Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 54.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

256 Sotish

Xususiy korxonalarning tashkiliy–iqtisodiy asoslari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Xususiy korxonalarning tashkiliy–iqtisodiy asoslari MUNDARIJA Kirish. 1.Xususiy korxonalarning o’ziga xos xususiyatlari va ularning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni 2. Xususiy korxonalarni tashkil etishning huquqiy-iqtisodiy jihatlari 3.Xususiy korxonalar faoliyatini rivojlanishining hozirgi holati tahlili 4. Xususiy korxonalarda eksport salohiyati va uni rivojlantirish yo’llari Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda bozor iqtisodiyotiga asoslangan iqtisodiy tizimda xususiy korxonalar muhim o‘rin tutmoqda. Ular nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, balki ish o‘rinlarini yaratish, innovatsion rivojlanish, raqobatni oshirish va jamiyatning ijtimoiy farovonligini yaxshilashga ham sezilarli hissa qo‘shadi. Xususiy korxonalar davlat iqtisodiyotining bir qismi sifatida faoliyat yuritib, resurslarning samarali taqsimlanishini ta'minlaydi va iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qiladi. Xususiy sektorning rivojlanishi va ularning tashkiliy- iqtisodiy asoslarini mustahkamlash davlatning iqtisodiy siyosati va rivojlanish strategiyalarida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, xususiy korxonalarni tashkil etish va boshqarish jarayonlari, ularning faoliyatini samarali tashkil etish va iqtisodiy samaradorligini oshirish masalalari ayni paytda dolzarb hisoblanadi. Korxonalarning moliyaviy barqarorligi, raqobatbardoshligi, innovatsiyalarni joriy qilish imkoniyatlari – bularning barchasi korxonalar faoliyatining tashkiliy-iqtisodiy asoslariga bog‘liq. Shu sababli xususiy korxonalarni tashkil etish va rivojlantirish masalalarini o‘rganish nafaqat iqtisodiy nazariy jihatdan, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Mazkur kurs ishi xususiy korxonalarning tashkiliy-iqtisodiy asoslarini o‘rganish orqali ularning iqtisodiy samaradorligini oshirish va barqaror rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Xususiy korxonalarning tashkiliy- iqtisodiy asoslarini o‘rganish orqali ularning samaradorligini oshirish, raqobatbardoshligini ta’minlash va iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rnini kuchaytirishga oid ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. 1. Xususiy korxonalarning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyatini nazariy jihatdan 3 o‘rganish. 2. Xususiy korxonalarning tashkiliy-iqtisodiy asoslarini tashkil etish jarayonlarini tahlil qilish. 3. Korxonalarning samaradorligini oshirishga qaratilgan boshqaruv tizimlarini va usullarini o‘rganish. 4. Xususiy korxonalarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash va investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatlarini tahlil qilish. 5. Bozor iqtisodiyotida xususiy korxonalar uchun mavjud muammolar va ularni hal qilish yo‘llarini aniqlash. 6. Xususiy korxonalarni rivojlantirish va raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha Kurs ishi mavzusining ob’ekti va predmeti. Obyekt-Xususiy korxonalar va ularning iqtisodiyotdagi roli.Predmet-xususiy korxonalarning tashkiliy-iqtisodiy asoslari, ularning faoliyatini samarali tashkil etish, boshqarish, moliyaviy barqarorlik va raqobatbardoshlikni oshirish usullari. Kurs ishi tuzilmasining tavsifi . Kirish, 4 ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 1.Xususiy korxonalarning o’ziga xos xususiyatlari va ularning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni So nggi yillarda korxonalarning tashkil topishi ortib borayotganiga qaramay,ʼ O zbekistonda xususiy tashkilotlarning hajmi bo yicha dinamikligi umuman olganda ʼ ʼ zaifligicha qolmoqda, bu xususiy korxonalarning kengaymaslikni afzal ko rishi, shu ʼ 4 bilan birga o rta yoki katta hajmga o tish ehtimoli pastligidan dalolat beradi.ʼ ʼ Markaziy Osiyo mamlakatlarida mehnat bozori malakalari tuzilmasi quyi malakali ishlardan o rta malakali kasblarga o tish kabi sezilarli tarkibiy o zgarishlarni ʼ ʼ ʼ boshdan kechirdi. Shu o rinda, Qozog iston quyi malakaga ega ishchi kuchi ulushini ʼ ʼ sezilarli darajada qisqartirganligi va yuqori malakali ishchilar sonining ortishi malaka tuzilmasi jihatidan boshqa mamlakatlardan ustun keldi, O zbekiston, ʼ Qirg iziston va Tojikistonda esa yuqori malakali ishchi kuchi ulushi deyarli ʼ o zgarmadi. COVID-19 pandemiyasi kuchaytirgan raqamli o tish iste molchilarning ʼ ʼ ʼ xohish-istaklarini avtomatlashtirish tomon butunlay o zgarishiga olib keldi. Sog liqni ʼ ʼ saqlash va ta lim, АKT mutaxassislari, fan va muhandislik mutaxassislari kabi ko p ʼ ʼ bilim talab qiladigan kasblar raqamli o tish natijasida qisqarish ehtimoli past bo lgan ʼ ʼ bir paytda, maxsus ko nikma va mahorat talab qilmaydigan quyi malakali ishlar ʼ yo qolib ketishi mumkin. ʼ 2-modda. Xususiy korxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlari:Xususiy korxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir. 3-modda. Xususiy korxona:Mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkilot xususiy korxona deb e’tirof etiladi. Xususiy korxona tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy-huquqiy shaklidir Ushbu tahlil bayonida biz O zbekistondagi korxonalar dinamizmi, ish o rinlari ʼ ʼ va malaka tarkibining mehnat bozori jihatlarini ko rsatib o tdik. Garchi bozorga kirib ʼ ʼ kelayotgan yangi korxonalar yangi ish o rinlarining manbalari hisoblansa-da, ʼ O zbekistonda ularning vaqt o tishi bilan kichikligicha qolishga moyilligi, ʼ ʼ korxonalar dinamikasining zaifligidan dalolat beradi. Shu bilan bir vaqtda, O zbekiston iqtisodiyotining quyi texnologiyali ishlab chiqarish va kam bilim talab ʼ qiladigan xizmat ko rsatish sohalariga asoslanganligi O zbekiston mehnat bozorining ʼ ʼ malaka tuzilmasida qisqarish xavfi yuqori bo lgan quyi malakali kasblarning ustunlik ʼ qilishiga olib keldi. Siyosiy nuqtai-nazardan, iqtisodiy siyosat choralari raqobat va biznes dinamikasini kuchaytirishga qaratilgan bo lishi kerak, chunki sog lom ʼ ʼ iqtisodiyotda ko proq qiymat qo shadigan korxonalar rivojlanadi va o sadi, eng kam ʼ ʼ ʼ 5 qiymat yaratadigan korxonalar esa qisqaradi yoki yo qoladi. Bu, pirovardida, o rta vaʼ ʼ yuqori malakali mutaxassislarga qo shimcha talabni keltirib chiqaradi. Raqamli ʼ o tishning ish o rinlarining kelajagiga va iqtisodiyotning bilim talab qiladigan ʼ ʼ faoliyatga o tishi ta sirini inobatga olgan holda, yuqori malakali mutaxassislarga ʼ ʼ talab ortib borayotgan bir sharoitda mamlakat miqyosida malaka, bilim va ko nikmalarni oshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. ʼ Xarid qilish logistikasining vazifalari va faoliyatlari Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda xarid qilish logistikasining maqsadi, bu ishlab chiqarish jarayonining materiallarga bo‘lgan talabini yuqori iqtisodiy samara bilan qondirish hisoblanadi. Lekin bunga erishish uchun xarid logistikisining oldida turgan bir qator vazifalarni bajarish kerak. Bu vazifalarni quydagicha guruhlash mumkin: - xomashyo va komplekt mahsulotlarni ma’lum bir muddatda yetkazish. O‘z muddatidan ilgari olingan mahsulotlar korxonaning aylanma fondiga qo‘shilishi mumkin, o‘z muddatidan kech olingan xomashyo va materiallar ishlab chiqarish jarayoniga salbiy ta’sir qilishi yoki uning yo‘nalishini o‘zgartirish mumkin; - materiallarning talab qilingan miqdori bilan yetkazib berilgan miqdorning o‘zaro mos kelishi (talab qilingan kam yetkazilgan mahsulotlar korxona aylanma fondining balansiga salbiy ta’sir qilishi mumkin); - xomashyo hamda komplekt mahsulotlariga bo‘lgan talab sifatini nazorat qilishi. (Talabni qondiruvchi, minimal narxdagi). Yuqori darajadagi sifatga ega bo‘lgan, talabni qondiruvchi materiallarni, minimal narxdagisini izlash, xarid qilish logistikasining iqtisodiy samaradorligi asosini tashkil qiladi. Bozorni o‘rganishda, firma oldida turgan asosiy masala narx hisoblanadi, bundan tashqari esa logistika harajatlari hisoblanadi. Ulgurji xaridor uchun harajatlarning aniq hisob - kitobi zarur. Chunki materiallarning, xomashyoning aniq hisob-kitobi ishlab chiqarishning kelajak strategiyasini belgilaydi. G‘arb amaliyotida bir necha umumiy qoidalar mavjud bo‘lib, ular faqatgina yetkazib beruvchilar va bank sohasini yaxshilamay, balki korxonaning raqobat kurashida g‘olib chiqishini ham ta’minlaydi. Bu kodeks hamkorlarning etik me’yorlarini belgilab beradi. Uni qisqacha shunday deyish mumkin: muvaffaqiyatli tayyorgarlik va ishlab chiqarish asosida, bir tomondan ishbilarmonlar o‘rtasidagi yaxshi munosabat yotsa, ikkinchi tomondan 6 kreditor hamda yetkazib beruvchilar bilan yaxshi munosabatlar yotadi. Asosiy e’tiborni kreditorlarga qaratish kerak, chunki firma faoliyatida ularning ishonchi va yordam berishga tayyorligi muhim ahamiyatga ega. Yetkazib buruvchilar bilan muomala qilishning bir qancha shartlari mavjud: - yetkazib beruvchilarga, xuddi mujozlardek muomala qilish kerak; - qiziqishlar umumiyligini namoyish etishni yoddan chiqarmaslik lozim; 98 - yetkazib beruvchining o‘z vazifalari bilan tanishtirib berish va uning faoliyatini nazorat qilish zarur. - kelib chiqishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilishga ko‘maklashishga tayyor bo‘lish kerak; - majburiyatlarni o‘z bo‘yniga olishni nazorat qilish lozim; - ish faoliyatidan yetkazib beruvchining qiziqishlarini e’tiborga olish kerak; - faoliyat doirasida barqaror muloqotni ta’minlash zarur. G‘arb mamlakatlarida iqtisodiyotning yangi sohalari rivojlanishi, sanoati rivojlangan mamlakatlarda tovarlar taklifining kengayishi, xomashyo va materiallar sohasi faoliyatini yanada qiyinlashtiradi. Muvaffaqiyatli savdoni amalga oshirish uchun bozorlar haqida keng axborotga ega bo‘lish kerak. Buning uchun bozor tadqiqotlari olib borilishi kerak. Bozor tadqiqotlarini olib borishda muammoning to‘g‘ri qo‘yilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bozorni tadqiq qilish muammosini yechishda eng sodda algoritm korxonaning axborotlar bilan ta’minlanganligida o‘z aksini topadi. (22-chizma). 22-chizma. Korxona axborot bilan ta’minlanganligining samarali tuzilishi Xomashyo va materiallar bozorini tadqiq qilish ayni vaqtda tadqiq qilinayotgan bozorlar turini aniqlashni ham talab qiladi. Ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: - bevosita bozorlar (xomashyo va materiallar bozorini ta’minlovchilar); Axborotni saqlash Boshqaruvchi bo’lim muammoning qo’yilishi Axborotga talabning tahlili Axborot tarqatuvchilarni qidirish Axborotga ega bo’lish Axborotni qayta ishlash Axborotni uzatish 99 - o‘rinbosar tovarlar bozori (to‘la yoki qisman o‘rinbosuvchi tovarlar); - bilvosita bozorlar (yetkazib beruvchilar tomonidan qo‘llanadigan bozor); - yangi bozor. Bu axborotlar talab, taklif va bozor balansi haqida bo‘lib, quyidagi savollarga javob berishi kerak: - tadqiq qilinayotgan bozorning tuzilishi qanday? - tadqiq qilinayotgan bozor qanday tuzilishga ega yoki u talab va taklifni qanday muvozanatlaydi? - bozor tuzilishi qanday yo‘llar bilan rivojlantirilishi mumkin? Bu savollarni chuqurroq o‘rganish và 7 ularga to‘la qonli javob berish uchun, ko‘p hollarda axborotlar quyidagi 3 yo‘nalishda beriladi: - bozorni zamonaviy tahlili; - bozor kon’yunkturasining o‘zgarishi dinamikasi; - bozor o‘zgarishlari haqidagi bashoratlar. Bozor tadqiqotlarini o‘tkazishda iste’molchilar muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor tadqiqoti bir firma ichida ham o‘tkazilishi mumkin. Shuni e’tiborga olish kerakki, bozor tadqiqotlaridagi juda muhim, qimmatbaho axborotlar aynan bir zavod yoki firmaning ichki faoliyatini nazorat qilishdan olinadi. Bozordagi homashyo hamda komplekt materiallarga bo‘lgan talabni o‘rganish, yangi tovar ustida ish olib borish bilan birgalikda o‘tkaziladi. Materiallar miqdori, ularni yetkazib berish, materiallar kelib tushishining davomiyligi korxonaning biznes rejalaridan kelib chiqadi. Bozorni o‘rganib va aniq bir yetkazib beruvchilarga to‘xtalgan holda savdo bo‘limi korxona talab qilayotgan ma’lum bir mahsulotlarni ajratib olishi kerak. Talabni aniqlashtirishda zahiralarni iste’mol qilishni boshqarish strategiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Talabni o‘rganish avvalambor, tovar va xizmatlar sifatiga, miqdoriga ikki xil usul bilan ta’sir qiladi: birinchisi, talabni buyurtmalar bo‘yicha o‘rganish va talabni rejali, harajatlar asosida o‘rganish; - ikkinchisi, agar talabni buyurtma asosida o‘rganishning iloji bo‘lmasa, u holda talabni harajatlar orqali aniqlash usuli qo‘llaniladi. G‘arb mamlakatlarida firma tomonidan egalik qilingan tovarlar, ularning turi va sotib olish usullari bilan turkumlanadi. Bu xilma - xillikdan ma’naviy ravishda quyidagi tovarlar turi ajratiladi: xomashyo va asosiy materiallar; yoqilg‘i; komplektlovchilar va asbob - uskunalar. Materiallarni yetkazib berish usullari xilma - xildir. Uzoq muddat saqlash talab qilinmaydigan tovarlar, iste’mol qilinishga juda oz muddat qolganida sotib olinadi. Bir marta yoki doimiy iste’mol qilinadigan materiallar yetkazib berish shartnomasida ko‘rsatilgan muddatda sotib olinadi. Mamlakat iqtisodiyotning rivojlanishi, jahon xo’jaligida salmoqli o’rin egallashida real sektorning ahamiyati va ro’li yuksak ekanligi hech kimga sir emas. Lekin, bozor munosabatlari mexanizmlarining mustaqil, tashqi omillarning ta'sir doirasidan holi ravishda ishlashi, tovar va xizmatlar bozoridagi raqobatning shiddatli tus olishiga zamin yaratdi. Ana shunday globallashuv sharoitlarida Xususiy korxona menejmenti muntazam ishlab chiqarish jarayonida yangi tenologiya, innovatsion 8 dasturlardan foydalanishi talab qilinadi.Bozor iqtisodiyoti sharoitlari real sektor Xususiy korxonalarining nafaqat joriy muddatda olinayotgan foyda, balki uzoq muddatli, puxta o’ylangan strategiya asosida faoliyat yuritishini talab qilib, Xususiy korxonada doimiy ravishda moliyaviy tahlil olib borilishi, zaif jihatlari aniqlanishi, zaruriyat bo’lganda rentabellik, to’lovga layoqat, o’z mablag’lari bilan ta'minlanganlik va boshqa bir qator koeffitsentlar bilan hamkorlikda faoliyat yutirishi darkor. 2. Xususiy korxonalarni tashkil etishning huquqiy-iqtisodiy jihatlari Korxona — yuridik shaxs huquqiga ega bo lgan mustaqil xo jalik yurituvchiʻ ʻ sub yekt. Mahsulotlar, tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko rstish, ishlarni bajarish ʼ ʻ uchun tashkil etiladi. Iqtisodiy faoliyatning xilma-xil turlari bilan shug ullanadi. ʻ Davlat, munitsipial, jamoa, qo shma, yakka (oila, xususiy) korxonalar bor. ʻ [1].Korxona ozbek tilida "kompaniya" ma'noni anglatadi. Bu so'zni zakazchilar, tadbirkorlar yoki boshqa tashkilotlar uchun faoliyat yuritadigan uzluksiz yuridik tashkilotlarni ifodalash uchun ishlatishadi. Korxonalar, mahsulotlar yoki xizmatlar sotish orqali daromad oladigan tijorat yoki sanoat firmalari bo'lishi mumkin. Korxona, faoliyatini to'g'ri tashkil etgan, tijorat, xizmat yoki sanoat sohasida ishlaydigan tashkiliy-shaxsiy yoki yuridik shaxslardir. Korxonalar o'zlariga xos maqsadlarni amalga oshiradilar va tovar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish, sotish, xarid qilish va boshqalar bilan savdo qilish orqali daromad olish uchun faoliyat yuritishadi. Korxonalar odatda xodimlarni ishlab chiqarish bilan boshqa tomonlarga solishadi va tartibga solishlari uchun ma'mur shaxslarga ega bo'ladi. Korxonalar, moliyaviy va huquqiy javobgarlikka ega bo'lib, shaxsiylikka oid riskni minimallashtirish uchun yuridik shaxs sifatida yozilganligi uchun, jismoniy shaxslardan ajralib turadi Xususiy korxonalarga soliq, bojxona, tashqi iqtisodiy faoliyat va boshqa sohalarda turli imtiyozlar berish orqali ularning har tomonlama rivojlanishiga imkoniyatlar yaratildi. Ular faoliyatiga davlat boshqaruv va nazorat organlarining 9 noqonuniy aralashuviga chek qo’yilmoqda, hokimiyat organlaridan tadbirkorlik subyekti ro’yhatdan o’tish tartibi keskin soddalashtirildi, ularga xizmat ko’rsatishda rahbar va mas'ul hodimlar javobgarligini oshirish bo’yicha tegishli me'yoriy huquqiy baza kundan-kunga takomillashib bormoqda.Shuning uchun yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda shuni aytishkerakki, bozor iqtisodiyoti sharoitida Xususiy korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda.O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, Xususiy korxona - huquqiy shaxs maqomiga ega, mustaqil ravishda xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo’lib, o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste’molchilar (xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi. Hozirgi kunda O’zbekiston iqtisodiyotining turli tarmoq va sohalarida turli xil mulkchilik shakliga ega bo’lgan 500 mingta xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt mavjud bo’lib, ulardan qariyb 280 mingini kichik Xususiy korxonalar hamda mikrofirmalar tashkil etadi. Xususiy korxonalarning eng katta qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq xo’jaligi (41%), sanoat (9,4%) va qurilish (56%) sohalarida ro’yxatga olingan. Jami Xususiy korxonalar miqdorida nodavlat sektorining salmog’i katta bo’lib, 82 %ni tashkil qiladi.2O’zbekistonda ko’plab kichik, va yirik ishlab chiqarish Xususiy korxonalari faoliyat ko’rsatayotgan bo’lib, ular iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarini – og’ir sanoatdan yengil sanoatgacha, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlashdan ilmiy ishlab chiqarishgacha qamrab olgan. Biz kurs ishimizda Xususiy korxonaning belgilari, funktsiyalari va vazifalarini ko’rib chiqamiz. Zamonaviy Xususiy korxona-mustaqil xo’jalik yurituvchi subyekt bo’lib, ularning ishlab chiqarish vositalari va boshqa mulklari o’ziga tegishli bo’ladi. Shu sababli Xususiy korxonalar mulkchilik shakliga ko’ra, davlat va nodavlat; tarmoq belgilariga ko’ra, mashinasozlik, energetika, metallurgiya, neft va gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, yengil sanoat, savdo; ishlab chiqarish miqyosi va xodimlar soniga ko’ra, yirik, mikrofirma va kichik; faoliyat yuritish muddatiga ko’ra, uzluksiz, mavsumiy va uzlukli Xususiy korxonalarga 10 bo’linadi.Biroq ushbu belgilardan qat’iy nazar, deyarli har bir Xususiy korxona Nizom asosida faoliyat yuritadi. Nizomda Xususiy korxonaning nomi, manzilgohi, yuqori turuvchi organi va bu organning nomi, Nizom jamg’armasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari, Xususiy korxona rahbariyatining lavozimlari, rahbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy bo’linmalar ro’yxati, hisobot tartibi ko’rsatilgan bo’ladi. Agar Nizomda Xususiy korxonaning tashkiliy-huquqiy funktsiyalari belgilangan bo’lsa, uning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fondlar, pul mablag’lari va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom jamg’armasiga tayanadi. Xususiy korxona rivojlanishi va ishlab chiqarishning kengayib borishi, daromad hajmi va boshqa moliyaviy tushumlarning ortishi natijasida Nizom jamg’armasi ko’paytirilishi mumkin. Umuman olganda, Nizom jamg’armasi Xususiy korxonaning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy jihatdan baquvvatligini aks ettiradi. Amaldagi qonunchilikka asosan Xususiy korxona davlat ro’yxatidan o’tganidan keyingina huquqiy shaxs sifatida tan olinadi. Davlat ro’yxatidan o’tish uchun birinchi o’rinda quyidagi hujjatlar ahamiyatga ega bo’ladi: muassisning arizasi; Xususiy korxonaning Nizomi; Xususiy korxonani tashkil qilish haqida qaror yoki muassislar shartnomasi; davlat bojini to’laganlik haqida kvitantsiya va boshqalarIqtisodiyotning jadal rivojlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi faoliyat yuritayotgan korxonalardan tashqari, yangi korxonalarni tashkil qilish va ishga tushirishga tayanadi. Bunday qadam iqtisodiy jihatdan maqbullikka, resurslar imkoniyati va korxona mahsulotlariga bo’lgan talabga asoslanadi. Biron-bir mahsulotning taqchilligi yoki umuman yo’q bo’lishi ham, yangi korxona yoki ishlab chiqarishni tashkil qilishga sabab bo’lishi mumkin. Korxonani tashkil qilish tamoyillari 2- rasmda ko’rishimiz mumkin. O’zbekiston Respublikasining qonunchiliga asosan, korxonalar mulk egasi (egalari) yoki u (ular) tayinlagan vakillik organi, mehnat jamoa yoki muassislar guruhining qarori bo’yicha belgilangan qonun-qoidalarga asosan tashkil qilinishi 11 mumkin. Shuningdek, korxonalar agar korxona mulki egasi yoki u tayinlagan vakillik organining roziligi bo’lsa, faoliyat yuritayotgan korxona tarkibidan bir yoki bir nechta tarkibiy bo’linmalarni, ushbu bo’linmalarning mehnat jamoalari tashabbusiga ko’ra, ajratib chiqarish natijasida ham tashkil topishi mumkin. Korxona joriy va hisob-kitob raqamlari ochish va ular to’g’risidagi holatlarni tasdiqlash huquqiga ega bo’lgan, mustaqil huquqiy shaxs maqomidagi sho’ba korxonalari, filiallar, vakolatxonalar, bo’lim va boshqa tashkiliy bo’linmalarni tashkil qilishi mumkin. Korxona qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan tartibda maxsus davlat organlarida ro’yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi va huquqiy shaxs maqomiga ega bo’ladi. Yangi korxona tashkil qilishdan asosan quyidagi maqsadlar ko’zlanadi: - iste’molchilar talab qilayotgan mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish va uni sotishdan foyda (daromad) olish; - ishlab chiqarishga ish bilan band bo’lmagan aholini jalb qilish va shu orqali ish bilan ta’minlashdagi ijtimoiy muammolarni hal qilish; - ishlab chiqarishga mavjud qo’shimcha resurslarni jalb qilish; - fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish; - yakka tarzda yoki hamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona (o’rtoqchilik kabi) tashkil qiluvchi alohida fuqarolar yoki shaxslar guruhi a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirish; - ishlab chiqarishni mustahkamlash va rivojlantirish hamda bozor muhitini kengaytirish. Yangi korxona tashkil qilishdan asosiy maqsadlar belgilangandan keyin ta’sis hujjatlari tuziladi. Ta’sis hujjatlarni tayyorlash korxonani tashkil etish va keyingi 12 faoliyat yuritish jarayonidagi muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Ta’sis hujjatlar faoliyat yurituvchi korxonalarning huquq va majburiyatlarini hamda sharoitlarini ifodalaydi. Korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarida ikki xil ta’sis hujjatlari belgilab berilgan: korxona Nizomi va ta’sis shartnomasi. Amaliyotda korxona faqat Nizom yoki faqat ta’sis shartnomasi asosida, shuningdek, bir vaqtning o’zida Nizom va ta’sis shartnomasiga asosan faoliyat yuritish hollari mavjud. Shuni qayd qilib o’tish kerakki, korxonaning (huquqiy shaxsning) ta’sis shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, Nizom esa muassis (muassislar) tomonidan tasdiqlanadi. Bitta ta’sischi tomonidan tuzilgan huquqiy shaxs shu ta’sischi tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat yuritadi. Korxona Nizomi asosiy ta’sis hujjati bo’lib, unda korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli, nomi va manzilgohi, Nizom jamg’armasining miqdori, daromadlarining tarkibi va taqsimlanish tartibi hamda korxona fondlarini tashkil qilish tartibi, korxonani tugatish va qayta tashkil qilish tartibi ko’rsatilishi shart. Boshqacha qilib aytganda, korxona Nizomi uning huquqiy maqomini, huquq va majburiyatilarini belgilab beradi. Nizomda shuningdek, korxona faoliyat ko’rsatuvchi soha va tarmoq, atrofmuhit va odamlar sog’lig’ini muhofaza qilish kafolati, boshqaruv shakli, hisobga olish va hisobot tizimi ham aks ettirilishi lozim. Korxona to’g’ri va to’liq tayyorlangan Nizom asosida mahalliy hokimiyat organlarida ro’yxatga olinadi, keyin esa o’z muhriga ega bo’lish va bankda hisob raqami ochish huquqini qo’lga kiritadi. O’z muhri va hisob raqamiga ega bo’lmagan korxona, huquqiy shaxs hisoblanmaydi va mustaqil korxonalar qatoriga kiritilmaydi. Ta’sis shartnomasi korxonaning tashkil qilinishi va yakka tarzda yoki hamkorlikdagi faoliyatning boshlanishini tavsiflovchi hujjatdir. U shuningdek, tashkil etilayotgan korxonaning Nizomini to’ldiruvchi hujjat ham hisoblanadi. Ta’sis shartnomasida korxonani tashkil qilish tartibi, daromad va xarajatlarni qatnashchilar o’rtasida taqsimlash shartlari, korxona tashkilotchilari (muassislar) tarkibidan chiqish shartlari belgilab qo’yiladi. Ta’sis shartnomasi asosida ko’pincha kichik korxonalar, xo’jalik o’rtoqliklari va shu kabi subyektlar faoliyat yuritadi. Masalan, o’rtoqlik yokikorxonaning ta’sis shartnomasida boshqaruv faqat barcha ishtirokchilarning roziligi bilangina emas, balki qaror ko’pchilik ovoz 13 bilan qabul qilinishi mumkinligi ham belgilab qo’yilishi mumkin. To’liq o’rtoqchilik korxonalarining daromad va xarajatlari agar shartnomada boshqa tartib ko’rsatilmagan bo’lsa,ishtirokchilar o’rtasida ularning umumiy kapitaldagi ulushiga mos ravishdataqsimlanadi. Korxona mulkini shakllantirish va undan foydalanish Nizom va Ta’sis shartnomasining muhim qismi hisoblanadi. Davlat korxonalarning mulkiy huquqlarini kafolatlaydi.“Xususiy korxonalar to’g’risida” gi qonunga asosan korxona mulkini 7ta xil manbadan shakllantirish mumkin.3Korxona mulkini shakllantirish manbalari: 1) Muassislarning pul va moddiy ko’rinishdagi badallari; 2) Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan va boshqa turdagi faoliyatdan olingan daromadlar; 3) Qimmatbaho qog’ozlardan olingan daromadlar; 4) Banklar va boshqa kreditorlardan olingan kreditlar; 5) Byudjetdan olinuvchi mablag’lar (dotatsiya), kapital qo’yilmalar; 6) Korxona, tashkilot va fuqarolarning beg’araz va xayriya badallari, shuningdek, almashish, meros va sovg’a tariqasida olinuvchi mulk; 7) Qonun bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar. Biz kurs ishimizda korxonalarning davlat tomonidan ro’yxatga olinishini ko’rib chiqamiz. Korxona joylashgan manzilgohi bo’yicha davlat organlarida ro’yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi. Bu vazifani asosan hokimiyatlar bajarib, ular korxonani ro’yxatga olish to’g’risidagi ma’lumotlarni 12 kun mobaynida Moliya Vazirligiga yagona davlat reestriga kiritish uchun taqdim etishlari shart.Korxonani davlat tomonidan ro’yxatga olish zarur hujjatlar ilova qilingan ariza berilgan kundan boshlab 30 kun mobaynida amalga oshirilish lozim.Davlat ro’yxatidan o’tish uchun korxonani tashkil qilish to’g’risidagi 14 qaror,korxona Nizomi (ta’sis shartnomasi) va Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab beriluvchi ro’yxatdagi boshqa hujjatlar taqdim etiladi.Korxonalarni ro’yxatga olishdan, ularni tashkil qilish maqsadga muvofiq emas, degan sabab bilan bosh tortishga yo’l qo’yilmaydi. Agar korxonani ro’yxatga olish o’z vaqtida amalga oshirilmasa yoki ta’sischi ro’yxatga olinmaslik sabablarini asossiz deb hisoblagan taqdirda ta’sischi sudga murojaat qilishi mumkin. Korxonani ro’yxatga olishdan asossiz ravishda bosh tortish mahalliyhokimiyat organlarining moddiy javobgarlikka tortilishiga olib kelishi mumkin.Korxonani ro’yxatga olish uchun kerak bo’ladigan hujjatlarni 3 rasmda ko’rishimiz mumkin. Xususiy korxonalarni tashkil etishning huquqiy va iqtisodiy jihatlari ko‘p qirralidir. Bu jarayonda korxonani ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi, soliq rejimlari, muassislarga qo‘yiladigan talablar va shunga o‘xshash qator muhim omillarni hisobga olish kerak. Mana shu mavzuga oid ba’zi muhim ma’lumotlar: 1. Xususiy korxona tashkil etish huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasida xususiy korxonalarni tashkil etish O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi va "Xususiy korxona to‘g‘risida"gi qonun (1991-yilda qabul qilingan) asosida amalga oshiriladi. Bu qonunga binoan, xususiy korxona yagona muassis tomonidan tashkil etilishi mumkin. Yagona muassis yuridik yoki jismoniy shaxs bo‘lishi mumkin. Bu borada asosiy hujjatlar korxonaning Ustavi va uning ro‘yxatdan o‘tganligi to‘g‘risidagi guvohnoma hisoblanadi. 2. Korxonaning ro‘yxatdan o‘tish tartibi va muassislarga qo‘yiladigan talablar O‘zbekistonda xususiy korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonini Adliya vazirligi hamda Davlat xizmatlari agentligi orqali amalga oshirish mumkin. 2017- yilda "Yagona darcha" tizimi joriy etildi, bu esa korxonalarni tezroq va qulayroq ro‘yxatdan o‘tkazish imkonini berdi. Shu tartibda, 2021-yilda Prezident Shavkat Mirziyoyev farmoniga ko‘ra, korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayoni soddalashtirildi va jarayonlar raqamlashtirildi. 15 3. Soliq rejimlari va iqtisodiy jihatlar Xususiy korxonalar uchun O‘zbekistonda 2020-yildan boshlab soddalashtirilgan soliq rejimlari joriy etildi. Soliq tizimida kichik korxonalarga QQSdan ozod bo‘lish yoki unga o‘xshash imtiyozlar taklif qilindi. 2022-yilda kichik biznes subyektlariga yana bir qator imtiyozlar joriy qilindi. Masalan, yillik aylanmasi 1 milliard so‘mdan kam bo‘lgan xususiy korxonalar QQSdan ozod etildi. Bu choralar kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash va iqtisodiy faollikni oshirish maqsadida amalga oshirildi.Xususiy korxonalarni rivojlantirishda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev hamda O‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi rahbarlari, ayniqsa, Adliya vaziri Ruslanbek Davletovning faoliyati muhim hisoblanadi. Ayniqsa, 2016-yildan boshlab Shavkat Mirziyoyev tomonidan tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha islohotlar joriy qilinishi xususiy sektorga qulay sharoit yaratib berdi.Mazkur qonun va tartiblar nafaqat yangi korxonalar uchun, balki o‘z faoliyatini kengaytirish istagidagi mavjud korxonalar uchun ham yangi imkoniyatlar yaratdi. Tadbirkorlik subyektlari uchun raqobatbardosh muhitni yaxshilash, ular uchun infratuzilma yaratish va moliyaviy yordam mexanizmlarini rivojlantirish O‘zbekistonning uzoq muddatli iqtisodiy strategiyasida muhim o‘rin tutadi. 3.Xususiy korxonalar faoliyatini rivojlanishining hozirgi holati tahlili O‘zbekiston Respublikasida xususiy korxonalar faoliyatini rivojlantirish va ularning bugungi holati tahlilida ko‘plab muhim iqtisodiy va huquqiy o‘zgarishlar hisobga olinadi. Quyida ba'zi asosiy raqamlar, yillar va shaxslar ishtirok etgan faktlar keltirilgan:O‘zbekiston Statistika qo‘mitasi ma'lumotlariga ko‘ra, 2016-yilda mamlakatdagi xususiy korxonalar soni 120 mingdan oshgan bo‘lsa, 2022-yilga kelib bu ko‘rsatkich 300 mingdan oshdi. Bu yillarda xususiy sektor davlat tomonidan tadbirkorlik faoliyatiga berilgan imtiyozlar va qulay muhit natijasida tez rivojlandi. Masalan, kichik korxonalarga soliq imtiyozlari va kreditlar taqdim etilishi ularning sonini ko‘paytirishga xizmat qildi. 16 2017-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali (my.gov.uz) orqali tadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatdan o‘tkazish tizimi soddalashtirildi va raqamlashtirildi. Bu esa xususiy korxonalarni tashkil etish jarayonini ancha tezlashtirdi. Shuningdek, 2020-yilda Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan imzolangan qarorlar asosida davlat xizmatlarining ko‘plab turlari onlayn shaklga o‘tkazildi, bu esa xususiy tadbirkorlarning vaqt va xarajatlarini kamaytirdi. 2020-yilda kichik biznes subyektlariga yillik daromad hajmiga qarab, imtiyozli soliq rejimlari joriy qilindi. Jumladan, yillik aylanmasi 1 milliard so‘mdan kam bo‘lgan korxonalar QQSdan ozod qilindi, bu kichik va o‘rta biznes rivojiga ijobiy ta'sir ko‘rsatdi. Bu rejimlarning natijasi sifatida, 2021-yil oxiriga kelib, 100 mingdan ortiq tadbirkorlar imtiyozli soliq to‘lovlariga ega bo‘lish imkoniyatini qo‘lga kiritdi.So‘nggi yillarda O‘zbekiston xususiy sektori o‘z mahsulotlarini xorijiy bozorlarga eksport qilishda katta yutuqlarga erishdi. 2021-yilda O‘zbekistonning umumiy eksport hajmi 16,6 milliard AQSh dollariga yetdi, bunda xususiy korxonalarning ulushi katta. Ayniqsa, O‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi rahbari Adham Ikromovning ta'kidlashicha, 2022-yilda xususiy sektor eksport hajmini yana 10 foizga oshirish rejalashtirilgan edi, bu esa ko‘p tadbirkorlarga xorijiy bozorlar bilan aloqalarni mustahkamlash imkonini berdi. Xususiy sektorga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish 2020-yildan boshlab kuchaydi. Xususan, Jahon banki va Osiyo taraqqiyot bankining O‘zbekistonga investitsiya kiritish dasturlari natijasida 2021-yilda xususiy sektorga 1 milliard dollardan ortiq xorijiy investitsiya kiritildi. Bu investitsiyalar asosan xizmat ko‘rsatish va ishlab chiqarish tarmoqlariga yo‘naltirildi, natijada minglab yangi ish o‘rinlari yaratildi. Bu jarayonlarda Investitsiyalar va tashqi savdo vaziri Sardor Umurzoqovning faoliyati ham katta ahamiyat kasb etadi. Mamlakatda xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash uchun 2022-yilda "Biznes uchun moliyaviy yordam" dasturi ishga tushirildi, bu orqali 1,2 trillion so‘mdan ortiq kredit mablag‘lari kichik va o‘rta korxonalar faoliyatiga jalb qilindi. Ushbu dastur orqali davlat tomonidan 17 past foizli kreditlar ajratildi, bu esa yangi loyihalar uchun qulay moliyaviy sharoit yaratdi. Shu jarayonda O‘zbekiston Markaziy bankining raisi Mamarizo Nurmuratovning roli katta bo‘ldi.Ushbu ko‘rsatkichlar va davlat tomonidan yaratilgan sharoitlar natijasida O‘zbekistonda xususiy sektor rivoji davom etmoqda. Davlat tomonidan xususiy tadbirkorlik uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, soliqlarni kamaytirish va kreditlar ajratish orqali xususiy korxonalar sonini ko‘paytirish va iqtisodiyotda ularning o‘rnini mustahkamlash maqsad qilingan. Har bir davlatda iqtisodiyotning turli tarmoqlarining rivojlanishi shu tarmoqda faoliyat olib borayotgan iqtisodiy subyektlarning faoliyatiga, uning natijaviyligiga bog liq hisoblanadi. Jahon amaliyotida korxonalarning operatsion faoliyati tahliliniʻ tashkil etish va mazkur faoliyat samaradorligini oshirishda turli yo nalish, usul va ʻ metodlardan foydalaniladi. Lekin mazkur usullarda operatsion faoliyat tahlilini tashkil etishning umumiy jihatlari nazarda tutilgan bo lib, iqtisodiyotning aniq bir ʻ sohasida, shu sohaning o ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib operatsion faoliyat ʻ tahlilinitashkil etish masalalari nisbatan kam o rganilgan. Bugungi kunda rivojlangan ʻ davlatlarda operatsion faoliyat tahlilini tashkil etishda turli yondashuvlar mavjud bo lib, ularni qo llash doirasi korxonalar faoliyat olib boradigan tarmoq va sohalar ʻ ʻ xususiyatidan kelib chiqib belgilanishi lozim. Shu boisdan, ishlab chiqarish, servis, qishloq xo jaligi, savdo va boshqa tarmoqlarda har bir tarmoqning o ziga xos ʻ ʻ xususiyatlariga asoslangan operatsion faoliyat tahlilini tashkil etish va uni takomillashtirish bo yicha ilmiy va amaliy tadqiqotlarni amalga oshirish muhim ʻ hisoblanadi. O zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng muhim ʻ jihatlaridan biri, iqtisodiyotning real sektori korxonalar faoliyatini rivojlantirish asosida mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmini keskin oshirish, bandlik masalalarini hal qilish, aholi daromadlarini ko paytirish hamda milliy farovonlikni ta minlashdan ʻ ʼ iboratdir. Jumladan, O zbekiston Respublikasi prezidenti tomonidan qabul qilingan ʻ «Respublikada ishlab chiqarishni rivojlantirish va sanoat kooperatsiyasini kengaytirishning samarali tizimini yaratish chora-tadbirlari to g risida» gi qarorining ʻ ʻ ikkinchi bandida keltirilgan “mahsulot ishlab chiqarish va mavjud quvvatlarni 18 kengaytirish, ulardan samarali foydalanish hamda uni kengaytirish”265 kabi vazifalarini bajarishda mazkur tadqiqotda erishilgan natijalar muhim ahamiyat kasb etadi. Operatsion faoliyat tahlilini o tkazish va uni takomillashtirish masalalarigaʻ bugungi kunda katta e tibor qaratish obyektiv zaruratga aylanib, bu bo yicha ʼ ʻ yangicha yondoshuvlarni ishlab chiqish hamda amaliyotga tadbiq etish ilmiy tadqiqotlarning ustuvor yo nalishlari hisoblanadi.Korxonalar operatsion faoliyati ʻ tahlilini takomillashtirish bo yicha olib boriladigan tadqiqot natijalarining ilmiy ʻ ahamiyati olingan natijalarning asoslanganligi, ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalarning korxonalar operatsion faoliyati tahlilini takomillashtirishga xizmat qilishi bilan izohlanadi. Operatsion faoliyat tahlilini tashkil etish va uni rivojlantirish borasidagi tadqiqotlarda ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalarning ishlab chiqarish, xizmat ko rsatish, savdo va boshqa faoliyatlar bilan shug ullanadigan xo jalik yurituvchi ʻ ʻ ʻ subyektlarda operatsion faoliyatning samaradorligini oshirishga yordam beruvchi boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda qo llash faoliyat samaradorligini oshirishda ʻ muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, tadqiqot natijalarining oliy ta lim ʼ muassasalarida buxgalteriya va moliya mutaxassisligida kadrlar tayyorlash sifatini oshirish maqsadida o qitiladigan fanlar va modullar bo yicha o quv dasturlari va ʻ ʻ ʻ resurslarini takomillashtirish jarayonida foydalanish sohada yetuk kadrlar tayyorlashda ta lim samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi.Korxonalarda ʼ operatsion faoliyat tahlilini zarurligini quyidagicha izohlash mumkin. Birinchidan, ishlab chiqarish korxonalarining bevosita funksional vazifasi, mahsulot ishlab chiqarish va sotishni samarali amalga oshirish lozimligi inobatga olinadi. Ikkinchidan, korxonaning investitsion va innovatsion rivojlanishi korxona faoliyat olib boradigan soha rivoji uchun yo naltiriladi. Uchinchidan, soha rivoji bo yicha ʻ ʻ hukumat doirasida qabul qilinadigan qarorlar ijrosi manzilli yo naltiriladi hamda ʻ korxona imkoniyatlari va quvvatlari ham ushbu vazifani bajarishga qodir bo lishligi ʻ ta minlanadi. To rtinchidan, barcha mavjud imkoniyat va vositalardan maqsadga ʼ ʻ muvofiq foydalana oladigan yetarli malakaga ega bo lgan mutaxassislar ham mavjud ʻ bo lishi kerak. Ushbu sanab o tilgan jihatlar birgalikda ishlab chiqarish ʻ ʻ 19 korxonalarining operatsion faoliyati samaradorligini tashkil qiladi. O’tgan davr mobaynida, ayniqsa, mustaqil taraqqiyotimizning dastlabki yillarida yengib o’tishimizga to’g’ri kelgan ulkan qiyinchiliklar, muammolar,tahdid va sinovlarga qaramasdan O’zbekiston iqtisodiyoti 21 yil davomida qariyib3,4 barobar, yalpi ichki mahsulot aholi jon boshiga 2,5 barobar, o’rtacha ish haqi 14 barobar o’sganini, bu davrda mamlakatimiz aholisi 8 million 244 ming kishiga ko’payib, hozirgi kunda 28,5 million nafarni tashkil etishini inobatga oladigan bo’lsak, bunday ulkan natijalarga erishganimizni, chindan ham tasavvur qilishning o’zi qiyin.Aholining yalpi daromadlari amaldagi hisob-kitoblar bo’yicha 8,6 martaoshdi. Ayni paytda bu ko’rsatkichning 47 foizi biz uchun mutlaqo yangi bo’lganmulk shakllari va tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlardir.Ekspertlar tomonidan bildirilgan xulosalarga ko’ra, o’rtacha darajadagibarqaror pul daromadlariga ega bo’lgan uy ho'jaliklarining 2011 yil yakunlaribo’yicha 60 foizni tashkil etgan. Bizning bugungi kundagi eng muhim ustuvor yo’nalishlarimiz chuqurtarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, jadal va mutanosib rivojlanishni ta'minlash,iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish,investitsiyaviy ishchanlik muhitini shakllantirish va chuqurlashtirish, yuksak texnologiyalar asosida yuqori qo’shimcha qiymatga ega bo’lgan, raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarishni o’zlashtirish, eksport sohasidagi mavqeimizni mustahkamlashdan iboratdir.Milliy iqtisodiyot tarmoqlari rivojining asosiy ko’rsatkichlarini ko’ribchiqamiz. Bulardan YAIMning iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha tarkibi 4-jadvalda ko’rish mumkin. Iqtisodiyot tarmoqlarini sanoat asosida tashkil etish, modernizatsiya qilish,texnik va texnologik yangilash bo’yicha 2000-2010 yillarda qabul qilinganchoratadbirlar mamlakatimizda sanoatning avtomobilsozlik, neft va gaz-kimyo, temir yo’l, mashinasozligi kabi yangi tarmoqlarining yaratilishi 2010 yilga kelib sanoat mahsulotlari umumiy hajmining o’sishi hamda YaIM tarkibida sanoatning ulushi 24 foizga yetishini ta'minladi. Ishlab chiqarish hajmining 2011 yildagi barqaror o’sishi tufayli yalpi ichki mahsulotdagi qurilish 6.5, transport va aloqa 11.7, savdo 8.8 20 ulushlarni tashkil etgan.Sanoat ishlab chiqarish hajmi izchil o’sib bormoqda. Sanoat tarmoqlariishlab chiqarish sur’atlari bo’yicha o’sishni quyidagi 5-jadvalda ko’rishimiz mumkin.Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning yillik hajmi 2010 yilda 2011 yilga nisbatan 3.2 barobar o’sishi kutilmoqda. Yoqilg’i sanoati 2.2 barobar, qora metallurgiya 1.6 barobar o’sishi kuzatilmoqda. Rangli metallurgiya sanoati 2010yilda 2011 yilga nisbatan 116.1 foiz izchil o’sib bormoqda. Mashinasozlik vametallni qayta ishlash sanoatida mahsulot ishlab chiqarish hajmi 2010 yil2011yilga nisbatan 13 barobar o’sdi. Mustaqillik yillarida yurtimizda avgomobilsozlik, neft-gazkimyo sanoati,neftgaz mashinasozligi, zamonaviy qurilish materiallari sanoati, temir yo’lmashinasozligi, maishiy elektrotexnika, farmasevtika, zamonaviy oziq- ovqatsanoati va yengil sanoat kabi bir qator mutlaqo yangi sanoat tarmoqlari yaratildi. Neft qazib chiqarish va neftni qayta ishlash sanoatining yaratilishimamlakatimizning energetik xavfsizligini ta'minladi. Energetika mustaqilliginita'minlash hamda neft va gazni qayta ishlash tarmoqlarini rivojlantirish dasturidoirasida, istiqlol yillarida eng zamonaviy texnologiyalarga ega bo’lgan chet elkompaniyalari bilan hamkorlikda Buxoro neftni qayta ishlash zavodi («Teknip»,Fransiya) va Shurtangazkimyo majmuasi («ABB») barpo etildi, Farg’ona neftni qayta ishlash zavodi to’liq rekonstruktsiya qilindi.Qayta ishlash sanoatida sanoat mahsulotlari ayrim turlarining ishlabchiqarilishi xususan, neft, gaz, oltin qazib olish, rangli metallurgiya, kimyo va neftkimyo sanoatini jadal rivojlantirish uchun davlat barcha shart-sharoitlarni yaratib berdi. Natijada chuqur sifat o’zgarishlari ro’y berdi va O’zbekiston sanoatining tarmoq tarkibi ancha diversifikatsiya qilindi va mutanosiblashdi.Yengil va oziqovqat sanoatining asosiy ishlab chiqarilgan mahsulotlarini 6-jadvalda ko’rishimiz mumkin. 2011yilda 2000 yilga nisbatan yengil avtomobillar ishlab chiqarish 7,1barobar, avtobuslar - 2,6 barobar va yuk avtomobillari tayyorlash - 12,9 barobaroshdi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida avtomobilsozlik sanoati alohida o’rinegallamokda. Bu tarmoq Asaka shahrida AQShning «Jeneral Motors» kompaniyasi bilan hamkorlikda 21 yengil avtomobillar ishlab chiqaradigan, Toshkent shahridaGermaniyaning dunyoga mashhur «Daimler Benc» va Samarkand shahridaYaponiyaning «Isuzu» kompaniyalari bilan hamkorlikda avtobuslar ishlabchiqaradigan hamda Samarkand shahrida Germaniyaning «MAN» kompaniyasi bilan tashkil etilgan yuk avtomobillari ishlab chiqaradigan yangi zavodlarni o’ichiga oladi. Mustaqillik yillarida xizmat ko’rsatish sohasi O’zbekiston Respublikasiiqtisodiyotining eng istiqbolli va jadal rivojlanib borayotgan tarmog’iga aylandi.Bunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 21 maydagi «O’zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasinirivojlantirishni jadallashtirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’grisida»gi PK-640-sonli qarori37 bilan tasdiqlangan dasturning qabul qilinishi xizmatlarning jadal o’sib borishida muhim bosqich bo’ldi. Biz 7-rasmda YaIMda xizmat ko’rsatish sohasinining dinamikasini ko’rishimiz mumkin. Mamlakatimizda 2010-2019yillarda xizmat ko’rsatish hajmi 2,5 barobar oshdi. Xizmat ko’rsatish sohasida zamonaviy xizmat turlari ulushining ortishi bilan bog’lik ravishda sifat o’zgarishlari kuzatilmoqda. Yuqorida zikr etilgan dasturni amalga oshirish yillarida aloqa va axborotlashtirish xizmatlari yiliga o’rtacha 132,7foizlik o’sish sur'ati bilan 3,1 barobar o’sdi. Telekommunikatsiya tarmoqlari, aloqa kanallari, Internet tarmog’iga jamoaviy ulanish shohobchalari, raqamlitexnologiyalar bilan jixozlangan axborot infratuzilmalari tobora kengayibbormoqda.Milliy iqtisodiyotimizda korxona rivojlanishining hozirgi holatini ko’rib chiqamiz. Hozirgi strategik iqtisodiyot sharoitida mamlakatimizda ayniqsa tashqi iqtisodiy faoliyatni kengaytirib, bir qancha xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy banklar bilan o’zaro foydali aloqalar o’rnata boshladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, kengaytirish uchun huquqiy asoslarini yaratib bergan asosiy qonun hujjatlari qabul qilindi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 1-yanvardagi “2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risi”da PF-60-sonli Farmoni. Ushbu Farmonining 26- maqsadida“Mamlakatda investitsiya muhitini yanada yaxshilash va uning jozibadorligini oshirish, kelgusi besh yilda 120 mlrd doll., jumladan 70 mlrd doll. 22 xorijiy investitsiyalarni jalb etish choralarini ko‘rish”*1+ bo’yicha bir qator vazifalar belgilangan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy pirovard maqsadi mamlakat iqtisodiyotida bozor munosabatlari tamoyillarini to`liq qaror topishidan iboratdir. Ushbu jarayonda esa xorijiy kredit liniyalarining o`rni beqiyosdir . Mavzuga oid adabiyotlarni tahlil etish jarayonida real sektorning rivojlanishi yuzasidan bir qancha yetakchi iqtisodchi olim va mutaxassislar tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilganligiga guvoh bo ldik, ular quydagilardanʻ iboratdir. Masalan, YU.B. Zelenskiy xulosasiga ko‘ra: "Iqtisodiyotning real sektoriga erkin bozorda sotiladigan barcha tovarlar va xizmatlarni (moliyaviy vositachilik xizmatlaridan tashqari) qayta ishlab chiqaradigan nodavlat korporatsiyalar sektori korxonalari va tashkilotlari kiradi (Milliy hisoblar tizimi metodologiyasi bo‘yicha)"*2+. "Tovarlarning bozor aylanishini, ularni sotib olish va sotishni, shuningdek bitimlar tuzishda, tovarlarni etkazib berishda, ularni saqlashda mijozlarga xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydigan savdo faoliyati real iqtisodiyotning ajralmas qismidir” deb ta’rif beradi. Yondashuvning o‘ziga xosligi YU.B.Zelenskiy yuqorida tavsiflangan yondashuvlar bilan taqqoslaganda, YAIMni yaratishda qatnashish oxir-oqibat iqtisodiyotning real sektoriga tegishli ekanligini ko‘rsatmaydi. Muayyan sektorni real iqtisodiyot sifatida tasniflash mezoni ijtimoiy talab qilinadigan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilishdir. V.N. CHerkovets yondashuviga ko‘ra real sektorni YAIMni yaratishda qatnashishiga ko‘ra tavsiflanadi*3+: 1) Savdo sanoat xizmatlarini ko‘rsatishga kiritilganmi? 2) "Boshqa xizmatlar" nimani anglatadi, ular pul, fond va sug‘urta bozorlari institutlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarni o‘z ichiga oladimi? Ushbu savollarga javoblar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni iqtisodiy muomala turiga qarab guruhlash asosida "Iqtisodiyotning real sektori" tushunchasini aniqlashga yondashish orqali berilgan. Iqtisodiy xatti-harakatlar turi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishga yo‘naltiradigan sabablar va rag‘batlantirishlar bilan belgilanadi. Iqtisodiy harakatlarning turlari bo‘yicha guruhlash mamlakat iqtisodiyotining tarmoq tuzilishini beradi. Xalq xo‘jaligining sektori deganda aholining o‘xshash iqtisodiy 23 maqsadlari, funksiyalari va xulq-atvoriga ega bo‘lgan aholining institutsional birliklari majmui tushuniladi . 4. Xususiy korxonalarda eksport salohiyati va uni rivojlantirish yo’llari I qtisodiyotning barqaror o'sishi ta'minlash sharoitida korxonalarda eksportbob mahsulotlar ishlab chiqarish va ularning eksportini samarali tashkil etish hamda eksport faoliyatidan oqilona foydalanishga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan, uni tartibga solishning asosiy vositasi bo'lgan tashqi va ichki muhit omillarini oqilona boshqarish muammo va yechimlari, ularning sabablari va hal qilish yo'llari va choralari muhokama qilingan. Maqolada korxonalar eksport faoliyati va salohiyatini oshirishga ta'sir etuvchi tashqi va ichki muhit omillari nazariy va amaliy jihatdan o'rganilgan. Tadqiqot doirasida korxonalar eksport faoliyati va salohiyatini oshirishga ta'sir etuvchi eng muhim tashqi muhit omillari va uning ta'siri natijasida yuzaga keluvchi muammolar tahlil qilingan. Muallflar tomonidan olib borilgan tadqiqot va tahlil natijalaridan kelib chiqib eksport faoliyati va salohiyatini oshirishga ta'sir etuvchi muammolarni hal etishga doir chora-tadbirlar taklif qilinib, xulosalar berilgan. Kalit so'zlar: eksport, eksport faoliyati, eksport salohiyati, eksport qilish, korxona, tashqi va ichki muhit. Korxonaning eksport salohiyati va faoliyati ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatining tarkibiy qismi bo'lib, u xorijiy hamkorlar, mahsulot assortimentini tanlashda, shartnomaning narxi, hajmi va etkazib berish muddatlarini belgilashda to'liq mustaqillikka egaligi bilan tavsiflanadi. Bu imkoniyat eksport operatsiyalari samaradorligiga ta'sir etuvchi omillarni to'g'ri boshqarish orqali yanada natijador bo'ladi.Shu munosabat bilan korxonalar eksport salohiyati va faoliyatini rivojlantirishda ularga ta'sir etuvchi omillarni boshqarishni o'rganish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. "Omil" atamasi qandaydir jarayon yoki hodisaning harakatlantiruvchi kuchi sifatida ta'riflanadi. "Eksport samaradorligi omili" 24 tushunchasi korxonaning eksport samaradorligiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan holat sifatida belgilanishi kerak. Omil - tashkilot faoliyati, eksport strategiyasi va taktikasi, tashqi bozor, mahsulot yoki tarmoqning ko'p qirrali tavsifi bo'lib hisoblanadi. U bir o'lchovli va o'lchanadigan o'zgaruvchilar to'plami bilan tavsiflanadi.S.I.Ojegov tomonidan tahrirlangan, 2016 yilda nashr qilingan rus tili lug'atida "omil" atamasining quyidagi ta'rifi berilgan: "Omil - bu qandaydir jarayon yoki hodisaning harakatlantiruvchi kuchi", 2017 yil nashridagi bu atamaning kengroq talqinini beradi: "Omil - bu qandaydir jarayon yoki hodisaning harakatlantiruvchi kuchi bo'lib, uning xarakteri yoki individual xususiyatlarini belgilab beradi" [1]. Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda eksport salohiyatiga ta'sir etuvchi omillarni tasniflashga turlicha yondashuvlar mavjud. Bir necha omillar guruhlari mavjud: korxonaning xususiyatlari (hajmi, xalqaro kompetentsiyasi, xalqaro ish tajribasi va boshqalar), tarmoq va bozor; psixologik xususiyatlar; maqsadli segmentni tanlash. Mavjud manbalar tahlili Uskova S.I. Asailov A.A. Deniels Djon D. Kislova Yu.E.kabi olimlar eksport salohiyatiga ta'sir etuvchi omillarni quyidagi guruhlarga birlashtirishga harakat qilgan: taqsimlanish darajasiga ko'ra - xususiy va umumiy; ta'sir qilish muddatiga ko'ra - doimiy va o'zgaruvchan; kelib chiqish sohasiga ko'ra - tashqi va ichki; faoliyat tavisifiga ko'ra - intensiv va ekstensiv; ta'sir darajasiga ko'ra - asosiy va ikkilamchi.; nazorat darajasiga ko'ra - nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan omillarga ajratadi. Ba'zi iqtisodchilar omillarni faqat ikki guruhga ajratadilar : tashqi va ichki, ichki omillar doirasida esa ekstensiv va intensivni o'rganadilar. Bir qator tadqiqotchilar yuqorida muhokama qilingan tasnifni omillar bo'linishining qo'shimcha belgilarini kiritish orqali kengaytiradilar, bu mahalliy va global, ijobiy va salbiy, miqdoriy va sifat omillarini va boshqalarni ajratib ko'rsatish imkonini beradi.Shuni hisobga olish kerakki, xalqaro maydonda faoliyat yuritayotgan korxonaning tashqi muhiti milliy bozorda faoliyat yuritayotgan korxonaning tashqi muhitidan sezilarli darajada farq qiladi. Bundan tashqari, tashqi iqtisodiy faoliyatni 25 ustuvor yo'nalishlardan biri sifatida hisobga olgan holda, eksportga yo'naltirilgan korxona faoliyatini rejalashtirayotgan potentsial tashqi bozorning tashqi muhitining ta'sirini hisobga olish juda muhimdir. Garchi globallashuv sharoitida xalqaro muhitning ta'sirini ichki bozorda, qoida tariqasida, o'xshash tovarlarni jahon ishlab chiqaruvchilari bilan raqobat sohasida faoliyat yurituvchi tashkilotlar ham boshdan kechirayotganini inkor etib bo'lmaydi. Olib borilgan omillar tahlilidan kelib chiqib, biz tomonimizdan korxonaning eksport imkoniyatini belgilovchi omillar tasnifini amalga oshirdik. Unga ko'ra bu omillarni ikkita katta guruxga tashqi va ichki muhitga ajratdik. Tashqi muhit omillarini eksport imkoniyatlardan kelib chiqib, bevosita va bilvosita tashqi muhit omillariga ajratib oldik. Ichki muhit omillarini esa eksportni amalga oshirishga ta'sir ko'rsatadigan omillar hamda eksport imkoniyatlarini belgilovchi omillarga guruxladik. Unga ko'ra bu omillar korxonaning eksport faoliyatini samarali amalga oshirishga yordam beradi. Xalqaro miqyosda faoliyat yuritayotgan korxonalarning tashqi muhiti ichki bozor doirasida faoliyat yurituvchi korxonalarning tashqi muhitidan sezilarli darajada farq qiladi. Bundan tashqari, faoliyat yuritadigan xalqaro tashqi muhit omillarining eng muhim ta'siri eksportga yo'naltirilgan yoki eksport faoliyatini ustuvor yo'nalishlardan biri deb hisoblaydigan korxonalar uchundir. Hozirgi globallashuv va milliy iqtisodiyotlarni liberallashtirish sharoitida xalqaro muhitning ta'sirini faqat ichki bozor doirasida faoliyat yuritayotgan korxonalar ham boshdan kechirayotgani shubhasizdir. Bular, masalan, xalqaro raqobat, xalqaro texnik va ekologik standartlar va boshqalar.M.S.Mokiy, L.G.Skamay, M.I.Trubochkynalar fikricha korxonaning tashqi muhiti deganda korxona joylashgan davlat va hududning, shuningdek iste'molchilar, yetkazib beruvchilar, raqobatchilarning ta'siri tushuniladi, ular birgalikda bevosita va bilvosita ta'sir etuvchi omillarni tashkil qiladi . Korxonaning eksport imkoniyatini belgilab beruvchi omillaer tashqi muhit omillari Bevosita Bilvosita 26 • davlat, bojxona tarif va notarif tartibga solish; •jahon bozorlari kon'yunkturasi; • iste'molchilar; • raqobatchilar • korxona joylashgan davlat • yetkazib beruvchilar • iqtisodiyot • qonunchilik • geografik masofalar; • siyosiy omillar; • ijtimoiy-madaniy omillar; • ilmiy-texnik taraqqiyot; • korxona joylashgan hudud • yetkazib beruvchilar • iqtisodiyot • qonunchilik • davlat tomonidan tartibga solish • transport-logistika tizimi xususiy va umumiy <- taqsimlanish darajasiga ko'ra doimiy va o'zgaruvchan ta'sir qilish muddatiga ko'ra Ichki muhit omillari Eksportni amalga oshirishga ta'sir ko'rsatadigan omillar • korxona strategiyasi, imidji; 27 • investitsiya salohiyatidan foydalanish qobiliyati; • eksport faoliyatini axborot bilan ta'minlash; • tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi mutaxassislarning ish prinsiplari; • tovarlar raqobatbardoshliginin g zarur darajasini ta'minlash; • eksport qiluvchi mamlakatdagi vaziyatni makroiqtisodiy o'rganish sifati Eksport imkoniyatlarini belgilovchi omillar • asosiy ishlab chiqarish fondlari, hajmi, tarkibi, tuzilishi, yoshi, amortizatsiyasi; • korxonaning tashkiliy tuzilmasi; Rivojlanayotgan va o‘tish davri iqtisodiyotiga ega bo‘lgan davlatlar uchun iqtisodiyotning yoki moliya bozorining rivojlanish darajasini korxonalarini moliyalashtirish manbalarini turlari va investitsion muhit bilan belgilanadi. Bunday holatda iqtisodiyotda moliya bozorining funksiyalarini bajarish nuqtai nazaridan tahlil qilish muhim hisoblanadi. Bugungi sharoitda qarz olish iqtisodiyotning nafaqat real sektori balki umuman iqtisodiyotning barcha tarmoqlar faoliyatini moliyalashtirishning ajralmas qismi hisoblanadi. Moliyaviy sektor bilan taqqoslaganda past rentabellik va uzoq muddat o‘zini oqlash, tezkor texnologik rivojlanish sharoitida zarur bo‘lgan ishlab chiqarish quvvatini faqat o‘z mablag‘lari hisobidan tez modernizatsiya qilish juda qiyin. Shu sababli ham real sektor korxonalari emissiyaviy hamda noemissiyaviy qimmatli qog‘ozlarni chiqarish orqali korxonani modernizatsiya qilishni maqsad qilishadi. Ya’ni moliya sektori real sektorni rivojlantirishda muhim vazifani qimmatli qog‘ozlar va qarz mablag‘lari orqali amalga Hozirgi vaqtda asosan real sektor korxonalarini moliyalashtirish manbalari bo‘lib, asosan o‘z mablag‘lari, bank kreditlari, davlat byudjetidan ajratmalar hisoblanib, qimmatli qog‘ozlar orqali moliyalashtirish tizimi amaliy natijadorligi jihatidan boshqa moliyalashtirish manbalariga qaraganda katta o‘rin egallamaydi. Shu bilan birga investitsiyalarni jalb etish va ularning samaradorligini 28 oshirish bo‘yicha hal etilishi lozim bo‘lgan muammolar ham talaygina. Jalb etilgan investitsiyalar hajmi iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun etarli bo‘lmayapti. Xorijiy investitsiyalar katta qismining bir nechta mintaqalarda to‘planib qolganligi respublikamiz mintaqalarida mavjud tabiiy-iqtisodiy salohiyatdan to‘liq foydalanish imkoniyatlarini cheklab qo‘ymoqda. 2023-yil 1-yanvar holatiga faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni 2022- yilga (528 929 ta) nisbatan 63 442 taga oshganligini quyidagi sohalarda korxonalar sonining sezilarli o‘sishi bilan ifodalash mumkin: savdo – 157 129 tadan 182 917 taga (o‘sish 25 788 ta), sanoat –91 152 tadan 98 805 taga (o‘sish 7 653 ta), qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligida – 46 501 tadan 53 808 taga (o‘sish 7 307 ta). O‘zbekiston Respublikasini 2030 yilga qadar ijtimoiy-iqtisodiy kompleks rivojlantirish konsepsiyasi doirasida ham iqtisodiyotning real sektori korxonalarini moliyalashtirish tizimini takomillashtirish, iqtisodiyotning real sektorini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirishga qaratilgan o‘rta va uzoq muddatlarda mamlakat iqtisodiy o‘sishining etakchi tarmoqlarini rivojlantirish, sohalarning resurs iste’moli darajasini pasaytirish orqali ularning iqtisodiy samaradorligini yanada oshirish, iqtisodiyotni o‘rta darajadagi texnologiyaga asoslangan xom-ashyo va yarim tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchidan tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchiga o‘tkazish, amaliyotga yashil iqtisodiyot talablarini joriy etish, turizm sohasining mavjud salohiyatidan oqilona foydalanish orqali respublikani mintaqada turizm markaziga aylantirish infratuzilmani yaxshilash vazifasi ustuvor strategik vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Shu o‘rinda, iqtisodiyotning real sektorini moliyalashtirishda va rivojlantirishda qimmatli qog‘ozlarning o‘rni alohida ahamiyatga ega. Qimmatli qog‘ozlarning iqtisodiyotning real sektorini moliyalashtirishdagi o‘rni tadqiqotning keyingi qismlarida o‘z aksini topadi. Korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyati imkoniyatiga ta'sir etuvchi tashqi muhit omillaridan tashqari korxonaning ichki - muhiti ham mavjudki, ichki muhit deganda u korxonaning strategiyasi, imidji, boshqaruvi, aktivlari, resurslari, ilmiy- ishlab chiqarish salohiyati, mahsuloti, asosiy kapitalning yoshi, moliyaviy tushumlar, kadrlar salohiyati, bozor imkoniyatlari, hamda korxonaning ishlab chiqarish 29 imkoniyatlari (asosiy ishlab chiqarish fondlari, ularning hajmi, tarkibi, tuzilishi, yoshi, amortizatsiyasi, mehnat unumdorligi, kapital unumdorligi va boshqalar) kiradi. Demak, bular sanoat korxonalarining eksport faoliyatining rivojlanishiga ta'sir etuvchi asosiy ichki muhit omillaridir. Ushbu omillarni tavsiflovchi ko'rsatkichlar tizimini ishlab chiqish orqali bu omillarni hisobga olish korxonalarning eksport faoliyati va salohiyatini samarali rivojlantirishning zarur shartidir.Eksport faoliyatidan oqilona foydalanishga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan, uni tartibga solishning asosiy vositasi bo'lgan tashqi muhit omillaridan biri bojxona tizimi va uni rivojlantirish vazifalaridir. Bojxona tizimining hozirgi holati, tariflarni tartibga solish tashqi savdoni erkinlashtirish darajasini ham tavsiflaydi. O'zbekiston "Biznes yuritish 2020" tadqiqotida "Transchegaraviy savdo" kabi ko'rsatkich bo'yicha dunyoning 190 ta davlati orasida 152-o'rinda bo'lib, bu ko'rsatkich bo'yicha yon qo'shnilarimiz Qirg'iziston 89-o'rin, Qozog'iston 105 -o'rin va Tojikiston 141-o'rinni band etib, bizni ortda qoldirmoqda. Qo'shnilarmizda transchegaraviy savdoga ko'maklashish va bojxona rasmiylashtiruvini soddalashtirish bilan bog'liq islohotlar natijasida Tojikiston chegara va bojxona tartib-taomillariga 27 soat, ham hujjatlarni rasmiylashtirishga (66 soat) vaqt sarflayotgan bo'lsa, Qirg'iziston 5 soat va 72 soat hamda Moldova 3 soat va 48 soat sarflaydi. Agar O'zbekistonda chegara va bojxona tartib-qoidalari 32 soatni talab qilsa, Tojikistonda bu tartib 27 soat, Qozog'istonda esa 105 soat, Gruziyada 6 soat va Armanistonda 27 soat davom etadi. Xulosa Xususiy korxonalarning tashkiliy-iqtisodiy asoslari ularning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi va eksport salohiyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu asoslar bir qator jihatlarni o‘z ichiga oladi:Xususiy korxonalar samarali tashkiliy struktura yaratishi zarur. Bu, boshqaruvni soddalashtirish, xodimlarning vazifalarini 30 aniq belgilash va ichki jarayonlarni optimallashtirish orqali amalga oshiriladi. Yaxshi tashkil etilgan struktura korxonaning fleksibilitetini oshiradi va tezkor qaror qabul qilishga yordam beradi.Resurslarning samarali taqsimoti korxonaning rentabelligini oshiradi. Moliya, ishchi kuchi va texnologiyalarni oqilona boshqarish orqali xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirish mumkin. Buning uchun, korxonalar doimiy ravishda o‘z resurslarining holatini baholashlari va yangilab turishlari zarur.Xususiy korxonalar bozor raqobatida o‘z o‘rnini topish uchun innovatsion yondashuvlardan foydalanishi kerak. Yangi mahsulotlar, sifatli xizmatlar va samarali marketing strategiyalari orqali raqobatbardosh afzalliklarni yaratish muhimdir. Raqobatga qodir korxonalar xalqaro bozorlarga kirishda osonlik bilan muvaffaqiyat qozonadilar.Xususiy korxonalar yangi xalqaro bozorlarni o‘rganish va ularda o‘z o‘rnini topish uchun strategik reja tuzishlari lozim. Bozor tadqiqotlari, reklama va marketing orqali potentsial xaridorlarni jalb qilish va eksport salohiyatini oshirish mumkin.Korxonalar o‘z faoliyatida ijtimoiy mas'uliyatni ham hisobga olishi zarur. Ular nafaqat foyda olish, balki jamiyat va atrof-muhitga ham e'tibor qaratishlari kerak. Ijtimoiy mas'uliyatli biznes yondashuvlari iste'molchilar orasida yaxshi obro‘ni oshiradi va uzoq muddatli muvaffaqiyatga olib keladi.Xususiy korxonalarning tashkiliy-iqtisodiy asoslari ularning eksport salohiyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Samarali boshqaruv, resurslarning oqilona taqsimoti, raqobatbardoshlik, yangi bozorlarga chiqish strategiyalari va ijtimoiy mas'uliyat korxonalarni muvaffaqiyatga erishishda qo‘llab-quvvatlaydi. Ushbu jihatlarni hisobga olgan holda, xususiy korxonalar o‘z faoliyatlarini samarali va barqaror ravishda rivojlantira olishlari mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi 28.01.2022 yildagi 60-son Farmoni. 2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 24 yanvardagi "Respublikada ishlab chiqarishni rivojlantirish va sanoat kooperasiyasini kengaytirishning 31 samarali tizimini yaratish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-99-son Qarori// www.lex.uz 3. Boltaboyev M.R. (2004) To‘qimachilik sanoatida marketing strategiyasi. 4. G‘ulomov S.S. (1998) Tadbirkorlik va kichik biznes. –{'} –B. 32 5. Doyl P. (2003) Marketing-menedjment strategiyasi / 3-ye izd. Per. s angl. Pod red. 6. https://inlibrary.uz/index.php/economics_and_innovative/article/view/10668 7. Nosirova, N. (2021). Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariningeksport salohiyatini oshirish. Iqtisodiyot Va ta'lim, (5), 309–315. 8. Sayfullayev I.L. (2022) Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatida eksport faoliyatini amalga oshirishning muhim jihatlari //Arxiv nauchnix issledovaniy. – T.4. – №. 1. 9. Tillyaxodjayev A.A. (2017) Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida to‘qimachilik sanoati korxonalari raqobatbardoshligini oshirish va sohada marketing faoliyati samarali tashkil etish yo‘llari. / Elektron ilmiy jurnal “BIZNES-EKSPЕRT”–{'} 27.02.2017. No1(109). 10. www.stat.uz 32

Xususiy korxonalarning tashkiliy–iqtisodiy asoslari

                                              MUNDARIJA

Kirish.

1.Xususiy korxonalarning o’ziga xos xususiyatlari va ularning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni

2. Xususiy korxonalarni tashkil etishning huquqiy-iqtisodiy jihatlari

3.Xususiy korxonalar faoliyatini rivojlanishining hozirgi holati tahlili

4. Xususiy korxonalarda eksport salohiyati va uni rivojlantirish yo’llari

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.

Sotib olish