Xotira va ta'lim jarayoni - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	66.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

9 Sotish

Xotira va ta'lim jarayoni

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………...….….3
I BOB. TA’LIM JARAYONINING UMUMIY QONUNIYATLARI VA
XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA .......................................................................5
1.1. Xotira haqida tushuncha va uning nerv fiziologik asoslari .........................5
1.2. Ta’lim jarayonining umumiy va xususiy qonuniyatlari …….....................11
II BOB. XOTIRA JARAYONLARI, TURLARI VA TA’LIM
TAMOYILLARI TASNIFI…………………………………………. .................16
2.1. Xotira jarayonlari va turlari … ....................................................................16
2.2. Ta’lim tamoyillari va ularning tasnifi ...........…………………………….23
XULOSA ……………………………………………...…………………..……...29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YHATI …….................................31
2

K IRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi
xususiyatdir. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi.
Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur
qilib bo‘lmaydi; eng oddiy psixik aktning sodir bo‘lishida har bir elementni
keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday
bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanishi mumkin emas.
Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘qolib ketmasligiga,
tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi.
Bosh miya po‘stlog‘ida paydo bo‘ladigan tashqi olam obrazlariizsiz yo‘qolib
ketmaydi. Ular uzoq vaqt davomida saqlanib qoladigan iz qoldiradilar.
Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan
barcha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi (yunonchadan «mnema» - xotira).
SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish,
saqlash va keyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni
beqiyosdir.
Biz xotiramizning mavjudligiga shukronalar aytmog‘imiz lozim . U bizni
noto‘g‘ri ishlashdan qaytarishdan tashqari, berilgan vaqtimizni to‘g‘ri
taqsimlashga, hayotimizni to‘g‘ri belgilab olishimizga yordam beradi. Oilamizni
tanish, o‘zimizning tilda gapirish, uyimizni topib kelish va oziq-ovqat va suv
topish imkonini beradigan jarayon, bizning xotira hisoblanadi. U tajribalarimizdan
bahramand bo‘lishga,tajribalarni xayotga tatbiq qilishga va yana qayta undan zavq
olishga imkon beradigan jarayon albatta bizning xotira hisoblanadi Kimlarningdir
yomonliklarini unutishimizga qarshilik ko‘rsatadigan xam bizning xotiralar
hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga xotira va ta’lim jarayonlari haqida
umumiy ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish, ular
yordamida talabalarni umumiy psixologiya fanlariga qiziqishlarini yanada oshirish.
3

Kurs ishining vazifasi: Bo’lajak psixologlarga an’anviy talim metodi
bo’yicha tayyorgarlik tizimi mazmunining nazariy va amaliy holatini o‘rganish va
tahlil qilish;
-talabalarga xotira va ta’lim jarayonining o’ziga xos xususiyatlarni va
ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Amaliy psixologiya”
bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga nazariy va amaliy ta’lim berish
jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak psixologlarni tayyorlash
bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning umumiy psixologiya ilmini egallash
jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. TA’LIM JARAYONINING UMUMIY QONUNIYATLARI VA
XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA
1.1. Xotira haqida tushuncha va uning nerv fiziologik asoslari
Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning ahamiyati
o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi . Axir hozirgi zamondagi hech
qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi ; eng oddiy
psixik aktning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda
saqlab qolish katta ahamiyatga ega . Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan
insonning rivojlanishi mumkin emas.
Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘qolib ketmasligiga,
tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi.
Bosh miya po‘stlog‘ida paydo bo‘ladigan tashqi olam obrazlariizsiz yo‘qolib
ketmaydi. Ular uzoq vaqt davomida saqlanib qoladigan iz qoldiradilar.
Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan
barcha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi (yunonchadan «mnema» - xotira).
S h unday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib
qolish, saqlash va keyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida
xotiraning o‘rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy go‘daklik holatida» qolgan
bo‘lar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa
mavjudotlari bo‘lar edik. O‘tmishimiz kelajak uchun o‘lik bo‘lardi. Hozirgi zamon
kechmishiga ko‘ra o‘tmishda badar yo‘qolardi».
Xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil bo’ladigan shartli
reflekslar, turli assotsiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda olib qolish
paytida assotsiatsiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil
assotsiatsiyalarning hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish
paytida bo’ladi. Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlari xususida to’xtalar
ekanmiz, so’nggi yillarda texnikaning g’oyat tez rivojlanishi natijasida turli esda
olib qoluvchi apparatlarga bo’lgan ehtiyoj benihoya ko’payib ketganligini
ta’kidlash joiz. Bu o’z navbatida xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlarini
5

psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda
kibernetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraning nerv
fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga
keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi molekulalarning o’zgarishi bilan
bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. Bu nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib
qolish va esda saqlab turish maxsus tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir.
O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, biror narsa esda olib qolinganda, asosan nerv
hujayralarining (neyronlarning) dendrit shoxlari tarkibida o’zgarish yuzaga keladi.
Ular qandaydir boshqacharoq tuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi
hosil bo’lgan o’zgarish darrov o’tib ketadigan bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi.
Shu sababli esda olib qolgan narsa uzoq vaqt xotirada saqlanib turadi.
Xotiraning psixik jarayon sifatida o‘ziga xos xususiyati uning atrof-olamni
bevosita aks ettirishga yo‘nalmaganligi, moddiy jismlar va hodisalar bilan ish
eritmasligidan iborat. Jismlar olamini aks ettirish idrok va tafakkurda amalga
oshiriladi. Xotira qabul qilingan obraz va tushunchalarni «ikkinchi aks ettirish»
bilan ish ko‘radi.
Har bir bilish jarayoni uzluksiz xotiraga aylanadi, va har bir xotira biror bir
boshqa narsaga aylanadi. Har bir psixik jarayon boshqa jarayonni amalga
oshirishning sharti bo‘lib xizmat qiladi (yoki o‘sha jarayonning keyingi bosqichi).
Bu uning «ikkilamchi» mahsulotga aylanib, tasavvurda amalga oshish qobiliyatiga
ega bo‘lishini, jarayonning keyingi rivojlanishi uchun tayanch vazifasini o‘tashi
mumkinligini bildiradi.
Xotiraning keyingi xususiyati uning bir yo‘nalishga: o‘tmishdan kelajakka
qaratilganligidir. Inson xotirasining asosiy ishlash mexanizmi uning kelajakka
yo‘naltirilganligidir. Xotiraning asosiy vazifasi uning kelajakka xizmat qilishidir.
O‘tmishni aks ettirish kelajakda natijaga erishishning vositasi sifatida namoyon
bo‘ladi .
Xotira xususiyatlarining orasida uning quyidagi tabiiy xossalari ajratiladi :
- yodda saqlash tezligi – axborotni xotirada saqlab qolish uchun zarur bo‘lgan
takrorlashlar soni ;
6

- unutish tezligi – esda qolganlarning xotirada saqlanish muddati ;
- yodda saqlash hajmi – insonning ma’lum vaqt ichida esda olib qolishga
qodir bo‘lgan jismlar yoki dalillar soni ;
- o‘zlashtirilganlarni yodda saqlash davomiyligi – insonning zarur axborotni
ma’lum vaqt oralig‘ida yodda olib qolish qobiliyati ;
- qayta tiklash aniqligiinsonning xotirada saqlanib qolgan axborotni aniq
saqlash, asosiysi esa, aniq ishlab chiqish qobiliyati ;
- xotira shayligi – talab etilganlarni darhol esga tushirish malakasi .
Xotira qaerda saqlanadi ? Ming yillar davomida tibbiyot xodimlari xotiraning
saqlanish joyi – bosh miya ekanligiga ishonar edilar . O‘tgan asrda avval xotiradan
ko‘tarilgan voqealar haqidagi axborotni o‘timish qa’ridan yuzaga chiqarish
qobiliyati uchun javobgar bo‘lgan bosh miya nuqtalarini izlash ishlari boshlab
yuborilgan edi . Lekin miya qutisi qancha tadqiq etilmasin, axborot to‘plash va
saqlash vazifasini bajaruvchi hech qanday soha aniqlanmadi . Ma’lum bo‘lishicha,
bu vazifani yaxlit miyaning o‘zi, uning yarim sharlari bajaradi .
Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyatdir. Uning
ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi
zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib
bo‘lmaydi; eng oddiy psixik aktning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga
bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga
layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanishi mumkin emas.
Faqat xotira insoniylik madaniyatining yo‘qolib ketmasligiga,
tafakkurimizning tadbiq etilishiga va tuyg‘ularimizning kechishiga ko‘mak beradi.
Bosh miya po‘stlog‘ida paydo bo‘ladigan tashqi olam obrazlariizsiz yo‘qolib
ketmaydi. Ular uzoq vaqt davomida saqlanib qoladigan iz qoldiradilar.
Psixikamizdagi xotira ularning zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Unda kechadigan
barcha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi (yunonchadan «mnema» - xotira).
SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan o‘tmish tajribasini esda olib qolish,
saqlash va keyinchalik eslashning psixik jarayoni. Inson hayotida xotiraning o‘rni
beqiyosdir.
7

Biz xotiramizning mavjudligiga shukronalar aytmog‘imiz lozim . U bizni
noto‘g‘ri ishlashdan qaytarishdan tashqari, berilgan vaqtimizni to‘g‘ri
taqsimlashga, hayotimizni to‘g‘ri belgilab olishimizga yordam beradi. Oilamizni
tanish, o‘zimizning tilda gapirish, uyimizni topib kelish va oziq-ovqat va suv
topish imkonini beradigan jarayon, bizning xotira hisoblanadi. U tajribalarimizdan
bahramand bo‘lishga,tajribalarni xayotga tatbiq qilishga va yana qayta undan zavq
olishga imkon beradigan jarayon albatta bizning xotira hisoblanadi Kimlarningdir
yomonliklarini unutishimizga qarshilik ko‘rsatadigan xam bizning xotiralar
hisoblanadi.
Sizning esda olib qolganingizjuda katta rol o‘ynaydi. Sizning to‘plagan
bilim omboringiz, o‘tgan quvonch, g‘azab tufayli alamli xotiralar, yoki aybdorlik
xisi xotira jarayonisiz mavjud bo‘lmagan bo‘lar edi.
Tokio universiteti professori YAsudzi Miyasito rahbarligidagi tadqiqotchilar
guruhi xotira mexanizmi bosh miya kul rang moddasining chakka qismida
jamlanganini isbotladi. Xotira faoliyati chizmasini kashf etgan yaponiyalik olimlar
dunyoga mashhur bo‘lgan akademik va neyrofiziolog N.P. Bextereva tasdiqlangan
fikrlarni isbotladilar: miya hayotimizning har bir soniyasini esda saqlaydi, lekin
bizga ayni damda u yoki bu masalalarni hal etishda zarur bo‘lganlarni yuzaga
chiqaradi, xolos. Va, faqat ba’zi vaziyatlarda, masalan, cho‘kayotgan odamning
ongida oxirgi daqiqalarda uning ko‘z o‘ngida butun hayoti yashin tezligida uchib
o‘tadi; bunda miya unga so‘nggi imkoniyatni beradi: balki, avval senda shunga
o‘xshash vaziyat bo‘lgandir, o‘sha usulni qo‘llab, omon qolishing mumkin.
Xotiraga tegishli bo‘lgan fizikaviy, kimyviy, biokimyoviy, fiziologik, axborotli-
kibernetikaviy nazariyalar, shuningdek, psixologik nazariyalar guruhlarii mavjud.
Bunday nazariyalar ichida xotira faoliyati qonuniyatlarini tushunish va uni
boshqarish usullarini ishlab chiqishda foydali bo‘lgan psixologik nazariyalarni
ko‘rib chiqamiz.
Xotiraning ilk psixologik nazariyalaridan biri XVII asrda yuzaga kelgan,
birinchi bo‘lib XVIII-XIX asrlarda Angliya va Germaniyada ishlab
chiqilgan assotsiativ nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariya asosida V osnove
8

dannoy teorii lejit ponyatie assotsiatsiya – G. Ebbingauz, G. Myuller, A. Pilseker
va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan psixikaning alohida noyob hodisalari
o‘rtasidagi aloqa tushunchasi yotadi. Bu nazariyaga asosan xotira o‘xshashligi,
vaqt va fazoviy yaqinligi bo‘yicha barqaror bo‘lgan qisqa va uzoq muddatli
assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu nazariyaga
binoan, ko‘plab qonunlar, xususan, G. Ebbingauzning unutish qonuni kashf
etilgan. Dastlabki soat davomida qabul qilingan ma’lumotning 60% gacha bo‘lgan
qismi unutiladi, olti kundan so‘ng esa birinchi marta yodlab olingan matnning 20%
dan kamroq qismi saqlanib qoladi. Vaqt o‘tishi bilan assotsiativ nazariya bir qator
hal etilishi zarur bo‘lgan muammolar bilan to‘qnashdi, ulardan asosiysi inson
xotirasining tanlab o‘tkazish xususiyatini tushuntirib berish edi.
XIX asrning oxirida assotsiativ nazariya geshtalt nazariyasi bilan almashindi.
Bu nazariya uchun boshlang‘ich tushuncha va shu bilan birga, asosida xotiraning
noyob hodisalarini tushuntirib berish mumkin bo‘lgan bosh tamoyil sifatida
birlamchi elementlarning assotsiatsiyasi emas, balki, ularning dastlabki, yaxlit
tashkiloti – geshtalt namoyon bo‘ldi. Aynan, geshtaltning shakllanish qonunlari
ushbu nazariya vakillari (V. Vundt, E.B. Titchener va boshqalar)ning fikriga ko‘ra,
xotirani belgilab beradi. Bu nazariya tarafdorlarining asosif fikri shundan iboratki,
esda olib qolish va eslashda ma’lumot, odatda, assotsiativ asosda tarkib topgan
elementlarning tasodifiy to‘plami emas, balki, yaxlit tuzilma sifatida namoyon
bo‘ladi. Keyinchalik geshtalt nazariyasi ham qator qiyinchiliklar, xususan, inson
xotirasining filo- va ontogenezda shakllanishi va rivojlanishining murakkab
muammosi bilan to‘qnash keldi. Gap shundaki, odamdagi xotira jarayonlarini
ajratuvchi motivatsion holatlar va geshtaltlarning o‘zlari ham tarafdorlari
tomonidan oldindan belgilangan va rivojlanmaydigan hosilalar sifatida qabul
qilingan edi. Bu bilan xotira genezisi haqidagi masala ustidagi bahslar o‘z
nihoyasiga etdi.
Bixeviorizm va psixoanaliz vakillari ham xotira genezisi haqida qoniqarli
javob topa olmadilar. Bixeviorizmchilarning xotira yuzasidan qarashlari
assotsianistchilarning qarashlari bilan mos kelgan edi. Ular o‘rtasidagi yagona farq
9

bixeviorizmchilarning materialni esda olib qolishdagi yordam ning o‘rnini alohida
ta’kidlab, o‘rganish jarayonlarida xotira faoliyatini o‘rganishga katta e’tibor
qaratgan edilar (D. Uotson, E. Torndayk). Lekin bixeviorizmchilar insondagi ongli
faoliyat va shaxs xususiyatlarining yordamga bog‘liqligini chetlab o‘tdilar.
Xotira hodisalarining shaxsga bog‘liqligi Z.Freyd tomonidan ko‘rsatib
o‘tilgan edi. Uning fikriga ko‘ra, insonning ong osti mayllariga imkon
bermaydigan barcha narsalar xotiradan siqib chiqariladi, va, aksincha, uning uchun
yoqimli bo‘lganlar saqlanib qoladi. Bu bog‘liqlik tajribada o‘z tasdig‘ini topmadi.
SHu bilan birga, Z.Freyd va izdoshlarining xizmatlari inson xotirasini o‘rganishda
esda saqlash va unutish xotira jarayonlaridagi ijobiy va salbiy emotsiyalar,
motivlar va ehtiyojlarning ahamiyatinin aniqlashdan iborat bo‘ldi. Psixoanaliz
yordamida insonning motivatsion sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan ong osti unutishning
psixologik mexanizmlari aniqlandi va ta’rif berildi.
XX asrning boshlarida xotiraning mantiqiy nazariya si yuzaga keldi, unga
asosan, mos keluvchi jarayonlar faoliyati esda olib qolish zarur bo‘lgan materialni
u yoki bu darajada kengroq ma’noli tuzilmalarga birlashtiradigan mazmun
bog‘lovchilarining mavjudligi yoki mavjud emasligiga bevosita bog‘liq holatda
bo‘ladi (A. Bine, K. Byuler). Esda olib qolish va eslashda matnning ma’noga ega
bo‘lgan mazmuni ifodalanadi.
Hozirgi zamon psixologiyasida asosiy tushuncha o‘rnida shaxs faoliyati ni
uning barcha psixik jarayonlari, shuningdek, xotira jarayonlarining shakllanishini
bog‘lovchi omil sifatida o‘rganadigan nazariya tan olinmoqda. Bu konsepsiyaga
asosan, esda olib qolish, saqlash va eslash jarayonlarining kechishi ma’lumotning
ob’ekt faoliyatida tutgan o‘rniga qarab belgilanadi. Ma’lumot faoliyat maqsadi
sifatida namoyon bo‘lgan vaziyatlarda aloqalar yanada samaraliroq tarzda hosil
bo‘lishi va dolzarblashtirilishi tajriba aniqlandi va o‘z tasdig‘ini topdi. Bu
aloqalarning xususiyatlari, masalan, mustahkamligi va harakatchanligi
ma’lumotning sub’ekt keyingi faoliyatidagi ishtirokining darajasi, bu aloqalarning
ko‘zlangan maqsadlarga erishishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Faoliyat
nazariyasining asosiy fikri qisqacha quyidagicha ta’riflanadi: turli tasavvurlar
10

o‘rtasidagi aloqalar, avvalambor, sub’ektning ulardan qay tarzda foydalanishi bilan
belgilanadi.
Inson xotirasining faoliyat sifatida o‘rganilishiga dastlab fransiyalik
olimlarning, xususan, P. Janening ishlari sabab bo‘ldi. U birinchilardan bo‘lib,
xotirani materialni esda olib qolish, qayta ishlash va saqlashga yo‘naltirilgan
harakatlar tizimi sifatida ta’rifladi. Jahon psixologiyasida bu konsepsiya L.S.
Vigotskiy tomonidan ishlab chiqilgan inson oliy psixik vazifalari kelib
chiqishining madaniy-tarixiy nazariyasida rivojlantirildi. So‘ngra u A.N. Leontev,
A.R. Luriya, P.I. Zinchenko, A.A. Smirnov va boshqalar kabi mashhur psixologlar
tomonidan ishlab chiqildi.
1.2. Ta’lim jarayonining umumiy va xususiy qonuniyatlari
O ’qituvchi faoliyatining muvaffaqiyati avvalo u didaktik prinsip (qonuniyat)
larni qanchalik to’g’ri amalga oshirishiga bog’liq. Ta‘lim qonuniyatlari bu -
o’qitish jarayoniga qo’yiladigan talablar yig’indisidir. Ta‘lim prinsip (tamoyil) lari
deb, ta‘limning barcha bosqichlari va hamma predmetlarini o’qitish uchun asos
bo’ladigan qonuniyatlar, qoidalarga aytamiz. Ta‘lim qonuniyatlari o’quvchi va
o’qituvchi orasidagi eng muhim ichki ahamiyatni aks ettiradi.
O‘zbekiston Prezidenti Sh. Mirziyoyev 2017 yil 7-fevral kungi farmoni bilan
2017—2021-yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasini tasdiqladi. Bu haqda Strategiya loyihasi dolzarb
hamda aholi va tadbirkorlarni tashvishga solayotgan masalalarni kompleks
o‘rganish, qonunchilik, huquqni muhofaza qilish amaliyoti va xorijiy tajribani
tahlil qilish yakunlari bo‘yicha ishlab chiqildi. Hujjat internetda e’lon qilinib,
ekspertlar va jamoatchilikning keng muhokamasidan o‘tdi. Ijtimoiy sohalarning
rivojlantirishida milliy mustaqillik prinsiplari va xalqning boy intellektual merosi
va umumbashariy qadriyatlarining ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari
va bo’g’inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy va ahloqiy fazilatlarini
rivojlantirish ga hamda ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish, jamoat
11

boshqaruvi shakllarini rivojlantirish, ta’lim muassasalarini mintaqalashtirish ga
e`tabor qaratilgan .
Ma’lumki, qonuniyat-bu barqaror, zaruriy u yoki bu xodisalar va jarayonlar
o’rtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa . Ijtimoiy ehtiyojlar va sharoitlar o’quv
jarayonining harakteri, uning vazifalari, mazmuni, shakllari: usullari va vositalari
qonuniy ravishda aniqlab beradi. Agar o’qitish jamiyat talablarini e’tiborga
olmasa, u holda uni, albatta, qayta ko’rish, takomillashtirish kerak. Demak,
ta’lim berish, tarbiyalash va o’quvchilarning umumiy rivojlanishlarini bir
butunlikda amalga oshirish zarur.
Ifodalangan qonuniy didaktik aloqalarni va o’qitish qoidalarini ilmiy
asoslangan o’zaro bog’lanishda qo’llash ko’nikma va malakalarni chuqur, puxta,
ongli va ta’sirli o’zlashtirilishini ta’minlaydi. O’qitishni aynan shunday natijaga
qaratish uning onglilik, puxtalik, ta’sirchanlik qoidalarini harakterlaydi.
Ta’limning mazmuni hayot, hozirgi zamon fani bilan bog’langan bo’lganligi
uchun ham, vazifalarda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish
muammolari, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish,
kompyuterlash kabilar asosida intensivlash o’z aksini topishi kerak.
Har bir o’qituvchi shuni anglab yetishi muhimki, o’quv jarayonini samarali
ko’rish - bu, ishda o’zini oqlagan pedagogik qonuniyatlar, qoidalar, didaktik
qoidalarni hozirgi zamon sharoitidagi yangi masalalarni xal qilishda ijodiy
foydalangan holda, ulardan butunlay va o’zaro aloqada foydalanish demakdir.
O’qitishning muqobil tomonlarini tanlash uchun butun qonuniyatlar birligini
va didaktik qoidalarini e’tiborga olish zarur.
O’qitish qonuniyatlaridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayyan
muhim talablar kelib chiqadiki, buni o’qitish qoidalari deb ataladi . O’qitish
qoidalarini bilish o’qitishning zarur usullarini yanada ishonchliroq tanlashga
imkon beradi.
Ta’lim qoidalari - o’qituvchining faoliyatini va o’quvchilar tomonidan ilmiy
bilmlarning o’zlashtirilishi, tegishli ko’nikma va malakalar hosil qilishning asosiy
qonun va yo’l – yuriqlarini o’z ichiga oladi. SHu bilan bir vaqtda ta’lim qoidalari
12

har ikkala faoliyatni, ya’ni o’qituvchi va o’quvchi tomonidan o’z oldiga qo’yilgan
vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatini beradigan bir qancha
talablarni ham umumlashtirib beradi.
Ta`lim o`qituvchining faoliyati va o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarni
o`zlashtirilishi, tegishli ko`nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonuni va
yo`l-yo`riqlarni o`z ichiga oladi.
Ta`lim tamoillari o`qitishning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy
jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy qonuniyatlaridir. Qonuniyat bu barqarorlik,
zaruriyat, u yoki bu hodisalar va jarayonlar o`rtasidagi mutanosiblik va muhim
aloqa.
Ta`lim tamoyillari deb, umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini
amalga oshirishga qaratilgan o`qish va o`qitish jarayonlarining yo`nalishi,
o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirishlari, bilim, ko`nikma va
malakalar hosil qilishning asosiy qonun qoidalarining yig`indisiga aytiladi.
O`qitish prinsiplari ta’limning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy
jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi.
Ta’limni tashkil etish va boshqarishda rioya qilinadigan qoidalar sifatida amal
qiladi. Ta’lim prinsiplari haqida tasavvurlar ikki xil yo’l bilan izohlanadi: 1) tasvir
shaklida. Masalan, ilmiylik prinsipi fan va o’quv predmeti o’rtasidagi
aloqadorlikka asoslanadi. Bu yerda ilmiylik prinsipi tasvir orqali bayon qilingan;
2) qoida shaklida. Masalan, ta’limda oddiydan murakkabga qarab boriladi. Bu
jumlada tushunarlilik prinsipi qoidaga solingan, ya’ni normallashtirilgan. Ta’lim
prinsiplari qoida shaklini ollevergan sari, ulardan amaliyotda foydalanish
imkoniyatlari ham kengayaveradi.
Mutaxassislar ta’lim prinsiplari xususiyatlarini, asosan, o’qituvchi faoiliyatiga
nisbatan izohlashadi. Shu sababli ko’pchilik didaktik qo’llanmalarda “o’qitish
prinsiplari” iborasi ishlatilgan. Ta’lim prinsiplari talim jarayonining ikkala
sub’eaktiga- ham o’qituvchi, ham o’quvchiga daxldor. SHunga ko’ra biz ularni
ta’lim prinsiplari deb nomladik. Ta’limni tashkil etish, boshqarish va nazorat
qilishda o’qituvchi va o’quvchi faoliyatiga qo’yiladigan talablar, qoidalar ta’lim
13

prinsipi deb aytiladi. Maktablarimizda ta`limning ilmiy bo’lishi prinsipi ta`lim
jarayonida o`quvchilarning tabiat, jamiyat va kishi tafakkuri taraqqiyoti haqidagi
qonun va qoidalarni dialektik materialistik asosda egallab olishlarini, atrofini o`rab
olgan ob`yektiv borliqdagi predmet, narsa, hodisa va voqealarning bir-biriga
bog`liqligi, hamisha harakatda va rivojlanishda ekanligini ilmiy asoslarini anglab
olishlarini, fakt va hodisalarni mustaqil tahlil qilish va xulosalar chiqarish,
shunindek, ularga o`zlashtirilgan ilmiy bilimlarning turmushda bilish ko`nikma va
malakalarni hosil qilish talabalarning o`z ichiga oladi. Ta’limning ilmiy bo`lishi
prinsipi ta`lim jarayonida o`quvchilarning hozirgi fan va texnika taraqqiyot
darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar bilan qurollashtirishni hamda maktab
ta`limi davomida yoshlarni ilmiy bilimlar bilan tanishtirib borishni ta`minlashga
qaratilgan. Didaktikaning ilmiylik prinsipi maktab ta`limining mazmunigagina
aloqador bo`lib qolmay, o`qitish meto`dlariga ham aloqadordir. U maktab ta`limi
jarayonida fan-texnika yutuqlaridan foydala olishga qaratilgan o`qitish
meto`dlarini ham takomillashtirishni talab qiladi. Shuningdek, o`quvchilarning
umumiy tayyorgarligi, saviyasi va yosh xususiyatlariga mos keladigan eng sodda
shakldagi ilmiy tadqiqot meto`dlari bilan tanishtirishni ham talab qiladi. Ayniqsa
o`quvchilarni, atrofni, narsa, voqea va hodisalarni mustaqil suratda kuzatish,
eksperiment o`tkazish, dastlabki ilmiy tadqiqot meto`dlari bilan tanishtirishni talab
qiladi. Didaktikaning ilmiylik prinsipi o`quvchilar ilmiy materialistik
dunyoqarashlarni shakllantirishga, atrofni o`rab olgan ob`ektiv borliqni o`rganish,
bilishga bo`lgan qiziqishlarni o`stirish, shuningdek ularning mustaqil ravishda o`z
ma’lumotlarini oshirishga mustaqil ilmiy ishlar olib borishga bo`lgan
moyilliklarini rivojlantirish ham zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar hosil
qilishga olib keladi. Bularning hammasi o`quvchilarning ijodiy faolliklarini
oshiradi. Ta ` lim jarayonida o ` quvchini tarbiyalash , jamiyatda o`z o`rnini topishga
yo`naltirish, ularga barkamol shaxs hislatlarini singdirish asosiy o`rinni tutmog`i
lozim. Buning uchun:
a) o`zlashtirilayotgan ilmiy bilimlar orqali o`quvchilarda ilmiy materialistik
asosda dunyoqarash tarkib toptirish;
14

b) shu jarayonda o`quvchilarga muayyan ma`naviy sifat, umuminsoniy
ahloq meyorlarini singdirish;
v) o`quvchilarning aqliy kamoloti va qobiliyatlarini yanada rivojlantirib
borish nazarda tutiladi.
Ta`lim-tarbiyaning birligini taminlash, ta`lim jarayonini to`g`ri tashkil etish
va xilma-xil o`qitish meto`dlaridan unumli foydalana olishga ko`p jihatdan
bog`liqdir. Ta`lim bilan tarbiyaning birligini ta`minlamoq uchun ayniqsa:
a) bayon qilinayotgan o`quv materiallarining mazmuni ham ilmiy, ham
g`oyaviy jihatda to`g`ri yo`nalishga ega bo`lishi;
b) o`qitilayotgan mavzuning ilmiy va tarbiyaviy mohiyatini ochib berish;
v) bayon ilmiy bilimlarning puxta va mustahkam o`zlashtirish hamda
turmushda ularga amal qilinishi;
g) ta`lim jarayoni o`quvchilarning qiziqishini orttirish, faollik va
tashabuskorliklarni oshirishga qaratilgan bo`lishi;
d) ta`lim jarayonida o`quvchilarning saramjonlik, uyushqoqlik, intizomlilik
va javobgarlikni sezish, jamoatchilik hamda o`zaro yordam hislarini tarbiyalashga
alohida ahamiyat bermog`i lozim.
Ta`lim nazariyasining amaliyot bilan birligi prinsipi eng asosiy va yetakchi
prinsipdir. Nazariyaning amaliyot bilan birligi masalasi faqat didaktik prinsipgina
bo`lmay qolmay, balki o`quv tarbiya ishlarining hamma tomonini o`z ichiga oladi.
Maktab ta`limi tizimida nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipi dastavval
o`quv predmetlarning mazmuni va harakteriga bog`liq holda o`qish jarayonida
amalga oshiriladi. Ilmiy bilimlar puxta egallash, uning bir-biriga mustahkam va
uzviy bog`liq bo`lgan ikki tomonini:
Ta`lim jarayonida nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipi izchillik bilan
amalga oshirilishi oqibatidagina o`quvchilar o`quv materiallarining tub mohiyatini,
tabiat va jamiyat taraqqiyot qonunlarini ilmiy asosda atroflicha to`g`ri tushinib va
kelajak amaliy faoliyatlari uchun zarur bo`lgan ko`nikma va malakalar bilan
qurollanadilar.
15

II BOB. XOTIRA JARAYONLARI, TURLARI VA TA’LIM
TAMOYILLARI TASNIFI
2.1. Xotira jarayonlari va turlari
Xotira quyidagi asosiy jarayonlardan iborat: esda olib qolish, esda saqlash va
unutish.
Esda saqlash – bu idrok qilingan ma’lumotni eslab qolish va esda saqlash
jarayoni. Bu jarayonning kechish darajasiga ko‘ra, eslab qolish ikki turga
bo‘linadi: ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va ko‘zlangan (ixtiyoriy). Ixtiyorsiz esda olib
qolish – bu hech qanday vositalarsiz va kuchlarni namoyon qilmasdan bemaqsad
eslab qolish. Masalan, o‘rmondagi sayr yoki spektakl tomoshasidan so‘ng eslab
qolish uchun ma’lum maqsadni ko‘zlamagan bo‘lsakda, taassurotlarimizdan
ko‘proq qismini yodimizga tushirishimiz mumkin. Inson uchun hayotiy
ahamiyatga ega bo‘lgan, uning qiziqishlari va ehtiyojlari, faoliyatining maqsad va
vazifalaribilan bog‘liq bo‘lgan, barchasining esda saqlanib osonroq kechadi.
Shuning uchun ixtiyorsiz eslab qolish ma’lum ma’noda tanlab o‘tkazish
xususiyatiga ega va bizning atrofdagilarga bo‘lgan munosabatimiz bilan
belgilanadi.
Ixtiyoriy esda saqlash maqsadsiz esda saqlashdan insonning o‘z oldiga
ma’lum maqsad qo‘yib, yod olishning maxsus usullarini qo‘llashi bilan farqlanadi.
Ixtiyoriy esda saqlash yod olish vazifasiga bo‘ysungan o‘ziga xos murakkab aqliy
faoliyatdir. Matarialni esda olib qolish usulariga yod olish kiradi, uning mohiyati
o‘quv materialini to‘liq va xatosiz yod olmagunicha ko‘p marta takrorlashdan
iborat. Masalan, she’r, qoida, ta’rif, qonunlar, formulalar, tarixiy sanalar va
boshqalarni yod olish. [1]
Ixtiyoriy esda oib qolishning asosiy xususiyati – bu esda olib qolish
ko‘rinishidagi yuklatilgan vazifada iroda kuchlarini namoyon qilish. Hayotdagi
ko‘pchilik idrok qilinuvchilar esda olib qolish vazifasi yuklatilmagan bo‘lsa,
esimizda saqlanib qolmaydi.
Yod olishda umumiy vazifa bilan birgalikda, xususiy, maxsus vazifalarning
yuklatilishi ham katta ahamiyatga ekanligini ta’kidlab o‘tish joiz. Ba’zi
16

vaziyatlarda, masalan, idrok qilinayotgan ma’lumotning faqat asosiy mohiyati,
faqat asosiy fikr va ahamiyatga molik bo‘lgan dalillarni esda olib qolish,
boshqalarida esa – so‘zma-so‘z esda olib qolish, uchinchilarida – dalillar izchilligi
va h.k.larni aniq esda olib qolish vazifasi yuklatiladi.
S.L. Rubinshteynning fikriga ko‘ra, esda olib qolish amalga oshirilayotgan
faoliyatning borishi xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, uning fikricha,
ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning yuqori samaradorligi haqida bir ma’noli
xulosa chiqarish mumkin emas. P.I. Zinchenko, A.A. Smirnovlarning olib borgan
tadqiqotlari ma’lum sharoitlarda ixtiyorsiz esda olib qolishning ixtiyoriy esda olib
qolishdan samaraliroq bo‘lishini isbotladi.
Tizimli bilimlarning katta qismi, maqsadi ma’lum materialni xotirada saqlab
qolish uchun esda olib qolish bo‘lgan maxsus faoliyat natijasida orttirilganligini
hisobga olish zarur. Materialni esda olib qolish va eslashga qaratilgan bunday
faoliyat mnemik faoliyat deb ataladi.
Esda olib qolingan materialning anglanganlik darajasiga ko‘ra anglangan va
mexanik esda olib qolish ajratiladi. Mexanik esda olib qolish – bu idrok
qilinayotgan materialning turli qismlari o‘rtasida mantiqiy aloqani anglamasdan
turib esda olib qolish. Bunga misol tariqasida statistik ma’lumotlar, tarixiy sanalar
va h.k.larni esda olib qolishni keltirish mumkin. Mexanik esda olib qolishining
asosini bog‘langanlik bo‘yicha assotsiatsiya lar tashkil etadi. Materialning bir
qismi ikkinchisi bilan vaqt bo‘yicha uning orqasidan kelganligi sababli unga
bog‘lanadi. Bunday bog‘lanishning yuzaga kelishi uchun materialni ko‘p marta
takrorlash lozim .
Bundan farqli o‘laroq, anglangan holda esda olib qolish materialning alohida
qismlari o‘rtasidagi ichki mantiqiy aloqalarni tushunishga asoslangan . Anglangan
holda esda olib qolish doimo tafakkur jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lib, asosan,
material qismlari o‘rtasidagi ikkinchi daraklovchi tizim darajasidagi
umulashtirilgan aloqalarga tayanadi .
Anglangan holda esda olib qolish mexanik esda olib qolishdan ko‘ra samaraliroq
ekanligi isbotlangan . Xuddi shunday , mexani k esda olib qolishda
17

xotirada 1 soatdan so‘ng materialning faqat 40% , yana bir necha soatdan keyin
esa – atigi 20%, angalangan holda esda olib qolishda esa 30 kundan keyin ham
materialning 40% saqlanib qoladi .
Materialni anglash bir necha xil usullar yordamida
erishiladi . Birinchidan , o‘rganilayotgan materialning asosiy fikrlar ini ajratish va
ularni reja ko‘rinishida guruhlash zarur . Ikkinchidan , ma’nodosh tayanch
so‘zlarni ajratish . Ushbu usulning mohiyati mazmunga ega bo‘lgan har bir qismni
esda olib qolish zarur bo‘lgan materialning bosh g‘oyasini aks ettiruvchi qaysidir
so‘z yoki tushuncha bilan bog‘lashimizdan iborat . Uchinchidan, taqqoslash, ya’ni,
jismlar, hodisa va voqealar o‘rtasida o‘xshashlik va farqlarni aniqlash . Ushbu
usulning ko‘rinishlaridan biri o‘rganilayotgan materialni avval orttirilgan
ma’lumotlar bilan solishtirish . Va , n ihoyat , anglangan tarzda esda olib qolish va
uning esda saqlanishining yuqori ko‘rsatkichiga erishish metodi takrorlash
metodi hisoblanadi .[2]
Takrorlashni vaqt bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash juda muhimdir. P sixologi yada
takrorlashning konsentr atsiyalash va taqsimlash usullari mavjud . Birinchi usulda
materiallar tanaffuslarsiz ketma-ket takrorlanadi . Masalan, she’rni yodlash uchun
12 marta takrorlash talab etilsa, o‘quvchi uni yod olmagunicha ketma-ket 12 marta
o‘qiydi . Taqsimlangan takrorlashda har bir takrorlash keyingisidan vaqt oralig‘i
bilan ajratilgan bo‘ladi . Tadqiqotlarga ko‘ra, taqsimlangan takrorlash
konsetratsiyalangan takrorlashdan samaraliroqdir .
Samarali esda olib qolishning ixtiyoriy va ixtiyorsiz shartlari va qonuniyatlari
aniqlangan .
Maqsadsiz samarali esda olib qolishning shartlari : kuchli ahamiyatli tabiiy
seskantiruvchilar ; yuqori yo‘nalishli faoliyatni yuzaga keltiruvchilar ( harakt
jarayonini to‘xtatish yoki tiklash, hodisaning noodatiyligi ); ushbu odam uchun
ahamiyatga ega bo‘lgan seskantiruvchilar ( kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan
jismlar ); alohida emotsional tusga ega bo‘lgan seskantiruvchilar ; ushbu inson
ehtiyojlariga kuchliroq bog‘langanlari ; faol harakat ob’ekti bo‘lib hisoblanganlari
18

Samarali ixtiyoriy esda olib qolishning shartlari ga materialning ahamiyatliligi va
mohiyatini anglash ; uning tuzilishi, tarkibiy qism va elementlari o‘rtasida o‘zaro
mantiqiy bog‘liqlikni aniqlash ; so‘z-matnli materialda reja, ayanch so‘zlarni
belgilash, materialni chizma, jadval ko‘rinishida taqdim etish; materialning
mazmundorligi va hammabopligi , uning inson yo‘nalishi va shaxsiy tajribasi bilan
solishtirilishi ; materialning hissiyotli-estetik boyitilganligi ; ushbu materialning
ma’lum sharoitlarda eslashning zarurligiga moyillik ; ushbu materialning
amaliyotda qo‘llash imkoniyati ; materialning ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarga
erishish, masalalarni hal etish vositasi, faol aqliy faoliyatning ob’ekti sifatida
namoyon bo‘lishi .
Xotiraning ma’lum samaralari aniqlangan . Agar tekshiriluvchiga 10ta bo‘g‘inli
qator berilsa, birinchi va oxirgi bo‘g‘inlar oson esda qoladi, o‘rtadagilari esa
unchalik esda qolmaydi , – bu « chegara samarasi ». B.V.
Zeygarnik samarasi – tekshiriluvchilarga vazifalarni bajarish taklif etilib, ularga bir
xillarini oxirigacha echishga imkon berilsa, boshqalari yakuniga etkazilmasa,
oqibatda tekshiruvdagilar tugallanmagan vazifalarni to‘liq echilgan vazifalarga
qaraganda 2 marta ko‘proq eslay oladilar .
Xotiraning navbatdagi jarayoni – yodda saqlab qolish . Bu idrok qiingan
ma’lumotni ma’lum muddatgacha esda saqlab qolishdan iborat bo‘lgan xotira
jarayoni . Esda saqlab qolish xotira jarani sifatida o‘zining qonuniyatlariga ega.
Masalan, esda saqlab qolishning dinamik va statik bo‘lishi aniqlangan. Dinami k
esda saqlab qolish operativ xotirada , stati k – aksincha, uzoq vaqtli xotirada
namoyon bo‘ladi . Dinamik esda saqlashda material kam o‘zgaradi, statikda,
aksincha, u albatta, o‘zgarish va ma’lum qayta tiklanishga uchraydi.Qayta tiklanish
turli sharoitlarda, masalan, kamroq ahamiyatga ega bo‘lgan qismlarning yo‘qolishi
va ularning boshqa qismlar bilan almashtirilishi, material izchilligining
o‘zgarishida, uning umumlashtirilish darajasida ifodalanadi .
Materialni xotirada tiklash eslash va tanish jarayonlari yordamida amalaga
oshiriladi .
19

Eslash – bu xotiradagi materialdan keyingi faoliyatda foydalanish . Eslashning
fiziologik asosini jism va harakatlarni idrok qilishda avval hosil bo‘lgan nerv
aloqalarini tiklash tashkil etadi . Eslash maqsadsiz (ixtiyorsiz)
va maqsadli (ixtiyoriy) bo‘lishi mumkin . Birinchi holatda eslash biz uchun
kutilmaganda sodir bo‘ladi . Masalan, o‘qigan maktabimiz yonidan o‘tib keta turib,
beixtiyor bizga ta’lim bergan o‘qituvchi yoki maktabdosh do‘stlarning obrazlarini
namoyon qilishimiz mumkin .
Ixtiyoriy eslashda ongli ravishda maqsadga ega bo‘lgan holda
eslaymiz . Bunday maqsad bo‘lib o‘tmish tajribamizdan biror voqeani yodga
tushirishga intilish, masalan, yaxshi yod olgan she’rni esga tushirish maqsadini
ko‘zlaganimizdagi vaziyat hisoblanadi .
S h uningdek, eslashning turli xillari : haqiqiy eslash , yodga tushirish, tanish
mavjud . Alohida o‘rinni xotiralar – shaxsning tarixiy esdaliklari egallaydilar . Esga
tushirishda ko‘zlangan maqsad – biror narsani eslash – asosiy masalani hal qilish
imkonini beruvchi oraliq maqsadlarga erishish yordamida amalga
oshiriladi . Masalan , qandaydir voqeani eslash uchun bu bilan u yoki bu darajada
bog‘liq bo‘lgan dalillarni eslashga harakat qilamiz . Bunda oraliq zanjirlardan
foydalanish ongli xususiyat ga ega bo‘ladi . Esga tushirish, shuningdek, irodaviy
jarayon bo‘lib hisoblanadi .
Biror ob’ektni tanish uni idrok qilishda sodir bo‘ladi va insonda ob’ekt haqida
hosil bo‘ladigan tasavvurlar, uning shaxsiy taassurotlari (xotira tasavvurlari) yoki
so‘z bilan ta’riflash (xayol tasavvurlari) asosida shakllangan ob’ektni idrok qilish
sodir bo‘layotganin bildiradi. Masalan, tanishimiz yashaydigan, lekin o‘zimiz hech
qachon u erda bo‘lmagan uyni taniymiz, tanish esa, tasavvurimizda aks etgan,
bizga avval ta’rifi keltirilgan izlab topish mumkin belgilar asosida sodir bo‘ladi.
Tanish jarayonlari bir-biridan ta’riflanish darajasiga ko‘ra farqlanadi. Biz ob’ektga
nisbatan tanish hissi ni tuyganimizda, lekin o‘tmish tajribadagilarga o‘xshata
olmaganimizda tanish darajasi kamroq bo‘ladi. Masalan, yuz tuzilishi tanishdek
tuyulgan odamning kimligini va u bilan qanday vaziyatlarda uchrashishimiz
mumkinligini eslay olmaymiz. Bunga o‘xshash vaziyatlar tanishning
20

belgilanmaganligi xususiyatiga ega bo‘ladi. Boshqa vaziyatlarda tanish to‘liq
belgilanmaganligi bilan farqlanadi: biz odamni ma’lum shaxs sifatida darhol
taniymiz. S h uning uchun ushbu vaziyatlar to‘liq tanish xususiyatiga ega bo‘ladi.
[2]
To‘g‘ri tanishning turli xillari bilan bir qatorda tanishdagi xatoliklar ham
mavjud bo‘ladi. Masalan, birinchi marta idrok qilinayotganlar, ba’zida tanishdek,
avval xuddi shu ko‘rinishda sodir bo‘lgandek tuyuladi.
Tanish va eslashning har doim ham bir xilda samarali tarzda amalga
oshirilmaydigan jarayonlarining juda qiziqarli o‘ziga xos xususiyatini ta’kidlab
o‘tish lozim.Ba’zida biz qaysidir ob’ektni taniy olishimiz, lekin usiz eslay
olmasligimiz mumkin. Bunga teskari vaziyatlar ham bo‘ladi: bizda paydo bo‘lgan
tasavvurlarning nima bilan bog‘liqligini tushuntirib bera olmaymiz. masalan, bizni
doimo qandaydir kuy ohangi «kuzatib yuradi», lekin uning qaerdan paydo
bo‘lganini aytib berolmaymiz.
Unutish – avval idrok qilingan ma’lumotni tiklash imkoniyatining mavjud
emasligida ifodalanadigan xotira jarayoni. Unutishning fiziologik asosini
vaqtinchalik nerv aloqalarini dolzarblashishiga halaqit beruvchi po‘stloqdagi
tormozlanishning ba’zi turlari tashkil etadi. Ko‘pincha bu mustahkamlanishlarsiz
rivojlanadigan so‘nuvchi tormozlanishdan iborat bo‘ladi. Unutish ikki asosiy
shakl: a) eslash yoki bilish imkoniyatining mavjud emasligida; b) noto‘g‘ri eslash
yoki tanishda namoyon bo‘ladi. To‘liq eslash va to‘liq yoddan chiqarish o‘rtasida
eslash va tanishning turli darajalari mavjud bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ularni
«xotira darajalari» deb ataydilar. bunday darajalarga quyidagilar kiradi: a) eslash
xotirasi; b) tanuvchi xotira; v) engillashtiruvchi xotira. Masalan, o‘quvchi she’rni
yod oldi. Agar biroz vaqtdan so‘ng uni bexato aytib bera olsa, – bu xotiraning eng
yuqori, birinchi darajasi, agar o‘quvchi yod olganini aytib bera olmasa, lekin
she’rni kitob bo‘yicha yoki eshitganida oson taniy olsa, – bu xotiraning ikkinchi
darajasi; agar o‘quvchi mustaqil holda she’rni eslay olmasa, uni taniy olmasa, lekin
takroriy yod olishda bunga birinchi marta yod olganidan kamroq vaqt ichida erisha
olsa,- bu uchinchi daraja. SHunday qilib, ifodalanish darajasi o‘zgarib turishi
21

mumkin. Unutish materialni chizmalashtirishda alohida, ba’zan ahamiyatga ega
bo‘lgan qismlarini olib tashlashda, yangi tasavvurlarni odatdagi, avvalgi
tasavvurlarga keltirishda ifodalanadi.
Unutish ifodalarning bir qancha turli xil ko‘rinishlarini o‘rganib, insonning
ayni damda eslay olmasdan, bir muncha vaqt o‘tgandan so‘ng esga tushirishi yoki
tanishi kabi vaziyatlar haqida ham aytib o‘tish lozim. Vaqt o‘tgandan so‘ng
xotiradan ko‘tarilgan materialni eslash reminissensiya (xira esga keltirish) deb
ataladi. Reminissensiyaning mohiyati, biz to‘liq eslay olmagan material idrok
qilinganidan bir-ikki kun o‘tgandan so‘ng materialni birinchi marta eslashda
kuzatilmagan dalillar va tushunchalar bilan to‘ldirilishidan iborat. Bu hodisa
ko‘pincha katta hajmli materialni so‘zlab berish orqali eslashda kuzatiladi, bunga
nerv hujayralarining charchashi sabab bo‘ladi. Reminissensiya ko‘pincha
maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalarda, va ayrim holatlarda
kattalarda ham kuzatiladi.[2]
Unutishning boshqa shakllari xatolik bilan eslash va tanish dir . Barchaga
ma’lumki, vaqt o‘tishi bilan idrok qilinganlar xotirada o‘z yorqinligi va aniqligini
yo‘qotib, rangsizlanib, noaniq bo‘lib qoladi . Lekin avval idrok qilingan
materialning o‘zgarishi boshqa xususiyatga ham ega bo‘lishi mumkin , bunda
unutish aniqlikni yo‘qotishdan emas, esga tushirilganlarning haqiqatda idrok
qilinganlarga muvofiq kelmasligidan iborat bo‘ladi . Bunda biz voqelikda mavjud
bo‘lganlarni emas, boshqa narsalarni eslaymiz, chunki unutish jarayonida u yoki
bu darajada idrok qilingan materialning chuqur qayta tuzilganligi, sifatining qayta
ishlanganligi sodir bo‘lishi mumkin . Qayta ishlashga misol tariqasida voqealar
izchilligining vaqt bo‘yicha noto‘g‘ri eslashni keltirish mumkin .
Hozirgi kunda unutish jarayonlarining kechishi tezligiga ta’sir ko‘rsatuvchi
omillar ma’lumdir.Xuddi shunday, odam materialni yaxshi tushunib etmagan
bo‘lsa, unutish tezroq ro‘y beradi . SHuningdek, material odamga qiziqarli
bo‘lmasa, uning amaliy ehtiyojlari bilan bog‘lanmagan bo‘lsa, unutish shunchalik
tez sodir bo‘ladi .
22

2.2. Ta’lim tamoyillari va ularning tasnifi
Maktab ta`lim-tarbiya jarayonining hamma sohasida muntazamlilik va
izchillik prinsipi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Maktab o`quv predmetlarining
muntazamliligi ustida gap borar ekan, uni fan va fanni o`rganish tizimidan farq
qilish lozim. Fan va uning o`rganish tizimi o`ziga xos qirrali, chuqur va murakkab
hodisalarni o`z ichiga oladi. Uni o`quv fanlari va predmetlariga o`rganish tizimiga
tadbiq etib bo`1maydi, bu mumkin emas. Shunday bo`lishiga qaramay bu ikki
tizim o`rtasida umumiylik, birlik va muayyan ichki bog`lanishlar mavjuddir.
Shunga ko`ra, maktab o`quv predmetlarini muntazam bayon qilish bir qator
didaktik qoidalarga amal qiladi, ya’ni bir tomondan umumtalim maktablarda
o`qitilayotgan fanlar ma`lum fan tizimi bilan o`zaro mustahkam, ilmiy va mantiqiy
bog`lanishlarga ega bo`lishi nazarda tutilsa, ikkinchi tomondan, izchil muntazam
o`qitilayotgan fanlar orqali o`quvchilarning bilish qobiliyati, o`zlashtirish darajasi
va ularning ijodiy kuchlarini rivojlantirib borish nazarda tutiladi. Buning uchun
maktab ta`limi jarayoni muntazamlilik prinsipining quyidagi qoidalarga rioya
qilish lozim. Ya`ni o`qitilayotgan fan yoki bayon qilinayotgan yangi materialning
o`quvchilarning oldindan o`zlashtirgan bilimlari, ko`nikma va malakalari bilan
izchil va uzviy bog`lanishi, shu bilan bir vaqtda o`qitilayotgan fan yoki o`quv
materiallarini o`zlashtirish orqali kelajakda yangi fan yoki yangi bilimlarni
o`zlashtirishga, shuningdek navbatdagi ta`lim bosqichiga o`tish uchun zamin
yaratilishi nazarda tutmog`i lozim.
O`qituvchi kundalik o`quv materiallarini bayon qilishda muntazamlilik
prinsipiga muvofiq dars o`tadi. Bunda:
1) Yangidan bayon qilinayotgan o`quv materiallarining oldindan
o`zlashtirilgan materiallar bilan izchil bog`lanishini ta`minlash va shu orqali
o`quvchilarda hosil qilingan tasavvur va tushunchalarni hamda chuqurlashtirish;
2) Bayon qilinayotgan o`quv materiallarining hajmiga muvofiq sur’atda
qisimlarga bo`lish, undagi yetakchi va bosh masalalarni ajratish qisimlardan kelib
chiqadigan umumiy tushunchalarni aniq va ravshan qilib o`qitish;
23

3) Yangi materiallarni bayon qilish jarayonida o`quvchilarni mustaqil
mantiqiy fikr qilishga da`vat etish, shuningdek ijodiy urinishlarni tarbiyalash
kabilar nazarda tutilmog`i lozim. Shu bilan birga ta`limning muntazamlilik prinsipi
bayon qilinayotgan o`quv materiallarini mustahkamlash va ilgari o`tilgan
materiallarini to`ldirishga hizmat qilishi; o`quvchilarning o`zlashtirgan bilim va
hosil qilgan ko`nikma va malakalarni hisobga olib borishni ham o`z ichiga oladi.
Ta`limning muntazamliligi uning izchilligi bilan bog`liqdir. Izchillikka
asoslangan ta`limning harakterli belgisi shundaki, u o`quvchilarning oldindan
o`zlashtirgan bilim va malakalari zamirida yangi bilim, ko`nikma va malakalar
hosil qilish, ularning o`zaro bog`lanishlarini takomillashtirish va aksincha, yangi
bilimlarni hosil qilish jarayonida oldin o`zlashtirilgan bilim, ko`nikma va
malakalar yana ham chuqurlashtirish, kengaytirish va mustahkamlashni
ta`minlashga qaratilgandir.
Ta’lim-tarbiya sifatini oshirish va bunda didaktik tamoyillarga yondashish
mexanizmlarini tadqiq qilish hozirgi kunda o’z yechimini to’liq topgan emas.
Pedagogika fani yuksalishiga ko’plab olimlar o’z hissalarini qo’shib
kelishgan. A. Zunnunov, U. Mahkamov, J. Hasanboyev, R.Jo`rayev, K.Hoshimov,
S.Nishonova, O.Hasanbayeva, O.To`rayeva, O`.Tolibov, X.Ibragimov kabi yirik
olimlarimiz pedagogika fanining hozirgi kundagi dolzarb masalalari yuzasidan
tadqiqotlar olib borib, uning rivojiga muhim hissa qo`shib kelmoqdalar.
Ta'lim nazariyasi, didaktika, ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari masalalari
o’zbek mutafakkirlari va ma'rifatpavarlarining, pedagog olimlari (S.Rajabov,
A.Munavvarov, O.Roziqov, R.Mavlonova, N.Toxtaxodjayeva, J.Hasanboyev,
U.Mahkamov va boshqalar) ning ham diqqat-e'tiborida bo’lib kelgan. Ular
tomonidan yaratilgan darslik va qo’llanmalarda didaktik prinsiplar mohiyati
yoritilgan.
Pedagog olimlarimiz M. Ochilov, N. Sayidahmedov, J. G’. Yo’ldoshev, N.
Azizxodjaeva, M.To’xtaxodjayeva, R.Mavlonovalarning ishlarida
ta’limqonuniyatlari va prinsiplariga to’xtab o’tilgan. O.Roziqov, B.Azizov,
24

G.Najmiddinovalarning “Umumiy didaktika”sida ta’lim prinsiplari tizimi va
tavsifi berilgan.
YA.A.Komenskiyning buyuk xizmati shunan iboratki, u didaktika tarixida
birinchi marta ta’lim prinsiplarini tartibga solish masalasi bilan shug’ullandi.
“Buyuk didaktika” asarining XV-XVIII boblarida amaldagi prinsiplarpning
ko’pchiligi asoslangan edi. 1975 yili YA.A. Komenskiyning “Buyuk didaktika”
asari o’zbek tilida M.Ochilov muharrirligida chop etilgan.
Bu sohada mutafakkirlarimizdan Ibn Sinoning fikrlari ham o’ziga xosdir.
Uning «bilim orqali erishiladigan natijalar» haqidagi ta'limoti o’qitish nazariyasida
alohida o’rin egalladi. Uning fikricha, buyumlarni chinakam bilish, tashqi
ko’rinishini tahlil qilish, sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi. Ibn Sino
aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan.
So’ngi yillarda davriy nashrlarda va ilmiy jurnallarda tadqiqot
mavzusiga doir bir qator maqolalar xam chop etilgan bo’lib, ularda didaktik
prinsiplarning ayrim jixatlari yoritib berilgan. Zamonaviy fanga aniq qonuniyatlar
ko’plab soni ma’lumdir. Ular qatoriga quyidagilar kiradi:
1. Didaktik qonuniyatlar.
2. Gnoseologik qonuniyatlar.
3. Psixologik qonuniyatlar.
4. Kibernetik qonuniyatlar.
5. Sotsiologik qonuniyatlar.
6. Tashkiliy qonuniyatlar.
Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o’quv jarayonining umumiy
maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va
metodlarini belgilovchi boshlang’ich qoidalardir.
Quyidagi jadvaldan Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muslihiddin Sa’diy,
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta’limning ilmiyligi, ongliligi,
ko’rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va
mustaqilligi, shuningdek, bolaning individual xususiyatlari, layoqati va
25

qobiliyatlarini hisobga olish, ta’limni insonparvarlashtirish kabi qoida va
tamoyillarini ifoda etib berganlari anglanadi (1-ilovaga qarang). Ushbu
mutafakkirlarimizning quyidagi tamoyillarni ilgari surganini ko’rishimiz mumkin:
Al-Xorazmiy (757-850 yillar)
- Musta q illik (ijodiy faollik);
- kuzatilgan voqea va hodisalarni tushuntirishda muntazamlik, ketma-
ketlik;
Al-Kindiy (800-871 yillar)
- o’q itishning ilmiyligi va ongliligi;
- anglash faoliyatini faollashtirish;
- manti q iy fikrlash;
- k´rgazmalilik;
- tizimlilik, ketma-ketlilik va h okazolar
Al-Forobiy (870-950 yillar)
- amaliy va nazariy bilimlar ning h ayot bilan bo g’ liqligi
- ilmiy bilimning qulayligi (anglashning ilmiy metodi);
- mantiqiylik va ketma-ketlik;
- ilmiylik, ko’rgazmalilik, tizimlilik (kuzatish va tajriba);
Al-Beruniy (973-1050 yillar)
- o’q uvchilarni ilmiy ma’lumot bilan qurollantirish;
- ilmiy amaliyot;
- tajriba va kuzatish;
- o’qishning qulayligi (yaqindan uzoqqa, ma’lumdan no’malumga va
boshqalar)
Ibn Sino (980-1037 yillar)
- o’qitish tamoyillari: a) bolani birdaniga kitobga bog’lash mumkin
emasligi; b) bola bilan o’tkaziladigan mashqlar me’yorlashtirilgan va kuchiga mos,
jamoaviy, uning jismoniy mashqlarga muvofiq, bolaning qobiliyatini hisobga
olishlik; v) o’qishda yengildan og’irga muntazam borish; g) ko’rgazmalilik
tamoyili; d) bolaning alohida shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish metodlari: a)
26

materialni bayon etishda tizimlilik va ketma-ketlik; b)mantiqiy fikrlash; v)nazariya
va amaliyotning o’zaro bog’liqligi; g)umumiydan xususiyga o’tish;
d)o’quvchilarning mantiqiy fikrlashi; j)shaxsiy kuzatish; z)tajriba, amaliyot va
boshqalar.
Sa’diy (1184-1291 yillar)
- bilimlarni amaliyotda q o’ llash;
- aqliy qobiliyatni rivojlantirish;
- tizimlilik, bilimning tushunarliligi;
- shaxsning faolligi tamoyili;
- bilimning h ayotiyligi amaliyot bilan bo g’ liqligi
- mehnat ta’limi va boshqalarning yetakchilik roli
Jomiy (1414-1492 yillar)
 ilmiylik;
 amaliylik;
 tizimlilik;
 muntazamlik;
 qulaylik;
 bilimni amaliyot bilan bog’liqligi
 egallangan bilimlarni mustahkamlash, amaliy ahamiyatliligi;
 o’ qitishning insonparvarliligi va boshqalar.
Alisher Navoiy (1441-1501 yillar)
-bolaning shaxsiy xususiyatlarini h isobga olish;
-onglilik, faollikni rivojlantirish;
muntazamlilik;
materialni bayon etishning qulayligi;
-o’qitishni insonparvarlashtirish;
-inson rivojlanishininng ko’p tomonlamalililigi va boshqalar.
Ta`limda onglilik o`quvchilarning ilmiy bilimlarini asosli ravishda anglab,
chuqur o`zlashtirib olishlarini taqozo qiladi. O`quvchilarning ta`lim jarayonida
onglilik bevosita ularning aqliy faoliyatlari bilan fikr qilish faoliyati bilan
27

chambarchas bog`liqdir. Odatda o`quvchilarning ongliligi bayon qilinayotgan
o`quv materiallarini yoki tevarak atrofni o`rab olgan ob`ektiv borliqdagi narsa,
hodisa, voqealarini fikr qilish operatsiyasi-taqqoslash, analiz qilish, abstraksiya va
umumlashtirish natijasida ilmiy bilimlarning qonun-qoidalari hayotiyligiga ishonch
bilan qarashlarida, shuningdek nazariy bilimlarni amaliyotda qo`llay olishlarida
ko`rinadi.
Bayon qilinayotgan o`quv materiallarining ongli o`zlashtirlgani
o`quvchilarning fikr qilish faoliyatlariga ta`sir qilishi kuzatish natijasida ro`yobga
chiqadi va ayni bir vaqtda bu jarayon o`quvchilarning ilmiy bilim, ko`nikma va
malakalarni mustahkamlash o`zlashtirishlarga ongli, mustaqil, faol munosabatda
bo`lishlarini ta’minlaydi.
XULOSA
28

Xulosa o’rnida shuni aytish joizki xotiraning ilk psixologik nazariyalaridan biri
XVII asrda yuzaga kelgan, birinchi bo‘lib XVIII-XIX asrlarda Angliya va
Germaniyada ishlab chiqilgan assotsiativ nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariya
asosida V osnove dannoy teorii lejit ponyatie assotsiatsiya – G. Ebbingauz, G.
Myuller, A. Pilseker va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan psixikaning alohida
noyob hodisalari o‘rtasidagi aloqa tushunchasi yotadi. Bu nazariyaga asosan xotira
o‘xshashligi, vaqt va fazoviy yaqinligi bo‘yicha barqaror bo‘lgan qisqa va uzoq
muddatli assotsiatsiyalarning murakkab tizimi sifatida tushuniladi. Ushbu
nazariyaga binoan, ko‘plab qonunlar, xususan, G. Ebbingauzning unutish qonuni
kashf etilgan. Dastlabki soat davomida qabul qilingan ma’lumotning 60% gacha
bo‘lgan qismi unutiladi, olti kundan so‘ng esa birinchi marta yodlab olingan
matnning 20% dan kamroq qismi saqlanib qoladi. Vaqt o‘tishi bilan assotsiativ
nazariya bir qator hal etilishi zarur bo‘lgan muammolar bilan to‘qnashdi, ulardan
asosiysi inson xotirasining tanlab o‘tkazish xususiyatini tushuntirib berish edi.
Xalq ta`limi tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi shaxsning o`sishini
ta`minlash psixologik taraqqiyotini ta`minlovchi yuqori darajadagi shart-sharoitlar
yaratish, o`rta maktabdagi o`quv tarbiya ishlarini yaxshilash, bu sohada pedogogik
jamoaga ilmiy-uslubiy jihatdan yordam ko`rsatishdan iboratdir.
Psixologik xizmat xalq ta`limi tizimning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Psixologik xizmatda tadqiqot va ta`sir o`tkazish ob`yekti maktab
o`quvchilari,oqituvchilar, ota–onalar bo`lib hisoblanadi. Psixologik xizmat
mutaxassislari barcha muammolarni hal qilishda, har qaysi shaxs pedogogik,
o`quvchi, ota –ona manfaati va uning har tamonlama uyg`un kelib chiqishini
o`rgangan holda yondashadi.
Psixolog o`quvchilar xarakterida mavjud bo`lgan yutuqlarni rivojlantirish va
kamchiliklarni tuzatish, o`z xatti-harakatlarini kuzatish, tahlil qilish, baholash,
o`zining kayfiyat va xulq atvorini boshqarish, ko`nikma va malakalarni
rivojlantirish haqida tavsiyalar beradi.
29

Umum o`rta ta`lim maktablarida ish olib borayotgan amaliyotchi psixologlar
o`z faoliyati davomida ta`lim muassasining ijtimoiy muhitini muvofiqlashtirishni
ta`minlaydi, va ijtimoiy moslashmaslik ularning zo`riqishlarini yuz berishini oldini
olish uchun psixologik xizmatning o`rni beqiyos. Psixologik xizmat faoliyati
o`quvchilar aqliy faoliyat taraqqiyoti va shaxsiy xususiyatlarini diagnostika
qilishga, ta`lim-tarbiyasidagi buzilishlarning psixologik sabablarni aniqlashgagina
qaratilmasdan, balki bunday buzilishlarni yo`qotish va oldini olishga qaratiladi.
Bunday psixologning aniqlagan va to`plagan ma`lumotlari
o`quvchilarni korreksiya qilishda faol ishtirok etish zarurligi kelib chiqadi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
30

1. O`zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash bo`yicha milliy dastur» va
«Ta`lim to`g`risidagi» qonuni.- T.,1997.
2. Karimov I.A. O`zbekiston: Milliy mustaqillik, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.
- T.,1996.
3. Karimov I.A.Barkamol avlod -O`zbekiston taraqqiyotining
poydevori.- Toshkent.:O`zbekiston.,1997
4. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.-
Toshkent.: O`zbekiston.,1994. -301 b.
5. Karimov I. A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. Toshkent 2008.
6. Karimov I.A. “Mamlakatni modernizatsiya qilish va
iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo`lida”. T., 16, 2008 yil.
7. Andreeva G.M. Sotsial`naya psixologiya:-Uchebnik.-2-e izd. -
M.:Izd-vo MGU,1988.- 432 b.
8. Asmolov A.G. Lichnost` kak predmet psixologicheskogo issledovaniya.-
M.:MGU, 1984. - 104 b.
9. Abul`xanova-Slavskaya K.A. Razvitie lichnosti v protsesse
jiznedeyatelnosti.- V kn.: Psixologiya formirovaniya i razvitiya lichnosti-
M.:Nauka, 1981 -B. 97-115
10. A.V.Petrovskiy. "Yosh psixologiya va pedagogik psixologiya". M.1979 yil.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
31

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish