‘lmagan uyni taniymiz, tanish esa, tasavvurimizda aks etgan,
bizga avval ta’rifi keltirilgan izlab topish mumkin belgilar asosida sodir bo‘ladi.
18

Tanish jarayonlari bir-biridan ta’riflanish darajasiga ko‘ra farqlanadi. Biz ob’ektga
nisbatan tanish hissi ni tuyganimizda, lekin o‘tmish tajribadagilarga o‘xshata
olmaganimizda tanish darajasi kamroq bo‘ladi. Masalan, yuz tuzilishi tanishdek
tuyulgan odamning kimligini va u bilan qanday vaziyatlarda uchrashishimiz
mumkinligini eslay olmaymiz. Bunga o‘xshash vaziyatlar tanishning
belgilanmaganligi xususiyatiga ega bo‘ladi. Boshqa vaziyatlarda tanish to‘liq
belgilanmaganligi bilan farqlanadi: biz odamni ma’lum shaxs sifatida darhol
taniymiz. S h uning uchun ushbu vaziyatlar to‘liq tanish xususiyatiga ega bo‘ladi.
[2]
To‘g‘ri tanishning turli xillari bilan bir qatorda tanishdagi xatoliklar ham
mavjud bo‘ladi. Masalan, birinchi marta idrok qilinayotganlar, ba’zida tanishdek,
avval xuddi shu ko‘rinishda sodir bo‘lgandek tuyuladi.
Tanish va eslashning har doim ham bir xilda samarali tarzda amalga
oshirilmaydigan jarayonlarining juda qiziqarli o‘ziga xos xususiyatini ta’kidlab
o‘tish lozim.Ba’zida biz qaysidir ob’ektni taniy olishimiz, lekin usiz eslay
olmasligimiz mumkin. Bunga teskari vaziyatlar ham bo‘ladi: bizda paydo bo‘lgan
tasavvurlarning nima bilan bog‘liqligini tushuntirib bera olmaymiz. masalan, bizni
doimo qandaydir kuy ohangi «kuzatib yuradi», lekin uning qaerdan paydo
bo‘lganini aytib berolmaymiz.
Unutish – avval idrok qilingan ma’lumotni tiklash imkoniyatining mavjud
emasligida ifodalanadigan xotira jarayoni. Unutishning fiziologik asosini
vaqtinchalik nerv aloqalarini dolzarblashishiga halaqit beruvchi po‘stloqdagi
tormozlanishning ba’zi turlari tashkil etadi. Ko‘pincha bu mustahkamlanishlarsiz
rivojlanadigan so‘nuvchi tormozlanishdan iborat bo‘ladi. Unutish ikki asosiy
shakl: a) eslash yoki bilish imkoniyatining mavjud emasligida; b) noto‘g‘ri eslash
yoki tanishda namoyon bo‘ladi. To‘liq eslash va to‘liq yoddan chiqarish o‘rtasida
eslash va tanishning turli darajalari mavjud bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ularni
«xotira darajalari» deb ataydilar. bunday darajalarga quyidagilar kiradi: a) eslash
xotirasi; b) tanuvchi xotira; v) engillashtiruvchi xotira. Masalan, o‘quvchi she’rni
yod oldi. Agar biroz vaqtdan so‘ng uni bexato aytib bera olsa, – bu xotiraning eng
19

yuqori, birinchi darajasi, agar o‘quvchi yod olganini aytib bera olmasa, lekin
she’rni kitob bo‘yicha yoki eshitganida oson taniy olsa, – bu xotiraning ikkinchi
darajasi; agar o‘quvchi mustaqil holda she’rni eslay olmasa, uni taniy olmasa, lekin
takroriy yod olishda bunga birinchi marta yod olganidan kamroq vaqt ichida erisha
olsa,- bu uchinchi daraja. SHunday qilib, ifodalanish darajasi o‘zgarib turishi
mumkin. Unutish materialni chizmalashtirishda alohida, ba’zan ahamiyatga ega
bo‘lgan qismlarini olib tashlashda, yangi tasavvurlarni odatdagi, avvalgi
tasavvurlarga keltirishda ifodalanadi.
Unutish ifodalarning bir qancha turli xil ko‘rinishlarini o‘rganib, insonning
ayni damda eslay olmasdan, bir muncha vaqt o‘tgandan so‘ng esga tushirishi yoki
tanishi kabi vaziyatlar haqida ham aytib o‘tish lozim. Vaqt o‘tgandan so‘ng
xotiradan ko‘tarilgan materialni eslash reminissensiya (xira esga keltirish) deb
ataladi. Reminissensiyaning mohiyati, biz to‘liq eslay olmagan material idrok
qilinganidan bir-ikki kun o‘tgandan so‘ng materialni birinchi marta eslashda
kuzatilmagan dalillar va tushunchalar bilan to‘ldirilishidan iborat. Bu hodisa
ko‘pincha katta hajmli materialni so‘zlab berish orqali eslashda kuzatiladi, bunga
nerv hujayralarining charchashi sabab bo‘ladi. Reminissensiya ko‘pincha
maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalarda, va ayrim holatlarda
kattalarda ham kuzatiladi.[2]
Unutishning boshqa shakllari xatolik bilan eslash va tanish dir . Barchaga
ma’lumki, vaqt o‘tishi bilan idrok qilinganlar xotirada o‘z yorqinligi va aniqligini
yo‘qotib, rangsizlanib, noaniq bo‘lib qoladi . Lekin avval idrok qilingan
materialning o‘zgarishi boshqa xususiyatga ham ega bo‘lishi mumkin , bunda
unutish aniqlikni yo‘qotishdan emas, esga tushirilganlarning haqiqatda idrok
qilinganlarga muvofiq kelmasligidan iborat bo‘ladi . Bunda biz voqelikda mavjud
bo‘lganlarni emas, boshqa narsalarni eslaymiz, chunki unutish jarayonida u yoki
bu darajada idrok qilingan materialning chuqur qayta tuzilganligi, sifatining qayta
ishlanganligi sodir bo‘lishi mumkin . Qayta ishlashga misol tariqasida voqealar
izchilligining vaqt bo‘yicha noto‘g‘ri eslashni keltirish mumkin .
20

Hozirgi kunda unutish jarayonlarining kechishi tezligiga ta’sir ko‘rsatuvchi
omillar ma’lumdir.Xuddi shunday, odam materialni yaxshi tushunib etmagan
bo‘lsa, unutish tezroq ro‘y beradi . SHuningdek, material odamga qiziqarli
bo‘lmasa, uning amaliy ehtiyojlari bilan bog‘lanmagan bo‘lsa, unutish shunchalik
tez sodir bo‘ladi .
2.2. O`quvchilar diqqat va xotirasini o`rganish metodlari
O`quv faoliyati ayniqsa ixtiyoriy dikkatni tarbiyalashda katta ahamiyatga
egadir. O`quvchilarning dars paytidagi diqqati darsning tuzilish xususiyatlari bilan
belgilanadi, o`rganilayotgan materialning mazmuniga ham, uning o`qituvchi
tomonidan bayon qilinishiga ham bog`liq bo`ladi. O`quvchilar diqqatining safarbar
etilishi o`qituvchi nutqning xususiyatlariga, uning aniqligi va ifodaliligiga va shu
kabilarga ham bog`liqdir. Diqqatni jalb qilishda ko`rgazmalilik (kartinalar,
jadvallar, chizmalar va boshqalar)dan maqsadga muvofiq foydalanish katta
ahamiyatga ega. O`quvchilarning diqqatining uyushtirishida o`qituvchilarning
izchil va muntazam talabchanligi muhim rol’ o`ynaydi. Ba’zi psixologlar
(P.Ya.Gal’perin) diqqatni nazoratining alohida psixologik ta’siri deb tushunadilar.
O`quvchilar diqqatining yosh davr xususiyatlarini ham, individual xususiyatlarini
ham hisobga olish ta’lim tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli amalga oshirishning
muhim sharti hisoblanadi.
Masalan, kichik maktab yoshida diqqatning etarli darajada ob’ektga
to`planmaganligiga, jumladan aqliy faolikka etarli emasligiga, o`quv faoliyati
ko`nikma va malakalarining shakllanmaganligiga, bola irodasining kuchsizligi
sabab bo`lishi mumkin.
Pedagogik faoliyatda diqqatning tashqi ko`rinishidagi individual
xususiyatlarni ham inobatga olish muhimdir. Tashki belgilariga - aft - angorning
o`zgachaligiga, yuzlarning ifodasiga va nigohning qaratilganligiga qarab
diqqatning yo`naltirilganligini va uning to`planganligi darajasini aniqlash mumkin.
Koos kubiklari metodikasi 1923 yilda S.C Koh3 tomonidan taklif etilgan
bo`lib, fazoda ish tutish, diqqat, ziyraklik ko`rish yasash xususiyatlarini
21

o`rganishga mo`ljallangan. Bu metodika D.Wechslerning (1959-1955)
metodikasiga aqlni tekshirish subtesti sifatida kiritilgan.
Link kubi metodikasi diqqat barqarorligini, ziyrakligini, aniqlashga imkon
beradi.
P’eron-Ruzer metodikasi ko`rish-yasash xususiyatlarini, maqsadga yo`nalgan
ko`nikmalarini, egallash imkoniyatlarini, xarakterlarning yangi usullarini
o`zlashtirishni o`rganishga mo`ljallangan. Bu metodika yordamida ixtiyoriy diqqat
hajmi, uning barqarorligi haqida bilib olish mumkin.
Diqqatning ko`chishi, uzoq davom etadigan aqliy ishga qobiliyatini o`rganish
maqsadida I.V.Kruk (1986) tomonidan taklif etilgan metodikaning o`zgartirilgan
variantini etilgan metodikaning o`zgartirilgan variantini qo`llash mumkin.
Shul’t jadvali bo`yicha sonlarni izlash metodika diqqatning ko`chishi va
bo`linish xususiyatlarini, sensomotor reaktsiyalar tezligini o`rganish uchun
foydalaniladi.
Krepelin bo`yicha sanash va hisoblash metodikadan murakkab sezgi harakat
reaktsiyalarini, ish qobiliyatini, ixtiyoriy diqqat barqarorligini aniqlash, psixik
jarayonlar kechishining tezligini aniqlash uchun foydalanish mumkin.
Bulardan korrektur sinovi metodikasi diqqatning tebranishini ko`rish
analizatori uzoq vaqt ishlaganda bir xil ko`ruv qo`zg`atuvchilarga nisbatan
sinaluvchining charchashini aniqlashga imkon beradi.
Psixologiyada xotirani o`rganish uchun maxsus metodikalar mavjud.
R.Meili testi 1961 yilda ishlab chiqarilgan bo`lib, 7-14 yoshli bolalar
kattalarning ko`rish va eshitish xotirasini o`rganishda foydalaniladi. Tadqiqot ikki
bosqichdan iborat.
Birinchi bosqichda rasmda tasvirlangan predmetlarni xotirada olib qolish va
ko`rish xotirasi o`rganiladi. Ikkinchi bosqichda tadqiqotchi o`qib bergan so`zlarni,
predmetlarning nomlarini eshitib esda olib qolish qobiliyati o`rganiladi. Bu
22

tadqiqotlar bir kunda o`tkazilmaydi, bu esa xotiraning o`rganilyoetgan
xususiyatlarini yaxshilab tahlil qilishga imkon beradi.
Ko`rish xotirasi xususiyatlarini D.Wechsler (1945) taklif etilgan metodika
yordamida o`rganish mumkin. Bu metodika xotira shkalasini o`rganish
subtestlaridan biridir. Sinaluvchiga turli geometrik figuralar tasvirlangan rasmlarga
qarash taklif etiladi. Har bir rasm sinaluvchiga 10 soniya ko`rsatiladi. Keyin
sinaluvchi toza oq qog`ozda ko`rgan narsasini qayta esga tushirib, chizish kerak.
Tajriba natijalarini miqdoriy tahlil qilish kerak.
Ko`rish xotirasini o`rganish testini Benton (1952) turli shakldagi rasmlarni
ko`rib esda olib qolish xususiyatlarini ishlab chiqqan. Sinaluvchiga ko`rsatiladigan
rasmlar 3 guruhga birlashtirilgan. Barcha guruhlar o`zaro teng. Ularning har biri 10
ta namuna kartochkalardan tuzilgan. Kartochkalarda bir nechta oddiy geometrik
figuralar aks ettirilgan.
Bavosita esda olib qolish metodikasi yordamida (A.N.Leont’ev, 1928)
faqatgina assotsiativ, mantiqiy xotirani emas, balki tafakkur xususiyatlarini ham
aniqlash mumkin.
Bavosita esda olib qolish xususiyatlarini piktogramma, ya’ni rasmli
assotsiatsiyalar metodi orqali ham o`rganish mumkin. Piktogramma eksperimental
psixologik tadqiqot usuli sifatida birinchi marta L.V.Zankov (1935) tomonidan
qo`llanilgan.
Rasm va so`z o`rtasidagi assotsiativ aloqani shakllantirish jarayonida inson
shunday mazmunli aloqalarni tanlaydiki, uning fikricha, bu rasmlar so`zni eslab
qolish uchun yaroqli bo`ladi. (A.R.Luriya, 1967 ). Shuning uchun ham bu
23

metodika orqali tadqiqot o`tkazish faqatgina assotsiativ, bavosita xotira
xususiyatlarigina emas, balki fikrlash faoliyati xarakteri, tushunchali tafakkurning
rivojlanish darajasi haqida ham bilish imkonini beradi.
Ta`limning muntazamliligi uning izchilligi bilan bog`liqdir. Izchillikka
asoslangan ta`limning harakterli belgisi shundaki, u o`quvchilarning oldindan
o`zlashtirgan bilim va malakalari zamirida yangi bilim, ko`nikma va malakalar
hosil qilish, ularning o`zaro bog`lanishlarini takomillashtirish va aksincha, yangi
bilimlarni hosil qilish jarayonida oldin o`zlashtirilgan bilim, ko`nikma va
malakalar yana ham chuqurlashtirish, kengaytirish va mustahkamlashni
ta`minlashga qaratilgandir.
Ta’lim-tarbiya sifatini oshirish va bunda didaktik tamoyillarga yondashish
mexanizmlarini tadqiq qilish hozirgi kunda o’z yechimini to’liq topgan emas.
Pedagogika fani yuksalishiga ko’plab olimlar o’z hissalarini qo’shib
kelishgan. A. Zunnunov, U. Mahkamov, J. Hasanboyev, R.Jo`rayev, K.Hoshimov,
S.Nishonova, O.Hasanbayeva, O.To`rayeva, O`.Tolibov, X.Ibragimov kabi yirik
olimlarimiz pedagogika fanining hozirgi kundagi dolzarb masalalari yuzasidan
tadqiqotlar olib borib, uning rivojiga muhim hissa qo`shib kelmoqdalar.
Ta'lim nazariyasi, didaktika, ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari masalalari
o’zbek mutafakkirlari va ma'rifatpavarlarining, pedagog olimlari (S.Rajabov,
A.Munavvarov, O.Roziqov, R.Mavlonova, N.Toxtaxodjayeva, J.Hasanboyev,
U.Mahkamov va boshqalar) ning ham diqqat-e'tiborida bo’lib kelgan. Ular
tomonidan yaratilgan darslik va qo’llanmalarda didaktik prinsiplar mohiyati
yoritilgan.
Pedagog olimlarimiz M. Ochilov, N. Sayidahmedov, J. G’. Yo’ldoshev, N.
Azizxodjaeva, M.To’xtaxodjayeva, R.Mavlonovalarning ishlarida
ta’limqonuniyatlari va prinsiplariga to’xtab o’tilgan. O.Roziqov, B.Azizov,
G.Najmiddinovalarning “Umumiy didaktika”sida ta’lim prinsiplari tizimi va
tavsifi berilgan.
24

YA.A.Komenskiyning buyuk xizmati shunan iboratki, u didaktika tarixida
birinchi marta ta’lim prinsiplarini tartibga solish masalasi bilan shug’ullandi.
“Buyuk didaktika” asarining XV-XVIII boblarida amaldagi prinsiplarpning
ko’pchiligi asoslangan edi. 1975 yili YA.A. Komenskiyning “Buyuk didaktika”
asari o’zbek tilida M.Ochilov muharrirligida chop etilgan.
Bu sohada mutafakkirlarimizdan Ibn Sinoning fikrlari ham o’ziga xosdir.
Uning «bilim orqali erishiladigan natijalar» haqidagi ta'limoti o’qitish nazariyasida
alohida o’rin egalladi. Uning fikricha, buyumlarni chinakam bilish, tashqi
ko’rinishini tahlil qilish, sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi. Ibn Sino
aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan.
So’ngi yillarda davriy nashrlarda va ilmiy jurnallarda tadqiqot mavzusiga
doir bir qator maqolalar xam chop etilgan bo’lib, ularda didaktik prinsiplarning
ayrim jixatlari yoritib berilgan. Zamonaviy fanga aniq qonuniyatlar ko’plab soni
ma’lumdir. Ular qatoriga quyidagilar kiradi:
1. Didaktik qonuniyatlar.
2. Gnoseologik qonuniyatlar.
3. Psixologik qonuniyatlar.
4. Kibernetik qonuniyatlar.
5. Sotsiologik qonuniyatlar.
6. Tashkiliy qonuniyatlar.
Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o’quv jarayonining umumiy
maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va
metodlarini belgilovchi boshlang’ich qoidalardir.
Quyidagi jadvaldan Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muslihiddin Sa’diy,
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta’limning ilmiyligi, ongliligi,
ko’rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va
mustaqilligi, shuningdek, bolaning individual xususiyatlari, layoqati va
qobiliyatlarini hisobga olish, ta’limni insonparvarlashtirish kabi qoida va
25

tamoyillarini ifoda etib berganlari anglanadi (1-ilovaga qarang). Ushbu
mutafakkirlarimizning quyidagi tamoyillarni ilgari surganini ko’rishimiz mumkin:
Al-Xorazmiy (757-850 yillar)
- Musta q illik (ijodiy faollik);
- kuzatilgan voqea va hodisalarni tushuntirishda muntazamlik, ketma-
ketlik;
Al-Kindiy (800-871 yillar)
- o’q itishning ilmiyligi va ongliligi;
- anglash faoliyatini faollashtirish;
- manti q iy fikrlash;
- k´rgazmalilik;
- tizimlilik, ketma-ketlilik va h okazolar
Al-Forobiy (870-950 yillar)
- amaliy va nazariy bilimlar ning h ayot bilan bo g’ liqligi
- ilmiy bilimning qulayligi (anglashning ilmiy metodi);
- mantiqiylik va ketma-ketlik;
- ilmiylik, ko’rgazmalilik, tizimlilik (kuzatish va tajriba);
Al-Beruniy (973-1050 yillar)
- o’q uvchilarni ilmiy ma’lumot bilan qurollantirish;
- ilmiy amaliyot;
- tajriba va kuzatish;
- o’qishning qulayligi (yaqindan uzoqqa, ma’lumdan no’malumga va
boshqalar)
Ibn Sino (980-1037 yillar)
- o’qitish tamoyillari: a) bolani birdaniga kitobga bog’lash mumkin
emasligi; b) bola bilan o’tkaziladigan mashqlar me’yorlashtirilgan va kuchiga mos,
jamoaviy, uning jismoniy mashqlarga muvofiq, bolaning qobiliyatini hisobga
olishlik; v) o’qishda yengildan og’irga muntazam borish; g) ko’rgazmalilik
tamoyili; d) bolaning alohida shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish metodlari: a)
materialni bayon etishda tizimlilik va ketma-ketlik; b)mantiqiy fikrlash; v)nazariya
26

va amaliyotning o’zaro bog’liqligi; g)umumiydan xususiyga o’tish;
d)o’quvchilarning mantiqiy fikrlashi; j)shaxsiy kuzatish; z)tajriba, amaliyot va
boshqalar.
Sa’diy (1184-1291 yillar)
- bilimlarni amaliyotda q o’ llash;
- aqliy qobiliyatni rivojlantirish;
- tizimlilik, bilimning tushunarliligi;
- shaxsning faolligi tamoyili;
- bilimning h ayotiyligi amaliyot bilan bo g’ liqligi
- mehnat ta’limi va boshqalarning yetakchilik roli
Jomiy (1414-1492 yillar)
 ilmiylik;
 amaliylik;
 tizimlilik;
 muntazamlik;
 qulaylik;
 bilimni amaliyot bilan bog’liqligi
 egallangan bilimlarni mustahkamlash, amaliy ahamiyatliligi;
 o’ qitishning insonparvarliligi va boshqalar.
Alisher Navoiy (1441-1501 yillar)
-bolaning shaxsiy xususiyatlarini h isobga olish;
-onglilik, faollikni rivojlantirish;
muntazamlilik;
materialni bayon etishning qulayligi;
-o’qitishni insonparvarlashtirish;
-inson rivojlanishininng ko’p tomonlamalililigi va boshqalar.
Ta`limda onglilik o`quvchilarning ilmiy bilimlarini asosli ravishda anglab,
chuqur o`zlashtirib olishlarini taqozo qiladi. O`quvchilarning ta`lim jarayonida
onglilik bevosita ularning aqliy faoliyatlari bilan fikr qilish faoliyati bilan
chambarchas bog`liqdir. Odatda o`quvchilarning ongliligi bayon qilinayotgan
27

o`quv materiallarini yoki tevarak atrofni o`rab olgan ob`ektiv borliqdagi narsa,
hodisa, voqealarini fikr qilish operatsiyasi-taqqoslash, analiz qilish, abstraksiya va
umumlashtirish natijasida ilmiy bilimlarning qonun-qoidalari hayotiyligiga ishonch
bilan qarashlarida, shuningdek nazariy bilimlarni amaliyotda qo`llay olishlarida
ko`rinadi.
Bayon qilinayotgan o`quv materiallarining ongli o`zlashtirlgani
o`quvchilarning fikr qilish faoliyatlariga ta`sir qilishi kuzatish natijasida ro`yobga
chiqadi va ayni bir vaqtda bu jarayon o`quvchilarning ilmiy bilim, ko`nikma va
malakalarni mustahkamlash o`zlashtirishlarga ongli, mustaqil, faol munosabatda
bo`lishlarini ta’minlaydi.
XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki diqqatning barqarorligi uning
harakatchanlik xususiyatlari bilan uzviy bog`liqdir. Diqqatning ko`chishi
sub’ektning bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga, bir ob’ektdan ikkinchi ob’ektga, bir
harakatdan ikkinchi harakatga ataylab o`tishda namoyon bo`ladi. Diqqatni
ko`chirishning muvaffakiyati bir qancha shart sharoitlariga bog`liqdir. Ko`chirishi
oldingi va keyingi faoliyatning xususiyatlari bilan bog`liq bo`ladi. Diqqatning
ko`chirilishi ko`p jihatdan yangi faoliyat maqsadning shaxs uchun ahamiyati,
uning aniq ravonligi va soddaligi bilan belgilanadi. Diqqatning ko`chirilishida
anchagina individual farklar mavjuddir. Ba’zi odamlar bir faoliyatini qo`yib,
ikkinchisini bajarishga tez va osongina kirishib ketsa, boshqalariga bunday tarzda
o`tish uchun uzoq vaqt va anchagina kuch-g`ayrat sarflashga to`g`ri keladi. Hozirgi
ko`pgina kasblar aynan diqqatning ko`chuvchanligiga nisbatan yuksak talablar
qo`ymoqda. Diqqatning ko`chishi o`quv jarayonida ham katta ahamiyatga egadir,
diqqatning ko`chishi bilan bir qatorda uning bo`linishini xam alohida ajratib
ko`rsatadilar. Diqqatning bo`linishi deganda uning asosiy faoliyatidan uni
muvaffaqiyatli tarzda bajarish uchun ahamiyatsiz ob’ektlarga ixtiyorsiz
ko`chirilishi tushuniladi. Diqqatning taqsimlanishi ikkita va undan ko`proq faoliyat
turlarining (bir qancha harakatlarining) ayni bir vaqtning o`zida (biriga qo`yib)
28

muvaffaqiyatli bajarishi imkoniyati bilan bog`liq xususiyatdir. Diqqatning yuksak
darajada taqsimlanishi ko`pgina hozirgi zamon mehnat turlari
muvaffaqiyatliligining muqarrar shartlaridan biridir. Operatorlar, ko`plab
dastgohlarda ishlovchilar, transport haydovchilar va boshqalarning ishi ana shuni
talab qiladi. Diqqatning taqsimlanishi mumkinligi bir qancha shart-sharoitlarga
bog`liqdir. Faoliyatning birgalikda bajariladigan turlari yoki hal etiladigan
vazifalar qanchalik murakkab bulsa, diqqatga aylanishi ham shunchalik qiyin
bo`ladi. Diqqatni taqsimlash malakasi o`quv faoliyatini egallab olish jarayonida
shakllanadi, u mashq qilish va tegishli ko`nikmalarni orttirish orqali
rivojlantirilishi mumkin. Diqqatning xususiyatlari qatoriga ayni bir vaqtning o`zida
aniq ravshan idrok etiladigan ob’ektlar soni bilan belgilanadigan ko`lami ham
kiradi. Diqqatning ko`lami idrok etiladigan ob’ektlarning xususiyatlarga bog`liq
buladi. Jumladan, anglanilgan matn taqdim etilganda 14 harfli so`zlar osongina
ilg`ab olinadi. Kichik yoshdagi o`quvchilar diqqatning ko`lami juda ham
cheklangan bo`ladi. Yoshi ulgaygan sari u kengaya boradi. Idrok etilayotgan
materialning mazmuniga ko`ra guruhlarga ajrata bilish, sistemaga sola bilish,
birlashtira olish malakalarining shakllantirilishi diqqatning ko`lamini
kengaytirshning asosiy sharti hisoblanadi. Diqqatning salbiy jihatlardan biri
parishonxotirlikdir.
Parishonxotirlik diqqatni uzoq vaqt davomida jadal bir narsaga qaratishga
layoqatsizlikda, diqqatning osongina va tez-tez bo`linib turishida namoyon bo`lishi
mumkin. Parishonxotirlikning bu ko`rinishi ko`pincha ish qobiliyati susayib
ketishning va xulq atvordagi uyushmaganlikning sabablaridan biri hisoblanadi.
Parishonxotirlik haddan tashqari, hissiy hayajonlanishi yoxud charchash oqibati
sifatida qisqa muddati bo`lishi ham mumkin.
Xotira jarayonlariga esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish
jarayonlari kiradi.
Esda olib qolish - qabul qilinayotgan predmet va hodisalarni tasavvurlar
sifatida qobul qilishdir. Esda olib qolish – xotira materiali bo`lib, qayta esga
29

tushirish xotira mazmunidir. Esda olib qolish mexanik va mantiqiy, ixtiyoriy,
ixtiyorsiz bo`ladi.
Esda olib qolingan materialni saqlash – xotira jarayoni bo`lib unda ong
xarakati yuzaga keladi. Xotirada inson tomonidan qabul qilingan barcha narsa
qoladi va ma’lum miqdori esdan chiqadi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O`zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash bo`yicha milliy dastur» va
«Ta`lim to`g`risidagi» qonuni.- T.,1997.
2. Karimov I.A. O`zbekiston: Milliy mustaqillik, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.
- T.,1996.
3. Karimov I.A.Barkamol avlod -O`zbekiston taraqqiyotining
poydevori.- Toshkent.:O`zbekiston.,1997
4. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.-
Toshkent.: O`zbekiston.,1994. -301 b.
5. Karimov I. A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. Toshkent 2008.
6. Karimov I.A. “Mamlakatni modernizatsiya qilish va
iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo`lida”. T., 16, 2008 yil.
7. Andreeva G.M. Sotsial`naya psixologiya:-Uchebnik.-2-e izd. -
M.:Izd-vo MGU,1988.- 432 b.
8. Asmolov A.G. Lichnost` kak predmet psixologicheskogo issledovaniya.-
M.:MGU, 1984. - 104 b.
9. Abul`xanova-Slavskaya K.A. Razvitie lichnosti v protsesse
jiznedeyatelnosti.- V kn.: Psixologiya formirovaniya i razvitiya lichnosti-
M.:Nauka, 1981 -B. 97-115
10. A.V.Petrovskiy. "Yosh psixologiya va pedagogik psixologiya". M.1979 yil.
30

INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
31

LURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish