Xotira va tajriba - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	63.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	28 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

103 Sotish

Xotira va tajriba

Sotib olish

Mavzu: Xotira va tajriba
KURS ISHI
Mavzu: Xotira va tajriba
Topshirdi
Qabul qildi
Baho: _______________
1

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………….3
Asosiy qism
I. Bob. Xotira haqida tushuncha …………………………….4
1.1. Genetik, h а yotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy x о tir а ………………….6
1.2. L а hz а li, sens о r (ik о nik, ex о ik) qisq а mudd а tli, uz о q mudd а tili,
о per а tiv v а о r а liq x о tir а ……………………………………....11
II. Bob. О br а zli x о tir а . Eydetik x о tir а . Em о tsi о n а l x о tir а . So’z-
m а ntiq x о tir а si. K о gnitiv v а sh а xslilik x о tir а si …………...……15
2.1. X о tir а ning individu а l psix о l о gik xususiyatl а ri………...17
2.2. Tajriba (eksperiment), Laboratoriya (klinika), Biografiya
(tarjimai hol ), Sotsiometrik metodlari ……………......27
Xulosa ……………………………………………………………….. 37
Foydanilgan adabiyotlar ………………………………………... 38
2

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Har biri xotira turi Uning o'ziga xos faoliyati
bor, garchi ularning barchasi to'liq yodlash jarayonini amalga oshirish
uchun hamkorlik qiladi. Bu murakkab va kodlash, konsolidatsiya,
saqlash va qidirishga bo'linadi. Xotiraning maqsadi vaqt o'tishi bilan
ma'lumotlarni saqlashdir. Xotira turlarini o'rgangan mualliflar odatda
ularni bir necha mezonlarga ko'ra ajratib turadilar. Masalan, ma'lumot
bizning yodimizda qancha vaqt saqlanadi. U erdan eng yaxshi ma'lum
bo'lgan ikkita katta xotira guruhlari paydo bo'ladi, ular qisqa muddatli va
uzoq muddatli xotiralardir. Ular, odatda, ularni jarayonlari ongli yoki
ongsiz ravishda yoki eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi.
Bundan tashqari, mualliflar ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi
bo'yicha turlicha fikr yuritadilar. Biroq, eng keng tarqalgan va qabul
qilingan ta'riflarni kiritishga harakat qilinadi. Keyinchalik, qaysi
jihatlarga ko'ra tasniflangan xotira turlarini aniqlay olasiz. Shuni yodda
tutingki, bir nechta toifaga kirishi mumkin bo'lgan xotiralar mavjud.
Masalan, o'tmishdagi voqealarni eslash, avvalgi tug'ilgan kuningiz
singari, uzoq muddatli xotiraning bir turi, shu bilan birga aniq va
avtobiografik. Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib
ketmaydi, balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda
saqlanib qoladi va qulay fursat yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi.
Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham
esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim
o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Kundalik tajribamiz shuni ko‘rsatadiki,
esda qolgan narsalar har doim ham esimizga tushavermaydi, ularning bir
qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir. 4 Esda qoladigan
narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga tushiriladigan
narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi.
3

Kurs ishining ob’yekti: Psixolog Fedor Dmitriyevich Gorbovning
tajribalariga oid ma’lumotlar va ularning amaldagi tahlili.
Kurs ishining maqsadi. Psixolog Fedor Dmitriyevich Gorbovning
tajribalari va tadqiqotlarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining predmeti: Psixolog Fedor Dmitriyevich Gorbovning
tajribalari ustida olib borilgan mulohazalar tahlili.
Kurs ishining tuzilishi:
1. Psixolog Fedor Dmitriyevich Gorbovning tajribalari mohiyatini
o’rganish;
2. Psixolog Fedor Dmitriyevich Gorbovning tajribalari tushunchasini
o’rganish
I. Bob. Xotira haqida tushuncha.
Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o tmish tajribalarniʻ
esda qoldirish va zarur bo lganda tiklashdan iborat psixik jarayon.Xotira
ʻ
eng yaxshi damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi xususiyatlaridan
biri bo lib, tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi
ʻ
axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat
doirasida takror jinnini qobiliyatida namoyon bo ladi. Xotira individning
ʻ
o z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana
ʻ
esga tushirishi xotira deb ataladi. Xotira haqidagi dastlabki ilmiy
qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari (Aristotel va
boshqalar) da uchraydi. Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi aqliy
jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani faqat insonga emas,
hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida ta kidlagan. Xotiraning
ʼ
fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari po stlog ining muvaqqat
ʻ ʻ
bog lanishi (qarang Assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan
ʻ
iborat. Xotira kulami, axborotlarning uzoq vaqt va mustaxkam
4

saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va
adekvat reaksiyalarda ishlab chikish bosh miya nerv hujayralari
(neyronlar) sonining ko payib borishi hamda uning strukturasiʻ
murakkablashuvi jarayonida o sib boradi. Fiziologik tadqiqotlarda qisqa
ʻ
va uzoq muddatli Xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli Xotirada
axborotlar bir necha dakiqadan bir necha o n minutgacha saqlanadi,
ʻ
neyronlar ishiga xalal berilganda (mas, elektr shok, narkoz ta sirida) u
ʼ
buziladi. Uzoq muddatli Xotirada axborotlar odam umri bo yi saqlanib
ʻ
turli ta sirlarga chidamli bo ladi. Kisqa muddatli Xotira astasekin uzoq
ʼ ʻ
muddatli Xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning o tmish holati bilan
ʻ
hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash jarayonlari o rtasidagi
ʻ
o zaro aloqadorlikni ko rsatadi. Boshqa psixik hodisalar kabi Xotira ham
ʻ ʻ
shaxsning 5 xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, fe l-atvori
ʼ
va sh.k. bilan uzviy bog liq. Xotira namoyon bo lishdagi shakliga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
shartli ravishda emotsional Xotira (histuyg uni esda tutish), obraz
ʻ
Xotirasi (narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish), so z*mantiq
ʻ
Xotirasi (narsalarning mohiyati, mazmunini so z bilan ifodalangan
ʻ
hodda esda tutish) kabi turlarga bo linadi. Bulardan insonda so z*mantiq
ʻ ʻ
Xotirasi yetakchi o rin tutadi. Xotiraning barcha turi bir-birlari bilan
ʻ
chambarchas bog liq holda kechadi. Psixologiyada, shuningdek,
ʻ
ixtiyoriy va ixtiyorsiz Xotiralar farq qilinadi. Ixtiyoriy Xotirada muayyan
materialni esda olib qolish oldindan maqsad qilib qo yiladi; ixtiyorsiz
ʻ
Xotirada bunday maksad bo lmaydi — biror faoliyatda (mas, mehnat
ʻ
jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda) o z-o zidan esda
ʻ ʻ
saqlab qolinadi. Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy Xotira ixtiyorsiz
Xotiradan samaraliroq. Fanda Xotira bilan bog liq ravishda unutish
ʻ
masalasini o rganishga ahamiyat berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik
ʻ
kasalliklardagi Xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu kasalliklarda
Xotira susayishi (gipomneziya), yo qolishi (amneziya) yoki bir
ʻ
5

tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Ba zi kasalliklarda uʼ
sifat jihatdan buziladi: bemorga bo lmagan voqealarni go yoki o z
ʻ ʻ ʻ
boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir bo lib o tgan
ʻ ʻ
voqealarni kecha yoki bugun ro y bergan deb o ylaydi (konfabulyatsiya,
ʻ ʻ
psevdoreminssensiya), Bunday soxta Xotiralar kishida jiddiy ruhiy
xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon
tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari,
og ir zaharlanishlar oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va
ʻ
sh.k. kiradi. Xotira buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni
davolashga e tiborni qaratish kerak.
ʼ
I.1. Genetik, h а yotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy x о tir а .
Yuqorida biz inson miyasiga ta’sir qilgan qo‘zg‘ovchilarning izi esda
olib qolinishini ko‘rib o‘tgan edik. Navbatdagi vazifa izlar-ning
mustahkamlanish jarayoni qanday kechadi, degan savolga javob
berishdan iboratdir. Izlar tezda 6 mustahkamlanadimi yoki ma’lum vaqt
talab qiladimi, degan muammolar tug‘ilishi tabiiy holdir. Bu savollarni
o‘rganish ko‘pginatadqiqotchilarning predmeti bo‘lib xizmat qilgan.
Ko‘pgina psixologlar kuzatishlariga qaraganda, inson-ning bosh miyasi
jarohatlanganda, jarohatgacha bo‘lgan qisqa vaqt ichi-da va jarohatdan
keyin ma’lum vaqt oralig‘ida ta’sir qilgan qo‘zg‘ov-chilarning izi
saqlanmaydi. Bosh suyagi og‘ir jarohatlanib, odam xu-shidan ketganda,
shikastlangangacha qanday hodisa ro‘y berganligini va undan so‘ng ro‘y
bergan hodisani sira eslay olmaydi. Bu hol ante-regrad, retrograd va
anteroretrograd amneziyasi degan nom olgan. Bu holat shuni
ko‘rsatadiki, asab tizimiga ro‘y bergan kuchli shok (ruhiy og‘ir
favquloddagi xastalanish) miyani ma’lum muddatga unga yetib kelgan
qo‘zg‘atuvchilarning izlarini saqlashga qobiliyatsiz qilib qo‘yadi.
6

Anterograd, retrograd va anteroretrograd amneziya miya izlarini esda
olib qolishga qobiliyatsiz bo‘lib qolgan vaqt oralig‘ini o‘lchash imkonini
berdi. Masalan, 78-km da halokatga (avriyaga) uchragan mo-totsiklchi
64-km dan boshlab ko‘rgan barcha narsalarni esdan chiqaradi. U soatiga
60 km tezlik bilan ketayotganligi sababli halokatdan 10—15 daqiqa
oldin ro‘y bergan taassurotlarning izlarini mustah-kam saqlab qola
olmagan. Demak, izlarning xotirada mustahkamla-nishi yoki
psixologiyada aytiladiganidek, «konsolidatsiya»lanish uchun 10—15
daqiqa kifoya qilar ekan, xolos. Shunga o‘xshash omillar asosida maxsus
tajribalar o‘tkazilib, bunda sinaluvchilarga sun’iy kuchsiz shok beriladi
va qanday muddat ora-lig‘i xotiradan tushib qolishi kuzatiladi. Psixolog
Fedor Dmitriyevich Gorbovning tajribalari bunga yaqqol misol bo‘la
oladi. Sinaluvchilar berilgan sonni ilgari natijaga qo‘shib yoki undan
ayirib, arifmetik operatsiyalarni bajarishlari zarur edi. Albatta, misollarni
yechish davomida sinaluvchi xotirasi-da ilgarigi natijalarni saqlash kerak
edi. Favqulodda «birdaniga» sinaluvchiga keskin yorug‘lik chaqnashi
ko‘rinishida «shok» beriladi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, bunday
hollarda tekshiriluvchilar hozirgina olingan natijani eslaridan chiqarib
qo‘yib, hisobni oxir-gisidan emas, balki oldingisidan davom ettirdilar.
Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, kuchsizgina shok ungacha bo‘lgan izlarni
o‘chirar va izlarning «konsolidatsiya»lanishi uchun zarur bo‘lgan
sharoitga to‘sqin-lik qilar ekan. Yuqoridagi kuzatishlar shunday fikrlar
olib keldiki, izlarning 7 mustahkamlanishi uchun muayyan vaqt talab
qilinadi va ushbu faktni tekshirish uchun psixologiyada qator tadqiqotlar
o‘tkazila boshlandi. Amerikaliklar tomonidan tadqiqotlar quyidagicha
amalga oshi-rilgan. Hayvonlar ko‘nikma hosil qilinayotganidan bir oz
vaqt o‘tgan, hayvonga elektr toki beriladi. Agar shok ko‘nikma hosil
qilingani-dan 10—15 daqiqadan keyin berilsa, u holda mazkur ko‘nikma
yo‘qola-di: agar ko‘nikma hosil qilinganidan keyin 45—60 daqiqa ichida
7

be-rilsa, ko‘nikma saklanadi. Shu sababdan izlarning mustahkamlani-shi
vaqti uchun 10—15 daqiqa ajratilishi kifoya qiladi. Jahon psi-xologlari
olib borgan keyingi tajribalar shuni ko‘rsatdiki, shok-dan so‘ng hosil
qilinadigan ko‘nikmaga ham shok salbiy ta’sir ko‘rsa-tishi mumkin.
Demak, shok izlarining «konsalidatsiya»lanishigacha ta’sir qilib
qolmasdan, balki miyani shunday holatga solib qo‘yar ekanki, bunda
ko‘nikma hosil bo‘lishi reallikdan uzoklashadi. Hozirgi davrda shu narsa
ma’lum bo‘ladiki, yuqoridagi samara (ef-fekt) faqat elektr toki
yordamidagina emas, balki farmakologik elementlar ta’siri ostida ham
kuzatilar ekan. Masalan, barbitu-ratlar bosh miya po‘stlog‘ini
tormozlanish holatiga olib keladi; met-razol po‘stlokda kuchli
qo‘zg‘alishni yuzaga keltiradi. To‘plangan ma’lumotlarga qaraganda,
odamda ko‘nikma hosil qilinib, bir daqiqa o‘tgandan so‘ng
barbituratlarni qabul qilish ko‘nikma izining yo‘qo-lishiga olib kelar
ekan; aynan shu doza dori barbituratli ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng
30 daqiqa o‘tgach qabul qilinsa, ko‘nikma-ning buzilishiga olib kelishi
mumkin. Shunga o‘xshash natijalar metrazol bilan o‘tkazilgan
tajribalarda ham kuzatilgan; ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng 10 sekund
o‘tgach, metrazol qabul qilinishi izlarning qo‘pol ravishda buzilishiga
olib keladi, 10 daqiqa keyin qabul qilinsa, u holda izlarning kuchsiz
saklanishi namoyon bo‘ladi, 20 daqiqa o‘tganda esa ko‘nikma butunlay
sakdangan. Biroq miyaning qo‘zg‘alishiga ta’sir qiluvchi turli moddalar
iz-larning saqlanishiga turlicha «chuqurlikda» ta’sir qiladilar. Ba’-zilari
3-4 kun oldin hosil qilingan ko‘nikmalarni yo‘qotsa, bosh-qalari
izlarning hosil bo‘lishiga ta’sir qiladi. Ma’lum bo‘lishicha, izlarning
«konsolidatsiya»lanishini tezlash-tiruvchi moddalar ham ma’lumdir.
Bunday preparatlarning biri-ot-rixnindir. Bundan inyeksiya qilinsa,
konsolidatsiyani tezlashti-rish bilan birga, unga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi
8 moddalarga nisba-tan «yashovchanroq» qilib qo‘yadi. Yuqorida
8

ta’kidlab o‘tilgan tajribalardan ko‘rinib turibdi-ki, izlarning
mustahkamlanishi ma’lum vaqt talab qiladi va ushbu jarayonda turli
kuch bilan ta’sir qiluvchi holatlar hukm suradi. Lekin hayvonlarning
individual farqlari mavjud bo‘lib, izlar-ning konsolidatsiyasi turli
hayvonlarda turlicha tezlikda ro‘y be-radi. Amerikalik psixolog Mak
Gouning ko‘rsatishicha, ko‘nikma tez hosil bo‘ladigan kalamushlarga
ko‘nikma hosil qilinadigan 45 sek. o‘tgandan keyin shok berilsa, izlar
yo‘qoladi, 30 daqiqadan keyin shok berilsa, u holda izlar sakdanadi;
ko‘pincha ko‘nikma asta-sekin hosil bo‘luvchi kalamushlarda
(individual-tipologik xususiyatlarga ko‘ra) 45 sekunddan, 30 daqiqadan
keyin berilgan shok izlarini bir xilda yo‘qotadi. Bu shuni ko‘rsatadiki,
kala-mushlarning «tez» guruhlarida izlar 15-20 daqiqa ichida konsoli-
datsiya bo‘lishga ulguradi (uzoq vaqtgacha) va ular «sekin» guruhlari-da
esa izlar konsolidatsiya bo‘lishiga ulgurmaydi hamda uzoq vaqt-gacha
yaxshi mustahkamlana olmaydi. Inson tomonidan muayyan izlarni
o‘zlashtirish degan gap izlar-ning mustahkamlanganligi emas hali,
chunki ularning mustahkamla-nishi uchun ma’lum vaqt zarurdir. Bu vaqt
ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘lib, jumladan, bular qatoriga individual
xususiyatlar va ularning imkonini kiritish mumkin. Fizik iz qolish
nazariyasida neyronlardan nerv impulslari-ning o‘tishi o‘zidan keyin
fizik iz qoldiradi deb taxmin qilinadi. Bu nazariya tarafdorlarining
fikriga qaraganda, izlarning fizik aks etish sinapslarda yuzaga keladigan
elektrik va mexanik o‘zgarishlarda o‘z aksini topadi. Izlarning
neyrofiziologik asoslari to‘g‘risida fikr yuritilganda Lorente, Makselein
kabi olimlarning reverberlashtirish hodi-sasini (reverberlashtirish —
aylancha aks ettirish demakdir) tatbiq qilinganlarini aytib o‘tish
maqsadga muvafiqdir. Ularning ko‘rsa-tishlaricha, nerv hujayralaridan
chiqqan aksonlar boshqa hujayra-lardagi dendritlar bilan qo‘shilishi
natijasida reverberlashtirish hodisasi vujudga keladi. Protoinlar hosil
9

bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar biokim-yoviy reaksiyalar deyiladi.
Bu hodisani jahon psixologlari uzoq muddatli xotiraning psixofiziologik
mexanizmi deb ataydilar. Mak Konnel (AQSH) yomg‘ir
chuvalchanglarida tajriba o‘tkazgan. U shartli reflekslarni hosil qilish
boshqa reaksiyalardan farkdi o‘laroq, biokimyoviy reaksiyalarda
(yorug‘dan 9 qochishni mashq qilish) ikki-uch marta kamayib ketishini
ko‘rsatgan. Yuqorida bayon qilingan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha,
xotira sababiy bog‘lanish, ya’ni determinator holati natijasida vujudga
keladi. 5.Qisqa muddatli uzoq muddatli va operativ xotira Psixikaning
eng muhim xususiyatlaridan biri borliqto‘g‘risida-gi tashqi
taassurotlarning, insonning individual-tipologik xusu-siyatlarining aks
ettirilishi individning yurish-turishida, xattiharakatlarida, fe’l-atvorida
keyinchalik uzluksiz ravishda foyda-lanishdan iboratdir. Inson
xattiharakatlarining asta-sekin mu-rakkablashuvi, yangicha mazmun va
shakl kasb etishi, sifatiy o‘zga- rishlarining yuz berishi, shaxsiy
tajribaning kengayishi, ortishi bilan ro‘y beradi. Tashqi olamning,
borliqning, turmush tarzining bosh miya katta yarim sharlarining po‘st
qobig‘ida hosil bo‘ladigan obrazlari, tasvirlari, xossalari tubdan yo‘qolib
ketmaydi. Voqe-likning vatashqi olamningtimsollari, tizimlari o‘zaro
turli yo‘sin-da, tarzda bog‘lanib mustahkamlanadi, tartibga keladi,
guruhga bir-lashadi, hayot va faoliyatning talablariga mos ravishda esda
olib qolinadi; esda saqlanadi, muayyan izlarning jonlanishi natijasi-da
ularning barchasi tiklanadi. Xotira insonning hayoti va faoliyatining
barcha sohalarida qat-nashishi tufayli uning namoyon bo‘lish shakllari,
holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil ko‘rinishga egadirlar.
Odatda, xotiraning turlariga va ularni muayyan turlarga ajratishda eng
mu-him asos qilib, uning xarakteristikasini esda olib qolish, esda
saqlash, qayta esga tushirish, tanish singari jarayonlarni amalga
oshiruvchi faoliyatningxususiyatlariga bog‘liqligi olinadi. Umumiy
10

psixologiyada xotira 5 ta muhim mezonga (bizningcha) muvofiq ra-
vishda turlarga, ko‘rinishlarga ajratiladi: I. Ruhiy faoliyatning faolligiga
ko‘ra xotira quyidagi turlarga bo‘linadi: a) harakat yoki motor-harakat
xotirasi; b) obrazli xotira; v) his-tuyg‘u yoki hissiyot xotirasi; g) so‘z-
mantiq xotira. II. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan; a) ixtiyorsiz, b)
ixtiyoriy, v) mexanik. III. Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko‘ra: a)
qisqa muddatli xotira; b) uzoq muddatli; v) operativ (tezkor) xotira. IV.
Ruhiy faoliyat qo‘zg‘atuvchisining sifatiga ko‘ra: a) musiqiy, b) eshitish
xotirasi. V. Ruhiy faoliyatning inson yo‘nalishiga qarab: a) fenomenal,
b) kasbiy. Harakat xotirasi. Inson faoliyatining har bir turiga ruhiy
faollikning u yoki bu ko‘rinishlari ustunlik qilishi kuzatiladi: ma-salan,
harakat, 10 hissiyot, idrok, aqd-zakovat kabi ruhiy faoliyatning
ko‘rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik turlarining har biri tegishli
harakatlarda va ularning mahsulotlarida o‘z ifodasi-ni topib,
harakatlarda, hissiy kechinmalarda, tuyg‘ularda, obrazlar-da, timsollarda
fikr va mulohazalarda aks etadi. Bularning barchasiga xizmat qiluvchi
xotiraning o‘ziga xos turla-riga nisbatan psixologiya fanida ilmiy
tushunchalar tariqasida nom berilgan: harakat, hissiyot, obrazli va so‘z-
mantiq xotira. Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi,
sur’ati, izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, mustahkamlash, esga
tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi.
1. 2. L а hz а li, sens о r (ik о nik, ex о ik) qisq а mudd а tli, uz о q mudd а tili,
о per а tiv v а о r а liq x о tir а .
Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba’zi odamlarda
aniq, ravshan ustunlik qilayotganligi uchrab turadi. Psi-xologiya fanida
klassik (mumtoz) misolga aylanib qolgan ushbu holat-ni keltirib o‘tish
maqsadga muvofiqdir; bir musiqa ishqibozi mu-siqiy asarni xotirasida
mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani
11

faqat pantomima tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘lgan.
Turmushda shunday odamlar uchray-diki, ular o‘zlarida harakat
xotirasining borligini umuman payqa-maydilar. Mazkur xotira turining
g‘oyat katta ahamiyati shundan ibo-ratki, u yurish, yozish, ifodali
harakat malakalari bilan bir qator-da har xil amaliy mehnat malakalari
tarkib topishining asosini tashkil qiladi. Agarda insonda harakat xotirasi
bo‘lmaganda edi, u bironta harakatni amalga oshirish uchun o‘sha
harakatning aynan o‘zini har galda «boshdan boshlar», o‘rganar edi.
Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopishdagi
xattiharakatlar, badiiy gim-nastika bilan shug‘ullanish harakat xotirasini
taqozo etadi. Jis-moniy chaqqonlik, mehnatdagi mahorat, «oltin qo‘llar»,
ziyrak ko‘zlar, egiluvchanlik va qo‘zg‘atuvchanlikka ega bo‘lish yuksak,
barqaror hara-kat xotirasi mavjudligining alomati bo‘lib hisoblanadi.
His-tuyg‘u yoki hissiy xotira. Bu xotira his-tuyg‘ular, ruhiy ke-
chinmalar, hissiyotlar bizning ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday
qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalar- 11 ning
xususiyatiga nisbatan munosabatlarimiz qay tarzda amalga
oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shu-
ning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda
katta ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa va hodisalardan o‘z-
o‘zimizga bo‘lgan munosa-batlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli
hamda yoqimsiz kechinmalar-ni esda qoldirish, esga tushirishdan iborat
xotira turi hissiy xo-tira deb ataladi. Ular biz ruhiyatimizda kechirgan,
ma’naviyatimizga ta’sir qiluvchi, xotiramizda saqlanib qolgan histuyg‘u,
ehtiros, alam, armon kabilar jonlanishiga, harakatga undovchi yoki
o‘tmishda salbiy kechinmalarga ega bo‘lgan harakatlardan saklab
turuvchi signal tarzi-da namoyon bo‘ladi. O‘zga kishilarning ruhiy
holatiga hamdard (empa-tiya) bo‘lish, bevosita voqelik mohiyatiga
oshnolik, kitob, san’at, kino, teatr qahramonlari bilan birgalikda
12

qayg‘urish singari inson tuyg‘ulari hissiy yoki his-tuyg‘u xotirasiga
asoslanadi. Hissiy xotira o‘zining vujudga kelish xususiyati, tezligi, dina-
mikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma’lum ma’noda
ajralib turadi. Har qaysi odamga o‘z turmush tajribasidan ma’lumki,
ko‘pincha qachonlardir o‘qigan kitoblardan, tomosha qil-gan
kinofilmlardan, spektakllardan faqat «taassurotlar» bog‘la-nishlari
zanjirini yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning
uchun hissiy (xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida
olingan odamlar kayfiyatlari bir-birlariga o‘xshashligi iliq ruhiy muhitni
vujudga keltirish yoki noxush ke-chinmalar to‘lqinini barpo etish
ehtimoli to‘g‘risida mulohaza yuritilayotganligi ayon bo‘lsa kerak)
alomati ostida ijtimoiy, guruhiy, jamoaviy barqaror yoki beqaror
kayfiyatni vujudga keltiradi. Om-maviy kayfiyat (shodlik, g‘amg‘ussa,
bezovtalanish kabilar) xuddi shu tarzdagi ehtiros, affekt, stress, shijoat
singari kechinmalarni kel-tirib chiqaradi hamda ularni xotirada
saqlanishga yordam beradi, zaruriyat tug‘ilganda jonlanishga o‘z ta’sirini
o‘tkazadi. Obrazli xotira. Obrazli xotira tasavvurlar va turmush manzara-
lari, shuning bilan birga, tovushlar, ta’mlar, ranglar, shakllar bilan
bog‘liq bo‘lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb, yaqqol maz-munni,
binobarin narsa va hodisalarning aniq obrazlarini, ularning xususiyatlari
va bog‘lanishlarini esda qoldirish, ongda mustah-kamlash hamda
zaruriyat tug‘ilganda esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi.
Psixologiya 12 fanida obrazli xotiraning bir nechta turlari ajra-tib
ko‘rsatiladi, biz ularning ayrimlariga tavsif beramiz. Izchil obrazlar.
Sensor xotiraning eng sodda ko‘rinishi yoki shakli izchil obrazlardan
iboratdir. Izchil obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi quyidagilardan
tuzilgandir: agar subyekt (shaxs)ga bir necha daqiqa oddiy qo‘zg‘atuvchi
yuborilsa, jumladan, 10—15 sek. yorqin qizil kvadratga qarab turish
taklif etilsa, so‘ng tekshiriluvchi oldidan kvadrat olib qo‘yilsa, u qizil
13

kvadrat o‘rnida xuddi shunday geomet-rik shakl izini ko‘rishda davom
etadi, asosan, bu shakl ko‘k-yashil rangda tovlanadi. Mazkur iz o‘sha
zahoti, ba’zan bir necha sekunddan keyin paydo bo‘lib, 15 sekunddan to
45—60 sekundgacha o‘sha obyektda sakdanib turadi, shundan so‘ng u
asta-sekin oqara boshlaydi; natija-da o‘zining aniq konturini yo‘qotadi,
keyinchalik mutlaqo yo‘qolib ketadi, goho butunlay yo‘qolish uchun
qaytadan paydo bo‘lishi mum-kin. Odamlarning individual-tipologik
xususiyatlariga qarab, iz-chil obrazlarning aniqligi va davomiyligi
turlicha bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. O‘zining kelib chiqishi, kuchliligi
jihatdan izchil obrazlar sal-biy va ijobiy turlarga bo‘linadi. Agar izchil
ravishda odam qizil rangga qarab turib, so‘ngra nigohini oq qog‘ozga
ko‘chirsa, u holda obyektda ko‘k-yashil rang paydo bo‘lganday tuyuladi.
Izchil obrazlar-ning ushbu turi salbiy izchil obrazlar deb ataladi. Bu
holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa quyidagi ketma-ketlik hodisasi
namoyon bo‘ladi. Qorong‘i xonada ko‘z oldida bir narsa, masalan, qo‘l
yaqinlashtirilsa, so‘ngra qisqa muddatli (0, 5 sek) elektr chirog‘i yoqilsa,
bu holda chiroq o‘chgandan keyin odam bir necha daqiqa davo-mida
narsalarning aniq obrazlarini ko‘rishda davom etadi. Mazkur obraz o‘z
rangida bir qancha muddat saqlanib, so‘ng ko‘zdan yo‘qoladi. Izchil
obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo‘la oladi. Ushba
ruhiy holatni ong bilan boshqarib bo‘lmaydi, chunonchi, xohishlarga
qarab uzaytirish, ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mum-kin emas.
Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana
shu jihati bilan farq qiladi. Izchil obrazlarni eshitish, teri orqali sezishda
kuzatish mum-kin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon
bo‘lishi va qisqa muddat davom etishi kuzatiladi. Eydetik obrazlar. 13
Umumiy psixologiyada izchil obrazlardan eyde-tik obrazlarni farqlash
an’ana tusiga kirgan («eydos» — yunoncha «obraz» degan ma’noni
anglatadi). Xotiraning bu turi, ya’ni eyde-tik obrazlar o‘z vaqtida nemis
14

psixologiya maktabining namoyandala-ri aka-uka Yyenishlar tomonidan
ta’riflab berilgan. Ba’zi odam-larda, ayniqsa, bolalik va o‘smirlik,
o‘spirinlik davrlarida kuza-tilgan narsa yoki suratlar ko‘z o‘ngidan olib
qo‘yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ega.
Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarini ku-zatish
mumkin. Bu hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tek-shirilib
ko‘rilgan. Tajribada tekshiriluvchiga 3-4 daqiqa davomida rasm
ko‘rsatilgan va tasvir olib qo‘yilgandan so‘ng uning tarkibiy qismlari,
tuzilishi haqida qatnashchilarga savollar berilgan. Bu jarayonda ayrim
tekshiriluvchilar bironta savolga javob bera olma-gan bo‘lsalar, aniq
eydetik obrazga ega bo‘lgan ishtirokchilar esa rasm-ni ko‘rishda davom
etayotganday har bir savolga aniq javob berishga erishganlar.
Tajribalarning ko‘rsatishiga qaraganda, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson
ongida saqlanishi mumkin. Mabodo ularning izlari yo‘qo-lib ketgan
bo‘lsa ham, lekin hech qanday qiyinchiliksiz uning siy-mosi qayta
tiklanishi mumkin. Sobiq sho‘ro psixologiyasi fanida eydetik
obrazlarning namoyon bo‘lishi hodisasi (yorqin eydetik xotiraga ega
bo‘lgan kishining psi-xologik xususiyatlari) A. R. Luriya tomonidan
ko‘p yillar davomida o‘rganilgan. Eydetik xotiraning individual-
tipologik xususiyatla-ri chuqur ta’riflab berilgan. Eydetik obrazlar
harakatchanlik xusu-siyatiga ega bo‘lib, subyektning oldiga qo‘yilgan
vazifa va uning tasavvurlari ta’siri ostida o‘zgarishi mumkin. Aka-uka
Yyenishlar tomonidan o‘tkazilgan oddiy tajribada eyde-tik xotiraga ega
bo‘lgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzokroqda joylashgan ilgak
tasvirlangan rasm ko‘rsatilgan. Rasm o‘rtadan bo‘lib qo‘yilgandan keyin
tekshiruvchidan olmani olish istagi kuchayib borayotganligi so‘ralgan.
Muayyan yo‘l-yo‘riq berilgandan keyin tekshi-riluvchi mana bunday
holatni tasvirlab beradi: ilgak olmaga yaqin-lashib, uni iladi va ixtiyorsiz
ravishda qatnashchi tomon tortadi. Xullas, eydetik obraz harakatchan
15

bo‘lib, subyektning ruhiy ko‘rsat-masi ta’siri ostida sifat va mikdor
o‘zgarishga yuz tutadi. Eydetik obrazlar, ilmiy tekshirishlarning
ko‘rsatishicha, bolalik va o‘spi- 14 rinlik davrlarida muayyan muddat
hukm suradi va vaqtning o‘tishi bilan uning izlari asta-sekin so‘na
boradi.
II. Bob. О br а zli x о tir а . Eydetik x о tir а . Em о tsi о n а l x о tir а . So’z-
m а ntiq x о tir а si.
K о gnitiv v а sh а xslilik x о tir а si. Psixofarmokologik tadqiqotlarning
ko‘rsatishicha, eydetik ob-razlarni kuchaytiruvchi kaliy ionlari va
shuningdek, uni kuchsiz-lantiruvchi kalsiy ionlari moddalari mavjuddir.
Ilmiy izlanishlarda olingan miqdoriy materiallar eydetik obrazlar paydo
bo‘lishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi.
Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murak-
kabroqturi bo‘lib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida tasavvurga
egamiz. Inson daraxt, meva, gul to‘g‘risida tasavvurga ega ekanligi shuni
ko‘rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari subyekt-ning ongida shu
obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushuncha-lar talqin qilinganida
tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin
eydetik obrazlar haqidagi psixologik tah-lil shuni ko‘rsatadiki, tasavvur
obrazlari unga qaraganda ancha boy bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari bilan
ajralib turadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi
farqtasavvur obrazlari-ning polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy
mohiyati tasavvur obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining
tarkibiy qismlarini birlashtiradi. Masalan, meva to‘g‘risidagi tasavvur
ob-razi uning tashqi ko‘rinishi (shakli, rangi), mazasi, og‘irligi, vaz-nini
o‘zaro birlashtirib aks ettiradi. Tasavvur obrazlarining eydetik
obrazlaridan asosiy farqi shun-dan iboratki, u o‘z tarkibiga narsa
haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta ishlashni kiritadi va
16

jismlarning asosiy xususiyatlarini ajratib, ma’lum bir kategoriyaga
birlashtiradi. Inson gul obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki uni
muayyan bir so‘z yoki tushuncha bilan ataydi, xususiyatlarini ajratib
ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi. Demak, tasavvur
obrazlarida odamning xotirasi idrok qilingan narsaning izini sust
ravishda saqlabgina qolmay, balki bir qator tasavvurlar bilan boyitadi,
narsa mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqidagi o‘z bilimlari,
tushunchalari kabilarni tajriba bilan 15 bog‘lovchi ijodiy sermahsul
faoliyatni amalga oshiradi. Bu-larning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy
zo‘riqish, asabiy taranglashuv natijasida ro‘yobga chiqadi. Xullas,
tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyat mahsu-li hisoblanib, ular
izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murak-kab psixologik hodisadir.
Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo‘lib, uning aqliy
jarayon bilan yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim tarkibiy
qismidan biri ekanligidan dalolat beradi.
II.1. X о tir а ning individu а l psix о l о gik xususiyatl а ri.
So‘z-mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasi mazmunini fikr va
mulohazalar, aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda
fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida ifodalangan-ligi tufayli,
ularni ifodalash faqat o‘zlashtirilayotgan materiallarning asosiy
ma’nosini izoxlash, talqin qilib berish yoki ular-ni so‘zma-so‘z
ifodalanilishini aynan aytib berishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar
ma’lumot, axborot, xabar, material ma’no ji-hatdan qayta ishlanmasa, u
holda materialni so‘zma-so‘z o‘zlashtirish mantiqiy o‘rganish
bo‘lmasdan, balki, aksincha, mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi.
So‘z-mantiq xotiraning vujudga kelishida birinchi signal bilan bir
qatorda ikkinchi signallar tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z mantiq
xotirasi faqat insonga xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi hisoblanib, bu
17

xotira turi o‘zining sodda shakllari bilan hayvonlarga ham taallukdi
bo‘lgan xarakter his-tuyg‘u va obrazli xotira-lardan ham sifat, ham
miqdor jihatidan keskin farq qiladi. Ana shu boisdan so‘z-mantiq xotirasi
bir tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga asoslanadi,
ikkinchidan, ularga nisbatan yetak-chilik qiladi. Shu bilan birga boshqa
barcha turlarning rivojlani-shi so‘z-mantiq xotiraning takkomillashuviga
uzviy bog‘liqdir. So‘z mantiq xotiraning o‘sishi qolgan xotira turlarining
barqarorla-shuvini belgilaydi. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira. Xotira
turlariga nisbatan boshqacha tarzda yondashish hollari uch-raydi, shu
boisdan xotira faoliyati amalga oshirayotgani yaqqol, fa-ollik
xususiyatlari bilan uzviy bog‘liq ravishda turlarga ajratila-di. Masalan,
faoliyat maqsadiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlar-ga bo‘linadi.
Ixtiyoriy xotira deganda ma’lum maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun,
muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda 16 amalga oshi-
rishdan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni, odatda, ong
bevosita boshqaradi. Ko‘pincha psixologiya fanida ixtiyoriy xo-tiraga
ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo‘yiladi. Bu jarayon ma’-lum, kerakli
topshiriq yoki vazifa qo‘ysa, esda olib qolishga yetak-lovchi faoliyat
biron-bir maqsadni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiril-gan taqdirda yuzaga
keladi. Biz matematika topishmokdari yechayotga-nimizda masaladagi
sonlarni esda olib qolishni o‘z oldimizga maq-sad qilib qo‘ymaymiz.
Mazkur so‘zmantiq holatda asosiy maqsad faqat masala yechishga
qaratiladi, buning natijasida sonlarni (ikkinchi darajali belgi sifatida)
esda sakdashga hech qanday o‘rin ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz
ularni qisqa muddatga bo‘lsada, esda saqlashga intilamiz, bu holat
faoliyat yakunlangunga qadar da-vom etadi. Esda olib qolishni maqsad
qilib qo‘yish, esda olib qolishning asosiy sharti hisoblanadi. Serb
psixologi Radoslavevich o‘z tadqi-qotida quyidagi hodisani bayon etadi.
Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovni qo‘llayotgan tilning
18

tushunmaganligi tufayli uning oldiga qo‘yilgan vazifalarni payqay
olmagan. Buningoqibatida uncha katta bo‘lmagan tadqiqot materiali 46
marta o‘qib berilganiga qara-may tekshiriluvchiga tushuntirilib
berilganidan so‘ng, u material bilan olti marta o‘qib tanishib, uni
takrorlab, qismga ajratib esga qayta tushirishga erishgan. Xotiraning
ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira taraqqiyotiga ikkita ketmaket
bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz xotira-ning turmushda va faoliyatda
katta o‘rin egallashini har kim o‘z shax-siy tajribasidan biladi. Ixtiyoriy
xotiraningturmushda va faoli-yatda katta o‘rin egallashini har kim
shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning muhim xususiyatlaridan
biri maxsus mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy, irodaviy zo‘r berishsiz
hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi ma’lumot, xabar,
axborot, taassurotlari-ning ko‘pchilik qismini aks ettirishidir. Shunga
qaramasdan, inson faoliyatiningturli jabhalarida o‘z xotirasini boshqarish
zaru-rati tug‘ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday sharoitda, holat-
larda, vaziyatlarda, favqulodda kerakli narsalar ixtiyoriy ravishda esda
sakdash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning
mazkur turi katta ahamiyatga egaligi shubhasiz. Qisqa muddatli uzoq
muddatli va operativ xotira. So‘nggi paytlarda sobiq sho‘ro va chet el
psixologiyasida xotira 17 tadqiqotchilarining e’tiborini esda olib
qolishning dastlabki, boshlang‘ich daqiqalarida vujudga keladigan
holatlar, jumladan, tashqi taassurot izlarining mustahkamlashigacha
bo‘lgan jarayonlar, holat-lar mexanizmlar, shuningdek, ularning
mustahkamlanish muddatlari o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Masalan, biror
material (shakli, mohi-yatidan qat’i nazar) xotirada mustahkam joy olish
uchun bu subyekti tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab chiqilishi,
zarur materi-allarini bunday ishlab chiqish uchun ma’lum darajada
muddat talab etilishi tabiiydir. Ana shu vaqt, muddat oralig‘ida xotirada
qayta tiklanayotgan izlarni konsolidatsiyalashmustahkamlash deb qabul
19

qilingan. Mazkur jarayon inson tomanidan yaqinginada bo‘lib o‘tgan
hodisalarni aks sadosidan kechinma sifatida kechiriladi va
takomillashadi.
II.2. X о tir а а ss о tsi а tsiyal а ri. Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda
dolzarb paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni go‘yo
ko‘rishda, eshitishda da-vom etayotgandek tuyuladi. Ushbu
jarayon kelib chiqishi jihatidan be-qaror, hatto o‘zgaruvchan, lekin
ular shu qadar maxsus tajriba ortti-rish mexanizmlarning
faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi, shu bo-isdan ularning roli
shu qadar ahamiyatliki, bu jarayonlarga esda olib qolish, esda
saqlash, axborotlar, ma’lumotlar, xabarlarni qayta esga
tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. Ushbu jarayon, odatda,
psixologik fanda qisqa muddatli xotira deb ataladi. Juda ko‘p
qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida material-ni uzoq
muddatli xotiradan farq qilgan holda qisqa muddatli xoti-ra bir
marta hamda juda qisqa vaqt oralig‘ida idrok qilish va shu
ongdayoq qayta tiklashdan so‘ng qisqa muddatli esda olib qolish
bilan xarakterlanadi. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida qisqa
muddatli xotiraning quyidagi atamalari mavjud: «bir lahzalik»,
«zudlik», dastlabki, qisqa muddatli va boshqalar. Operativ xotira.
Inson tomonidan bevosita amalga oshirilayot gan faol, tezkor
harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi
mnemik holat operativ xotira deb ataladi. Hozirgi za-mon
psixologiyasida ushbu holatni namoyish qilish uchun ushbu misol
keltiriladi: matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni
muayyan 18 bo‘laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib
qo‘yamiz. Shu boisdan, oraliq natijalarini yodda saqlashga
intilamiz, niho-yasiga (oxirga, yakunlanishga) yaqinlashgan sari
20

ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi. Mazkur holat
matnnitalaba yoki o‘quvchi tomonidan o‘qishda, uni ko‘chirib
yozishda, ijodiy fikr yuritishda, akdiy faoliyati amalga oshirishda
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mazkur faoliyatda xotiraning birliklari
deb nomlanadigan qism-lar (bo‘laklar, parchalar), hajmi va
ko‘lami u yoki bu faoliyatning muvaffaqiyatli yakunlanishiga
ta’sir ko‘rsatadi. Xotirada omilkor, tezkor birliklarni tarkib
topishida ana shu qismlarning aniqlov-chilik ahamiyati kattadir.
Qismning hajmi, ko‘lami, aniqligi, la-billigi, taktik va startegik
xususiyatga ega ekanligi muhim ahami-yatga ega (misol uchun:
pochta qutisi). Ramziy ma’noda yuqorida qisqa-cha mulohaza
yuritilgan xotira turlari quyidagicha uzviy bog‘liqlik-ka egadir:
operativ-qisqa muddatli va uzoq muddatli.
 - Xotiraning davomiyligiga qarab turlari
 - Sensorli xotira
 -Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira
 -Uzoq muddatli xotira
 Xotiraning ongli yoki ongsiz bo'lishiga qarab turlari
 -Aniq xotira
 -Ma'lum bo'lgan xotira
 Tarkibiga ko'ra xotira turlari
 -Avtobiyografik yoki epizodik xotira
 -Memantik xotira
 -Instrumental yoki protsessual xotira
 -Topografik xotira
 - Tasodifiy xotira yoki priming
 Xotira turlari vaqtinchalik manzilga muvofiq
 -Retrospektiv
 - istiqbolli
21

 Axborotning tan olinishi yoki olinishiga asoslangan xotira turlari
 - Tanishuv xotirasi
 - Qutqarish xotirasi
 Xotiraning noodatiy turlari
 -Eidetik xotira Xotira insonning hayoti va faoliyatining barcha
sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bo’lish shakllari, holatlari,
shart-sharoitlari, omillari ham xilmaxil ko’rinishga egadirlar. Odatda,
xotiraning turlariga va ularni muayyan turlarga ajratishda eng muhim
asos qilib, uning xarakteristikasini esda olib qolish, esda saqlash, qayta
esga tushirish, tanish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi
faoliyatningxususiyatlariga bog’liqligi olinadi. Umumiy psixologiyada
xotira 5 ta muhim mezonga (bizningcha) muvofiq ravishda turlarga,
ko’rinishlarga ajratiladi: I. Ruhiy faoliyatning faolligiga ko’ra xotira
quyidagi turlarga bo’linadi:
а ) harakat yoki motorharakat xotirasi;
b) obrazli xotira;
v) histuyru yoki hissiyot xotirasi;
g) so’zmantiq xotira.
II. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan;
a) ixtiyorsiz,
b) ixtiyoriy,
v) mexaniq.
III. Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko’ra:
а ) qisqa muddatli xotira;
b) uzoq muddatli;
v) operativ (tezkor) xotira.
IV. Ruhiy faoliyat qo’zg’atuvchisining sifatiga ko’ra:
a) musiqiy,
b) eshitish xotirasi.
22

V. Ruhiy faoliyatning inson yo’nalishiga qarab:
a) fenomenal,
b) kasbiy.
Esda qoldirish jarayonida odamning ongli ravishda irodaviy aktivlik
ko’rsatish darajasi turlicha bulishi mumkin. Shu jixatdan esda qoldirish
ixtiyorsiz va ixtiyoriy xillarga ajratiladi. Ixtiyorsiz esda qoldirishda odam
oldindan xech bir maqsadni kuzlamagan xolda va maxsus usullarni
kullamasdan esga olib koladi. Ixtiyoriy esda qoldirish maqsadga
qaratilgan bo’ladi va esga olishning maxsus usullaridan foydalanishini
nazarda tutadi. Esda qoldirish jarayonida o’quvchining irodaviy zur
berishi shuningdek fikriy aktivligi o’rganiladigan materiallarning
moxiyatini tushunishi katta rol’ uynaydi. Esda qoldirish fikriy aktivlik
darajasiga qarab mexaniq va ma’nosiga tushunib logik esda qoldirish
xillariga ajratilishi mumkin. Mexaniq esda qoldirish yondoshlik bo’yicha
yakka tartibdagi vaqtli bog’lanishlarga asoslangan bo’lib bunda esda
qoldirish kishidan kup vaqt sarflashni talab etadi va uncha mustaxkam
bo’lmaydi. Ta’lim jarayonida shubxasiz ma’nosiga tushunib esda
qoldirishiga suyanib ish ko’rish kerak. Bunda esda qoldirish
o’rganiladigan xodisalarning moxiyatini tushunishga va bu xodisalar
urtasidagi sabab natija bog’lanishlarini aniqlashga asoslangan bo’ladi.
Ma’nosiga tushunish va sabab natija bog’lanishlarini topishgina esda
qoldirishning yuksak darajada samarali va puxta bo’lishini ta’minlaydi.
Darsda esga olingan materialni xotirada mustaxkam saqlab kolishda
takrorlash muxim rol o’ynaydi. Takrorlash esda olib kolish lozim
bo’lgan materialni boyitish binobarin yuzaga keluvchi muvaqqat nerv
bog’lanishlarini mustaxkamlash demakdir. Materialning muvafokiyatli
esga tushushi avvalo uning puxta to’la aniq esga olingan bulishiga
bog’liqdir. Esga olish jarayonida yuzaga kelgan muvvaqqat nerv
bog’lanishlarining keyinchalik muayyyan qo’zg’atuvchilar ta’sirida
23

qayta jonlanishi esga tushurishning fiziologik asosi xisoblanadi. Esga
tushuirishning eng soda kurinishi tanishdir. Bunday xol ilgari idrok
etilgan ob’yektning yana yangidan idrok etishiga kelgan paytda ruy
beradi. Ilgari bir marta idrok etilgan odam joy vam usika kuyiga oradan
ma’lum vaqt utgandan keyin yana tuknash kelgan paytimizda biz ularni
taniymiz. Esga tushurish ikki xilga ixtiyorsiz va ixtiyoriy esga
tushurishga ajraladi. Ilgari idrok qilingan materialning odamda xech bir
maqsadsiz esiga tushub qolishi ixtiyorsiz esga tushirish bo’lib bunda
ilgari idrok qilingan narsa va xodisalarning obrazlari odamda uning
xoxishiga bog’liq bo’lmagan xolda ongida gavdalanadi. Ta’lim
jarayonida xam ko’pincha ixtiyoriy esga tushirishga tayanib ish
ko’rishga tugri keladi. Esga tushirishda kishidan irodaviy zur berishni
talab etuvchi aktiv fikrlash jarayoni eslash deb ataladi. Eslash ixtiyoriy
esga tushirish va tanishning eng murakkab kurinishidir. 21
Tormozlangan bog’lanishlar oradan bir necha vaqt utgandan keyingina
yana jonlana oladi. Bu kechikkan esga tushirish bo’lib reminissensiya
deb ataladi. Bunday xodisa ayniksa kichik yoshdagi maktab ukvchilarida
qiyin materialni kup marta takrorlashi natijasida yuz beradi.
Perseveratsiya xodisasi turli obrazlarning irodamizga bog’liq bo’lmagan
va xatto irodamizga buysunmagan xolda ongimizda uz-uzidan
gavdalanishidir. Esga olingan materialning esda saklanishi uni turli
shakllarda esga tushirishning zarur shartidir. Fiziologik nuktai nazardan
qaraganda, esda saklash nerv sistemasining aloxida xossasi uning
platikligi bilan bog’liqdir, bu xossa, jumladan, nerv sistemasining ilgari
xosil qilingan nerv bog’lanishlarini uzida saklab kolish kobiliyatida
namoyon bo’ladi. Unitish esda saklashning teskarisi bo’lgan jarayondir.
Unitish ilgari esda qoldirilgan materialni to’liq yoki qisman esga tushira
olmaslikdan, uni eslay yoki taniy olmaslikdan iboratdir. Xotira inson
hayot iva foliyatining barcha soxalarida katnashishi tufayli namoyon
24

bulish shakllari xam nixoyat darajada xar xildir. Xotiraning xar xil
turlarini ajratishda en umumiy asos qilib xotira xarakteristikasining esda
olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari amalga oshiriladigan
faoliyat xususiyatlariga bog’liqligi olinadi, bunda xotiraning ayrim
turlari uchta asosiy kriteriyaga muvofiq ravishda bo’linadi. 1.Ko’proq
faoliyatda ko’rinadigan psixik faollik xarakteriga qarab, xotirani harakat,
emotsional, obrazli va suz-mantikiy xotira turlariga bulinadi. 2.Faoliyat
maqsadi xarakteriga kura, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira turlariga bulinadi.
3.Materailani qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga
qarab (faoliyatda xotiraning roli va urni jixatidan) qisqa muddatli, uzoq
muddatli operativ xotira turlariga bo’linadi. A) Harakat xotirasi-turli xil
harakatlar va ularning sistemalarini esga olish, esda saklash va qayta
esga tushirishdan iboratdir B) Emotsional xotira odamning ilgari uz
boshidan kechirgan xistuyg’ularini, emotsional xolatlarini esda olib
qolishidir. Bu tuyga xissiyotga xos xotiradir. V) Obrazli xotira
tasavvurlar,tabiat va hayot manzaralari,shuning bilan birga tovushlar,
xidlar, tamlar, bilan bog’liq xotiradir. Obraz xotirasi orqali material
birinchi signallar tarzida, ko’rish, eshitish, harakat, tuyush va boshqa
sezgi tasavvurlari haqida esda olib kolingan. Ba’zan eydetik deb
atalgan(«eydos»- yunoncha suzdan olingan bo’lib, obraz degan ma’noni
anglatadi)xotira turlariga ega bo’lgan odamlar uchrab turadi. 22
Xotiraning eydetik obrazlari yoki konkret ko’rgazmali obrazlari tashqi
ta’surotlar tufayli sezgi a’zolarining qo’zg’alish natijasidir. G) Suz
mantikiy xotira mazmunini bizning fikrlarimiz tashkil qiladi.Suzlar
bo’lmasa,fikrlar xam bo’lmaydi. Shuning uchun xam fikrlarimizga xos
xotira shunchaki mantikiy xotira deb atalmay,balki suz-mantikiy xotira
deb ataladi. Suzlar orqali ifodalangan fikrlar suz mantik xotirasi
yordamida esda olib kolinadi. D) Fenomenal xotira–bir vaqtning uzida
juda katta xajmdagi ma’lumotlarni esda olib kolishdir. Masalan Yuliy
25

Sezar, Napoleon, Motsart Farobiy, Imom Al-Buxoriy. Yesda olib kolish
jarayonlarining faoliyati maqsadlariga muvofik ikki asosiy turi ixtiyriy
va ixtiyorsiz esda olib kolish farq qilinadi. A) Biror maqsad kuyish esda
olib qolish ixtiyoriy xotiradir. Bunda xotira jaryonlari uziga xos tarzdagi
mnemik harakatlar sifatida yuzaga chikadi B) Ixtiyorsiz esda olib
kolingan material uz-uzidan eslab kolganidek tuuladi. Ixtiyorsiz esda
olib kolishning unumli bulishi uchun muayyan faoliyatida tutgan urni
muximdir. Ixtiyoriy esda olib kolish maxsus mnemik harakatlar ya’ni
asosiy maqsadi eslab kolishdan iborat bo’lgan harakatlar maxsulidir.
Qisqa muddatli va uzoq mudatli operativ xotira Ma’lum qisqa dakika
mobaynida xozir bevosita idrok kilmayotgan narsalarni guyo ko’rishda,
eshitishda va xokozoda davom etamiz.Bu jarayonlar bekaror va
uzgaruvchandir, lekin bu protsesslar shu kadar maxsus va tajriba ortirish
mexanizmlarining ishlarida ularning ularning roli shu kadar
axamiyatliki, bu protsesslarga yesda olib kolish, esda saklash va
informatsiyalarni qayta esga tushirishning aloxida turi sifatida qaraladi,
bu jarayon qisqa muddatli xotira degan nom olgan. Juda kup qaytarishlar
va qayta tiklashlar natijasida materialni uzoq muddat davomida esda
saklab kolish xarakterli bo’lgan uzoq muddatli xotiradan fark qilgan
xolda, qisqa muddatli xotira bir marta xamda juda qisqa vaqt oralig’ida
idrok qilish va shu ondayok qayta tiklashdan sung juda qisqa muddatli
esda olib qolish bilan xarakterlanadi. Eydetik obrazlar. Umumiy
psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an’ana
tusiga kirgan («eydos» — yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi)
Eydetik obrazlar, ilmiy tekshirishlarning ko’rsatishicha, 23 bolalik va
o’spirinlik davrlarida muayyan muddat hukm suradi va vaqtning o’tishi
bilan uning izlari astasekin so’na boradi. Tasavvur obrazlari. Tasavvur
obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bo’lib hisoblanadi va
ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul
26

to’g’risida tasavvurga ega ekanligi shuni ko’rsatadiki, uning ilgarigi
tajribalari sub’yektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy
tushunchalar talqin qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga
juda yaqindek tuyuladi. Lekii eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil
shuni ko’rsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo’lib,
o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xullas, tasavvur obrazlari
xotiraning murakkab faoliyat mahsuli hisoblanib, ular izchil yoki eydetik
obrazlarga nisbatan murakkab psixologik hodisadir. Tasavvur obrazlari
xotira izlarining murakkab turi bo’lib, uning a ь ushy jarayon bilan
yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim tarkibiy qismidan biri
ekanligidan dalolat beradi. Operativ xotira. Inson tomonidan bevosita
amalga oshirilayotgan faol, tezkor harakatlar, usullar uchun xizmat
qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira deb ataladi.
Chunonchi, biz kandaydir murkkab arifmetik harakatni bajarar ekanmiz,
uni ayrim kismlarga bo’lib, uni oz-ozdan bajaramiz. Bunda ishni bajarish
davomida ayrim oraliq natijalarini «yodimizda» saklab turamiz,
bajarayotgan ishimizning oxirgi natijasiga yaqinlashganimiz sari,
konkret «ishlangan» materiallar esdan chikib qolishi mumkin. Operativ
xotira tushunchasi kim tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan
harakatlar faoliyat uchun xizmat qilayotgan mnemik jarayonlarni
anglatadi. Operativ xotiraning bu xususiyati uni uzoq va qisqa muddatda
xotiradan farkli turadi. Operativ xotirada u yoki bu turdagi xotiradan
kelib turadigan materiallar mavjud. Shaxsning uzi o’ylab topib, uzi
bevosita bajargan ishlari juda oson esga tushadi. Bu xodisa
psixologiyada generatsiya effekti deb ataladi.
Tajriba-sinov ishlari haqida umumiy ma’lumot.
27

Tajriba psixologiya va pedagogikadagi ilmiy-uslubiy muammolarni hal qilish
uchun tadqiqot usuli sifatida ishlatiladi. Pedagogikadagi jarayonning faolligi va
ko’p faktorligi o’qituvchining aniq tajribasidan foydalanishni belgilaydi. Bu
afzallik va kamchiliklarni topishga, qadriyatlarni tushuntirishga, pedagogika
hodisalari va jarayonlarida ichki munosabatlar va bog’liqliklarni ochishga
yordam beradi. Shuning uchun bu usul hodisalarni o’rganishda, pedagogikada
jarayon ishtirokchilarining o’zgarishi va rivojlanishini hisobga olishda eng
ishonchli hisoblanadi. Tajriba-sinov bu-biror bir sohaga (jumladan, ta’lim
sohasiga) olib kirilayotgan yangilikni (yondashuv, metodika, o’quv-metodik
majmualarni) sinovdan o’tkazish va dastlabki xulosalarga ega bo’lish jarayoni.
Tajriba-sinov ishlari odatda uzoq muddat davom etganligi tufayli u muayyan
bosqichlarga ajratilgan holda amalga oshiriladi. Tajriba-sinov ishlarini olib
borish jarayonida tarbiyaviy faoliyatni interfaol metodlar asosida tashkil etishga
yo’naltirilgan tadbirlarning quydagi shakl, metod va vositalar yordamida
uyishtirilishini kutgan natijani yo’lga kiritish uchun imkon yaratishi aniqlandi:
-tadbirlar shakllari-ma’ruza, davra suhbati , seminar, bahs-munozara, uchrashuv,
tanlov, musobaqa va boshqalar; -tadbirlar samarasini ta’minlovchi metodlar-
tushuntirish, hikoya qilish , ko’rsatmalilik, manbalar bilan ishlash,
mashqlantirish, rag’batlantirish, jazolash va hokazolar; -tadbirlar
samaradorligini oshirishda qo’llangan vositalar manbalar(o’quv dasturi,
qo’llanma va darsliklar), ko’rgazmali, texnik va axborot vositalari(radio,
televideniya, matbuot vositalari-gazeta va jurnallar), nutq, pedagogik tajriba ,
yosh o’qituvchilarning faoliyati va boshqalar. Tajriba-sinovning ajratiladigan
bosqichlarida (respublika, viloyat yoki shahar va tuman darajasida,
maktablararo, maktab darajasida, tajriba-sinov maydoni o’tkazilishi mumkin.
Dastlab, tajribasinov ishlarining dasturi ishlab chiqilishi, unda tajriba-
sinovga oid tadbirlar rejasi , kutilayotgan natijalar, unga erishilganlik darajasini
belgilash usullari aks ettirilishi lozim. Hududiy ishchi guruhlar chorak va o’quv
28

yili yakuni bo’yicha tajriba-sinov natijalari bo’yicha tahliliy xulosalarni
muhokama qiladi va tegishli takliflar, xulosalarni Respublika ta’lim markaziga
taqdim etadi. Tajriba-sinov natijalari milliy o’quv dastur loyihasi bo’yicha
xulosalar dastlab maktab metodbirlashmasida, so’ngra pedagogic kengashda
muhokama qilinib, har chorak yakuni bo’yicha tuman(shahar) metodik
kengashida muhokama qilinadi va kengash xulosasi viloyat muvofiqlashtiruvchi
guruhiga taqdim etiladi.`Tajriba-sinov ishlarini olib borishda tuman(shahar) fan
metodistlarining vazifalari quydagilardan iborat: 1.Tushuntirish-tajriba-
sinovning mazmun-mohiyatini ushbu jarayonga jalb etilgan barcha
mutaxassislar.
2.Kuzatish-tajriba-sinov va nazorat sinflaridagi darslarni kuzatib tahlil qiladi ,
xulosalarni kundalik kuzatuv daftariga qayd etadi.
3.Yordam-tajriba-sinov uchun metodik materiallarni tayyorlaydi va
amaliymetodik yordam ko’rsatadi. 4.Tahlil-tajriba-sinov va nazorat sinfidagi
o’quvchilarning bilim samaradorligini aniqlash va natijalarni tahlil qilishda
rahbarlik qiladi. 5.Amaliy yordam-tajriba-sinov natijalarini umumlashtirish,
tahlil ш y materiallar tayyorlash va muhokamaga qo’yishda maktab metod
birlashmasiga.
6.Umumlashtirish-tajriba-sinov maydonchasi etib belgilangan maktablar
tomonidan xulosa va tahliliy ma’lumotlar hududiy ishchi guruhga taqdim etadi.
Tajriba-sinov ishining muayyan davri yakunlariga ko’ra hisobotlar,
ma’lumotnomalar tahlillar o’tkazib borilishi lozim.Tajriba-sinov ishlarini
o’tkazish va uni tahlil qilish quydagi bosqichlarda amalga oshiriladi.
1.Aniqlash bosqichi. 2019-2020 yillar, Parkent tumani, Shampan qishlog’i, 53-
maktabda matematika fani holati, uni o’qitish jarayonida tutgan o’rnini aniqlash
maqsadida fanning mazmuni davlat ta’lim standartlariga talabalariga mos
ravishda dasturlar , qo’llanmalar va darsliklarning tahlili va ulardan
foydalanishdagi muammolarni aniqlashdan iborat. Ushbu maqsadni amalga
oshirish uchun yaratilgan dastur va darsliklar, ilmiy-nazariy, pedagogic,
29

metodik, psixologik adabiyotlar o’rganiladi. 53- maktabda “Matematika” fanini
o’qitishni ahvoli kuzatiladi, dars o’tish bo’yicha mavjud ilg’or tajribalar
o’rganiladi. Matematika fani o’qituvchilaridan so’rovnomalar o’tkazish asosida
maktabning o’qitish jarayoniga tatbiq qilish bo’yicha yangi avlod o’quv-uslubiy
materiallarini yaratish va ularni joriy qilish kerakligi aniqlanadi.
O’quvchilarning o’zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida 2 ta guruh olinadi.
Ularning matematika fani tushunchalarini qanchalik bilishi haqida test savollari
o’tkaziladi. Test savollarining natijalariga ko’ra har bir guruh matematika fani
bo’yicha boshlang’ich bilimlarini deyarli bir xil ekanligi aniqlanadi.
2. Izlanish va tajriba o’tkazish bosqichi. 2020-2021 yillar. Bu bosqichda
matematika fani o’quv mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazishda mavjud
darslik va o’quv darslik asosida yaratilgan metodik ishlanmalar orqali fan
mazmunini o’quvchilarga samarali yetkazib berish kerakligi maqsad qilib
qo’yiladi. Bu maqsadga erishish yo’lida o’qitishning zamonaviy pedagogik va
axborot texnologiyalarga aoslangan dars ishlanmalari ishlab chiqildi. Ushbu
dars ishlanmalari asosida va o’qituvchilarga metodik yordam berish maqsadida
o’quvchilar va o’qituvchilar uchun o’quv metodik-qo’llanma tayyorlanadi.
Tajribasinov ishlarini o’tkazish bosqichida maktabdan 2 ta 9-sinf tanlanib ,
ularning biri tajriba guruhi, ikkinchisi nazorat guruhiga ajratildi. Tanlab olingan
tajriba guruhida ilmiy asoslangan holda ishlab chiqilgan, pedagogic
texnologiyalarga asoslangan metodik ishlanmalardan foydalangan holda o’qitish
ishlari olib boriladi. Nazorat guruhida esa, darslik va qo’llanmalar asosida
an’anaviy holda o’qituvchilarning tajribasiga asoslanib mashg’ulotlar olib
boriladi. O’qitish tajribasidagi ko’zlangan maqsad- izlanish tajribasida
keltirilgan natijalar asosida o’qitishni tashkil etish va bilimlar berishdan iborat.
Yaratilgan mazmun o’quvchilarning metod vositalar yordamida ko’nikma, bilim
darajalarini oshirishga ta’sirini tajriba va nazorat guruhlarida o’tkazilgan
noan’anaviy darslar, reyting ballariga mos baholar nazorat
uchun o’tkazilgan mashg’ulotlar natijalariga ko’ra belgiladi. Guruhdagi
30

o’quvchilarning bilim darajasi bir xilligi hisobga olindi. Taklif etilayotgan
metodik tizimning samaradorligini aniqlash uchun o’quvchilardan olingan
nazorat mashg’ulotlari va umumlashtiruvchi mashg’uotlarning natijalarini sifat
va miqdor bo’yicha tahlil qilindi. Tajriba guruhida 1 ta guruh 20 nafar o’quvchi,
nazorat guruhida 20 nafar o’quvchi ishtirok etdi. Ushbu guruhlarda o’quv yarim
yilligida 4 ta nazorat ishlari nazorat sifatida baholash ishlari olib borildi.
Baholash besh ballik tizim asosida olib borildi. Tajribada o’qitish jarayonining
samaradorligini oshirishni baholashning bir qator usullari mavjud bo’lib, ularni
o’rganib chiqildi va tajribasinov natijalariga tatbiq qilindi.
Tajriba (eksperiment) metod. Bu metod turli Yoshdagi odamlar (chaqaloq, bola,
o‘spirin, balog‘atga etgan va qarilar)ning psixikasini chuqurroq , aniqroq tadqiq
qilish metodlari ichida eng muhimi hisoblanadi. Esperiment metod yordamida
sun’iy tushunchalarning shakllanishi, nutqning o‘sishi, favqulotda holatdan
chiqish, muammoli vaziyatni xal qilish, jarayonlari, shaxsning his-tuyg‘ulari,
xarakter iva tipologik xususiyatlari o‘rganiladi. Inson psixikasining nozik ichki
bog‘lanishlari, munosabatlari , qonuniyatlari , qonunlari, hossalari, murakkab
mexanzmlari tekshiriladi. Buning uchun eksperiment materialini tekshiruvchi
sinchkovlik bilan tanlashi, ob’ektiv tarzda xar xil xolat va vaziyatlarni yaratish,
bunda sinaluvchining Yoshi, aql-idroki , xarakter, xususiyati, his-tuyg‘usi,
qiziqish va saviyasiga, turmush tajribasiga, ko‘nikma va malakalariga e’tibor
berish lozim. Tajriba metodi. o‘z navbatida tabiy va laboratoriya metodlariga
ajratiladi. Tabiiy metod psixologik-pedagogik masalalarni xal qilishda
qo‘llanadi. Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda A.F. Lazurskiy ta’riflagan.
Tabiiy metoddan foydalanishda ishlab chiqarish jarayonlari a’zolarining, ilmiy
muassasalar xodimlarining, o‘qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik
o‘zgarishlari, o‘zaro munosabatlari, ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi
muammolarini hal qilish nazarda tutiladi. Tabiy sharoitdan inson psixikasini
o‘rganishda sinaluvchilar (bog‘cha bolalari, maktab o‘quvchilari, ishchilar,
dehqonlar, xodimlar va hakozolar)ning o‘zlari bexabar bo‘lishi, ta’lim
31

jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadiga muvofiqlashtirilishi, katta
Yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazin kundalik mehnat tarzi doirasida
amalga oshirilishi , zavob va fabrika esa moddiy mahsulot ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Laboratoriya (klinika)
metodi ko‘pincha individual (goho guruh va jamoa shaklida sinaluvchilardan
yashirmay, maxsus psixologik asboblar, yo‘l-yo‘riqlar, tavsiyalar, ko‘rsatma va
ilovalardan foydalanib olib boriladi. Hozir inson psixikasidagi o‘zgarishlarni
aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron hisoblash mashinalari (displeyrlar,
Kurilmalar, maslama va jixozlar , xolatlar, funksiyalar, vujuga kelayotgan yangi
sifatlarni qayd qilish va o‘lchashda qo‘llanadi. Ko‘pincha detektorlar, elektron
va radio o‘lchagichlar, sekundamer, refleksometr, xronorefleksometr,
lyuksmetr, anomaloskon, taxistakop, audnometr, esteziometr,
eletrominogramma elektroensifilogramma kabilardan foydalaniladi.
Laboratoriya metodi yordami bilan diqqatning sifatlari , sezgi, idrok, xotira va
tafakkurlarning xususiyatlari, emotsional hamda irodaviy va aqliy zo‘riqish
singari murakkab psixik holatlar tekshiriladi. kO’pincha laboratoriya sharoitida
kishilar (uchuvchi, shofyor, operator, elektronchilar) va kutilmagan tasodifiy
vaziyatlar (halokat, portlash, izdan chiqish, shovqin ko‘tarilishi)ning metodlari
yaratiladi. Asboblarning ko‘rsatishi bo‘yicha o‘zgarishlar, rivojlanish
dinamikasi, jismoniy va aqliy toliqish , emotsional-irodaviy, asabiy zo‘riqish,
jiddiylik, tanglik qanday sodir bo‘layotganini ifodalovchi ma’lumotlar olinadi.
Tajriba aniqlovchi, tarkib toptiruvchi (tarbiyalanovchi) va tekshirish qismlariga
bo‘linadi. Tajribaning aniqlovchi qismida psixik xususiyat, jarayon yoki xolat,
o‘yin, mehnat, o‘qish kabi faoliyatlarda tadqiq qilinadi. tadqiqot
ob’ektining aynan shu paytdagi holati , imkoniyati aniqlanadi, lekin tekshiruvchi
sinaluvchiga ta’sir o‘tkazmaydi. SHu Pallada sinaluvchiga hatto, yo‘lovchi
savollar bilan ham yordam bermaslik tajribaning prinsipi hisoblanadi.
32

Biografiya (tarjimai hol) metodi. Inson psixikasini tadqiq qilish uchun uning
hayoti , faoliyati, ijodiyoti to‘g‘risidagi og‘zaki va yozma ma’lumotlar muhim
ahamiyatga ega. Bu borada kishilarning tarjimai holi, kundaligi, xatlari,
esdaliklari, o‘zgalar ijodiga bergan baholar , tanbehlar, taqrizlar alohida o‘rin
egallaydi. SHu bilan birga o‘zgalar tomonidan to‘plangan tarjimai hol haqidagi
materiallar: esdaliklar, xatlar, rasmlar, tavsiflar, baholar, magnitofon ovozlari ,
fotolavhalar, xujjatli filmlar, taqrizlar o‘rganilayotgan shaxsni to‘laroq tasavvur
etishga xizmat qiladi. Tarjimai hol ma’lumotlari inson psixikasidagi
o‘zgarishlaroni ko’zatishda, uning suhbat va tajriba metodlari bilan o‘rganib
bo‘lmaydigan jixatlarini ochishda yordam beradi. Yosh davri psixologiyasida
bolalarning tarjimai xoli asosida ilmiy tadqiqotlar, masalan, N.A.Menchinskiy,
V.S. Muxnaning ko’zatishlari “Ona kundaligi” nomi bilan mashhurdir.
SHunday tadqiqotlar chet el psixologiyasida ham keng tarqalgan.
Badiiy adabiyotda yaratilgan talay asarlar , masalan, A.N.Tolstoy, A.M.Gorkiy,
S.Ayniy, Oybek, Abdulla Qaxxor va boshqalar qator adabiyotlarning estaliklari
tarjimai hol shaklida bo‘lib, ular bilan tanishish natijasida mualliflarning his-
tuyg‘usi, temperamenti, xarakteri, qobiliyati, is’tedodi, qiziqishi , intilishi, mayli,
layoqati, dunyoqarashi, e’tiqodi, nafosati, axloq va odobi to‘g‘risida
ma’lumotlar olish mumkin. Anketa metodi. Yosh davri psixologiyasida keng
qo‘llanadigan metodlardan biridir. Uning yordamida turli Yoshdagi olimlarning
psixologik xususiyatlari, narsa va xodisalarga munosabatlari o‘rganiladi.
Anketa odatda uchta xil tuziladi. Ularning birinchi xili anglashishlar
motivlarni anglash mo‘ljallangan savollardan tuziladi. Ikkinchi xilida har bir
savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchinchi xil anketada
sinaluvchiga yozilgan to‘g‘ri javoblarni ballar bilan baholash tavsiya etiladi.
Anketadan tarli Yoshdagi odamlarning layoqatlarini , muayyan sohaga
qiziqishlari va qobiliyatlarini, o‘ziga, tengdoshlariga, katta va kichiklarga
munosabatlarini aniqlash maqsadida foydalaniladi.
Tarqatilgan anketalar yig‘ishtiriladi va elektron hisoblash mashinalarida
33

hisoblanadi, atroflicha miqdoriy tahlil qilinadi , so‘ngra tadqiqotga yakun
yasalib, ilmiy va amaliy yo‘sinda xulosalar chiqariladi. Anketa metodi inson
psixikasini o‘rganish uchun boy material to‘plash imkonini beradi. Lekin unda
olinadigan ma’lumotlar doimo xolisona xususiyatga ega bo‘lavermaydi. Bu
kamchilikka yo‘l qo‘ymaslik uchun anketa ichidagi nazorat vazifasini
bajaruvchi savollarni puxta ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir
Sotsiometrik metod. Bu metod kichik guruh a’zoalri o‘rtasidagi bevosita
emotsional munosabatlarni o‘rganish va ularnnig darajasini o‘lchashda
qo‘llanadi. Unga amerikalik sotsiolog Djon Morenko asos solgan. Mazkur
metod yordamida muayyan guruhdagi har bir a’zoning o‘zaro munosabatini
aniqlash uchun uning qaysi faoliyatda kim bilan birga qatnashishi so‘raladi.
Olingan ma’lumolar matritsa , grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi.
Ulardagi miqdor ko‘rsatkichlari guruhdagi kishilarning shaxslararo
munosabatlar to‘g‘risida tasavvur hosil qiladi. Bu ma’lumolar guruhiy
munosabatlarning tashqi ko‘rinishini aks ettiradi xolos. shuning uchun hozir
YA.L.Qolominskiy va I.P.Volkov tomonidan sotsiometrining Yosh davri
psixologiyasiga moslab o‘zgartirilagan turlari ishlab chiqilgan. Bu shaxslarning
bir birini tanlashi motivlarini keng ifodalash imkonini beradi. Ayniqsa
sotsiometriyaning YA.L.Qolominskiy ishlab chiqqan o‘zgartirilgan turi bolalar
jamoasidagi shaxslararo munosabatlar haqida to‘laroq axborot beradi.
SHu bilan birga guruhlardagi shaxslarning yaqqol, aniq nuqtai nazar,
guruhbozlik, og‘machilik, qarama-qarshilik, his-tuyg‘uning zo‘riqishi, guruhiy
jipslik, moslik, munosabatning motivlari, qurilishi, jinslar o‘rdasidagi
muloqotlarning zamini hamda sehri manna shu kalit bilan ochiladi.
Umuman ayganda, sotsiometriya metodidan turli Yoshdagi, ikki xil jinsdagi,
saviyasi xar xil kishilar guruhlardagi psixologik qonunlarni tadqiq etishda
unumli foydalanish mumkin.
34

Xulosa
Xotira va tajriba insoniyatning asosiy amallaridan biridir va shaxsning
o'zini taraqqiyotga olib borishi, ma'lumotlarni o'rganish, fikrlash va qaror
qabul qilishni ta'minlayadi. Bu amallar bilan birga insonlar yangi
bilimlar o'rganish, o'rgangan bilimlarni saqlash, ulardan fikr yuritish va
qaror qabul qilishga erishadi. Kurs ishi davomida xotira va tajriba
mavzusini o'rganish va tahlil qilishga imkon beriladi. Bu
mavzu, shaxsning psixologik rivojiga , o'zini taraqqiyotga olib borishiga
va muvaffaqiyatli hayot sotib olishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Kurs ishi
davomida xotira va tajriba o'rganishning amaliyatlari va jarayonlari
ustida tafsilotlar va misollar ko'rsatilishi mumkin. Bu o'rganish
jarayonlari, ma'lumotlarni o'qish, tahlil qilish, yodga olish, ma'lumotlarni
saqlash, fikrlash va qaror qabul qilishning muhim qismlarini o'z ichiga
oladi.Kurs ishi davomida xotira va tajriba turlari va shakllari, ularning
o'rganish, fikrlash va qaror qabul qilishga ta'siri, ularning o'zgarishi va
rivojlanishi kabi mavzularni ham o'rganish imkoniyati beriladi.
Xotira va tajriba mavzusi kurs ishining asosiy muhimi bo'lib,
insonlarning shaxsiy rivojlanishi, o'z maqsadlarini aniqlash va
erishishlari, muhim ma'lumotlarni o'rganish va saqlash , tahlil qilish,
fikrlash, qaror qabul qilish va muvaffaqiyatli hayot o'rniga erishishlariga
ta'sir qiladi.Kurs ishi davomida xotira va tajriba mavzusiga oid
ma'lumotlar, konseptlar , teoriyalar va nazariyalar to'plami taqdim etilishi
mumkin. Bu kurs ishi uchun adabiyotlar, ilmiy maqolalar, tadqiqotlar va
texnikalar, tajribalar va qadriyatlar kabi manbalardan foydalanish
muhimdir.
Xotira va tajriba insoniyatning asosiy amallaridan biridir va shaxsning
o'zini taraqqiyotga olib borishi, ma'lumotlarni o'rganish, fikrlash va qaror
qabul qilishni ta'minlayadi. Bu amallar bilan birga insonlar yangi
bilimlar o'rganish, o'rgangan bilimlarni saqlash, ulardan fikr yuritish va
35

qaror qabul qilishga erishadi.Kurs ishi davomida xotira va tajriba
mavzusini o'rganish va tahlil qilishga imkon beriladi. Bu mavzu,
shaxsning psixologik rivojiga, o'zini taraqqiyotga olib borishiga va
muvaffaqiyatli hayot sotib olishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi.
Kurs ishi davomida xotira va tajriba o'rganishning amaliyatlari va
jarayonlari ustida tafsilotlar va misollar ko'rsatilishi mumkin. Bu
o'rganish jarayonlari, ma'lumotlarni o'qish, tahlil qilish, yodga olish,
ma'lumotlarni saqlash, fikrlash va qaror qabul qilishning muhim
qismlarini o'z ichiga oladi.Kurs ishi davomida xotira va tajriba turlari va
shakllari, ularning o'rganish, fikrlash va qaror qabul qilishga ta'siri,
ularning o'zgarishi va rivojlanishi kabi mavzularni ham o'rganish
imkoniyati beriladi. Xotira va tajriba mavzusi kurs ishining asosiy
muhimi bo'lib, insonlarning shaxsiy rivojlanishi, o'z maqsadlarini
aniqlash va erishishlari, muhim ma'lumotlarni o'rganish va saqlash, tahlil
qilish, fikrlash, qaror qabul qilish va muvaffaqiyatli hayot o'rniga
erishishlariga ta'sir qiladi.Kurs ishi davomida xotira va tajriba mavzusiga
oid ma'lumotlar, konseptlar, teoriyalar va nazariyalar to'plami taqdim
etilishi mumkin. Bu kurs ishi uchun adabiyotlar, ilmiy maqolalar,
tadqiqotlar va texnikalar, tajribalar va qadriyatlar kabi manbalardan
foydalanish muhimdir. Kurs ishining yakunida xotira va tajriba
mavzusidagi o'rganish, fikrlash va qaror qabul qilishning shaxsning
hayotida muhim ahamiyatga ega bo'lgan jarayonlar olduğini, ularning
o'zgarishi va rivojlanishiga aloqador bo'lgan sabablarni, tajribalar va ilm-
fan asoslaridan foydalanishni belgilaydi. Shuningdek, kurs ishi davomida
xotira va tajriba mavzusiga oid amaliy mashg'ulotlar, so'rovnomalar,
tahlil topshirishlar, maqolalar yoki ese yozish, ko'ngil ochish masalalari,
seminarlar va konferensiyalar kabi o'quv-uslubiy usullar ishlatilishi
tavsiya etiladi. Xotira va tajriba mavzusi kurs ishini davom ettirishda
shaxsning o'zini tahlil qilishi, o'z maqsadlari va istaklarini aniqlash, o'z
36

rivojlanishini baholash va o'zgarishlarni kiritishga qaratilgan qadam
bo'lib, shaxsning shaxsiy va kasbiy hayotida muvaffaqiyatli bo'lish
uchun katta ahamiyatga ega.

37

Foydanilgan adabiyotlar
1. P е trovskiy A.V. Psixologiya, Toshk е nt 1992 yl
2. Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari».-T., 1994 yil
3. Gozi е v E. Psixologiya. T., O`qituvchi, 1994 yil
4. Baratov Sh. O`quvchi shaxsini o`rganish usullari. T., 1995 yil
5. Gozi е v E. Int е ll е kt psixologiyasi. T., O`qituvchi, 1996 yil
6. Gozi е v E. va b. Psixologiya muammolari. T., O`qituvchi, 1996 yil
7. Gozi е v M. Oliy maktab psixologiyasi, T.: 1997 yil
38

Sifatni qadirlaganlar uchun

Sotib olish