• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 251.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos xususiyatlari kurs ishi

30olgan bo‘lsa, keyinchalik yirik sanoat korxonalari, aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va boshqa strategik sohalarni ham qamrab oldi. Bu esa iqtisodiyotda mulkchilikning diversifikatsiyalashuviga, tadbirkorlik muhitining shakllanishiga va investitsion faollikning ortishiga olib keldi. Xususan, kurs ishida o‘rganganimdek, xususiylashtirish jarayonida ayrim muammolar, jumladan, mulkning adolatli taqsimlanmasligi, ayrim holatlarda ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi kabi salbiy oqibatlar ham kuzatilgan. Biroq, bu kabi kamchiliklarga qaramasdan, umumiy natija ijobiy bo‘ldi. Xususiy sektorning ulushi keskin ortdi, ishbilarmonlik muhiti yaxshilandi va mahalliy investitsiyalar hajmi sezilarli darajada oshdi. Kelajakda xususiylashtirish jarayonlarini yanada takomillashtirish, jarayonning ochiqligi va shaffofligini ta'minlash, mulkdorlarning huquqlarini huquqiy jihatdan himoya qilish hamda strategik tarmoqlarni davlat nazorati ostida modernizatsiya qilish muhim yo‘nalish bo‘lib qolmoqda. Shuningdek, investitsiyalar uchun qulay muhit yaratish, xorijiy investorlarni faol jalb etish va raqamlashtirish orqali xususiylashtirish jarayonini yanada samarali tashkil etish zarur deb hisoblayman. Umuman olganda, ushbu kurs ishini yozish davomida men xususiylashtirishning nazariy asoslari, uning zaruriyati, O‘zbekistondagi amaliyoti hamda kelajakdagi rivojlanish istiqbollari borasida chuqur bilim va tahliliy ko‘nikmalarga ega bo‘ldim. Bu esa mening iqtisodiy bilim doiramni kengaytirish bilan birga, kelajakdagi ilmiy va amaliy faoliyatimda ham muhim o‘rin tutadi. 15Ba’zida xususiylashtirilgan korxonalar egalari foydani ko‘zlab, ekologik me’yorlarga rioya qilmaydilar, mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini asossiz qisqartiradilar yoki korxonani butunlay yopib qo‘yadilar. Bu esa ishlab chiqarish yo‘qolishiga olib keladi. 7. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasayishi Agar xususiylashtirish jarayonida xorijiy kompaniyalarga ustuvorlik berilsa, mahalliy ishlab chiqaruvchilar kuchli raqobatga bardosh bera olmay qoladilar. Bu esa mahalliy sanoatning susayishiga olib keladi. 8. Ijtimoiy xizmatlar sifati va narxining o‘zgarishi Agar sog‘liqni saqlash, ta’lim yoki kommunal xizmatlar xususiylashtirilsa, ular bozordagi xizmatlarga aylanishi mumkin. Natijada, xizmatlar sifati oshgan bo‘lsa-da, narxlar ham ortadi, bu esa kambag‘al qatlamlar uchun salbiy holatga olib keladi. Afzalliklar va kamchiliklar tahlilini umumlashtirib Xususiylashtirish jarayonining afzallik va kamchiliklarini solishtirish maqsadida quyidagi jadvalni ko‘rib chiqamiz: Afzalliklar Kamchiliklar Bozor iqtisodiyotini rivojlantiradi Ijtimoiy tengsizlik kuchayadi Investitsiyalarni jalb etadi Ishsizlik darajasi oshadi Mahsulot sifati oshadi Strategik sohalar nazoratsiz qolishi mumkin Byudjetga tushumlar ko‘payadi Korruptsiya xavfi kuchayadi Raqobat kuchayadi Mulkka egalik bo‘yicha mojarolar vujudga keladi Mahalliy tadbirkorlik rag‘batlanadi Resurslardan noto‘g‘ri foydalanish xavfi Moliyaviy bozorlar chuqurlashadi Mahalliy sanoat zaiflashishi mumkin 6mulkida bo‘lgan ko‘plab korxonalar o‘z mohiyatiga ko‘ra sust ishlaydigan, innovatsiyalarga yopiq va zarar bilan ishlaydigan sub’yektlar bo‘lib qolgan. Xususiylashtirish esa ushbu muammolarni hal qilish, samaradorlikni oshirish, foyda keltiruvchi xususiy korxonalar sonini ko‘paytirish, davlat byudjetiga tushumlarni orttirish imkonini beradi. Yana bir muhim maqsad — bu investitsiyalarni jalb etishdir. Ko‘plab davlat korxonalari modernizatsiyaga, yangi texnologiyalar va boshqaruv usullariga muhtoj. Xususiylashtirish orqali ular xususiy sektorga o‘tkazilgach, yangi egalari kapital kiritadi, ishlab chiqarishni zamonaviylashtiradi, bu esa bandlik darajasining ortishiga ham olib keladi. Shu bilan birga, raqobat kuchayadi, narxlar barqarorlashadi, iste’molchilar uchun mahsulot va xizmatlar sifati yaxshilanadi. Xususiylashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy maqsadlarga ham xizmat qiladi. U aholining keng qatlamini mulkdorlikka jalb qiladi, aksiyadorlik orqali fuqarolarning iqtisodiy ishtirokini ta’minlaydi. Bu esa ijtimoiy tenglik, iqtisodiy faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Xususiylashtirish jarayoni turli shakl va usullar orqali amalga oshiriladi. Uning asosiy shakllari quyidagilardan iborat: Aksiyalash va aksiyalarni sotish — davlat korxonasi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilib, uning aksiyalari aholiga, xodimlarga, investorlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga taqdim etiladi. Bu eng keng tarqalgan va samarali usullardan biridir. Auksion va tenderlar orqali sotish — davlat mulki ochiq savdolar orqali eng yuqori narx taklif qilgan shaxslarga sotiladi. Bu usul orqali moliyaviy daromad ko‘zlanadi. Ijara asosida xususiylashtirish — ba’zi holatlarda mulk to‘liq sotilmaydi, balki xususiy sub’yektlar ijaraga olib, uni ma’lum shartlar asosida boshqaradi. Keyinchalik “ijara bilan sotib olish” shakli ham qo‘llanilishi mumkin. 17II BOB. O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONI VA UNING XUSUSIYATLARI 2.1. O‘zbekistonda xususiylashtirishning huquqiy asoslari va bosqichlari O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishganidan so‘ng, iqtisodiyotni isloh qilish, davlat mulkini kamaytirish va bozor mexanizmlarini joriy etish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Bu boradagi eng muhim yo‘nalishlardan biri – xususiylashtirish jarayonidir. Xususiylashtirish – davlat mulkini shaxsiy yoki jamoa mulkiga aylantirish orqali iqtisodiyotda xususiy sektorning ulushini oshirishni nazarda tutuvchi islohotlar tizimidir. Xususiylashtirishning huquqiy asoslari O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayoni qonunchilik asosida bosqichma- bosqich amalga oshirilgan. Bu borada birinchi huquqiy asos 1991-yil 19- avgustda qabul qilingan “Davlat mulkini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi Qonun hisoblanadi. Ushbu qonun orqali xususiylashtirish dasturlarining asosiy tamoyillari, subyektlari, usullari va tartib-taomillari belgilab qo‘yildi. Keyinchalik, 1992-yil 18-noyabrda “Fuqarolarning xususiy mulkini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun hamda 1994-yilda “Xususiylashtirish dasturi” qabul qilinib, u orqali davlat mulkini aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish, chet ellik investorlar ishtirokida ob’ektlarni xususiylashtirish, kichik biznes subyektlarini qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari yo‘lga qo‘yildi. 27diversifikatsiya qilish, raqobatbardosh muhitni shakllantirish, xususiy sektorni rivojlantirish hamda samaradorlikni oshirishga qaratildi. 1990-yillar boshidan boshlab bosqichma-bosqich olib borilgan xususiylashtirish jarayonlari iqtisodiyotning muhim tarmoqlarida davlat ulushini kamaytirishga xizmat qildi. Dastlabki yillarda, ya'ni 1991–1995 yillarda amalga oshirilgan kichik xususiylashtirish jarayonlari, asosan, savdo va xizmat ko‘rsatish sohalaridagi davlat obyektlarini xususiy qo‘llarga o‘tkazishni ko‘zda tutgan edi. Bu bosqichda minglab savdo shoxobchalari, omborlar va xizmat ko‘rsatish obyektlari sotildi va ularda xususiy tadbirkorlar faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Natijada, ichki bozorni to‘ldirish va iste'molchilar talabini ta'minlash borasida sezilarli siljishlar kuzatildi. 1996–2000 yillarda o‘rta va yirik korxonalarni xususiylashtirish boshlangan bo‘lib, bu bosqichda xususiy sektor iqtisodiyotning ishlab chiqarish tarmoqlarida ham faoliyat yurita boshladi. Xususan, to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati, qurilish materiallari sanoatidagi bir qator yirik obyektlar aksiyadorlik jamiyatlari shaklida xususiylashtirildi. Bu esa, o‘z navbatida, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga ham xizmat qildi. So‘nggi yillarda, ayniqsa 2017 yildan keyin Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar doirasida xususiylashtirish jarayoni yangi bosqichga ko‘tarildi. Davlat ulushi mavjud bo‘lgan yirik korxonalarning aksiyalarini ochiq sotuvga qo‘yish, davlat ishtirokidagi korxonalarni IPO orqali xususiy sektor vakillariga taklif etish jarayoni keng ko‘lamda yo‘lga qo‘yildi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan 1,000 dan ortiq davlat mulki obyekti xususiy sektorga realizatsiya qilingan bo‘lib, bu orqali byudjetga 12 trillion so‘mdan ortiq mablag‘ tushgan. Shuningdek, 2024-yilda 1 200 dan ortiq obyekt xususiylashtirish rejasiga kiritilgan bo‘lib, yil yakunida bu ko‘rsatkich 15 trillion so‘mga yaqin daromad bilan yakunlanishi kutilmoqda. 4bildirganlar. Zamonaviy iqtisodchilar — Milton Fridman, D. Nort, Jozef Stiglits, H. de Soto esa xususiy mulkning huquqiy kafolati, samaradorligi, innovatsiyalarga ta'siri haqida fikr yuritganlar. O‘zbekistonda esa A. Qodirov, B. X. Xoshimov, Sh. X. Xidirov kabi olimlar milliy sharoitda xususiylashtirish jarayonini baholash, uning bosqichlari va natijalarini tahlil qilish bo‘yicha ilmiy ishlar olib borgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli farmonlari, Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi faoliyati va hisobotlari ushbu mavzuning amaliy jihatdan qanday kechayotganini ko‘rsatadi. Bularning barchasi mavzuni chuqur ilmiy tahlil qilish uchun yetarli manba va nazariy asoslarni taqdim etadi. Shu bilan birga, O‘zbekistonda 2020–2025 yillar uchun mo‘ljallangan “Xususiylashtirish dasturi” bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar mavzuning bugungi kundagi dolzarbligini mustahkamlab, uni yangicha yondashuv bilan tahlil qilishni taqozo etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan xususiylashtirish jarayoni, uning tartibga soluvchi institutsional mexanizmlari va iqtisodiy natijalaridir. Kurs ishi mavzusining predmeti — xususiylashtirishning nazariy asoslari, ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va O‘zbekistonda uni amalga oshirishda kuzatilgan xususiyatlar, usullar va muammolar tizimidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayonining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, ularning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotidagi o‘rnini aniqlash, mavjud muammolarni tahlil qilish va istiqboldagi takliflarni ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  xususiylashtirish tushunchasi, maqsadi va shakllarini tahlil qilish;  xususiylashtirishning iqtisodiy va ijtimoiy zaruriyatini asoslash;  xususiylashtirishning afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash;  O‘zbekistonda xususiylashtirishning huquqiy asoslarini ko‘rib chiqish; 7Bevosita muzokaralar orqali sotish — yirik korxonalar yoki strategik tarmoqlarni xususiylashtirishda investorlar bilan bevosita muzokaralar olib boriladi. Bu usul investitsion majburiyatlar va texnologik yangilanish shartlari bilan birga keladi. Korporativlashtirish — davlat korxonalari aksiyadorlik jamiyatiga aylantiriladi, ammo aksiyalar avvaliga to‘liq davlat tasarrufida qoladi. Keyinchalik bu aksiyalar bosqichma-bosqich sotiladi. Xususiylashtirishning shakli tanlanganda mamlakatning iqtisodiy holati, ijtimoiy vaziyat, mavjud korxonalarning hajmi, infratuzilma darajasi, bozor munosabatlarining rivojlanish darajasi hisobga olinadi. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda asosan tender, auksion va investitsion shartnoma asosida xususiylashtirish ustunlik qiladi, chunki bu yerda ochiq va adolatli raqobat muhiti shakllangan. Ammo rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiylashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, aksiyadorlashtirish va bevosita muzokaralar ko‘proq uchraydi.Shuningdek, xususiylashtirishni to‘liq va qisman xususiylashtirish shaklida tasniflash mumkin. To‘liq xususiylashtirishda korxona yoki mulk 100% xususiy sektorga o‘tadi. Qisman xususiylashtirishda esa davlat o‘zining ma’lum foiz ulushini saqlab qoladi, masalan strategik ahamiyatga ega tarmoqlarda — energetika, transport, telekommunikatsiya kabi sohalarda. Nazariy jihatdan olib qaraganda, xususiylashtirish mulkchilik munosabatlarini tubdan isloh qilishni, iqtisodiy erkinlikni kengaytirishni anglatadi. U resurslar taqsimotining bozor tamoyillari asosida amalga oshishini, boshqaruvning markazlashmagan shakllarini kengaytiradi. Masalan, davlat korxonasi bir markazdan boshqarilsa, xususiy korxona o‘zining iqtisodiy manfaatini ko‘zlagan holda tezroq va moslashuvchan qarorlar qabul qiladi. Xalqaro amaliyotda xususiylashtirishning turli modellari mavjud. Masalan: 26kelmoqda. Masalan, “UzAuto Motors”, “Uzbekneftegaz” kabi yirik korxonalarning aksiyalarini sotish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. Ijtimoiy himoya va mulk egaligini kafolatlash: Xususiylashtirilgan korxonalarda mehnat jamoalarining huquqlari himoya qilinmoqda. Davlat tomonidan mulk huquqining daxlsizligi kafolatlanmoqda, bu esa tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qilmoqda. Xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larning manzilli yo‘naltirilishi: Davlat budjetiga tushgan mablag‘lar infratuzilma, sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilmoqda. Bu orqali ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga erishilmoqda. Raqamlashtirish orqali avtomatlashtirish: Ko‘plab davlat mulklari “E- auksion” platformasi orqali onlayn savdo qilinmoqda. Bu yondashuv investorlar uchun qulaylik va ishonchlilikni oshirdi.Bundan tashqari, xususiylashtirish jarayonida normativ-huquqiy bazaning uzluksiz takomillashtirilishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Hozirda “Davlat mulkini boshqarish to‘g‘risida”gi qonun, “Xususiylashtirish to‘g‘risida”gi qonun va boshqa qator normativ hujjatlar asosida xususiylashtirish faoliyati olib borilmoqda.Shu bilan birga, xususiylashtirish jarayonining qator muammolari ham mavjud. Xususan, ba’zi holatlarda mulk sotib olingandan so‘ng ishlab chiqarish to‘xtatilgani, mulkdan noto‘g‘ri foydalanilgani, sarmoya kiritilmagani holatlari aniqlangan. Bunga qarshi “reinvestitsiya shartlari” va monitoring tizimi orqali choralar ko‘rilmoqda.Yana bir muhim jihat shuki, O‘zbekiston hukumati 2022–2025 yillar uchun xususiylashtirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha yo‘l xaritasi ishlab chiqdi. Ushbu hujjatda davlat ishtirokidagi korxonalar sonini keskin qisqartirish, xususiy sektorning YAIMdagi ulushini oshirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va sog‘lom raqobat muhitini rivojlantirish maqsad qilingan. 2.3. Xususiylashtirish jarayonining natijalari va rivojlanish istiqbollari O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida amalga oshirilgan xususiylashtirish islohotlari mamlakatda mulkchilik shakllarini 28Xususiylashtirishning asosiy natijalaridan biri — iqtisodiy faoliyatda davlat ishtirokining kamayishi hisobiga raqobat muhitining shakllanishi va bozor mexanizmlarining kuchayishidir. Misol uchun, avval davlat nazoratida bo‘lgan ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida xususiy sektor hissasi 2023-yilda 81 foizga yetdi. Xususiylashtirish jarayoni O‘zbekiston iqtisodiyotiga bir qator ijobiy ta’sirlar ko‘rsatdi: Davlat byudjetiga qo‘shimcha mablag‘ tushishi. Xususiy sektorda ish o‘rinlarining ko‘payishi. Samaradorlik va raqobatbardoshlikning ortishi. Korxonalar boshqaruv tizimining modernizatsiyalashuvi. Biroq, ushbu jarayonda ayrim muammolar ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: Ba'zi xususiylashtirilgan obyektlarning faoliyatini tiklay olmaslik. Moliyaviy yoki menejment salohiyati past bo‘lgan investorlarning ishtiroki. Qonunchilikdagi huquqiy bo‘shliqlar sababli bahsli holatlarning yuzaga kelishi. Kelajakdagi rivojlanish istiqbollari quyidagi yo‘nalishlarda ko‘zda tutilmoqda: Korporativ boshqaruv standartlarini joriy etish – xususiylashtirilgan yirik korxonalarda xalqaro tajribalarni qo‘llash orqali samaradorlikni oshirish. Xalqaro IPO va SPO amaliyotini kengaytirish – "O‘zmetkombinat", "Uzbekneftegaz", "UzAuto Motors" kabi korxonalarni aksiyadorlik asosida xalqaro fond bozorlariga olib chiqish. Hududiy xususiylashtirish dasturlarini kuchaytirish – har bir viloyatda mavjud bo‘lgan davlat aktivlarini aniqlash va xususiylashtirishni tezlashtirish. Xususiylashtirilgan obyektlar monitoringi – ularning faoliyati, ishchi o‘rinlari saqlanishi, investitsiya majburiyatlari bajarilishi bo‘yicha doimiy nazorat. 29 Xususiylashtirish jarayonlari O‘zbekiston iqtisodiyoti barqarorligini ta'minlash, investitsiya jozibadorligini oshirish hamda xususiy sektorning ulushini yanada kengaytirish uchun muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. 2025-yil va undan keyingi yillarda ham ushbu yo‘nalishda islohotlar davom etishi, ayniqsa, davlat ishtirokidagi energetika, transport, bank sektorlarida xususiylashtirish jadallashishi kutilmoqda. Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarar ekanman, xususiylashtirish jarayoni nafaqat iqtisodiy islohotlarning markaziy yo‘nalishi ekanligini, balki mamlakatdagi iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qiladigan muhim vosita sifatida alohida ahamiyat kasb etishini chuqur angladim. Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida davlat mulkini xususiy sektor vakillariga berish orqali iqtisodiyotda raqobat muhitini yaratish, resurslardan samarali foydalanish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholi bandligini ta'minlash kabi ko‘plab ijobiy natijalarga erishish mumkinligini tahliliy ravishda o‘rgandim. Xususan, O‘zbekiston sharoitida xususiylashtirish jarayoni bosqichma- bosqich, puxta o‘ylangan dasturlar asosida amalga oshirilgani, har bir davrda iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillar inobatga olingani kuzatildi. Xususiylashtirish dastlabki bosqichda asosan kichik korxonalarni o‘z ichiga 5 xususiylashtirish jarayonining bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlarini yoritish;  xususiylashtirish natijalarini baholash va istiqbolli yo‘nalishlarni tavsiflash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. XUSUSIYLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI VA ZARURIYATI 1.1. Xususiylashtirish tushunchasi, maqsadi va asosiy shakllari Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni har bir mamlakat uchun o‘ziga xos yo‘nalishda kechadi. Bu jarayonda eng muhim islohotlardan biri mulkchilik munosabatlarini o‘zgartirish, ya’ni davlat mulkini xususiy mulkka aylantirishdir. Mazkur o‘zgarish esa “xususiylashtirish” atamasi orqali ifodalanadi. Xususiylashtirish — bu davlatga tegishli bo‘lgan korxona, mulk yoki ulushni xususiy shaxslarga, aksiyadorlik jamiyatlariga yoki boshqa nodavlat sub’yektlarga pullik yoki bepul asosda berish jarayonidir. Xususiylashtirish atamasi iqtisodiy nazariyada XX asrning ikkinchi yarmida keng qo‘llanila boshlandi. Ayniqsa, sobiq sotsialistik davlatlarda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan birga ushbu tushuncha dolzarb ahamiyat kasb etdi. Bu jarayon orqali davlat iqtisodiyotdagi bevosita ishtirokini kamaytiradi, xususiy sektor esa kuchayadi. Shuning natijasida raqobat muhiti shakllanadi, resurslar yanada samarali taqsimlanadi va xo‘jalik yurituvchilarning mustaqilligi ortadi. Xususiylashtirishning mohiyatini to‘liq anglash uchun uning asosiy maqsadlariga e’tibor qaratish lozim. Avvalo, bu jarayonning asosiy maqsadi — iqtisodiyotda davlatning o‘rnini maqbullashtirish, ortiqcha byurokratiyani kamaytirish va mulkdan foydalanish samaradorligini oshirishdir. Davlat 19xususiy mulk bilan ishlash madaniyatining shakllanmaganligi ba’zi muammolarni keltirib chiqardi. II bosqich (1996–2000-yillar): O‘rta va yirik korxonalarni xususiylashtirish Bu bosqichda e’tibor yirik sanoat korxonalariga qaratildi. Xususiylashtirishning yangi shakllari – tender, investitsion majburiyat asosida sotuv, xalqaro konsalting kompaniyalari ishtirokida xususiylashtirish mexanizmlari joriy qilindi. Ushbu bosqichda yirik energetika, yoqilg‘i, kimyo, mashinasozlik sohalaridagi davlat korxonalari aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi va aksiyalari bozor tamoyillariga ko‘ra taklif etildi. Yirik investitsion loyihalarga chet ellik investorlarni jalb etish uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. Jumladan, “UzDaewoo” (hozirgi “UzAutoMotors”) kabi qo‘shma korxonalar tashkil etildi. III bosqich (2001–2016-yillar): Barqarorlashtirish va moliyaviy optimallashtirish Xususiylashtirishning bu davrida davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini qisqartirishdan ko‘ra, mavjud xususiylashtirilgan korxonalarning barqaror ishlashi, davlat aktivlarini samarali boshqarish masalalari ko‘proq ahamiyat kasb etdi. Bunday sharoitda ko‘plab xususiylashtirilgan korxonalarda menejment zaifligi, investitsion majburiyatlarning bajarilmasligi holatlari kuzatildi. Shu bois, davlat tomonidan monitoring va baholash tizimi kuchaytirildi. Shuningdek, moliyaviy jihatdan qiyin ahvoldagi korxonalarga davlat ko‘magini taqdim etish holatlari ham mavjud edi. Shu bilan birga, Prezident farmonlari asosida ayrim yirik korxonalarda davlat ulushini saqlab qolgan holda, xususiy sektor bilan hamkorlikda boshqaruv joriy etildi. IV bosqich (2017-yildan hozirgacha): Bozor tamoyillariga asoslangan xususiylashtirish 25Ikkinchi bosqichda (1996–2000 yillar) xususiylashtirish jarayoni chuqurlashtirilib, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan o‘rta va yirik korxonalarning aksiyalari to‘liq yoki qisman xususiy sektorga sotila boshlandi. Shu davrda “O‘zbekiston Respublikasini xususiylashtirish va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish dasturi” qabul qilindi va bu hujjat asosida ko‘plab sanoat, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalar xususiylashtirildi. Uchinchi bosqich (2001–2016 yillar) esa iqtisodiyotni liberallashtirish va davlat ishtirokini kamaytirish yo‘nalishida davom etdi. Bu davrda xususiylashtirish jarayonining sifat ko‘rsatkichlari asosiy mezon sifatida belgilandi. “Korporativ boshqaruv” tizimining joriy etilishi, korxonalarning moliyaviy ochiqligini ta’minlash kabi omillar xususiylashtirish samaradorligini oshirishga xizmat qildi. O‘zbekiston Prezidentining 2017-yildan boshlab olib borayotgan islohotlar siyosati esa xususiylashtirish jarayonida sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab berdi. Xususan, 2020-yil 27-oktabrda “Davlat mulkini xususiylashtirish va davlat ishtirokidagi korxonalar islohoti bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF–6096-son Farmonning qabul qilinishi jarayonning yangi bosqichini boshlab berdi. Bu bosqichda quyidagi o‘ziga xos xususiyatlar kuzatildi: Ochiklik va shaffoflik: Davlat aktivlarini sotish elektron auksionlar orqali amalga oshirilmoqda. Bu orqali korrupsiya holatlarining oldi olinib, investorlarga teng sharoit yaratilmoqda. Strategik tarmoqlardagi islohotlar: Avvallari faqat kichik va o‘rta biznes subyektlari xususiylashtirilgan bo‘lsa, endilikda neft-gaz, energetika, telekommunikatsiya kabi strategik tarmoqlarda ham xususiy sektor ishtiroki kengaymoqda. Chet el investorlarini jalb etish: Davlat tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar va IPO (birlamchi ommaviy takliflar) orqali xorijiy investorlar bozorga kirib 8Britaniya modeli: Margaret Tetcher hukumati davrida energetika, telekommunikatsiya, transport sohalari ommaviy aksiyadorlashtirish orqali xususiylashtirilgan. Germaniya modeli: korporativlashtirish orqali moliyaviy-investitsion guruhlar orqali mulk o‘tkazilgan. Rossiya modeli: kupon tizimi asosida aksiyalar aholiga tarqatilgan, biroq bu uzoq muddatli ijtimoiy noxolisliklarga olib kelgan. Xitoy modeli: davlat mulkini saqlab qolgan holda, xususiy sektorni rivojlantirishga yo‘naltirilgan “bozor sotsializmi” strategiyasiga asoslangan. O‘zbekiston ham o‘zining milliy modeli asosida xususiylashtirish jarayonini amalga oshirib kelmoqda. Dastlab 1990-yillarda aksiyalarni bepul tarqatish, keyinchalik pullik savdolar orqali bosqichli yondashuvlar tanlangan. 2017- yildan keyin esa ochiq auksionlar, elektron savdolar, xorijiy investorlarga qulay sharoitlar yaratish kabi yangicha mexanizmlar joriy qilindi.Xususiylashtirish — bu faqat mulk almashinuvi emas, balki keng ko‘lamli iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy islohotlar majmuasidir. U orqali iqtisodiy erkinlik, mulkdorlar sinfi, raqobatbardosh korxonalar, investitsion faol muhit va mustaqil boshqaruv tizimi shakllanadi. Ammo bu jarayon faqat texnik emas, balki siyosiy va ijtimoiy jihatdan ham ehtiyotkorlik bilan olib borilishi zarur. 1.2. Xususiylashtirishning iqtisodiy va ijtimoiy zaruriyati Xususiylashtirish har qanday bozor iqtisodiyotiga o‘tuvchi mamlakatda muhim islohotlardan biri sanaladi. Uning iqtisodiy va ijtimoiy zaruriyati davlat sektorining haddan ziyod kengayib ketgan sharoitida bozor mexanizmlarining ishlamasligi, resurslardan foydalanish samarasizligi, innovatsion rivojlanishning sustligi kabi muammolar bilan bevosita bog‘liqdir. Shu bois xususiylashtirish — iqtisodiy tizimda muvozanat, samaradorlik, erkin raqobat va barqaror o‘sishni ta’minlaydigan asosiy vositalardan biri sifatida qaraladi. Xususiylashtirishning iqtisodiy zaruriyati 10rivojlantiradi, balki yangi ish o‘rinlari yaratadi, eksport salohiyatini oshiradi, ichki bozorni boyitadi. Beshinchidan, xususiylashtirish eksport-import balansini optimallashtirishga yordam beradi. Xususiy sektor ko‘proq eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi. U innovatsiyalar va bozor talablari asosida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yadi, bu esa davlatning valuta tushumini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, ichki ishlab chiqarish kuchaygani sari importga ehtiyoj kamayadi. Oltinchidan, xususiylashtirish mulkdorlar qatlamini shakllantiradi. Bozor iqtisodiyotining negizini tashkil qiluvchi ijtimoiy guruh bu mulkdorlar qatlamidir. Xususiylashtirish orqali korxona va mulk egalarining soni ortadi, ular ijtimoiy hayotda faol qatnasha boshlaydi. Bu esa fuqaro jamiyatining shakllanishiga, ijtimoiy faollikning ortishiga olib keladi. Xususiylashtirishning ijtimoiy zaruriyati Xususiylashtirish faqat iqtisodiy samara bilan cheklanmaydi. Uning jamiyatdagi o‘zgarishlarga, ijtimoiy tizimga ta’siri ham katta. U eng avvalo, mulkchilik munosabatlarini yangilash orqali shaxsiy manfaatdorlikni kuchaytiradi, iqtisodiy faol qatlamlarni shakllantiradi va aholining daromad manbalarini diversifikatsiya qiladi. Birinchidan, aholining mulkdorlik hissi shakllanadi. Bu fuqarolarda mas’uliyat hissini kuchaytiradi. Har bir odam o‘zining ishi va mulkiga egalik qilsa, unga befarq bo‘lmaydi, rivojlantirishga harakat qiladi. Ayniqsa, aksiyadorlik orqali xususiylashtirish amalga oshirilganida aholining keng qatlamlari iqtisodiyotda bevosita ishtirok eta boshlaydi. Ikkinchidan, xususiylashtirish ijtimoiy adolat tamoyillarini qo‘llab- quvvatlaydi. Dastlabki bosqichlarda aholiga bepul aksiyalar taqdim etilishi orqali ijtimoiy tenglik ta’minlangan. Shu bilan birga, har bir fuqaro o‘z mehnati, tadbirkorligi orqali o‘z daromadini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu iqtisodiy teng imkoniyatlar muhitini yaratadi. 2Mavzu: Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos xususiyatlari MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………. ….. I BOB. XUSUSIYLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI VA ZARURIYATI 1.1. Xususiylashtirish tushunchasi, maqsadi va asosiy shakllari …………………. 1.2. Xususiylashtirishning iqtisodiy va ijtimoiy zaruriyati ………………………. 1.3. Xususiylashtirish jarayonining afzalliklari va ehtimoliy kamchiliklari ……... II BOB. O‘ZBEKISTONDA XUSUSIYLASHTIRISH JARAYONI VA UNING XUSUSIYATLARI 2.1. O‘zbekistonda xususiylashtirishning huquqiy asoslari va bosqichlari ………. 2.2. O‘zbekistondagi xususiylashtirish jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari ….... 2.3. Xususiylashtirish jarayonining natijalari va rivojlanish istiqbollari …………. XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 133. Investitsiyalarni jalb qilish Xususiylashtirish xususiy investorlar, shu jumladan xorijiy investorlar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Davlat mulkini sotib olgan tadbirkorlar yoki kompaniyalar mazkur mulk asosida faoliyat yuritib, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini joriy etadilar, zamonaviy texnologiyalarni kiritadilar va yangi ish o‘rinlari yaratadilar. 4. Davlat byudjetining yengillashuvi Xususiylashtirilgan korxonalar endilikda davlat hisobidan moliyalashtirilmaydi. Bu esa davlat byudjetining boshqa strategik sohalarga yo‘naltirilishiga imkon beradi. Masalan, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy himoya kabi yo‘nalishlarga ko‘proq e’tibor qaratish mumkin bo‘ladi. 5. Davlat sektorining optimallashtirilishi Xususiylashtirish orqali davlat faqat strategik ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlar (mudofaa, energetika, infratuzilma)da ishtirok etadi, boshqa sohalarda esa xususiy sektorning ustunligiga yo‘l ochadi. Bu iqtisodiy faoliyatni optimallashtirishga xizmat qiladi. 6. Ishlab chiqarishda raqobat muhiti Xususiylashtirish natijasida raqobat kuchayadi. Monopoliya va davlatning haddan ziyod aralashuvi kamayadi. Natijada mahsulot va xizmatlar sifati ortadi, narxlar pasayadi, iste’molchi manfaatlari himoyalanadi. 7. Tadbirkorlik muhitining rivojlanishi Xususiylashtirish kichik va o‘rta biznes vakillariga mulkka egalik qilish imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida tadbirkorlik ruhini rag‘batlantiradi, o‘z- o‘zini band qilish va iqtisodiy faollik darajasini oshiradi. 8. Moliyaviy bozorlarning chuqurlashuvi Xususiylashtirish jarayonida aksiyadorlik jamiyatlari shakllanadi, fond bozorlar rivojlanadi. Bu orqali moliyaviy muomalalar tizimi takomillashadi, aholining investitsion faolligi ortadi. Xususiylashtirishning ehtimoliy kamchiliklari 12chiqib, xususiy sektorga yo‘l beradi. Natijada iqtisodiy erkinlik kengayadi, innovatsiyalar, raqobat va taraqqiyot uchun keng imkoniyatlar yaratiladi. O‘zbekiston misolida ham xususiylashtirish jarayoni iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan zarur, ammo bu jarayon izchil, adolatli va bosqichma-bosqich amalga oshirilgandagina o‘z samarasini beradi. 1.3. Xususiylashtirish jarayonining afzalliklari va ehtimoliy kamchiliklari Xususiylashtirish, ya’ni davlat mulkini xususiy sektor qo‘liga o‘tkazish jarayoni, bozor iqtisodiyotiga o‘tishda muhim strategik bosqichlardan biridir. Bu jarayon nafaqat mulkchilik shaklini o‘zgartiradi, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, raqobat muhitini shakllantirish, davlat byudjetiga tushumlarni ko‘paytirish va fuqarolarning iqtisodiy faolligini rag‘batlantirish kabi ko‘plab ijobiy natijalarga olib keladi. Shu bilan birga, xususiylashtirishning ayrim holatlarda salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Quyida ushbu jarayonning asosiy afzalliklari va ehtimoliy kamchiliklari batafsil yoritiladi. Xususiylashtirishning asosiy afzalliklari 1. Bozor mexanizmlarining rivojlanishi Xususiylashtirish orqali davlat mulki xususiy qo‘llarga o‘tgach, bozor mexanizmlarining faol ishlashi uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Xususiy sektor foyda olishni asosiy maqsad qilganligi sababli, resurslardan foydalanishda tejamkorlik va samaradorlik ustuvor ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu esa bozor iqtisodiyoti talablariga mos raqobatbardosh muhitni yuzaga keltiradi. 2. Samaradorlik va ishlab chiqarishning o‘sishi Davlat mulkini xususiylashtirish orqali menejment tizimi o‘zgaradi, ishlab chiqarish jarayonlariga innovatsion yondashuvlar tatbiq etiladi. Xususiy sektorning kuchli tomonlaridan biri bu raqobatbardoshlikni oshirish orqali mahsulot sifatini yaxshilash va tannarxni kamaytirishga intilishidir. Natijada iqtisodiy samaradorlik sezilarli darajada ortadi. 232025-yilda kichik va o‘rta biznes vakillari uchun alohida imtiyozli shartlar asosida mulk ob’yektlari taklif qilinadi. Xususiylashtirish jarayonining ochiqligini ta’minlash maqsadida har chorakda “xususiylashtirish ochiq hisobotlari” e’lon qilinishi joriy etildi. Iqtisodiy jihatdan baholaganda, 2023–2024-yillar oralig‘ida xususiylashtirilgan korxonalar soliq tushumlari 20% ga oshgan. Biroq muammolar ham yo‘q emas: ayrim ob’yektlar bahosi past belgilanishi, sotuvga chiqishdan oldin noto‘g‘ri baholash holatlari qayd etilgan. Ayrim ekspertlar fikricha, xususiylashtirish jarayonlarida korrupsiya xavfi hali ham mavjud, shuning uchun nazorat kuchaytirilmoqda. 22Davlat aktivlarini boshqarish agentligining hisobotlariga ko‘ra, xususiylashtirishning asosiy turtkisi – byudjet yukini kamaytirish va biznes muhitini rag‘batlantirish. 2024-yil iyun holatiga ko‘ra, 2023-yilga nisbatan savdo platformasida qatnashayotgan investorlar soni 1,5 baravarga oshgan. Hududlar kesimida eng ko‘p xususiylashtirish Toshkent shahri (27%), Farg‘ona (14%), Samarqand (11%) viloyatlarida amalga oshirilgan. Xorijiy investorlar ishtirokidagi bitimlar soni ham oshdi. 2023-yilda 16 ta bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilning birinchi yarmida 28 taga yetdi. Yevropa Ittifoqi, Turkiya, Janubiy Koreya va Xitoy sarmoyadorlari eng faol qatnashuvchilar bo‘lib qolmoqda. 2025-yil uchun dastlabki rejalarga ko‘ra, 350 dan ortiq ob’yektni xususiylashtirish ko‘zda tutilgan. 2025-yilda asosiy e’tibor yirik davlat kompaniyalarini strategik investorlarga sotishga qaratiladi. “UzAuto Motors”, “Aloqabank”, “O‘zagroeksportbank” kabi kompaniyalar aksiyalarining bir qismi 2025-yil davomida xususiy sektorga taklif qilinishi rejalashtirilgan. 2025-yilda davlat ulushini 51 foizdan pastga tushirish bo‘yicha ko‘plab kompaniyalar belgilangan. Bu orqali menejment mustaqilligi va innovatsiyalar joriy etilishi kutilmoqda. Ijtimoiy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2024-yilda xususiylashtirilgan 50 ta ob’yektdan 39 tasida xizmat sifati oshgan, 6 tasida esa ijtimoiy norozilik kuzatilgan. 2025-yilda “xususiy sheriklik modeli” yanada kengaytiriladi. Unga ko‘ra, davlat va xususiy sektor infratuzilma loyihalarini qo‘shma moliyalashtiradi. Davlat moliya hisobotlariga ko‘ra, 2025-yil yakuniga qadar xususiylashtirishdan jami 5,5 trln so‘m tushum kutilmoqda. 16Davlatning iqtisodiy yuklamasi kamayadi Ijtimoiy xizmatlar narxi oshishi mumkin Xususiylashtirish – bu davlatdan xususiy sektor tomon yo‘naltirilgan iqtisodiy islohotlarning eng murakkab, ammo eng muhim tarkibiy qismidir. Uning afzalliklari ko‘plab iqtisodiy va ijtimoiy yo‘nalishlarda sezilarli natijalarni beradi. Biroq, bu jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun quyidagilar zarur: Shaffof va ochiq mexanizmlarni joriy etish; Aholi ishtirokini ta’minlash; Strategik sohalarda ehtiyotkorlik bilan yondashish; Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish; Davlatning nazorat funksiyalarini saqlab qolish. Aks holda, xususiylashtirish ijobiy natijalardan ko‘ra ko‘proq salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli har bir mamlakat o‘z iqtisodiy imkoniyatlari va ijtimoiy sharoitlaridan kelib chiqib, ehtiyotkorlik bilan bu yo‘ldan borishi zarur. 31Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 3319) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 242.2. O‘zbekistondagi xususiylashtirish jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, mamlakat iqtisodiyotida tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish muhim vazifaga aylandi. Bu boradagi asosiy islohotlardan biri – davlat mulkini xususiylashtirish jarayonidir. Xususiylashtirish O‘zbekiston iqtisodiyotining bozor mexanizmlariga o‘tishidagi strategik yo‘nalish bo‘lib, u mamlakatda xususiy sektorni rivojlantirish, mulkchilik shakllarini diversifikatsiyalash va iqtisodiy samaradorlikni oshirishga qaratilgan. Xususiylashtirish jarayoni bir necha bosqichlarda amalga oshirildi. Dastlabki bosqichda (1991–1995 yillar) asosan kichik davlat korxonalarining ommaviy savdo asosida xususiy sektorga o‘tkazilishi ustuvor yo‘nalish edi. Bu bosqichda aholi ishtirokida xususiylashtirish cheklangan bo‘lsa-da, bozor munosabatlariga o'tish jarayoni uchun zamin yaratildi. 212023-yil davomida Davlat aktivlarini boshqarish agentligi tomonidan 325 ta davlat aktivi sotuvga chiqarildi. Shundan 198 tasi muvaffaqiyatli xususiylashtirildi, bu 2022-yilga nisbatan 25 foizga ko‘p. Eng ko‘p xususiylashtirilgan sohalar: sanoat (42 ta), xizmat ko‘rsatish (31 ta), transport va logistika (17 ta) hamda turarjoy va noturarjoy binolari (108 ta). 2023-yil oxiriga kelib, xususiylashtirishdan byudjetga tushgan mablag‘lar 3,2 trln so‘mni tashkil etdi. Bu 2022-yilga nisbatan 1,4 baravar ko‘p. Xususiylashtirilgan yirik ob’yektlar ichida “Qo‘qonspirt”, “O‘zbekneftgaz”ning ayrim filiallari, “Turon bank”ning aksiyalarining bir qismi alohida e’tiborga molik bo‘ldi. Ijtimoiy jihatdan tahlil qilinganda, 2023-yilda xususiylashtirilgan korxonalarda mehnat unumdorligi 17% ga oshgan, ishchi o‘rinlarining 11% ga qisqarishi kuzatilgan. Xususiylashtirishdan keyin xizmat sifati yaxshilangan sohalar: aloqa, chakana savdo, mehmonxona xizmatlari. 2024-yil boshidan boshlab xususiylashtirish bo‘yicha yangi “Davlat aktivlarini xususiylashtirishni jadallashtirish to‘g‘risida”gi qaror qabul qilindi (PQ-49-sonli qaror). 2024-yil 1-choragida 124 ta davlat obyekti savdoga qo‘yildi. 82 tasi bo‘yicha shartnomalar tuzildi. Bu yilgi yangiliklardan biri – onlayn xususiylashtirish platformasining joriy qilinishi bo‘ldi. Bu orqali 53 ta ob’yekt raqobatli tanlov asosida onlayn tarzda sotildi. Xususiylashtirishdan 2024-yil 1-yarim yillikda tushgan tushumlar 2,1 trln so‘mni tashkil etdi. 2024-yilda, xususan, “O‘zmetkombinat”, “O‘zavtosanoat” va “O‘zdonmahsulot” tizimlaridagi korxonalarning ayrimlari ham xususiylashtirish ro‘yxatiga kiritildi. 14Xususiylashtirish har doim ham kutilgan ijobiy natijalarni bermasligi mumkin. Ayniqsa, u noto‘g‘ri, shaffof bo‘lmagan yoki iqtisodiy real vaziyat hisobga olinmagan holda amalga oshirilganda, bir qator salbiy oqibatlar kuzatilishi mumkin. 1. Ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi Xususiylashtirish davrida mulkka egalik qilish imkoniyati odatda iqtisodiy imkoniyatlari kuchliroq bo‘lgan shaxslarga nasib qiladi. Bu esa jamiyatdagi mulkiy tabaqalanishni kuchaytiradi va ijtimoiy tengsizlikni keskinlashtiradi. 2. Ishsizlik darajasining oshishi Ko‘plab davlat korxonalari xususiylashtirilgach, yangi egalar ko‘pincha ishchi kuchini qisqartirishga boradilar. Bu esa ishsizlik darajasining oshishiga olib keladi, ayniqsa korxona faoliyati hududiy nuqtayi nazardan strategik ahamiyatga ega bo‘lsa, butun mintaqada salbiy ijtimoiy holat vujudga kelishi mumkin. 3. Strategik sohalarning nazoratsiz qolishi Agar xususiylashtirish jarayonida energetika, transport, aloqa yoki sog‘liqni saqlash kabi strategik sohalar to‘liq xususiylashtirilsa, davlat ularning faoliyatini nazorat qila olmay qoladi. Bu esa milliy xavfsizlik va umumiy ijtimoiy barqarorlikka xavf tug‘diradi. 4. Korruptsiya va manfaatlar to‘qnashuvi Xususiylashtirish jarayoni shaffof bo‘lmaganda, korrupsiyaviy holatlar kuchayadi. Korxonalarni “savdoga chiqarish” emas, balki “ko‘rsatib berilgan odamlarga” topshirish holatlari yuzaga keladi. Bu esa islohotlarga nisbatan ishonchni pasaytiradi. 5. Mulkinga egalik bo‘yicha mojarolar Ayrim holatlarda, xususiylashtirilgan korxonalar mulkchilik huquqi bo‘yicha tortishuvlarga sabab bo‘ladi. Bu yuridik mojarolar va ishbilarmonlik muhitining beqarorligiga olib keladi. 6. Resurslardan noto‘g‘ri foydalanish 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos xususiyatlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Xususiylashtirish — bu davlat tasarrufidagi mulkni xususiy sektor qo‘liga o‘tkazish jarayoni bo‘lib, u bugungi kunda bozor iqtisodiyotiga o‘tishni ta'minlovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Jahon amaliyotida bu jarayon iqtisodiy samaradorlik, resurslardan foydalanish darajasi, boshqaruv sifati va investitsiya oqimlarini oshirish vositasi sifatida qaraladi. O‘zbekistonda ham xususiylashtirish 1990-yillardan boshlab iqtisodiy islohotlarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan. Ayniqsa, 2017-yildan boshlab yangicha iqtisodiy siyosatning boshlanishi bilan xususiy sektorni rivojlantirish, tadbirkorlik muhitini yaxshilash va davlat mulkini maqbullashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu chora-tadbirlar doirasida yuzlab korxonalar aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi, ulushlarning ma’lum qismi ochiq bozorga chiqarildi, xorijiy investorlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. Bularning barchasi xususiylashtirishning nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va ijtimoiy hayotdagi dolzarb masalaga aylanganini ko‘rsatadi. Shu bois ushbu mavzuni ilmiy jihatdan o‘rganish, O‘zbekiston sharoitida bu jarayonning qanday kechayotganini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xususiylashtirish jarayoni iqtisodchilar va siyosatshunoslar tomonidan keng tadqiq qilingan. Bu borada klassik iqtisodchilar — J.B. Say, A. Smit, D. Rikardo va K. Markslar mulkchilik shakllarining iqtisodiy tizimga ta'siri haqida nazariy qarashlar 20So‘nggi yillarda Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan islohotlar doirasida xususiylashtirish jarayoni yangi bosqichga o‘tdi. Davlat iqtisodiyotni boshqarishdan ko‘ra, uni tartibga soluvchi va xususiy sektorga imkoniyat yaratuvchi subyekt sifatida shakllana boshladi. Mazkur bosqichda quyidagi yo‘nalishlar ustuvor bo‘ldi: Davlat aktivlarini ochiq savdolar orqali sotish (E-auksion, tenderlar); Chet el investorlari uchun ochiqlik va ishonchlilikni oshirish; Davlat ishtirokidagi korxonalarni IPO orqali bozorga chiqarish (masalan, UzAuto Motors, Uzmetkombinat); Davlat va xususiy sektor sherikligini rivojlantirish (PPP loyihalari); Korxonalarning xorijiy menejmentga topshirilishi (strategik investorlar orqali). 2022-yil yakunida e’lon qilingan statistikaga ko‘ra, 2020–2022-yillar oralig‘ida 1000 dan ortiq davlat mulki ob’ekti xususiylashtirildi, shundan 50 dan ortig‘i yirik sanoat korxonalari bo‘lib, ularning qiymati qariyb 12 trillion so‘mga teng bo‘lgan. O‘zbekistonda xususiylashtirishning huquqiy asoslari mustahkam va bosqichma-bosqich takomillashib bormoqda. Islohotlarning dastlabki bosqichlarida mulkchilik shakllarining xilma-xilligi yaratilgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib, bozor iqtisodiyotining real talablari asosida samaradorlikka erishish, xalqaro investitsiyalarni jalb etish va xususiy sektorning roli va mas’uliyatini oshirish ustuvor maqsadlarga aylangan. Bu esa O‘zbekiston iqtisodiyotining yanada ochiq, raqobatbardosh va barqaror tizimga o‘tishini ta’minlamoqda. 2023-yilda O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayonlari yangi bosqichga ko‘tarildi. Prezident qarorlariga muvofiq, davlat mulkini kamaytirish va iqtisodiyotga xususiy sektorni jalb qilish ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanib, amaliy chora-tadbirlar amalga oshirildi. 181998-yilda qabul qilingan “Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida”gi Qonun esa ushbu sohadagi munosabatlarni yanada tizimli tartibga soldi. Qonunga ko‘ra, davlat mulkini xususiylashtirish faqat ochiq, shaffof va raqobat asosida amalga oshirilishi, xususiylashtirilgan mulkni qayta milliylashtirish mumkin emasligi belgilanadi. So‘nggi yillarda esa Prezident qaror va farmonlari orqali xususiylashtirishga oid huquqiy baza yanada kuchaytirildi. Jumladan, 2020-yil 27-oktabrda Prezidentning PF–6096-sonli farmoni bilan tasdiqlangan “2020–2022-yillarda davlat ishtirokidagi korxonalarni xususiylashtirish dasturi” asosida yirik davlat korxonalari aksiyalarini xususiy sektorga o‘tkazish jarayonlari boshlandi. 2021-yil 11-maydagi “Davlat aktivlarini boshqarish va xususiylashtirish samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–5116-sonli qarori ham sohada muhim bosqich bo‘ldi. Unda davlat ishtirokidagi 1000 dan ortiq mulk ob’ektlari bozor tamoyillari asosida xususiylashtirilishi belgilangan. Xususiylashtirish bosqichlari O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayoni bir necha asosiy bosqichlarga bo‘linadi. Har bir bosqich o‘ziga xos maqsadlar, ustuvor yo‘nalishlar va mexanizmlar bilan ajralib turgan. Quyida ushbu bosqichlar batafsil yoritiladi: I bosqich (1991–1995-yillar): Boshlang‘ich xususiylashtirish Ushbu davrda xususiylashtirish jarayoni asosiy e’tibor kichik korxonalar, savdo va xizmat ko‘rsatish ob’ektlariga qaratildi. Kichik va o‘rta mulkni xususiylashtirish oddiy mexanizmlar – sotuv, ijara va aksiyalarga aylantirish orqali amalga oshirildi. Eng keng tarqalgan shakl – “xodimlar jamoasiga imtiyozli aksiyalar berish” usuli edi. Bu orqali sobiq davlat korxonasi ishchilari, boshqaruvchilari aksiyalarni imtiyozli narxda sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Mazkur davrda aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil qilish keng miqyosda olib borildi. Ammo bu jarayonlarda iqtisodiy bilim va tajribaning yetishmasligi, 9Davlat korxonalari ko‘p hollarda samarasiz faoliyat yuritadi. Bu esa moliyaviy natijalarning yomonlashuvi, byudjetdan ortiqcha subsidiya ajratilishi, mahsulot sifati va xizmat ko‘rsatish darajasining pastligi bilan yakunlanadi. Bunday holatda, xususiylashtirish orqali ushbu resurslar samarali boshqaruvchilarga o‘tkaziladi va iqtisodiy samaradorlik ortadi. Birinchidan, xususiylashtirish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Xususiy mulkdor o‘z mulkidan maksimal foyda olishga intiladi. Shu sababli u xarajatlarni kamaytirish, mahsulot sifatini oshirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, bozor talabiga mos ravishda faoliyat yuritishga majbur bo‘ladi. Bunda xo‘jalik yurituvchilarning mustaqilligi kengayadi, boshqaruvda erkinlik kuchayadi, bu esa umumiy iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi. Ikkinchidan, xususiylashtirish raqobat muhitini shakllantiradi. Davlat korxonalari ko‘pincha monopolist bo‘lib, bozorda raqiblar yo‘qligi tufayli mahsulot sifati, narx siyosati yoki xizmat ko‘rsatish darajasi ustida ishlamaydi. Xususiy sektor esa boshqa sub’yektlar bilan raqobatlashishga majbur bo‘ladi. Bu esa narxlarning pasayishi, iste’molchilar manfaatining ta’minlanishi, innovatsiyalar va yangi mahsulotlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Uchinchidan, xususiylashtirish byudjetga qo‘shimcha tushumlar keltiradi. Xususiylashtirilgan korxonalarning sotilishidan tushgan mablag‘lar davlat byudjeti uchun muhim moliyaviy manba hisoblanadi. Shu bilan birga, xususiy sektor tomonidan yaratilgan foyda, ishchi o‘rinlari va soliqlar orqali davlat moliyasiga doimiy tushumlar ta’minlanadi. Bu esa byudjetni sog‘lomlashtirishga, ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirishga imkon yaratadi. To‘rtinchidan, xususiylashtirish investitsiyalarni jalb qilishga xizmat qiladi. Davlat mulkida bo‘lgan ko‘plab korxonalar modernizatsiyaga muhtoj. Ular zamonaviy texnologiyalar, yangi uskunalar, ilg‘or boshqaruv mexanizmlarini talab qiladi. Xususiylashtirish orqali xorijiy va mahalliy investorlar ushbu korxonalarga sarmoya kiritadi. Investitsiyalar nafaqat ishlab chiqarishni 324) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 11Uchinchidan, xususiylashtirish orqali yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Xususiy sektor samaradorlikni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni kengaytiradi, yangi xizmat turlarini joriy etadi, bu esa bandlik darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznesning rivojlanishi ishsizlikni kamaytirishga xizmat qiladi. To‘rtinchidan, xususiylashtirish aholining hayot sifatini oshiradi. Raqobat kuchaygan sari mahsulot va xizmatlar sifati oshadi, narxlar nisbatan barqarorlashadi. Xususiy korxonalar ko‘pincha zamonaviy xizmatlar, innovatsion yechimlar, mijozlarga yo‘naltirilgan strategiyalarni amalga oshiradi. Bu esa bevosita iste’molchi manfaatiga xizmat qiladi. Beshinchidan, ijtimoiy ong va iqtisodiy madaniyat shakllanadi. Xususiylashtirish jarayoni orqali fuqarolar iqtisodiy jarayonlarning bevosita ishtirokchisiga aylanadi. Bu esa iqtisodiy bilimlarning ortishi, shaxsiy moliyaviy mas’uliyatni his qilish, bozor tamoyillarini anglash, mehnat unumdorligiga e’tiborni kuchaytirishga olib keladi. Oltinchidan, ayrim ijtimoiy xizmatlar sifati oshadi. Xususiylashtirish sog‘liqni saqlash, ta’lim, kommunal xizmatlar kabi tarmoqlarda ham samaradorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Xususiy sub’yektlar xizmat ko‘rsatish sifatiga jiddiy e’tibor qaratadi, bu esa aholining roziligini oshiradi. Biroq xususiylashtirish jarayonida ijtimoiy muvozanatni saqlash nihoyatda muhimdir. Aks holda, mulkning notekis taqsimlanishi, ijtimoiy tengsizlikning ortishi, korrupsiya, monopoliyalar va boshqa salbiy oqibatlar yuzaga kelishi mumkin. Shu bois, har qanday xususiylashtirish islohoti aniq ijtimoiy mezonlar, qonuniy kafolatlar va ochiqlik asosida olib borilishi zarur. Xususiylashtirish — bu iqtisodiy islohotlarning yuragi hisoblanadi. Uning zarurati nafaqat iqtisodiy samaradorlik, balki ijtimoiy adolat, erkinlik, mulkdorlik ongining shakllanishi, fuqarolik jamiyatining rivojlanishiga bog‘liqdir. Har bir davlat o‘z sharoitiga mos ravishda xususiylashtirish siyosatini olib boradi. Ammo umumiy tamoyil bitta: davlat iqtisodiyotdan

Xususiylashtirish, uning zaruriyati va O’zbekistondagi o’ziga xos xususiyatlari 

Купить