Xotirani eksperimental o'rganish - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	56.1KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	09 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

104 Sotish

Xotirani eksperimental o'rganish

Sotib olish

Xotirani eksperimental urganish
1

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………… 3
Asosiy qism
I.Bob. Xotirani eksperimental o'rganish muammosini nazariy va
amaliy o’rganish.
I. 1. Xotiraning psixologik nazariyalari va xotira turlarini nazariy
asoslarini yoritish ………………………………………………….…4
I. 2. Ebbingauzning psixologik tadqiqotlarini psixologik
asoslash…………………………………………………………...…12
II.Bob. Xotirani eksperimental o'rganishning psixologik
asoslarini yoritish
II.1. Xotirani eksperimental o'rganish bo’yicha empirik ma’lumotlat
tahlil qilish…………………………………………………………..19
II . 2. Xоtirаning individuаl psixоlоgik
xususiyatlаri………………………………………………………...30
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kiris h
Har biri xotira turi Uning o'ziga xos faoliyati bor, garchi ularning barchasi to'liq
yodlash jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi. Bu murakkab va
kodlash, konsolidatsiya, saqlash va qidirishga bo'linadi. Xotiraning maqsadi
vaqt o'tishi bilan ma'lumotlarni saqlashdir. Xotira turlarini o'rgangan mualliflar
odatda ularni bir necha mezonlarga ko'ra ajratib turadilar. Masalan, ma'lumot
bizning yodimizda qancha vaqt saqlanadi. U erdan eng yaxshi ma'lum bo'lgan
ikkita katta xotira guruhlari paydo bo'ladi, ular qisqa muddatli va uzoq muddatli
xotiralardir. Ular, odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki
eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar
ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha turlicha fikr yuritadilar.
Biroq, eng keng tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni kiritishga harakat
qilinadi. Keyinchalik, qaysi jihatlarga ko'ra tasniflangan xotira turlarini aniqlay
olasiz. Shuni yodda tutingki, bir nechta toifaga kirishi mumkin bo'lgan xotiralar
mavjud. Masalan, o'tmishdagi voqealarni eslash, avvalgi tug'ilgan kuningiz
singari, uzoq muddatli xotiraning bir turi, shu bilan birga aniq va avtobiografik.
Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki
ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay
fursat yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u,
fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik
esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Kundalik
tajribamiz shuni ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalar har doim ham esimizga
tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid
hodisadir. 4 Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va
esga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi.
Kurs ishining metodologik asosi: Nemis psixologi Germann Ebbingaus,
A.A.Smirnov, P.I.Zinchenkoning xotira haqidagi g’oyalari.
3

Kurs ishining obyekti: Farg'ona tumani 10-sonli umumiy o’rta ta'lim maktabi
11- sinf o’quvchilarining jami 20 nafari.
Kurs ishining predmeti: : Farg'ona tumani 10-sonli umumiy o’rta ta'lim
maktabida ta'lim olayotgan o'quvchilarining mantiqiy va mexanik xotirasinini
rivojlanganlik darajasi
Kurs ishining metodi: O'quvchilar o'rtasida mantiqiy va mexanik xotiranining
farqinj o’rganish uchun so’zlardan tashkil topgan jadval.
Kurs ishning ilmiy va amaliy ahamiyati : ilmiy adabiyotlar bilan ishlashning
kasbiy ko'nikmalarini shakllantirish, umumlashtirish va tahlil qilish, ishda
olingan natijalardan foydalanish ko'nikmalarini rivojlantirishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi : kurs ishi kirish , ikkita bob va beshta paragraf, birinchi
va ikkinchi boblar bo'yicha xulosalar, xulosa, adabiyotlar ro'yxati va ilovalardan
iborat. Ishning umumiy hajmi 35 sahifadan iborat.
I.Bob. Xotirani eksperimental o'rganish muammosini nazariy va
amaliy o’rganish.
I. 1. Xotiraning psixologik nazariyalari va xotira turlarini nazariy
asoslarini yoritish
Xotira aqliy faoliyatning asosi. Xotirasiz fikrlash, ong shakllanishining
asoslarini tushunish mumkin emas . Xotira psixologiyaning eng rivojlangan
sohalaridan biri hisoblangan. Ammo bugungi kunda xotirani yanada o'rganish
fanning asosiy muammolaridan biriga aylantirdi. Hozirgi vaqtda xotiraning
yagona va to'liq nazariyasi mavjud emas..Olimlar xotirani aniqlashda aniq
birlikka ega emaslar. Keng ma'noda, xotira stimul haqida ma'lumotni saqlash
deb atash mumkin, uning ta'siri allaqachon to'xtaganidan keyin. Mavjud xotira
ta'riflarining hech birini etarli deb hisoblash mumkin emasligi sababli, tahlil
qilish va bir-birini to'ldiruvchi bir nechta formulalarni birlashtirish kerak.
4

"Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va
ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda , reproduktiv va produktiv tarzda, verbal
va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik yo’l bilan aks ettiruvchi esda olib
qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda tanish hissidan iborat
psixik jarayon". A. V. Petrovskiy ta'rifiga ko'ra, "xotira - shaxsning o'z
tajribasini yodlash, saqlash va keyinchalik takrorlash qobiliyatidir".
J. Piage "xotira-miya tomonidan olingan va insonning xulq-atvorini
boshqaradigan ma'lumotlar to'plami". Xotiraning ta'rifi, mohiyati haqidagi
qarashlar ko'p asrlar davomida o'zgargan va rivojlangan. G. Ebbinggaus, G.
Myuller, A. Piltsekker xotirani obyektlar yoki ularning tasvirlari bo'lgan
odamning faol jarayoni (faoliyati) sifatida emas , balki uyushmalarning mexanik
ravishda shakllanadigan mahsuloti sifatida ko'rib chiqdilar. Uning Markaziy
tushunchasi "assotsiatsiya" dir - bu aloqani, anglatadi va barcha aqliy
shakllanishlarning tushuntirish printsipi vazifasini bajaradi. Natijada xotiraning
assotsiativ nazariyasi rivojlandi. Bixevioristlar psixologiyaning yagona vazifasi
sifatida stimullar va reaktsiyalar o'rtasida, ya'ni tashqi stimullar va tananing
javob harakatlari o'rtasida aniq aloqalarni o'rnatishni e'lon qilishdi. Mahorat
muammosi Markaziy o'rinni egalladi (E. Torndike, E. tolman). Xotira asosan
beixtiyor shaklda o'rganilgan. Geshtalt nazariyasi vakillari (V. Kohler, K.
Koffka, M. Vertgeymer, K. Levin) materialning tuzilishini yodlashning yetakchi
sharti sifatida ko'rib chiqdilar, ammo ular o'zlarining inson faoliyatini e'tiborsiz
qoldirdilar. Ko'p sonli eksperimental-psixologik tadqiqotlar natijasida
xotiraning shaxsiy nazariyalari shakllandi, bu xotira jarayonlariga, ayniqsa
tabiatni muhofaza qilishga (faollik, qiziqish, e'tibor) ta'sir qiluvchi bir qator
omillarni aniqladi. Faoliyat nazariyasi (A. N. Leontev, P. I. Zinchenko , A. A.
Smirnov) mnemonik muammoni hal qilishga bo'ysunadigan nazariy va amaliy
harakatlar tizimini o'z ichiga oladi. Xotirani faoliyat sifatida o'rganishning
boshlanishi frantsuz olimlari, xususan P. Janet asarlari bilan boshlandi. U
birinchilardan bo'lib xotirani materialni yodlash, qayta ishlash va saqlashga
5

qaratilgan harakatlar tizimi sifatida talqin qildi. Yuqori aqliy funktsiyalarning
kelib chiqishi nazariyasida (A. N. Leontiev, P. I. Zinchenko, A. A. Smirnov)
xotiraning Filo - va ontogenetik rivojlanish bosqichlari, ayniqsa ixtiyoriy va
beixtiyor, bevosita va bilvosita ajratilgan. Xotira faoliyati nazariyasiga ko'ra,
turli xil tasavvurlar o'rtasidagi bog'liqlik-assotsiatsiyalarning
shakllanishi, shuningdek , materialni yodlash, saqlash va ko'paytirish odamning
mnemonik ishlov berish jarayonida ushbu material bilan nima qilishi bilan
izohlanadi. Xotira aqliy faoliyatning asosi ekanligini aniqladik. Busiz fikrlash,
ong, ong osti xatti-harakatlarini shakllantirish mumkin emas. Xotira insonning
qobiliyatlari asosida yotadi, o'rganish, bilim olish, ko'nikma va malakalarni
shakllantirish shartidir. Biz xotiraning asosiy nazariyalarini tahlil qildik va
xotiraning yagona va to'liq nazariyasi yo'qligini aniqladik. A.A.Smirnov,
P.I.Zinchenko tajribalari shuni ko’rsatadiki, esda olib qolish u yoki bu
faoliyatdagina samarali bo’lishi mumkin. A.A.Smirnovning tajribalarida
tekshirishlarga qaraganda ikki xil faoliyat taklif qilinsa, birinchi holda ular
ma'noli matnni esda olib qolish nazarda tutiladi. Sinaluvchilar matnni yodlar
ekanlar, materiallar ustida hech qanday faol ish olib bormaganlar. Ikkinchi
holda esa esda olib qolish vazifasi qo’yilmaydi-yu, lekin matn ustida muayyan
ish olib borish unda uchraydigan ma'noviy xatolarni aniqlash taklif etiladi.
Ikkinchi holda esda olib qolish ancha samarali bo’lganligi aniqlangan. Maxsus
vositalar va oqilona usullarni qo’llash orqali esda olib qolish sohasidagi
yondashishdan iborat tashkiliy faoliyat alohida ahamiyatga ega. A.A.Smirnov
o’tkazgan tajribasida shuni ko’rsatadiki, matnni maxsus tuzib chiqilgan rejaga
asoslangan holda yodlash rejasi, pala-partish esda olib qolishdan ikki barobar
samaraliroq ekan , psixolog olimlarning tavsiyasiga binoan yodlash jarayonida
materialni takrorlash bilan uni faol esga tushirishni o’zaro almashtirib turish
yuqori natijalar beradi. Kuzatishlar va tajribalar shuni ko’rsatadiki, o’quvchilar
va talabalar bu usullarni mustaqil ravishda egallay olmaydilar, odatda ularni
muallimning rahbarligida egallashadi. Aks holda o’quv faoliyati ishtirokchilari
6

materialni bevosita ixtiyorsiz esda olib qolish bos?ichida qotib qolishi mumkin,
bu hol aqliy o’sishga qarama-qarshidir. Shu narsani alohida ta'kidlab o’tish
kerakki, o’quv materiallarining ma'nosiga tushunib esda olib qolish yo’li
oqilona yo’l bo’lib qolmasdan, balki u mexanik esda olib qolish jarayonidan
o’zining samaradorligi bilan keskin darajada ajralib turadi. Esda olib qolish
jarayoni deganda sezgi, idrok, tafakkur, ichki kechinmalarni xotirada saqlanish
xususiyati tushuniladi. Kundalik hayotimizda kitob, jurnal gazeta
o’qiyotganimizda materialni esda olib qolish uchun shu materialning ma'nosiga
tushunib olishga harakat qilamiz. Jamiki narsa insonga yetarli darajada
tushunarli bo’lmasa, u taqdirda ularni esda olib qolish jarayoni juda qiyin
kechadi. O’rganilayotgan materialning mazmuni va ma'nosiga tushunib olish
uchun odam uni tahlil qilishga, umumlashtirishga harakat qiladi. A.A.Smirnov
ta'kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol
misoldir. Mualliflarning shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallarni
esda olib qolish qiyinligi sababli ularni tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning
esda olib holishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.
Jahon psixologiya fani to’plagan ma'lumotlarga qaraganda o’zlashtirilayotgan
materialni mexanik tarzda egallashga nisbatan uning ma'nosini tushunib
o’zlashtirish bir necha marta mahsuldordir. Rus psixologlari tadqiqotlarining
natijalari ma'noga ega bo’lgan materialni o’zlashtirishda esda olib qolish uchun
turli xil yo’nalish, ko’rsatma berish muhim ahamiyat kasb etadi , degan fikrni
tasdiqlaydi. A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn, P.A.Ribnikov va boshqalar
bolalarning xotira faoliyatini o’rganganlar. Shuningdek, ular o’qish faoliyatiga
asoslangan holda maktab o’quvchilarida tekshirish ishlarini olib borganlar.
I.P.Zinchenko, M.N.Shardakov, A.I.Lipkinalar tadqiqot ishlarining aksariyati
shunga bag’ishlangan bo’lib, turli materialni esda olib qolishda tushinishning
ahamiyati muhimligini tasdiqlashga intilgan. Bu materialni esda olib qolishga
to’g’ri yo’nalish berilishining natijasida material mazmunini tushunib olgan
hamda esda olib qolish tezligi, aniqligi, mustahkamligi va to’liqligi
7

ta'minlanadi. A.A.Smirnovning ta'kidlashicha, shu davrgacha hech kim hech bir
ilmiy adabiyotlarda bolalarga va quyi sinf o’quvchilariga ahamiyatli bo’lgan
materialni mexanik tarzda esda olib qolishlari ko’rsatilmagan.
Nemis psixologi Vilyam Shtern (1871-1938) fikricha, bolalarda ham katta
yoshdagi odamlarda ham ma'nosiga tushunib o’zlashtirishga nisbatan mexanik
egallash kam miqdordir. Bu mulohaza haqiqatdan ham to’g’ri, Meymon fikriga
ko’ra, inson ulg’ayishi bilan ma'nosiz materialni esda olib qolish kamayib
boradi va kam samara beradi, lekin ma'noga ega bo’lgan bilimlarni esda olib
qolishi esa sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o’xshash omillar boshqa
psixologlar tomonidan ham to’plangan bo’lib, bu haqda boy materiallar umumiy
psixologiya xrestomatiyalarida o’z aksini topgan. A.A.Smirnov ma'no
anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma'no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material
asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz
esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkala yosh davrida mazmunli va
mazmunsiz materiallarni esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad
qilib qo’yilgan. Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga
nisbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik
yoshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz
bo’g’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham
yaxshi o’zlashtiriladi.A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilarning
ma'nosiz bo’g’inlardan tuzilgan materialni yaxshi , puxta esda saqlab qolishi
ta'kidlangan. Katta yoshdagilar ma'nosiz bo’g’inlarni qandaydir mazmun bilan
tez va oson bog’lay oladilar. Shuning uchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq
ma'no kasb etadi. Shuningdek, ma'no anglatmaydigan materialni o’zlashtirish
jarayoni tez ko’chadi, mahsuldorroq bo’ladi. Ma'nosiz materiallarni egallash
uchun iroda kuchi, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir.
Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilmay, materialni yaxshi olib
qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol
irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni
8

esda olib qolishning bolalar uchun yengil ko’chishi ularning yosh
xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta'kidlab o’tadi. Chunki bolalar hali
tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi yashirinib yotgandek qabul
qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilishga
intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma'nosiz so’zlarni
laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab
qolinadi.Qator psixolog olimlarning mulohazalariga binoan: 1) materialni esda
olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol
shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga
kirib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlarni esda olib
qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir.
Har biri xotira turi Uning o'ziga xos faoliyati bor, garchi ularning barchasi to'liq
yodlash jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi. Bu murakkab va
kodlash, konsolidatsiya, saqlash va qidirishga bo'linadi. Xotiraning maqsadi
vaqt o'tishi bilan ma'lumotlarni saqlashdir. Xotira turlarini o'rgangan mualliflar
odatda ularni bir necha mezonlarga ko'ra ajratib turadilar. Masalan, ma'lumot
bizning yodimizda qancha vaqt saqlanadi. U erdan eng yaxshi ma'lum bo'lgan
ikkita katta xotira guruhlari paydo bo'ladi, ular qisqa muddatli va uzoq muddatli
xotiralardir. Ular, odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki
eslab qolingan ma'lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar
ba'zan har bir xotira turining aniq ma'nosi bo'yicha turlicha fikr yuritadilar.
Biroq, eng keng tarqalgan va qabul qilingan ta'riflarni kiritishga harakat
qilinadi. Keyinchalik, qaysi jihatlarga ko'ra tasniflangan xotira turlarini aniqlay
olasiz. Shuni yodda tutingki, bir nechta toifaga kirishi mumkin bo'lgan xotiralar
mavjud. Masalan, o'tmishdagi voqealarni eslash, avvalgi tug'ilgan kuningiz
singari, uzoq muddatli xotiraning bir turi, shu bilan birga aniq va avtobiografik.
Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki
ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay
9

fursat yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u,
fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik
esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Kundalik
tajribamiz shuni ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalar har doim ham esimizga
tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid
hodisadir. 4 Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va
esga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi. I. Bob. Xotira
haqida tushuncha. Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o tmishʻ
tajribalarni esda qoldirish va zarur bo lganda tiklashdan iborat psixik
ʻ
jarayon.Xotira eng yaxshi damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi
xususiyatlaridan biri bo lib, tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari
ʻ
haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti
harakat doirasida takror jinnini qobiliyatida namoyon bo ladi. Xotira
ʻ
individning o z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni
ʻ
yana esga tushirishi xotira deb ataladi. Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar
Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari (Aristotel va boshqalar) da uchraydi.
Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida
qarab, Xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini
alohida ta kidlagan. Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari
ʼ
po stlog ining muvaqqat bog lanishi (qarang Assotsiatsiya) va ularning keyingi
ʻ ʻ ʻ
faoliyatidan iborat. Xotira kulami, axborotlarning uzoq vaqt va mustaxkam
saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat
reaksiyalarda ishlab chikish bosh miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining
ko payib borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi jarayonida o sib
ʻ ʻ
boradi. Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va uzoq muddatli Xotiralar qayd etilgan.
Qisqa muddatli Xotirada axborotlar bir necha dakiqadan bir necha o n
ʻ
minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalal berilganda (mas, elektr shok,
narkoz ta sirida) u buziladi. Uzoq muddatli Xotirada axborotlar odam umri
ʼ
bo yi saqlanib turli ta sirlarga chidamli bo ladi. Kisqa muddatli Xotira astasekin
ʻ ʼ ʻ
10

uzoq muddatli Xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning o tmish holati bilan hozirgiʻ
holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash jarayonlari o rtasidagi o zaro
ʻ ʻ
aloqadorlikni ko rsatadi. Boshqa psixik hodisalar kabi Xotira ham shaxsning 5
ʻ
xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, fe l-atvori va sh.k. bilan uzviy
ʼ
bog liq. Xotira namoyon bo lishdagi shakliga ko ra, shartli ravishda emotsional
ʻ ʻ ʻ
Xotira (histuyg uni esda tutish), obraz Xotirasi (narsalarning tasviri va
ʻ
xususiyatlarini esda tutish), so z*mantiq Xotirasi (narsalarning mohiyati,
ʻ
mazmunini so z bilan ifodalangan hodda esda tutish) kabi turlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Bulardan insonda so z*mantiq Xotirasi yetakchi o rin tutadi. Xotiraning barcha
ʻ ʻ
turi bir-birlari bilan chambarchas bog liq holda kechadi. Psixologiyada,
ʻ
shuningdek, ixtiyoriy va ixtiyorsiz Xotiralar farq qilinadi. Ixtiyoriy Xotirada
muayyan materialni esda olib qolish oldindan maqsad qilib qo yiladi; ixtiyorsiz
ʻ
Xotirada bunday maksad bo lmaydi — biror faoliyatda (mas, mehnat jarayonida
ʻ
yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda) o z-o zidan esda saqlab qolinadi.
ʻ ʻ
Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy Xotira ixtiyorsiz Xotiradan samaraliroq. Fanda
Xotira bilan bog liq ravishda unutish masalasini o rganishga ahamiyat
ʻ ʻ
berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik kasalliklardagi Xotira buzilishidan farq
qilmoq kerak. Bu kasalliklarda Xotira susayishi (gipomneziya), yo qolishi
ʻ
(amneziya) yoki bir tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Ba zi
ʼ
kasalliklarda u sifat jihatdan buziladi: bemorga bo lmagan voqealarni go yoki
ʻ ʻ
o z boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir bo lib o tgan voqealarni
ʻ ʻ ʻ
kecha yoki bugun ro y bergan deb o ylaydi (konfabulyatsiya,
ʻ ʻ
psevdoreminssensiya), Bunday soxta Xotiralar kishida jiddiy ruhiy xastaliklar
oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon tomirlari
aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari, og ir zaharlanishlar
ʻ
oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va sh.k. kiradi. Xotira
buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni davolashga e tiborni
ʼ
qaratish kerak.
11

I. 2. Ebbingauzning psixologik tadqiqotlarini psixologik
asoslash.
Hermann Ebbinghaus(Ebbingauz) (1850-yil 24 yanvar - 1909 -yil 26 -fevral)
nemis psixologi bo'lib, xotirani eksperimental o'rganishga kashshof bo'lgan
va unutish egri chizig'i va oraliq effektini kashf etgani bilan mashhur .
U, shuningdek , o'rganish egrisini tasvirlab bergan birinchi odam edi . U
neokantchi faylasuf Yuliy Ebbingausning otasi edi . 1894 yilda u Berlindagi
falsafa bo'limi boshlig'i lavozimiga ko'tarilish uchun topshirildi , ehtimol
uning nashrlari yo'qligi sababli. Buning o'rniga Karl Stumpf ko'tarilish oldi.
Natijada, Ebbingaus Breslau universitetiga (hozirgi Vrotslav , Polsha)
qo'shilish uchun Teodor Lipps (Berlinga ko'chib o'tganda Stumpfning o'rnini
egallagan) tomonidan ochiq qoldirilgan stulda o'tirdi. reslauda bo lganida uʻ
maktab kunida bolalarning aqliy qobiliyati qanday pasayganini o rganuvchi
ʻ
komissiyada ishlagan. Ushbu aqliy qobiliyatlar qanday o'lchanganligi haqida
aniq ma'lumotlar yo'qolgan bo'lsa-da, komissiya erishgan muvaffaqiyatlar
kelajak uchun asos yaratdi.razvedka testi . Breslauda u yana psixologik test
laboratoriyasini tashkil qildi.1902-yilda Ebbingaus o'zining "Die Grundzüge
der Psychologie" ( Psixologiya asoslari ) nomli navbatdagi asarini nashr
etdi . Bu bir zumda muvaffaqiyatga erishdi va uning o'limidan keyin ham
davom etdi. 1904 yilda u Hallega ko'chib o'tdi va u erda hayotining so'nggi
yillarini o'tkazdi. Uning so'nggi nashr etilgan asari " Abriss der Psychologie
" ( Psixologiyaning konspekti ) olti yil o'tib, 1908 yilda nashr etilgan. Bu
ham muvaffaqiyatli bo'lib, sakkiz xil nashrda qayta nashr etilgan. Ushbu
nashrdan ko'p o'tmay, 1909 yil 26 fevralda Ebbingaus 59 yoshida
pnevmoniyadan vafot etdi. Ebbingaus yuqori aqliy jarayonlarni o'sha
davrdagi mashhur fikrga zid bo'lgan eksperiment yordamida o'rganish
mumkinligini ko'rsatishga qaror qildi . Ko'p potentsial chalkash
o'zgaruvchilarni nazorat qilish uchun Ebbingaus so'zlar ro'yxati ishlatilishi
12

mumkin bo'lgan oddiy akustik kodlash va parvarishlash mashqlaridan
foydalanmoqchi edi . O'rganish oldingi bilim va tushunishga ta'sir qilishi
sababli , unga osonlikcha eslab qolish mumkin bo'lgan, ammo oldingi
kognitiv aloqalari bo'lmagan narsa kerak edi. Oddiy so'zlar bilan osongina
shakllantiriladigan assotsiatsiyalar uning natijalariga xalaqit beradi , shuning
uchun u keyinchalik " bema'ni bo'g'inlar " deb ataladigan elementlardan
foydalangan ( shuningdek , CVC trigrammasi deb ham ataladi).). Bema'ni
bo'g'in - undosh - unli - undosh birikmasi bo'lib, undosh takrorlanmaydi va
bo'g'in oldingi ma'noga ega emas. BOL ("Ball" kabi tovushlar) va DOT
(allaqachon so'z) ga ruxsat berilmaydi. Biroq, DAX, BOK va YAT kabi
bo'g'inlar qabul qilinadi (garchi Ebbingaus hech qanday misol qoldirmagan).
Ebbingaus ma'noli bo'g'inlarni olib tashlagach, 2300 ta bo'g'in hosil qildi. U
o zining bo g inlar to plamini yaratib bo lgach, qutichadan tasodifiyʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo g inlarni chiqarib, ularni daftarga yozib qo yardi. Keyin metronomning
ʻ ʻ ʻ
oddiy tovushi ostida va xuddi shu ovozning o'zgarishi bilan u bo'g'inlarni
o'qiydi vaJarayon oxirida ularni eslang . Birgina tergov 15 000 ta qiroatni
talab qildi.Keyinchalik ma'lum bo'ldiki, odamlar hatto ma'nosiz bo'g'inlarga
ham ularni yanada mazmunli qilish uchun ma'no yuklaydilar. Bema'ni
bo'g'inli PED (bu "pedal" so'zining birinchi uchta harfi) KOJ kabi bo'g'inga
qaraganda kamroq ma'nosiz bo'lib chiqadi; bo'g'inlar assotsiatsiya qiymatiga
ko'ra farqlanadi, deyiladi . Aftidan, Ebbingaus buni tan oldi va bo’g’inlar
o’ziga xos ma’noga ega bo’lish ehtimoli kamroq bo’lishi mumkinligi sababli
bo’g’inlar qatorlarini faqat “bema’nilik” deb atagan va u osonroq qidirish
uchun ular bilan bog’lanishga urinmasligi kerak. Uning xotira ustida
ishlashda bir qancha cheklovlar mavjud. Eng muhimi shundaki, Ebbingaus
uning tadqiqotidagi yagona mavzu edi. Bu tadqiqotning aholi uchun
umumlashtirilishini cheklab qo'ydi. Garchi u o'z natijalarini ko'proq nazorat
qilish uchun o'zining kundalik tartibini tartibga solishga harakat qilgan
bo'lsa-da, uning ishtirokchilardan foydalanishdan qochish qarori ichki
13

ishonchliligiga qaramay tadqiqotning tashqi haqiqiyligini qurbon
qildi . Bundan tashqari , u o'zining shaxsiy ta'sirini hisobga olishga harakat
qilgan bo'lsa-da, kimdir tadqiqotchi va ishtirokchi sifatida xizmat qilganda
o'ziga xos tarafkashlik mavjud. Bundan tashqari, Ebbingausning xotira
tadqiqoti semantik va protsessual xotira kabi boshqa murakkabroq xotira
masalalari bo'yicha tadqiqotlarni to'xtatdi .mnemonika .1885 yilda u o'zining
yangi " Über das Gedächtnis " ("Xotira haqida", keyinchalik ingliz tiliga
Xotira deb tarjima qilingan . Eksperimental psixologiyaga qo'shgan hissasi )
asarini nashr etdi, unda u o'rganish va unutish jarayonlarini tasvirlash uchun
o'zi ustida olib borgan tajribalarini tasvirlab berdi .Ebbingaus hali ham
dolzarb bo'lgan va bugungi kungacha qo'llab-quvvatlanadigan bir nechta
topilmalarni amalga oshirdi. Birinchidan, Ebbinghaus aqliy birlashmalarni
o'lchash uchun 2300 ta uchta harfli bo'g'inlar to'plamini yaratdi, bu unga
xotiraning tartibli ekanligini aniqlashga yordam berdi. Ikkinchidan, va,
ehtimol, uning eng mashhur topilmasi , unutish egri chizig'i edi . Unutish egri
chizig'i o'rgangan ma'lumotlarning eksponensial yo'qolishini tasvirlaydi. Eng
keskin pasayish dastlabki yigirma daqiqada sodir bo'ladi va parchalanish
birinchi soat davomida sezilarli bo'ladi. Taxminan bir kundan keyin egri
chiziq tekislanadi. Unutish egri chizig'ining odatiy ko'rinishi
Ebbingaaus tomonidan tavsiflangan o'rganish egri chizig'i ma'lumotni
qanchalik tez o'rganishini anglatadi. Eng keskin o'sish birinchi urinishdan
keyin sodir bo'ladi va keyin asta-sekin tenglashadi, ya'ni har bir
takrorlashdan keyin kamroq va kamroq yangi ma'lumotlar saqlanib qoladi.
Unutish egri chizig'i kabi, o'rganish egri chizig'i eksponentdir. Ebbingaus,
shuningdek , elementning joylashuvi eslab qolishga qanday ta'sir qilishini
tavsiflovchi ketma-ket pozitsiya effektini hujjatlashtirgan . Seriya pozitsiyasi
effektidagi ikkita asosiy tushuncha - yangilik va ustuvorlik. Yangilik effekti
eng so'nggi ma'lumotlarning eslab qolishning kuchayishini tavsiflaydi,
chunki u hali ham qisqa muddatli xotirada. Primacy effekti ko'paygan
14

mashqlar va uzoq muddatli xotiraga sodiqlik tufayli ro'yxatdagi birinchi
elementlarni yaxshi xotiraga olib keladi.Yana bir muhim kashfiyot - bu
tejamkorlik. Bu ma'lumotlarga ongli ravishda kirish imkoni bo'lmaganidan
keyin ham ongsizda saqlanadigan ma'lumotlarning miqdorini bildiradi .
Ebbingaus ob'ektlar ro'yxatini mukammal eslab qolguncha yodlab olardiva
keyin u ro'yxatdagi biron bir narsani eslay olmaguncha unga kira olmadi.
Keyin u ro'yxatni qayta o'rganadi va yangi o'rganish egri chizig'ini ro'yxatni
oldingi yodlagan o'rganish egri chizig'i bilan solishtirardi. Ikkinchi ro'yxat
odatda tezroq yodlangan va ikkita o'rganish egri chizig'i o'rtasidagi bu farq
Ebbingaus "tejamkorlik" deb atagan. Ebbingaus, shuningdek, ixtiyorsiz va
ixtiyoriy xotira o'rtasidagi farqni tasvirlab berdi, birinchisi "ko'rinadigan o'z-
o'zidan va hech qanday iroda harakatisiz" sodir bo'ladi, ikkinchisi esa
"irodaning kuchayishi bilan ongga keltiriladi".Ebbingausgacha xotirani
o'rganishga qo'shgan hissalarning ko'pchiligi faylasuflar tomonidan amalga
oshirilgan va diqqat markazida kuzatuv tavsifi va taxminlarga asoslangan.
Misol uchun, Immanuel Kant tan olish va uning tarkibiy qismlarini
muhokama qilish uchun sof tavsifdan foydalangan va ser Frensis Bekon
ilgari o'rganilgan ro'yxatni eslab qolishning oddiy kuzatuvi xotiraning
"san'atidan foyda keltirmaydi" deb da'vo qildi. Xotirani tavsiflovchi va
eksperimental o'rganish o'rtasidagi bu dixotomiya keyinchalik Ebbingaus
hayotida, ayniqsa uning sobiq hamkasbi Vilgelm Dilthey bilan ommaviy
bahsida aks sado beradi . Biroq, Ebbingausdan bir asrdan ko'proq vaqt oldin,
Iogann Andreas Segner“Segner g’ildiragi” ni ixtiro qilib , ko’mirdan qizil
cho’g’ aylanasi to’liq ko’rinishi uchun qizg’in ko’mir biriktirilgan g’ildirak
qanchalik tez harakatlanishi kerakligini ko’rish orqali keyingi tasvirlarning
uzunligini ko‘rish imkonini berdi . (qarang: ramziy xotira )Ebbingausning
xotira tadqiqotiga ta'siri deyarli darhol bo'ldi. Oldingi ikki ming yillikda
xotiraga oid juda kam sonli asarlar nashr etilgan bo lsa, Ebbingausningʻ
asarlari 1890-yillarda Qo shma Shtatlarda xotira tadqiqotini rag batlantirdi,
ʻ ʻ
15

faqat 1894-yilda 32 ta maqola chop etildi. Ushbu tadqiqot
mexanizatsiyalashgan mnemometrlarning o'sib borayotgan rivojlanishi bilan
birlashtirildi (esda tutilishi kerak bo'lgan bir qator stimullarni taqdim etish
uchun ishlatiladigan eskirgan mexanik qurilma).Uning davridagi ishiga
munosabat asosan ijobiy edi. Mashhur psixolog Uilyam Jeyms tadqiqotlarni
"qahramonlik" deb atadi va ular "psixologiya tarixidagi eng yorqin tadqiqot"
ekanligini aytdi. Edvard B. Titchener, shuningdek, tadqiqotlar Aristoteldan
keyin xotira mavzusidagi eng katta tashabbus ekanligini
ta'kidladi .Ebbinggaus maktab o'quvchilarining qobiliyatlarini o'rganishda
ishlab chiqqan jumlalarni bajarish mashqlarini yaratdi. Alfred Binet ularni
qarzga oldi va Binet-Simon razvedka shkalasiga kiritdi . Gapni yakunlash
xotira tadqiqotida, ayniqsa yashirin xotirani o'lchashda va psixoterapiyada
bemorlarning motivatsiyasini topishga yordam berishda keng qo'llanilgan . U
til ma'nosi va jamiyatni o'rgangan Sharlotta Bühlerga ta'sir qildi . Ebbingaus
nisbiy o'lchamni idrok etish asosida hozirda Ebbingaus illyuziyasi deb
nomlanuvchi optik illyuziyani kashf etdi. Unda bir xil o'lchamdagi ikkita
doira bir-biriga yaqin joylashgan. Biri katta doiralar bilan o'ralgan, ikkinchisi
esa kichik doiralar bilan o'ralgan bo'lib, birinchisi kichikroq ko'rinadi. Ushbu
illyuziya endi kognitiv psixologiya tadqiqotlarida inson miyasida idrok etish
yo'llarini xaritalashda yordam berish uchun keng qo'llaniladi .Ebbingaus
birinchi standart tadqiqot hisobotini tuzdi. U xotira bo'yicha o'z maqolasini
to'rt qismga ajratdi: kirish, usullar, natijalar va muhokama. Ushbu
formatning aniq tashkil etilishi o'z zamondoshlarini shu qadar hayratda
qoldirdiki, u fanda standart bo'lib qoldi.Kashshof eksperimental psixologiya
bilan bir qatorda , Ebbingaus ham yangi fanning ushbu yo'nalishining kuchli
himoyachisi bo'lgan, buni Berlin universiteti hamkasbi Vilgelm Dilthey bilan
ommaviy tortishuvi ko'rsatadi . Ebbingaus 1893 yilda Berlinni tark etganidan
ko'p o'tmay, Diltey tavsifiy psixologiyaning fazilatlarini ulug'laydigan va
eksperimental psixologiyani zerikarli deb qoralab, aql juda murakkab va
16

introspektsiya ongni o'rganishning istalgan usuli ekanligini ta'kidlagan
maqola chop etdi. O'sha paytdagi munozaralar, birinchi navbatda,
psixologiya ongni tushuntirish yoki tushunishni maqsad qilishi kerakmi va u
tabiiy yoki insoniy fanlarga tegishlimi?. Ko'pchilik Diltheyning ishini
eksperimental psixologiyaga ochiqdan-ochiq hujum sifatida ko'rgan,
jumladan Ebbingaus va u Dilteyga shaxsiy maktubi va shuningdek, uzoq
tanqidiy maqola bilan javob bergan. Diltheyga qarshi o'zining qarshi dalillari
orasida u psixologiyaning faraziy ish bilan shug'ullanishi muqarrar
ekanligini va Dilthey hujum qilgan psixologiya Ebbingausning
"eksperimental inqilobidan" oldin mavjud bo'lgan psixologiya ekanligini
ta'kidladi. Taxminan qirq yil o'tgach, Sharlotta Bühler o'z
so'zlarini takrorlab , Ebbingaus kabi odamlar "eski psixologiyani 1890-
yillarda ko'mgan"ligini aytdi. Ebbingaus o'zining keskin sharhini Dilthey
kabi strukturalistlarning status-kvosini himoya qilayotganiga ishonmasligi
bilan izohladi .Vilgelm Vundt va Titchener va psixologiya taraqqiyotini
bo'g'ishga urinish.
Nemis psixologi Hermann Ebbingaus nima uchun narsalarni unutib
qo'yayotganimiz va uni qanday qilib oldini olishimiz haqida ko'proq
ma'lumotga ega bo'lishni xohladi. Uning tadqiqotlari unutish egri chizig'ini
yaratdi - bu o'rganilgan ma'lumotlarning vaqt o'tishi bilan yo'qolishining
vizual tasviri Ebbingaus turli vaqtlardan keyin eslab qolishga harakat qilgan
bema'ni bo'g'inlar ro'yxatidan foydalanib, o'zining eslab qolish qobiliyatini
sinab ko'rdi. Uning tajribalari va natijalari xotiraning bir qator asosiy
jihatlarini ochib berdi: Vaqt o'tishi bilan xotiralar zaiflashadi. Agar biz yangi
narsalarni o'rgansak, lekin keyin bu ma'lumotni qayta o'rganishga harakat
qilmasak, soatlar, kunlar va haftalar o'tishi bilan biz uni kamroq va kamroq
eslaymiz. Saqlashning eng katta pasayishi o'rganishdan keyin tez orada sodir
bo'ladi. Bu unutish egri chizig'ining boshida keskin pasayishda aks etadi (1-
rasmga qarang). O'rganishimizni ko'rib chiqmasdan yoki
17

mustahkamlamasdan turib, ma'lumotni saqlab qolish qobiliyatimiz pasayadi.
Misol uchun, siz veb-seminar yoki uchrashuvni boshingiz bilan yangi faktlar
va raqamlarga to'la tark etishingiz mumkin , faqat bir necha soatdan keyin bu
haqda juda oz narsani eslay olasiz. Ma'nosi bor narsalarni eslab qolish
osonroq. Kichkina yoki hech qanday ma'noga ega bo'lmagan narsalar
(masalan, Ebbingaus o'rganishga harakat qilgan bema'ni bo'g'inlar) unutish
egri chizig'iga eng mos keladi. Masalan, agar siz tushunmaydigan yoki
unchalik qiziqmagan mavzudagi nutqni tinglayotgan bo'lsangiz, uni
haqiqatan ham qiziqarli yoki hayajonli deb topgan mavzudagiga qaraganda
tezroq unutasiz. . Biror narsani taqdim etish usuli o'rganishga ta'sir qiladi.
Xuddi shu ma'lumotlar to'plami, qanchalik yaxshi muloqot qilinganiga
qarab, ko'proq yoki kamroq esda qolarli bo'lishi mumkin. Mantiqiy tarzda
tashkil etilgan va aniq taqdim etilgan narsalarni eslab qolish osonroq bo'ladi.
Ammo siz o'sha tasodifiy, chizilgan xaridlar ro'yxatini unutishingiz mumkin!
Sizning his-tuyg'ularingiz qanchalik yaxshi eslayotganingizga ta'sir qiladi.
Ebbingaus stress va uyqu kabi fiziologik omillar ma'lumotni qanchalik
yaxshi saqlashimizda muhim rol o'ynashiga ishongan. Ko'p odamlar buni
ayovsiz tsikl sifatida boshdan kechirishadi - ular stressni his qilishadi, bu esa
eslashni qiyinlashtiradi va bundan ham ko'proq stressni keltirib chiqaradi.
Shuningdek, uyqu miyamizga ma'lumotni saralash va saqlashga yordam
berishi haqida kuchli dalillar mavjud. Ebbingauzning tadqiqotlari 1880-
yillarga borib taqaladi , ammo u hali ham keng qo'llaniladi va yuqori
baholanadi. 2015-yilda tadqiqot guruhi o’z topilmalarini muvaffaqiyatli
takrorladi va uning uslublari va nazariyalari hali ham to’g’ri ekanligi
haqidagi xulosaga keldi. Xotira bizning omon qolishimiz uchun muhimdir.
Bizning miyamiz jismoniy yoki ruhiy zararlardan qochishga yordam
beradigan ma'lumotlarni saqlashda yaxshi.Ebbingausning asari
o’rganishning xira suratini chizadi, deb o’ylash jozibali. Ammo hammasi
salbiy emas. Aslida, uning tadqiqoti ma'lumotni uzoqroq saqlash uchun qila
18

oladigan bir nechta narsalarni ta'kidladi Ebbingausning eng muhim
kashfiyoti shundan iborat ediki, unutish egri chizig'ining muhim daqiqalarida
yangi ma'lumotlarni ko'rib chiqish orqali siz uni unutish tezligini
kamaytirishingiz mumkin.
II.Bob. Xotirani eksperimental o'rganishning psixologik
asoslarini yoritish
II.1. Xotirani eksperimental o'rganish bo’yicha empirik
ma’lumotlat tahlil qilish
Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o tmish tajribalarni esdaʻ
qoldirish va zarur bo lganda tiklashdan iborat psixik jarayon.Xotira eng
ʻ
yaxshi damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri bo lib,
ʻ
tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq
saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takror
jinnini qobiliyatida namoyon bo ladi. Xotira individning o z tajribasida esda
ʻ ʻ
olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb
ataladi. Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va
yunon faylasuflari (Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Forobiy
Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani
faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida
ta kidlagan. Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari
ʼ
po stlog ining muvaqqat bog lanishi (qarang Assotsiatsiya) va ularning
ʻ ʻ ʻ
keyingi faoliyatidan iborat. Xotira kulami, axborotlarning uzoq vaqt va
mustaxkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok
etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chikish bosh miya nerv hujayralari
(neyronlar) sonining ko payib borishi hamda uning strukturasi
ʻ
murakkablashuvi jarayonida o sib boradi. Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va
ʻ
19

uzoq muddatli Xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli Xotirada axborotlar bir
necha dakiqadan bir necha o n minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalalʻ
berilganda (mas, elektr shok, narkoz ta sirida) u buziladi. Uzoq muddatli
ʼ
Xotirada axborotlar odam umri bo yi saqlanib turli ta sirlarga chidamli
ʻ ʼ
bo ladi. Kisqa muddatli Xotira astasekin uzoq muddatli Xotiraga aylanadi.
ʻ
Xotira ruhiyatning o tmish holati bilan hozirgi holati va kelgusidagi
ʻ
holatlarga tayyorlash jarayonlari o rtasidagi o zaro aloqadorlikni ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
Boshqa psixik hodisalar kabi Xotira ham shaxsning 5 xususiyatlari, uning
ehtiyoji, qiziqishlari, odati, fe l-atvori va sh.k. bilan uzviy bog liq. Xotira
ʼ ʻ
namoyon bo lishdagi shakliga ko ra, shartli ravishda emotsional Xotira
ʻ ʻ
(histuyg uni esda tutish), obraz Xotirasi (narsalarning tasviri va
ʻ
xususiyatlarini esda tutish), so z*mantiq Xotirasi (narsalarning mohiyati,
ʻ
mazmunini so z bilan ifodalangan hodda esda tutish) kabi turlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Bulardan insonda so z*mantiq Xotirasi yetakchi o rin tutadi. Xotiraning
ʻ ʻ
barcha turi bir-birlari bilan chambarchas bog liq holda kechadi.
ʻ
Psixologiyada, shuningdek, ixtiyoriy va ixtiyorsiz Xotiralar farq qilinadi.
Ixtiyoriy Xotirada muayyan materialni esda olib qolish oldindan maqsad
qilib qo yiladi; ixtiyorsiz Xotirada bunday maksad bo lmaydi — biror
ʻ ʻ
faoliyatda (mas, mehnat jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib
turilganda) o z-o zidan esda saqlab qolinadi. Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy
ʻ ʻ
Xotira ixtiyorsiz Xotiradan samaraliroq. Fanda Xotira bilan bog liq ravishda
ʻ
unutish masalasini o rganishga ahamiyat berilmoqda. „Normal“ unutishni
ʻ
psixik kasalliklardagi Xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu
kasalliklarda Xotira susayishi (gipomneziya), yo qolishi (amneziya) yoki bir
ʻ
tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Ba zi kasalliklarda u sifat
ʼ
jihatdan buziladi: bemorga bo lmagan voqealarni go yoki o z boshidan
ʻ ʻ ʻ
kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir bo lib o tgan voqealarni kecha
ʻ ʻ
yoki bugun ro y bergan deb o ylaydi (konfabulyatsiya,
ʻ ʻ
psevdoreminssensiya), Bunday soxta Xotiralar kishida jiddiy ruhiy
20

xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon
tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari, og irʻ
zaharlanishlar oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va sh.k.
kiradi. Xotira buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni
davolashga e tiborni qaratish kerak. 1.1. Genetik, h
ʼ а yotiy, ixtiyorsiz,
ixtiyoriy x о tir а . Yuqorida biz inson miyasiga ta’sir qilgan
qo‘zg‘ovchilarning izi esda olib qolinishini ko‘rib o‘tgan edik. Navbatdagi
vazifa izlar-ning mustahkamlanish jarayoni qanday kechadi, degan savolga
javob berishdan iboratdir. Izlar tezda 6 mustahkamlanadimi yoki ma’lum
vaqt talab qiladimi, degan muammolar tug‘ilishi tabiiy holdir. Bu savollarni
o‘rganish ko‘pginatadqiqotchilarning predmeti bo‘lib xizmat qilgan.
Ko‘pgina psixologlar kuzatishlariga qaraganda, inson-ning bosh miyasi
jarohatlanganda, jarohatgacha bo‘lgan qisqa vaqt ichi-da va jarohatdan keyin
ma’lum vaqt oralig‘ida ta’sir qilgan qo‘zg‘ov-chilarning izi saqlanmaydi.
Bosh suyagi og‘ir jarohatlanib, odam xu-shidan ketganda,
shikastlangangacha qanday hodisa ro‘y berganligini va undan so‘ng ro‘y
bergan hodisani sira eslay olmaydi. Bu hol ante-regrad, retrograd va
anteroretrograd amneziyasi degan nom olgan. Bu holat shuni ko‘rsatadiki,
asab tizimiga ro‘y bergan kuchli shok (ruhiy og‘ir favquloddagi xastalanish)
miyani ma’lum muddatga unga yetib kelgan qo‘zg‘atuvchilarning izlarini
saqlashga qobiliyatsiz qilib qo‘yadi. Anterograd, retrograd va
anteroretrograd amneziya miya izlarini esda olib qolishga qobiliyatsiz bo‘lib
qolgan vaqt oralig‘ini o‘lchash imkonini berdi. Masalan, 78-km da halokatga
(avriyaga) uchragan mo-totsiklchi 64-km dan boshlab ko‘rgan barcha
narsalarni esdan chiqaradi. U soatiga 60 km tezlik bilan ketayotganligi
sababli halokatdan 10—15 daqiqa oldin ro‘y bergan taassurotlarning izlarini
mustah-kam saqlab qola olmagan. Demak, izlarning xotirada mustahkamla-
nishi yoki psixologiyada aytiladiganidek, «konsolidatsiya»lanish uchun 10—
15 daqiqa kifoya qilar ekan, xolos. Shunga o‘xshash omillar asosida maxsus
21

tajribalar o‘tkazilib, bunda sinaluvchilarga sun’iy kuchsiz shok beriladi va
qanday muddat ora-lig‘i xotiradan tushib qolishi kuzatiladi. Psixolog Fedor
Dmitriyevich Gorbovningtajribalari bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
Sinaluvchilar berilgan sonni ilgari natijaga qo‘shib yoki undan ayirib,
arifmetik operatsiyalarni bajarishlari zarur edi. Albatta, misollarni yechish
davomida sinaluvchi xotirasi-da ilgarigi natijalarni saqlash kerak edi.
Favqulodda «birdaniga» sinaluvchiga keskin yorug‘lik chaqnashi
ko‘rinishida «shok» beriladi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, bunday hollarda
tekshiriluvchilar hozirgina olingan natijani eslaridan chiqarib qo‘yib, hisobni
oxir-gisidan emas, balki oldingisidan davom ettirdilar. Tajribalar shuni
ko‘rsatdiki, kuchsizgina shok ungacha bo‘lgan izlarni o‘chirar va izlarning
«konsolidatsiya»lanishi uchun zarur bo‘lgan sharoitga to‘sqin-lik qilar ekan.
Yuqoridagi kuzatishlar shunday fikrlar olib keldiki, izlarning 7
mustahkamlanishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi va ushbu faktni
tekshirish uchun psixologiyada qator tadqiqotlar o‘tkazila boshlandi.
Amerikaliklar tomonidan tadqiqotlar quyidagicha amalga oshi-rilgan.
Hayvonlar ko‘nikma hosil qilinayotganidan bir oz vaqt o‘tgan, hayvonga
elektr toki beriladi. Agar shok ko‘nikma hosil qilingani-dan 10—15
daqiqadan keyin berilsa, u holda mazkur ko‘nikma yo‘qola-di: agar
ko‘nikma hosil qilinganidan keyin 45—60 daqiqa ichida be-rilsa, ko‘nikma
saklanadi. Shu sababdan izlarning mustahkamlani-shi vaqti uchun 10—15
daqiqa ajratilishi kifoya qiladi. Jahon psi-xologlari olib borgan keyingi
tajribalar shuni ko‘rsatdiki, shok-dan so‘ng hosil qilinadigan ko‘nikmaga
ham shok salbiy ta’sir ko‘rsa-tishi mumkin. Demak, shok izlarining
«konsalidatsiya»lanishigacha ta’sir qilib qolmasdan, balki miyani shunday
holatga solib qo‘yar ekanki, bunda ko‘nikma hosil bo‘lishi reallikdan
uzoklashadi. Hozirgi davrda shu narsa ma’lum bo‘ladiki, yuqoridagi samara
(ef-fekt) faqat elektr toki yordamidagina emas, balki farmakologik
elementlar ta’siri ostida ham kuzatilar ekan. Masalan, barbitu-ratlar bosh
22

miya po‘stlog‘ini tormozlanish holatiga olib keladi; met-razol po‘stlokda
kuchli qo‘zg‘alishni yuzaga keltiradi. To‘plangan ma’lumotlarga qaraganda,
odamda ko‘nikma hosil qilinib, bir daqiqa o‘tgandan so‘ng barbituratlarni
qabul qilish ko‘nikma izining yo‘qo-lishiga olib kelar ekan; aynan shu doza
dori barbituratli ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng 30 daqiqa o‘tgach qabul
qilinsa, ko‘nikma-ning buzilishiga olib kelishi mumkin. Shunga o‘xshash
natijalar metrazol bilan o‘tkazilgan tajribalarda ham kuzatilgan; ko‘nikma
hosil qilingandan so‘ng 10 sekund o‘tgach, metrazol qabul qilinishi izlarning
qo‘pol ravishda buzilishiga olib keladi, 10 daqiqa keyin qabul qilinsa, u
holda izlarning kuchsiz saklanishi namoyon bo‘ladi, 20 daqiqa o‘tganda esa
ko‘nikma butunlay sakdangan. Biroq miyaning qo‘zg‘alishiga ta’sir qiluvchi
turli moddalar iz-larning saqlanishiga turlicha «chuqurlikda» ta’sir qiladilar.
Ba’-zilari 3-4 kun oldin hosil qilingan ko‘nikmalarni yo‘qotsa, bosh-qalari
izlarning hosil bo‘lishiga ta’sir qiladi. Ma’lum bo‘lishicha, izlarning
«konsolidatsiya»lanishini tezlash-tiruvchi moddalar ham ma’lumdir. Bunday
preparatlarning biri-ot-rixnindir. Bundan inyeksiya qilinsa, konsolidatsiyani
tezlashti-rish bilan birga, unga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi 8 moddalarga nisba-
tan «yashovchanroq» qilib qo‘yadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan tajribalardan
ko‘rinib turibdi-ki, izlarning mustahkamlanishi ma’lum vaqt talab qiladi va
ushbu jarayonda turli kuch bilan ta’sir qiluvchi holatlar hukm suradi. Lekin
hayvonlarning individual farqlari mavjud bo‘lib, izlar-ning konsolidatsiyasi
turli hayvonlarda turlicha tezlikda ro‘y be-radi. Amerikalik psixolog Mak
Gouning ko‘rsatishicha, ko‘nikma tez hosil bo‘ladigan kalamushlarga
ko‘nikma hosil qilinadigan 45 sek. o‘tgandan keyin shok berilsa, izlar
yo‘qoladi, 30 daqiqadan keyin shok berilsa, u holda izlar sakdanadi;
ko‘pincha ko‘nikma asta-sekin hosil bo‘luvchi kalamushlarda (individual-
tipologik xususiyatlarga ko‘ra) 45 sekunddan, 30 daqiqadan keyin berilgan
shok izlarini bir xilda yo‘qotadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, kala-mushlarning
«tez» guruhlarida izlar 15-20 daqiqa ichida konsoli-datsiya bo‘lishga
23

ulguradi (uzoq vaqtgacha) va ular «sekin» guruhlari-da esa izlar
konsolidatsiya bo‘lishiga ulgurmaydi hamda uzoq vaqt-gacha yaxshi
mustahkamlana olmaydi. Inson tomonidan muayyan izlarni o‘zlashtirish
degan gap izlar-ning mustahkamlanganligi emas hali, chunki ularning
mustahkamla-nishi uchun ma’lum vaqt zarurdir. Bu vaqt ko‘pgina omillarga
bog‘liq bo‘lib, jumladan, bular qatoriga individual xususiyatlar va ularning
imkonini kiritish mumkin. Fizik iz qolish nazariyasida neyronlardan nerv
impulslari-ning o‘tishi o‘zidan keyin fizik iz qoldiradi deb taxmin qilinadi.
Bu nazariya tarafdorlarining fikriga qaraganda, izlarning fizik aks etish
sinapslarda yuzaga keladigan elektrik va mexanik o‘zgarishlarda o‘z aksini
topadi. Izlarning neyrofiziologik asoslari to‘g‘risida fikr yuritilganda
Lorente, Makselein kabi olimlarning reverberlashtirish hodi-sasini
(reverberlashtirish — aylancha aks ettirish demakdir) tatbiq qilinganlarini
aytib o‘tish maqsadga muvafiqdir. Ularning ko‘rsa-tishlaricha, nerv
hujayralaridan chiqqan aksonlar boshqa hujayra-lardagi dendritlar bilan
qo‘shilishi natijasida reverberlashtirish hodisasi vujudga keladi. Protoinlar
hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar biokim-yoviy reaksiyalar
deyiladi. Bu hodisani jahon psixologlari uzoq muddatli xotiraning
psixofiziologik mexanizmi deb ataydilar. Mak Konnel (AQSH) yomg‘ir
chuvalchanglarida tajriba o‘tkazgan. U shartli reflekslarni hosil qilish boshqa
reaksiyalardan farkdi o‘laroq, biokimyoviy reaksiyalarda (yorug‘dan 9
qochishni mashq qilish) ikki-uch marta kamayib ketishini ko‘rsatgan.
Yuqorida bayon qilingan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, xotira sababiy
bog‘lanish, ya’ni determinator holati natijasida vujudga keladi. 5.Qisqa
muddatli uzoq muddatli va operativ xotira Psixikaning eng muhim
xususiyatlaridan biri borliqto‘g‘risida-gi tashqi taassurotlarning, insonning
individual-tipologik xusu-siyatlarining aks ettirilishi individning yurish-
turishida, xattiharakatlarida, fe’l-atvorida keyinchalik uzluksiz ravishda
foyda-lanishdan iboratdir. Inson xattiharakatlarining asta-sekin mu-
24

rakkablashuvi, yangicha mazmun va shakl kasb etishi, sifatiy o‘zga-
rishlarining yuz berishi, shaxsiy tajribaning kengayishi, ortishi bilan ro‘y
beradi. Tashqi olamning, borliqning, turmush tarzining bosh miya katta
yarim sharlarining po‘st qobig‘ida hosil bo‘ladigan obrazlari, tasvirlari,
xossalari tubdan yo‘qolib ketmaydi. Voqe-likning vatashqi
olamningtimsollari, tizimlari o‘zaro turli yo‘sin-da, tarzda bog‘lanib
mustahkamlanadi, tartibga keladi, guruhga bir-lashadi, hayot va faoliyatning
talablariga mos ravishda esda olib qolinadi; esda saqlanadi, muayyan
izlarning jonlanishi natijasi-da ularning barchasi tiklanadi. Xotira insonning
hayoti va faoliyatining barcha sohalarida qat-nashishi tufayli uning namoyon
bo‘lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil
ko‘rinishga egadirlar. Odatda, xotiraning turlariga va ularni muayyan
turlarga ajratishda eng mu-him asos qilib, uning xarakteristikasini esda olib
qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, tanish singari jarayonlarni amalga
oshiruvchi faoliyatningxususiyatlariga bog‘liqligi olinadi. Umumiy
psixologiyada xotira 5 ta muhim mezonga (bizningcha) muvofiq ra-vishda
turlarga, ko‘rinishlarga ajratiladi: I. Ruhiy faoliyatning faolligiga ko‘ra xotira
quyidagi turlarga bo‘linadi: a) harakat yoki motor-harakat xotirasi; b) obrazli
xotira; v) his-tuyg‘u yoki hissiyot xotirasi; g) so‘z-mantiq xotira. II. Ruhiy
faoliyatning maqsadiga binoan; a) ixtiyorsiz, b) ixtiyoriy, v) mexanik. III.
Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko‘ra: a) qisqa muddatli xotira; b) uzoq
muddatli; v) operativ (tezkor) xotira. IV. Ruhiy faoliyat qo‘zg‘atuvchisining
sifatiga ko‘ra: a) musiqiy, b) eshitish xotirasi. V. Ruhiy faoliyatning inson
yo‘nalishiga qarab: a) fenomenal, b) kasbiy. Harakat xotirasi. Inson
faoliyatining har bir turiga ruhiy faollikning u yoki bu ko‘rinishlari ustunlik
qilishi kuzatiladi: ma-salan, harakat, 10 hissiyot, idrok, aqd-zakovat kabi
ruhiy faoliyatning ko‘rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik turlarining
har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida o‘z ifodasi-ni topib,
harakatlarda, hissiy kechinmalarda, tuyg‘ularda, obrazlar-da, timsollarda fikr
25

va mulohazalarda aks etadi. Bularning barchasiga xizmat qiluvchi xotiraning
o‘ziga xos turla-riga nisbatan psixologiya fanida ilmiy tushunchalar
tariqasida nom berilgan: harakat, hissiyot, obrazli va so‘z-mantiq xotira.
Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur’ati, izchilligi va
boshqalarni esda qoldirish, mustahkamlash, esga tushirishdan iborat xotira
turi harakat xotirasi deb ataladi.
Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba’zi odamlarda
aniq, ravshan ustunlik qilayotganligi uchrab turadi. Psi-xologiya fanida
klassik (mumtoz) misolga aylanib qolgan ushbu holat-ni keltirib o‘tish
maqsadga muvofiqdir; bir musiqa ishqibozi mu-siqiy asarni xotirasida
mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat
pantomima tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Turmushda
shunday odamlar uchray-diki, ular o‘zlarida harakat xotirasining borligini
umuman payqa-maydilar. Mazkur xotira turining g‘oyat katta ahamiyati
shundan ibo-ratki, u yurish, yozish, ifodali harakat malakalari bilan bir qator-
da har xil amaliy mehnat malakalari tarkib topishining asosini tashkil qiladi.
Agarda insonda harakat xotirasi bo‘lmaganda edi, u bironta harakatni amalga
oshirish uchun o‘sha harakatning aynan o‘zini har galda «boshdan boshlar»,
o‘rganar edi. Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopishdagi
xattiharakatlar, badiiy gim-nastika bilan shug‘ullanish harakat xotirasini
taqozo etadi. Jis-moniy chaqqonlik, mehnatdagi mahorat, «oltin qo‘llar»,
ziyrak ko‘zlar, egiluvchanlik va qo‘zg‘atuvchanlikka ega bo‘lish yuksak,
barqaror hara-kat xotirasi mavjudligining alomati bo‘lib hisoblanadi. His-
tuyg‘u yoki hissiy xotira. Bu xotira his-tuyg‘ular, ruhiy ke-chinmalar,
hissiyotlar bizning ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday
qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalar- 11 ning
xususiyatiga nisbatan munosabatlarimiz qay tarzda amalga
oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shu-ning
26

uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta
ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa va hodisalardan o‘z-o‘zimizga
bo‘lgan munosa-batlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz
kechinmalar-ni esda qoldirish, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xo-
tira deb ataladi. Ular biz ruhiyatimizda kechirgan, ma’naviyatimizga ta’sir
qiluvchi, xotiramizda saqlanib qolgan histuyg‘u, ehtiros, alam, armon kabilar
jonlanishiga, harakatga undovchi yoki o‘tmishda salbiy kechinmalarga ega
bo‘lgan harakatlardan saklab turuvchi signal tarzi-da namoyon bo‘ladi.
O‘zga kishilarning ruhiy holatiga hamdard (empa-tiya) bo‘lish, bevosita
voqelik mohiyatiga oshnolik, kitob, san’at, kino, teatr qahramonlari bilan
birgalikda qayg‘urish singari inson tuyg‘ulari hissiy yoki his-tuyg‘u
xotirasiga asoslanadi. Hissiy xotira o‘zining vujudga kelish xususiyati,
tezligi, dina-mikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma’lum
ma’noda ajralib turadi. Har qaysi odamga o‘z turmush tajribasidan
ma’lumki, ko‘pincha qachonlardir o‘qigan kitoblardan, tomosha qil-gan
kinofilmlardan, spektakllardan faqat «taassurotlar» bog‘la-nishlari zanjirini
yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun hissiy
(xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar
kayfiyatlari bir-birlariga o‘xshashligi iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish
yoki noxush ke-chinmalar to‘lqinini barpo etish ehtimoli to‘g‘risida
mulohaza yuritilayotganligi ayon bo‘lsa kerak) alomati ostida ijtimoiy,
guruhiy, jamoaviy barqaror yoki beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi. Om-
maviy kayfiyat (shodlik, g‘amg‘ussa, bezovtalanish kabilar) xuddi shu
tarzdagi ehtiros, affekt, stress, shijoat singari kechinmalarni kel-tirib
chiqaradi hamda ularni xotirada saqlanishga yordam beradi, zaruriyat
tug‘ilganda jonlanishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Obrazli xotira. Obrazli xotira
tasavvurlar va turmush manzara-lari, shuning bilan birga, tovushlar, ta’mlar,
ranglar, shakllar bilan bog‘liq bo‘lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb,
yaqqol maz-munni, binobarin narsa va hodisalarning aniq obrazlarini,
27

ularning xususiyatlari va bog‘lanishlarini esda qoldirish, ongda mustah-
kamlash hamda zaruriyat tug‘ilganda esga tushirishdan iborat xotira turiga
aytiladi. Psixologiya 12 fanida obrazli xotiraning bir nechta turlari ajra-tib
ko‘rsatiladi, biz ularning ayrimlariga tavsif beramiz. Izchil obrazlar. Sensor
xotiraning eng sodda ko‘rinishi yoki shakli izchil obrazlardan iboratdir.
Izchil obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi quyidagilardan tuzilgandir:
agar subyekt (shaxs)ga bir necha daqiqa oddiy qo‘zg‘atuvchi yuborilsa,
jumladan, 10—15 sek. yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so‘ng
tekshiriluvchi oldidan kvadrat olib qo‘yilsa, u qizil kvadrat o‘rnida xuddi
shunday geomet-rik shakl izini ko‘rishda davom etadi, asosan, bu shakl
ko‘k-yashil rangda tovlanadi. Mazkur iz o‘sha zahoti, ba’zan bir necha
sekunddan keyin paydo bo‘lib, 15 sekunddan to 45—60 sekundgacha o‘sha
obyektda sakdanib turadi, shundan so‘ng u asta-sekin oqara boshlaydi;
natija-da o‘zining aniq konturini yo‘qotadi, keyinchalik mutlaqo yo‘qolib
ketadi, goho butunlay yo‘qolish uchun qaytadan paydo bo‘lishi mum-kin.
Odamlarning individual-tipologik xususiyatlariga qarab, iz-chil obrazlarning
aniqligi va davomiyligi turlicha bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. O‘zining kelib
chiqishi, kuchliligi jihatdan izchil obrazlar sal-biy va ijobiy turlarga
bo‘linadi. Agar izchil ravishda odam qizil rangga qarab turib, so‘ngra
nigohini oq qog‘ozga ko‘chirsa, u holda obyektda ko‘k-yashil rang paydo
bo‘lganday tuyuladi. Izchil obrazlar-ning ushbu turi salbiy izchil obrazlar
deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa quyidagi ketma-
ketlik hodisasi namoyon bo‘ladi. Qorong‘i xonada ko‘z oldida bir narsa,
masalan, qo‘l yaqinlashtirilsa, so‘ngra qisqa muddatli (0, 5 sek) elektr
chirog‘i yoqilsa, bu holda chiroq o‘chgandan keyin odam bir necha daqiqa
davo-mida narsalarning aniq obrazlarini ko‘rishda davom etadi. Mazkur
obraz o‘z rangida bir qancha muddat saqlanib, so‘ng ko‘zdan yo‘qoladi.
Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo‘la oladi. Ushba
ruhiy holatni ong bilan boshqarib bo‘lmaydi, chunonchi, xohishlarga qarab
28

uzaytirish, ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mum-kin emas. Binobarin, izchil
obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu jihati bilan farq
qiladi. Izchil obrazlarni eshitish, teri orqali sezishda kuzatish mum-kin, lekin
bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon bo‘lishi va qisqa muddat
davom etishi kuzatiladi. Eydetik obrazlar. 13 Umumiy psixologiyada izchil
obrazlardan eyde-tik obrazlarni farqlash an’ana tusiga kirgan («eydos» —
yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi). Xotiraning bu turi, ya’ni eyde-
tik obrazlar o‘z vaqtida nemis psixologiya maktabining namoyandala-ri aka-
uka Yyenishlar tomonidan ta’riflab berilgan. Ba’zi odam-larda, ayniqsa,
bolalik va o‘smirlik, o‘spirinlik davrlarida kuza-tilgan narsa yoki suratlar
ko‘z o‘ngidan olib qo‘yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish
xususiyatiga ega. Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarini ku-
zatish mumkin. Bu hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tek-shirilib
ko‘rilgan. Tajribada tekshiriluvchiga 3-4 daqiqa davomida rasm ko‘rsatilgan
va tasvir olib qo‘yilgandan so‘ng uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida
qatnashchilarga savollar berilgan. Bu jarayonda ayrim tekshiriluvchilar
bironta savolga javob bera olma-gan bo‘lsalar, aniq eydetik obrazga ega
bo‘lgan ishtirokchilar esa rasm-ni ko‘rishda davom etayotganday har bir
savolga aniq javob berishga erishganlar. Tajribalarning ko‘rsatishiga
qaraganda, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson ongida saqlanishi mumkin.
Mabodo ularning izlari yo‘qo-lib ketgan bo‘lsa ham, lekin hech qanday
qiyinchiliksiz uning siy-mosi qayta tiklanishi mumkin. Sobiq sho‘ro
psixologiyasi fanida eydetik obrazlarning namoyon bo‘lishi hodisasi (yorqin
eydetik xotiraga ega bo‘lgan kishining psi-xologik xususiyatlari) A. R.
Luriya tomonidan ko‘p yillar davomida o‘rganilgan. Eydetik xotiraning
individual-tipologik xususiyatla-ri chuqur ta’riflab berilgan. Eydetik obrazlar
harakatchanlik xusu-siyatiga ega bo‘lib, subyektning oldiga qo‘yilgan vazifa
va uning tasavvurlari ta’siri ostida o‘zgarishi mumkin. Aka-uka Yyenishlar
tomonidan o‘tkazilgan oddiy tajribada eyde-tik xotiraga ega bo‘lgan
29

tekshiruvchiga olma va undan sal uzokroqda joylashgan ilgak tasvirlangan
rasm ko‘rsatilgan. Rasm o‘rtadan bo‘lib qo‘yilgandan keyin tekshiruvchidan
olmani olish istagi kuchayib borayotganligi so‘ralgan. Muayyan yo‘l-yo‘riq
berilgandan keyin tekshi-riluvchi mana bunday holatni tasvirlab beradi: ilgak
olmaga yaqin-lashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi tomon
tortadi. Xullas, eydetik obraz harakatchan bo‘lib, subyektning ruhiy ko‘rsat-
masi ta’siri ostida sifat va mikdor o‘zgarishga yuz tutadi. Eydetik obrazlar,
ilmiy tekshirishlarning ko‘rsatishicha, bolalik va o‘spi- 14 rinlik davrlarida
muayyan muddat hukm suradi va vaqtning o‘tishi bilan uning izlari asta-
sekin so‘na boradi.
II . 2. Xоtirаning individuаl psixоlоgik xususiyatlаri
Psixofarmokologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, eydetik ob-razlarni
kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek, uni kuchsiz-lantiruvchi kalsiy
ionlari moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlarda olingan miqdoriy
materiallar eydetik obrazlar paydo bo‘lishining psixologik ildizlarini
chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari
xotiraning yanada murak-kabroqturi bo‘lib hisoblanadi va ularning
xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to‘g‘risida
tasavvurga ega ekanligi shuni ko‘rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari subyekt-
ning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushuncha-lar talqin
qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi.
Lekin eydetik obrazlar haqidagi psixologik tah-lil shuni ko‘rsatadiki,
tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari
bilan ajralib turadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi
farqtasavvur obrazlari-ning polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy
mohiyati tasavvur obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining
tarkibiy qismlarini birlashtiradi. Masalan, meva to‘g‘risidagi tasavvur ob-
razi uning tashqi ko‘rinishi (shakli, rangi), mazasi, og‘irligi, vaz-nini o‘zaro
30

birlashtirib aks ettiradi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy
farqi shun-dan iboratki, u o‘z tarkibiga narsa haqidagi tasavvurlarni aqliy
jihatdan qayta ishlashni kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlarini ajratib,
ma’lum bir kategoriyaga birlashtiradi. Inson gul obrazini faqatgina esga
tushirmaydi, balki uni muayyan bir so‘z yoki tushuncha bilan ataydi,
xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi.
Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi idrok qilingan narsaning
izini sust ravishda saqlabgina qolmay, balki bir qator tasavvurlar bilan
boyitadi, narsa mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqidagi o‘z bilimlari,
tushunchalari kabilarni tajriba bilan 15 bog‘lovchi ijodiy sermahsul
faoliyatni amalga oshiradi. Bu-larning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy
zo‘riqish, asabiy taranglashuv natijasida ro‘yobga chiqadi. Xullas, tasavvur
obrazlari xotiraning murakkab faoliyat mahsu-li hisoblanib, ular izchil yoki
eydetik obrazlarga nisbatan murak-kab psixologik hodisadir. Tasavvur
obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo‘lib, uning aqliy jarayon bilan
yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim tarkibiy qismidan biri ekanligidan
dalolat beradi. 2.1. X о tir а ning individu а l psix о l о gik xususiyatl а ri. So‘z-
mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, aniq
hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda fikr va mulohaza turli
xil shakllar yordamida ifodalangan-ligi tufayli, ularni ifodalash faqat
o‘zlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma’nosini izoxlash, talqin qilib
berish yoki ular-ni so‘zma-so‘z ifodalanilishini aynan aytib berishga
qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar ma’lumot, axborot, xabar, material ma’no
ji-hatdan qayta ishlanmasa, u holda materialni so‘zma-so‘z o‘zlashtirish
mantiqiy o‘rganish bo‘lmasdan, balki, aksincha, mexanik esda olib qolishga
aylanib qoladi. So‘z-mantiq xotiraning vujudga kelishida birinchi signal
bilan bir qatorda ikkinchi signallar tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z
mantiq xotirasi faqat insonga xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi hisoblanib,
bu xotira turi o‘zining sodda shakllari bilan hayvonlarga ham taallukdi
31

bo‘lgan xarakter his-tuyg‘u va obrazli xotira-lardan ham sifat, ham miqdor
jihatidan keskin farq qiladi. Ana shu boisdan so‘z-mantiq xotirasi bir
tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga asoslanadi, ikkinchidan,
ularga nisbatan yetak-chilik qiladi. Shu bilan birga boshqa barcha turlarning
rivojlani-shi so‘z-mantiq xotiraning takkomillashuviga uzviy bog‘liqdir.
So‘z mantiq xotiraning o‘sishi qolgan xotira turlarining barqarorla-shuvini
belgilaydi. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira. Xotira turlariga nisbatan boshqacha
tarzda yondashish hollari uch-raydi, shu boisdan xotira faoliyati amalga
oshirayotgani yaqqol, fa-ollik xususiyatlari bilan uzviy bog‘liq ravishda
turlarga ajratila-di. Masalan, faoliyat maqsadiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy
turlar-ga bo‘linadi. Ixtiyoriy xotira deganda ma’lum maqsadni ro‘yobga
chiqarish uchun, muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda 16
amalga oshi-rishdan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni, odatda,
ong bevosita boshqaradi. Ko‘pincha psixologiya fanida ixtiyoriy xo-tiraga
ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo‘yiladi. Bu jarayon ma’-lum, kerakli
topshiriq yoki vazifa qo‘ysa, esda olib qolishga yetak-lovchi faoliyat biron-
bir maqsadni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiril-gan taqdirda yuzaga keladi.
Biz matematika topishmokdari yechayotga-nimizda masaladagi sonlarni esda
olib qolishni o‘z oldimizga maq-sad qilib qo‘ymaymiz. Mazkur so‘zmantiq
holatda asosiy maqsad faqat masala yechishga qaratiladi, buning natijasida
sonlarni (ikkinchi darajali belgi sifatida) esda sakdashga hech qanday o‘rin
ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ularni qisqa muddatga bo‘lsada, esda
saqlashga intilamiz, bu holat faoliyat yakunlangunga qadar da-vom etadi.
Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish, esda olib qolishning asosiy sharti
hisoblanadi. Serb psixologi Radoslavevich o‘z tadqi-qotida quyidagi
hodisani bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovni qo‘llayotgan
tilning tushunmaganligi tufayli uning oldiga qo‘yilgan vazifalarni payqay
olmagan. Buningoqibatida uncha katta bo‘lmagan tadqiqot materiali 46
marta o‘qib berilganiga qara-may tekshiriluvchiga tushuntirilib berilganidan
32

so‘ng, u material bilan olti marta o‘qib tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib
esga qayta tushirishga erishgan. Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari
xotira taraqqiyotiga ikkita ketmaket bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz
xotira-ning turmushda va faoliyatda katta o‘rin egallashini har kim o‘z shax-
siy tajribasidan biladi. Ixtiyoriy xotiraningturmushda va faoli-yatda katta
o‘rin egallashini har kim shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning
muhim xususiyatlaridan biri maxsus mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy,
irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi
ma’lumot, xabar, axborot, taassurotlari-ning ko‘pchilik qismini aks
ettirishidir. Shunga qaramasdan, inson faoliyatiningturli jabhalarida o‘z
xotirasini boshqarish zaru-rati tug‘ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday
sharoitda, holat-larda, vaziyatlarda, favqulodda kerakli narsalar ixtiyoriy
ravishda esda sakdash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan
xotiraning mazkur turi katta ahamiyatga egaligi shubhasiz. Qisqa muddatli
uzoq muddatli va operativ xotira. So‘nggi paytlarda sobiq sho‘ro va chet el
psixologiyasida xotira 17 tadqiqotchilarining e’tiborini esda olib qolishning
dastlabki, boshlang‘ich daqiqalarida vujudga keladigan holatlar, jumladan,
tashqi taassurot izlarining mustahkamlashigacha bo‘lgan jarayonlar, holat-lar
mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish muddatlari o‘ziga jalb
qilib kelmoqda. Masalan, biror material (shakli, mohi-yatidan qat’i nazar)
xotirada mustahkam joy olish uchun bu subyekti tomonidan tegishli ravishda
qayta ishlab chiqilishi, zarur materi-allarini bunday ishlab chiqish uchun
ma’lum darajada muddat talab etilishi tabiiydir. Ana shu vaqt, muddat
oralig‘ida xotirada qayta tiklanayotgan izlarni
konsolidatsiyalashmustahkamlash deb qabul qilingan. Mazkur jarayon inson
tomanidan yaqinginada bo‘lib o‘tgan hodisalarni aks sadosidan kechinma
sifatida kechiriladi va takomillashadi. 2.2. X о tir а а ss о tsi а tsiyal а ri. Inson
muayyan daqiqalarda, lahzalarda dolzarb paytda bevosita idrok qilinayotgan
narsalarni go‘yo ko‘rishda, eshitishda da-vom etayotgandek tuyuladi. Ushbu
33

jarayon kelib chiqishi jihatidan be-qaror, hatto o‘zgaruvchan, lekin ular shu
qadar maxsus tajriba ortti-rish mexanizmlarning faoliyatida muhim ahamiyat
kasb etadi, shu bo-isdan ularning roli shu qadar ahamiyatliki, bu jarayonlarga
esda olib qolish, esda saqlash, axborotlar, ma’lumotlar, xabarlarni qayta esga
tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. Ushbu jarayon, odatda,
psixologik fanda qisqa muddatli xotira deb ataladi. Juda ko‘p qaytarishlar va
qayta tiklashlar natijasida material-ni uzoq muddatli xotiradan farq qilgan
holda qisqa muddatli xoti-ra bir marta hamda juda qisqa vaqt oralig‘ida idrok
qilish va shu ongdayoq qayta tiklashdan so‘ng qisqa muddatli esda olib
qolish bilan xarakterlanadi. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida qisqa
muddatli xotiraning quyidagi atamalari mavjud: «bir lahzalik», «zudlik»,
dastlabki, qisqa muddatli va boshqalar. Operativ xotira. Inson tomonidan
bevosita amalga oshirilayot gan faol, tezkor harakatlar, usullar uchun xizmat
qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira deb ataladi.
Hozirgi za-mon psixologiyasida ushbu holatni namoyish qilish uchun ushbu
misol keltiriladi: matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni
muayyan 18 bo‘laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo‘yamiz. Shu
boisdan, oraliq natijalarini yodda saqlashga intilamiz, niho-yasiga (oxirga,
yakunlanishga) yaqinlashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi.
Mazkur holat matnnitalaba yoki o‘quvchi tomonidan o‘qishda, uni ko‘chirib
yozishda, ijodiy fikr yuritishda, akdiy faoliyati amalga oshirishda yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Mazkur faoliyatda xotiraning birliklari deb nomlanadigan
qism-lar (bo‘laklar, parchalar), hajmi va ko‘lami u yoki bu faoliyatning
muvaffaqiyatli yakunlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Xotirada omilkor, tezkor
birliklarni tarkib topishida ana shu qismlarning aniqlov-chilik ahamiyati
kattadir. Qismning hajmi, ko‘lami, aniqligi, la-billigi, taktik va startegik
xususiyatga ega ekanligi muhim ahami-yatga ega (misol uchun: pochta
qutisi). Ramziy ma’noda yuqorida qisqa-cha mulohaza yuritilgan xotira
34

turlari quyidagicha uzviy bog‘liqlik-ka egadir: operativ-qisqa muddatli va
uzoq muddatli.
Esda qoldirish jarayonida odamning ongli ravishda irodaviy aktivlik
ko’rsatish darajasi turlicha bulishi mumkin. Shu jixatdan esda qoldirish
ixtiyorsiz va ixtiyoriy xillarga ajratiladi. Ixtiyorsiz esda qoldirishda odam
oldindan xech bir maqsadni kuzlamagan xolda va maxsus usullarni
kullamasdan esga olib koladi. Ixtiyoriy esda qoldirish maqsadga qaratilgan
bo’ladi va esga olishning maxsus usullaridan foydalanishini nazarda tutadi.
Esda qoldirish jarayonida o’quvchining irodaviy zur berishi shuningdek
fikriy aktivligi o’rganiladigan materiallarning moxiyatini tushunishi katta
rol’ uynaydi. Esda qoldirish fikriy aktivlik darajasiga qarab mexaniq va
ma’nosiga tushunib logik esda qoldirish xillariga ajratilishi mumkin.
Mexaniq esda qoldirish yondoshlik bo’yicha yakka tartibdagi vaqtli
bog’lanishlarga asoslangan bo’lib bunda esda qoldirish kishidan kup vaqt
sarflashni talab etadi va uncha mustaxkam bo’lmaydi. Ta’lim jarayonida
shubxasiz ma’nosiga tushunib esda qoldirishiga suyanib ish ko’rish kerak.
Bunda esda qoldirish o’rganiladigan xodisalarning moxiyatini tushunishga
va bu xodisalar urtasidagi sabab natija bog’lanishlarini aniqlashga
asoslangan bo’ladi. Ma’nosiga tushunish va sabab natija bog’lanishlarini
topishgina esda qoldirishning yuksak darajada samarali va puxta bo’lishini
ta’minlaydi. Darsda esga olingan materialni xotirada mustaxkam saqlab
kolishda takrorlash muxim rol o’ynaydi. Takrorlash esda olib kolish lozim
bo’lgan materialni boyitish binobarin yuzaga keluvchi muvaqqat nerv
bog’lanishlarini mustaxkamlash demakdir. Materialning muvafokiyatli esga
tushushi avvalo uning puxta to’la aniq esga olingan bulishiga bog’liqdir.
Esga olish jarayonida yuzaga kelgan muvvaqqat nerv bog’lanishlarining
keyinchalik muayyyan qo’zg’atuvchilar ta’sirida qayta jonlanishi esga
tushurishning fiziologik asosi xisoblanadi. Esga tushuirishning eng soda
35

kurinishi tanishdir. Bunday xol ilgari idrok etilgan ob’yektning yana
yangidan idrok etishiga kelgan paytda ruy beradi. Ilgari bir marta idrok
etilgan odam joy vam usika kuyiga oradan ma’lum vaqt utgandan keyin yana
tuknash kelgan paytimizda biz ularni taniymiz. Esga tushurish ikki xilga
ixtiyorsiz va ixtiyoriy esga tushurishga ajraladi. Ilgari idrok qilingan
materialning odamda xech bir maqsadsiz esiga tushub qolishi ixtiyorsiz esga
tushirish bo’lib bunda ilgari idrok qilingan narsa va xodisalarning obrazlari
odamda uning xoxishiga bog’liq bo’lmagan xolda ongida gavdalanadi.
Ta’lim jarayonida xam ko’pincha ixtiyoriy esga tushirishga tayanib ish
ko’rishga tugri keladi. Esga tushirishda kishidan irodaviy zur berishni talab
etuvchi aktiv fikrlash jarayoni eslash deb ataladi. Eslash ixtiyoriy esga
tushirish va tanishning eng murakkab kurinishidir. 21 Tormozlangan
bog’lanishlar oradan bir necha vaqt utgandan keyingina yana jonlana oladi.
Bu kechikkan esga tushirish bo’lib reminissensiya deb ataladi. Bunday
xodisa ayniksa kichik yoshdagi maktab ukvchilarida qiyin materialni kup
marta takrorlashi natijasida yuz beradi. Perseveratsiya xodisasi turli
obrazlarning irodamizga bog’liq bo’lmagan va xatto irodamizga
buysunmagan xolda ongimizda uz-uzidan gavdalanishidir. Esga olingan
materialning esda saklanishi uni turli shakllarda esga tushirishning zarur
shartidir. Fiziologik nuktai nazardan qaraganda, esda saklash nerv
sistemasining aloxida xossasi uning platikligi bilan bog’liqdir, bu xossa,
jumladan, nerv sistemasining ilgari xosil qilingan nerv bog’lanishlarini uzida
saklab kolish kobiliyatida namoyon bo’ladi. Unitish esda saklashning
teskarisi bo’lgan jarayondir. Unitish ilgari esda qoldirilgan materialni to’liq
yoki qisman esga tushira olmaslikdan, uni eslay yoki taniy olmaslikdan
iboratdir. Xotira inson hayot iva foliyatining barcha soxalarida katnashishi
tufayli namoyon bulish shakllari xam nixoyat darajada xar xildir. Xotiraning
xar xil turlarini ajratishda en umumiy asos qilib xotira xarakteristikasining
esda olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari amalga oshiriladigan
36

faoliyat xususiyatlariga bog’liqligi olinadi, bunda xotiraning ayrim turlari
uchta asosiy kriteriyaga muvofiq ravishda bo’linadi. 1.Ko’proq faoliyatda
ko’rinadigan psixik faollik xarakteriga qarab, xotirani harakat, emotsional,
obrazli va suz-mantikiy xotira turlariga bulinadi. 2.Faoliyat maqsadi
xarakteriga kura, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira turlariga bulinadi.
3.Materailani qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga qarab
(faoliyatda xotiraning roli va urni jixatidan) qisqa muddatli, uzoq muddatli
operativ xotira turlariga bo’linadi. A) Harakat xotirasi-turli xil harakatlar va
ularning sistemalarini esga olish, esda saklash va qayta esga tushirishdan
iboratdir B) Emotsional xotira odamning ilgari uz boshidan kechirgan
xistuyg’ularini, emotsional xolatlarini esda olib qolishidir. Bu tuyga
xissiyotga xos xotiradir. V) Obrazli xotira tasavvurlar,tabiat va hayot
manzaralari,shuning bilan birga tovushlar, xidlar, tamlar, bilan bog’liq
xotiradir. Obraz xotirasi orqali material birinchi signallar tarzida, ko’rish,
eshitish, harakat, tuyush va boshqa sezgi tasavvurlari haqida esda olib
kolingan. Ba’zan eydetik deb atalgan(«eydos»- yunoncha suzdan olingan
bo’lib, obraz degan ma’noni anglatadi)xotira turlariga ega bo’lgan odamlar
uchrab turadi. 22 Xotiraning eydetik obrazlari yoki konkret ko’rgazmali
obrazlari tashqi ta’surotlar tufayli sezgi a’zolarining qo’zg’alish natijasidir.
G) Suz mantikiy xotira mazmunini bizning fikrlarimiz tashkil qiladi.Suzlar
bo’lmasa,fikrlar xam bo’lmaydi. Shuning uchun xam fikrlarimizga xos xotira
shunchaki mantikiy xotira deb atalmay,balki suz-mantikiy xotira deb ataladi.
Suzlar orqali ifodalangan fikrlar suz mantik xotirasi yordamida esda olib
kolinadi. D) Fenomenal xotira–bir vaqtning uzida juda katta xajmdagi
ma’lumotlarni esda olib kolishdir. Masalan Yuliy Sezar, Napoleon, Motsart
Farobiy, Imom Al-Buxoriy. Yesda olib kolish jarayonlarining faoliyati
maqsadlariga muvofik ikki asosiy turi ixtiyriy va ixtiyorsiz esda olib kolish
farq qilinadi. A) Biror maqsad kuyish esda olib qolish ixtiyoriy xotiradir.
Bunda xotira jaryonlari uziga xos tarzdagi mnemik harakatlar sifatida yuzaga
37

chikadi B) Ixtiyorsiz esda olib kolingan material uz-uzidan eslab kolganidek
tuuladi. Ixtiyorsiz esda olib kolishning unumli bulishi uchun muayyan
faoliyatida tutgan urni muximdir. Ixtiyoriy esda olib kolish maxsus mnemik
harakatlar ya’ni asosiy maqsadi eslab kolishdan iborat bo’lgan harakatlar
maxsulidir. Qisqa muddatli va uzoq mudatli operativ xotira Ma’lum qisqa
dakika mobaynida xozir bevosita idrok kilmayotgan narsalarni guyo
ko’rishda, eshitishda va xokozoda davom etamiz.Bu jarayonlar bekaror va
uzgaruvchandir, lekin bu protsesslar shu kadar maxsus va tajriba ortirish
mexanizmlarining ishlarida ularning ularning roli shu kadar axamiyatliki, bu
protsesslarga yesda olib kolish, esda saklash va informatsiyalarni qayta esga
tushirishning aloxida turi sifatida qaraladi, bu jarayon qisqa muddatli xotira
degan nom olgan. Juda kup qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida
materialni uzoq muddat davomida esda saklab kolish xarakterli bo’lgan uzoq
muddatli xotiradan fark qilgan xolda, qisqa muddatli xotira bir marta xamda
juda qisqa vaqt oralig’ida idrok qilish va shu ondayok qayta tiklashdan sung
juda qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi. Eydetik obrazlar.
Umumiy psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an’ana
tusiga kirgan («eydos» — yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi)
Eydetik obrazlar, ilmiy tekshirishlarning ko’rsatishicha, 23 bolalik va
o’spirinlik davrlarida muayyan muddat hukm suradi va vaqtning o’tishi bilan
uning izlari astasekin so’na boradi. Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari
xotiraning yanada murakkabroq turi bo’lib hisoblanadi va ularning
xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to’g’risida
tasavvurga ega ekanligi shuni ko’rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari
sub’yektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar
talqin qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek
tuyuladi. Lekii eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko’rsatadiki,
tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo’lib, o’ziga xos xususiyatlari
bilan ajralib turadi. Xullas, tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyat
38

mahsuli hisoblanib, ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab
psixologik hodisadir. Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi
bo’lib, uning a ь ushy jarayon bilan yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim
tarkibiy qismidan biri ekanligidan dalolat beradi. Operativ xotira. Inson
tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol, tezkor harakatlar, usullar
uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira
deb ataladi. Chunonchi, biz kandaydir murkkab arifmetik harakatni bajarar
ekanmiz, uni ayrim kismlarga bo’lib, uni oz-ozdan bajaramiz. Bunda ishni
bajarish davomida ayrim oraliq natijalarini «yodimizda» saklab turamiz,
bajarayotgan ishimizning oxirgi natijasiga yaqinlashganimiz sari, konkret
«ishlangan» materiallar esdan chikib qolishi mumkin. Operativ xotira
tushunchasi kim tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan harakatlar
faoliyat uchun xizmat qilayotgan mnemik jarayonlarni anglatadi. Operativ
xotiraning bu xususiyati uni uzoq va qisqa muddatda xotiradan farkli turadi.
Operativ xotirada u yoki bu turdagi xotiradan kelib turadigan materiallar
mavjud. Shaxsning uzi o’ylab topib, uzi bevosita bajargan ishlari juda oson
esga tushadi. Bu xodisa psixologiyada generatsiya effekti deb ataladi 24 2.3
Xotira tadqiqot usullari Nemis psixologi Hermann Ebbingxaus G.Fexner
asarlaridan kelib chiqqan holda, birinchi bo'lib ob'ektiv eksperimental usulni
yuqori darajadagi tadqiqotlarga tatbiq etishga harakat qildi. aqliy
funktsiyalar- xotira (1885) va aql (1897). Ebbingauz o'zining "Xotira
to'g'risida" klassik tadqiqotida uni eksperimental o'rganish uchun asosiy
metodlarni ishlab chiqdi. Xotirani "sof shaklda" o'rganishga harakat qilib, u
ma'nosiz bo'g'inlarni yodlash uchun material sifatida ishlatdi, shuning uchun
u o'rnatgan qonuniyatlar odamga xos bo'lmagan, semantik xotiraga nisbatan
haqiqiy bo'lib chiqdi. Ebbingxauzning ishi psixologiyaga ob'ektiv
eksperimental usullarni introspektiv usullardan farqli o'laroq kiritishga hal
qiluvchi ta'sir ko'rsatdi. Ebbinghauz birinchi marta Vundt tipidagi fiziologik
tajriba chegarasidan chiqib ketdi va o'z psixologik tajribasi asosida xotira
39

qonunlarini shakllantirdi. Xotira tushundi izlar hosil bo'lishining mexanik
jarayoni sifatida. Yangi treklar qanday shakllanadi? Metodik topshiriq:
o'tmish tajribasi bilan hech qanday aloqasi bo'lmagan, mavzuga mutlaqo
begona bo'lgan materialni toping ma'nosiz bo'g'inlar; ularni tuzish
metodologiyasi va materiallarni topshirish usullarini ishlab chiqdi, bu esa
natijalarni aniq baholash imkonini beradi. Tanishtirdi Xotirani o'rganishning
2 usuli: Yodlash usuli→ mavzu bir qator ma'nosiz bo'g'inlar bilan taqdim
etiladi, ularni to'g'ri takrorlanmagan takrorlashgacha takrorlash orqali
yodlashi kerak; yodlash tezligi va sifatining ko'rsatkichi - takrorlanish soni;
Saqlash usuli→ material to'liq unutilgandan so'ng, u yana mavzuga taqdim
etildi; takrorlar soni kamayadi yodlash vaqtni tejaydi; yodlanganlar xotirada
iz qoldiradi, lekin ularga kirish yo'qoladi. 25 Ebbinghaus quyidagi faktlarni
aniqladi: oshkor bo'ldi to'g'ridan -to'g'ri yodlash, bu odam bitta taqdimotdan
keyin (6-8 ma'nosiz nechaga teng) takrorlashi mumkin bo'lgan moddiy
birliklar soni bilan ifodalanadi → xotira buzilishini aniqlash uchun muhim
Materialning ozgina ko'payishi bilan uni yodlash uchun zarur bo'lgan
takroriy sonlar ko'p marta ko'payadi xotira yuklamasining ko'payishi
ishlashning pasayishiga olib keladi. Materiallarni eslab qolish uchun zarur
bo'lgan vaqtni intervallar bilan ajratilgan bir necha davrlarga bo'lish
maqsadga muvofiqdir. Masalan, agar material 30 marta takrorlashni talab
qilsa, uni 1 kunda 30 marta takrorlashdan ko'ra 3 kunda 10 marta takrorlash
yaxshiroqdir. Bu naqsh "Jost qonuni", Myuller va Yost (1897) tajribasida
olingan bo'lib, unga ko'ra, eski uyushma takrorlash orqali kuchayadi va
yangidan tuzilganidan ko'ra yaxshiroq aktuallashadi.Yoddan tashqari, bu
ham zarur qayta tayyorlash→ material to'liq o'rganilgandan so'ng,
unutilmasligi uchun unga qaytish kerak. Unutish - yodlash bilan bir xil tabiiy
jarayon. Xotiradan so'ng, unutish tezda davom etadi, keyin jarayon
sekinlashadi va ma'lum vaqtdan keyin to'xtaydi.
40

Xulosa.
Xotirani ekspremental o`rganish: mavzusidan xulosam shundan iboratki. 1) Bir
lahzali yoki ikonik xotira bog'liq aniq va to'liq rasmni saqlash faqat hislar
tomonidan qabul qilinadi, hech qanday ishlovsizma'lumot oldi. Bu xotira
ma'lumotlarning bevosita aks etishisezgi organlari. Uning davomiyligi 0,1 dan
0,5 s Tezkor xotira ifodalaydi to'liq keyingi tasvir, bu to'g'ridan-to'g'ri keladi
stimullarni idrok etish. Bu xotira tasvir. 2) Qisqa muddatli xotira ifodalaydi
ma'lumotni saqlash usulidir qisqa vaqt ichida. Mnemik ushlab turish muddati bu
yerdagi izlar bir nechadan oshmaydi o'nlab soniyalar, o'rtacha 20 ga yaqin (siz
takrorlash). Qisqa muddatli xotirada to'liq emas, balki faqat umumlashtirilgan
idrok etilganning tasviri, uning eng ko'p muhim elementlar. Bu xotira oldingisiz
ishlaydi ongli fikrlash, lekin keyingisi uchun o'rnatish bilan moddiy takror
ishlab chiqarish. Qisqa muddatli xotira xarakterlidir ovoz balandligi kabi
ko'rsatkich. U o'rtacha 5 dan 9 gacha axborot birligiga teng va ma'lumotlar
birliklari soni bilan belgilanadi, inson buni aniq qila oladi bir necha o'n yillardan
keyin ko'payadi bitta taqdimotdan keyin soniyalar unga bu ma'lumot. 3) RAM
xotira deb ataladi, saqlash uchun mo'ljallangan ma'lum, oldindan belgilangan
muddat ichida ma'lumot, in bir necha soniyadan bir necha kungacha. Muddati
ma'lumotni ushbu xotirada saqlash paydo bo'lgan vazifa bilan belgilanadi
insonning oldida va faqat bu muammoni hal qilish uchun mo'ljallangan.
Shundan so'ng, ma'lumotlar operatsiyadan yo'qolishi mumkin xotira. Ushbu
turdagi xotira saqlash muddatiga ko'ra axborot va uning xossalari oraliq joyni
egallaydi qisqa muddatli va uzoq muddatli o'rtasidagi pozitsiya. 4) Uzoq
muddatli xotira - bu ma'lumotlarni saqlashga qodir xotira deyarli cheksiz
muddatga. Ma `lumot, uzoq muddatli xotirada saqlanadi inson tomonidan
41

istalgancha yo'qotmasdan ko'paytirilishi mumkin. Bundan tashqari, takroriy va
27 tizimli ko'payish bu ma'lumot faqat uning izlarini mustahkamlaydi uzoq
muddatli xotira. Ikkinchisi qobiliyatni nazarda tutadi har qanday zarur daqiqada
bir kishi nima bir marta eslash uchun esladilar. 5) Eshitish xotirasi yaxshi
yodlash va aniq takrorlashdir musiqa, nutq kabi turli xil tovushlar. U zarur
filologlar, chet tillarini o'rganayotgan odamlar, akustiklar, musiqachilar. Nutq
xotirasining alohida turi og'zaki-mantiqiy, so'z, fikr va mantiq bilan
chambarchas bog'liq. Ushbu turdagi xotira ega bo'lgan odam tez va aniq qila
olishi bilan tavsiflanadi voqealarning ma'nosini, fikrlash mantiqini yoki biron
bir dalilni eslab qolish;o'qilayotgan matnning ma'nosi va boshqalar. U bu
ma'noni o'zi bilan etkazishi mumkin so'zlar va juda aniq. Xotiraning bunday turi
olimlar tomonidan mavjud. tajribali o'qituvchilar, universitet professorlari va
maktab o'qituvchilari. 6) Dvigatel xotirasi - bu esda saqlash va saqlash va
qachon zarur va turli xil kompleksning etarli aniqligi bilan ko'paytirish
harakatlar. U motorni, xususan, mehnatni shakllantirishda ishtirok etadi sport,
ko'nikma va qobiliyatlar. Inson qo'l harakatlarini takomillashtirish xotiraning
ushbu turi bilan bevosita bog'liq.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Вачков И . В ., Гриншпун И . Б ., Пряжников Н . С . Введение в профессию
« психолог » Москва , Воронеж . 2002-2007 г .
2. Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. - Worth Publishers , 2010. - 910 p.
3. Muxamedova D.G., Mullabayeva H.M., Rasulov A.I. Umumiy psixologiya.
Darslik. - Toshkent , “Mumtoz so‘z” 2018. -2876.
4. Schiffman H.R. Sensation and Perception: An Integrated Approach. Edition. -
John Wiley & Sons, 2001. - 608 p
5. Лурия A . P . Лекции по общей психологии. - СПб.: Питер, 2006. - 320 с
6. G ‘ oziyev E . G ‘. Umumiy psixologiya. T.:O‘qituvchi, 2010.
7. Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya ”. T.: “Fan va texnologiyalar ”
markazining bosmaxonasi : 2009.
8. IvanovI., Zufarova M. “Umumiy psixologiya ”. O’z.FMJ., 2008.
Qo'shimcha adabiyotlar
9. Aндреев O.A. Тренируем свою память. /серия психологических
практикум/ Ростов на Дону. 2004. - 224 с.
10. Зинченко T.П. Память в экспериментальной и когнитивной
психологии.- СПб. 2002.
11. Крылов Л.Л., Маничева С.А. Практикум по общей , экспериментальной
и прикладной психологии.-Спб.: Питер, 2005.-550 с.
11. Лурия A.Р. Нейропсихология памяти. M.Педагогика.1998.
12. Максименко С.Д.Общая психология , М.: «Рефл-бук», К.: «Ваклер»-
2004.-528 стр.
13. Мартин Д. Психологические экеперименiы. Секреты механизмов
психики.-Спб.: Прайм-ЕВРОЗНАК. 2004.-480с
14. Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. М 1989.
43

15. Узнадзе Д. Н. Общая психология / Пер с грузинского Е.Ш. Чомахидзе:
Под ред. И. В. Имедадзе. –М.: Смысль. С Пб: Питер, 2004. -413 стр
16. Фромм Э. Психология человеческой деструктивности. М. 2000 г
17. Шиффман Х. Ощушение и восприятие. - 5-е изд - СПб.: Питер, 2001. -
928 с.
18. К. Юнг .Очерки по аналитической психологии.-Мн.: ООО " Харвест»,
2003.-528 с.
19. Юнг К.Г. Психологические типы. -Мн.: ООО «Харвест», 2003,- 528 с
44

A'lo darajagi kurs ishi

Sotib olish