XX asr boshlarida Turkiston oʻlkasida xalq maorifini rivojlanishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	168.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

XX asr boshlarida Turkiston oʻlkasida xalq maorifini rivojlanishi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH__________________________________________________________4
I.BOB. TURKISTONDA JADIDCHILIK MA RIFATI VA ʼ
TA LIM – TARBIYA______________________________________________7
ʼ
II.BOB. XALQ MAORIFINING NAZARIY
ASOSLARI______________________________________________________16
III.BOB. XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON MATBUOTINING MILLIY
MATBUOT SIFATIDA SHAKLLANISHI____________________________26
XULOSA________________________________________________________30
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO YXATI______________________________________________________32
ʻ

KIRISH
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma naviy salohiyatiga ega bo lib,ʼ ʻ
dunyo miqyosida o z tengdoshlariga hech qaysi
ʻ
sohada bo sh kelmaydigan insonlar bo lib kamol
ʻ ʻ
topishi, baxtli bo lishi uchun davlatimiz va
ʻ
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatini safarbar
etamiz” 1

SH.M.Mirziyoyev.
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston xayotida yangi sahifa
ʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u
millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu
sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu
ʻ
orzusiga erishdi.
Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz
ʻ
tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir
ʻ
davlat muhim o rin egallaydi.
ʻ
Bugungi kunda O zbekistonning horijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan
ʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan
ʻ
biridir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va
ʻ ʻ
madaniyati, an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston, 2021. – 464 б. – kitob.
ʻ

2
— deb fikr bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimizʻ
uchun poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ XX asr boshlarida Turkistonda xalq
maorifini rivojlanishi mavzusi tadqiq etish mobaynida mavzuga oid adabiyotlar
bilan bir qator tanishib chiqildi.
Ushbu mavzu qisqa davrni qamrab olishiga qaramay, mavzuni o rganish
ʻ
borasida ma lum izlanishlar olib borilgan bo lib, bu o rinda
ʼ ʻ ʻ Sulaymonov, J. B.
Baxrom Irzaev va boshqalarning tadqiqotlarini eslatib o tishimiz mumkin.
ʻ
Ularning asarlarida XX asr boshlarida Turkistonda xalq maorifini rivojlanishi
haqida bir qancha ma lumotlar berib o tilgan.
ʼ ʻ
Lekin, ushbu yuqoridagi izlanuvchilar tomonidan keltirb o tilgan
ʻ
ma lumotlar ushbu mavzuni to liq yoritib bera olmaydi. Shu sababdan ushbu kurs
ʼ ʻ
ishi tadqiqot mavzusi sifatida berildi va bu kurs ishi mavzu doirasida yangi
ma lumotlar bilan ahamiyatlidir.
ʼ
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi XX asr
boshlarida Turkistonda xalq maorifini rivojlanishi aniq ilmiy asosga keltirish,
umumlashtirish, shuningdek iqtisodiy aloqalarning asl sababi, maqsadi va
oqibatlari to g risida kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot yetkazishdan iborat.
ʻ ʻ ʼ
Qo yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq vazifalar aniqlab olindi:
ʻ
 Turkistonda jadidchilik ma rifati va ta lim – tarbiya
ʼ ʼ
 Xalq maorifining nazariy asoslari
 XX asr boshlarida Turkiston matbuotining milliy matbuot sifatida
shakllanishi
Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy maqolalar, arxiv hujjatlari,
davriy matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat qildi.
ʻ
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo
shundan iboratki, XX asr boshlarida Turkistonda xalq maorifini rivojlanishi
mavzusi mavzusi ko plab ilmiy asarlar, maqolalar, ilmiy ishlardan foydalangan
ʻ
holda tayyorlandi va manbalar asosida yangi, ilmiy asoslangan ma lumotlar
ʼ
2
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – T.: O zbekiston, 2017.
ʻ

keltirib o tildi. ʻ Kurs ishida keltirlgan ma lumotlardan darslar jarayonida ʼ
foydalanish mumkin.
Kurs ishining tarkibi. Tadqiqot ishi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ

I.BOB. TURKISTONDA JADIDCHILIK MA RIFATI VA ʼ
TA LIM — TARBIYA
ʼ
Jadidchilik harakatining faoliyati maktabdan, maorifdan boshlangan, so ng
ʻ
matbuot, san at va siyosatga o tgan. Rossiya va uning mustamlakalarida
ʼ ʻ
jadidchilik harakatiga Ismoilbek Gasprinskiy (1851-1914) asos soldi. U
Bog chasaroyda dastlabki “usuli jadid” (yangi usul) maktabini 1884-yilda ochadi.
ʻ
Ismoilbek Gasprinskiyning eng katta xizmati Rossiya sarhadlarida yashab
turgan, lekin zamonning zayli bilan bir-biridan uzoqlashib, begonalashish
darajasiga yetgan turkiy xalqlarni bir-biriga tanitdi, yaqinlashtirdi. Butun boshli
ilg or marifatparvar, ziyoliliar qatlamini yetishtirdi. Sharq xalqlari ma naviy
ʻ ʼ
hayotida, xususan, maktab-maorifda chinakam inqilob yasadi.
Gaspirinskiyning o lka ziyolilariga bergan tasiri haqida Toshkent
ʻ
jadidchilarining otasi deb tan olingan Munavvarqori 1927-yil Toshkent okrug
maorif xodimlari qurultoyida so zlagan nutqida shunday degan edi: “Jadid maktabi
ʻ
tashkil qilg onlar ham eski maktab, madrasa va qorixonalarning yetishtirgan
ʻ
kishilari edi. Ular yolg iz Bog chasaroyda chiqadurg on Ismoil Gaspirinskiy
ʻ ʻ ʻ
gazetasini o qiydilar va shu orqali maktabni yaxshi tushunib, kitoblar oldirar
ʻ
edilar” 3
. Shunday qilib o lkada yangi maktablar ochishga Ismoil Gaspirinskiy va
ʻ
tatar ziyolilari, muallimlarinining ibrati, yordami katta bo ldi.
ʻ
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Rossiya mustamlakasi hisoblangan O rta
ʻ
Osiyo, Kavkaz, O rta Sibir xalqlari orasida boshlangan milliy ko tarilish
ʻ ʻ
madaniyma rifiy harakat – jadidchilik sifatida namoyon bo ldi.
ʼ ʻ
Jadidchilik harakati qoloqlik va jaholat, o lka aholisining ayanchli ahvoli,
ʻ
Turkistonning Yevropa va jahon sivilizatsiyasidan orqada qolib ketishi, islom va
shariatning oyoq osti qilinishi va bunday og ir hayotdan qutulish, erk va ozodlikka
ʻ
erishish uchun o z zamonasining ilg or ziyoli qatlamlari qarashlarida vujudga
ʻ ʻ
3
Avloniy A.Tarjimai xol. Tanlangan asarlar.2-jild.T., Ma naviyat, 1998 yil 288bet.
ʼ

keldi. Jaholat uyqusidan uyg onish, tarixiy zaruratga aylangan edi. Boshqacha qilibʻ
aytganda, jadidchilik harakati ijtimoiy rivojlantirishning, tarixiy taraqqiyotning
talab va ehtiyojlariga javob sifatida maydonga kelgan ulkan ijtimoiy – siyosiy
harakat edi. O lkada millatning dard-alamlarini, butun ayanchli, mudhish, fojiali
ʻ
og ir qismatini o z qalbi va vujudidan o tkazib, o zining butun borlig ini, aql-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
zakovatini, ongini, hayotini erk, ozodlik, taraqqiyot uchun safarbar etgan
ziyolilarning butun bir yangi avlodi shakllana boshladi. Jadidchilikning asosiy
g oya va maqsadlari (davr voqealiklaridan kelib chiqib, ba zan o zgarib turgan
ʻ ʼ ʻ
bo lsa-da)quyidagilar edi: Turkistonni o rta asrlarga xos qoloqlik va diniy
ʻ ʻ
xurofotdan ozod etish, shariatni isloh qilish, xalqqa ma rifat tarqatish, Turkistonda
ʼ
muxtoriyat hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitusion
monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini o rnatish
ʻ
orqali ozod va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va
milliy qo shin tuzish.
ʻ
Toshkent, Farg ona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va
ʻ
taraqqiyotparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy-
ma rifiy yo nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati shakllandi.
ʼ ʻ
Harakat faoliyati osonlik bilan kechmadi. Professor Begali qosimov fikri
bilan aytganda, Turkiston, Buxoro va Xorazm munavvarlarining yangilikka
intilishi, Rossiyada, xususan Kavkaz, Volgabo yida yashovchi turkiy xalqlar bilan
ʻ
yaqinlashishga, hamkorlikka intilish kuchaydi. Panislomizm(islomchilik) va
panturkizm(turkchilik) kabi g oyalar paydo bo ldiki, Rossiya ichki ishlar vazirligi
ʻ ʻ
bunga jim qarab tura olmasdi. Jadidlarning maktablar ochib, gazetalar chiqarishi
ham panislomizmga xizmat qilayapdi deb tushunildi va xokimiyat bu boradagi
faoliyatlarga qarshilik ko rsatishga xarakat qila boshladi.
ʻ 4

Jadidchilik umummilliy harakat sifatida:
1. Jamiyatning barcha qatlamlarini jalb eta oldi. Uyg onish mafkurasi bo lib
ʻ ʻ
xizmat qildi.
4
Munavvarqori A. “Qizil O zbekiston” 1927 yil, 7iyun. Ziyo uz. Com. Qosimov B.“Milliy uyg onish”,
ʻ ʻ
T.,”Sharq”,2004 yil,53-bet.

2. Maorif va madaniyatni, matbuotni ijtimoiy-siyosiy maqsadlarga moslab
chiqardi.
3. Mustaqillik uchun kurash olib bordi. Uning g ayrat va tashabbusi bilanʻ
dunyo yuzini ko rgan “Turkiston muxtoriyati” bu yo ldagi amaliy harakatlarning
ʻ ʻ
dastlabki natijasi edi.
Buxoro amirligi va Xiva xonligida jadidchilik harakati Turkistondagi kabi
XIX asr oxiri XX asr boshlarida shakllangan bo lsa ham, bu xududlardagi tarixiy
ʻ
sharoit undagi jadidchilik harakatiga ham o ziga xos xususiyatlar baxsh etdi.
ʻ
Buxoro va Xiva jadidlari ham maorifni isloh etishni, amir va xon xukmronligini
cheklash, mavjud tuzum sharoitida islohotlar o tkazib, jamiyat taraqqiyoti va
ʻ
milliy mustaqillikni qo lga kiritishni maqsad qilib qo ygan edilar.
ʻ ʻ
Jadidlarning xalq ma rifati uchun kurash dasturi uch asosiy yo nalishda
ʼ ʻ
ko rinadi:
ʻ
1. Yangi usul maktablarini ochish, ko paytirish orqali.
ʻ
2. Turli ma rifiy jamiyatlar ochish orqali.
ʼ
3. Umidli iqtidorli yoshlarni chet elga o qishga yuborish orqali.
ʻ
Bog chasaroyda dastlabki jadid maktabini ochgan Ismoil Gaspirinskiy
ʻ
Turkiston general-gubernatori N.O.Rozenbaxga o lka musulmon maktablarini ham
ʻ
isloh qilishga doir loyihasini yuboradi. Rad javobini olgach, 1893-yil Turkistonga
o zi keladi, Buxoro, Samarqand, Toshkentda bo lib, taraqqiyparvar ziyolilar bilan
ʻ ʻ
uchrashuvlar o tkazadi. Buxoroda amir Abdulaxadni jadid maktabi ochishga
ʻ
ko ndiradi. Bu maktabga “Muzaffariya” nomi beriladi.
ʻ
Shunday qilib, jadidlar tomonidan yangi maktablarga ochish, maktablar
uchun darsliklar yaratish jarayoni boshlandi.. “Usuli jadid” maktablarida diniy
fanlar va arab tili bilan bir qatorda tibbiyot, hikmat, kimyo, tabobat, nujum,
handasa fanlari, rus, fors tillari — jami 17 tagacha fan o rganilishi shartlari ilgari
ʻ
surildi. 1999-yilda Andijonda Shamsuddin domla, 1901-yilda Qo qonda
ʻ
Saloxiddin domla, Samarqandda Abduqodir Shakuriylar birinchi bo lib jadid
ʻ
maktablarini ochadilar.

Yangi usul maktablariga asos solgan, darsliklar yaratgan Turkiston
munavvarlaridan ba zilarini ko rib o tamiz. ʼ ʻ ʻ
Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1929) – O rta Osiyo jadidchilik
ʻ
harakatining yo lboshchisi. XX asr o zbek milliy matbuoti va yangi usuldagi
ʻ ʻ
maktab asoschisi, milliy teatr tashkilotchilaridan biri, adib va shoir edi. U
Toshkentda 1901-yilda usuli jadid maktabini ochgan va shu maktablar uchun
maxsus o quv dasturlari tuzgan. Uning “Adibi avval” (1907), “Adib us-soniy”
ʻ
(1907), “Usuli hisob”, “Tarixi qavm turk”, “Tajvid” (1911), “Havoyiji diniya”,
“Tarixi anbiyo”, “Tarixi islomiya” (1912), “Er yuzi” (1916-1917), to rt qismdan
ʻ
iborat “O zbekcha til saboqlari” (Shorasul Zunnun va Qayum Ramazon bilan
ʻ
birga) darsliklari shular jumlasidandir.
Jadidchilik harakatning yana bir yirik vakili — Maxmudxo ja Behbudiy
ʻ
(1875-1919). Uning tashabbusi bilan Samarqanda yangi usul maktablari ochildi.
Adib bu maktablar uchun 1904-1909 yillarda “Risolai asbobi savod”, “Risolai
jug rofiyai umroniy”, “Risolai jug rofiyai Rusiy”, “Kitobat ul-atfol”, “Amaliyoti
ʻ ʻ
islom”, “Muxtasar tarixi islom” kabi darslik va o quv qo llanmalar yozadi.
ʻ ʻ
Abdulla Avloniy (1878-1934) ham jadidchilik harakatining faol
ishtirokchilaridan biri bo lib tanildi. U o zining zamondosh jadidlari, izdoshlari
ʻ ʻ
kabi yangi usul maktablari ochib, ularga o zi mudarrislik qildi va darsliklar yozdi.
ʻ
Uning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy Guliston yoxud axloq”,
“Maktab gulistoni” singari darslik, “Adabiyot yoxud milliy she rlar” to plamlari,
ʼ ʻ
ayniqsa, yuqori sinf o quvchilariga darslik sifatida yozilgan “Turkiy guliston
ʻ
yoxud axloq” asari (1913-yil) mashxur bo ldi.
ʻ
Jadidchilik xarakatining Buxorodagi yirik vakillaridan biri — Abdurauf
Fitrat (1886-1938). U 1909-yilda Istambulda nashr etilgan “Munozara” asarida
Buxoro amirligi idorasiga ma lum islohot – o zgarish kiritish g oyasi va “Usuli
ʼ ʻ ʻ
jadid” deb nomlangan yangi maorif tizimining asoslarini ilgari surdi. Fitrat butun
vujudi, otash va jo shqin yuragi bilan, ijodi va faoliyati bilan mamlakat yoshlarini
ʻ
rivojlangan yangi dunyo tomon safarbar etadi.

Fitratning “Hind sayyohining qissasi” asari ham 1912-yilda Istambulda
nashr etilgan bo lib, bunda Buxoro amirligiga ma lum darajada o z e tiroznomasiniʻ ʼ ʻ ʼ
bayon etadi. Bir zamonlar ilm va din quvvati bo lgan Buxoro, nega tanazzulga yuz
ʻ
tutdi? Xar kuni bir Abu Ali Ibn Sino, Farobiy va boshqalarni jahonga hadya etgan
yurt nima sababdan bunchalar abgor xolga tushib qoldi? Bu qorong u zulmatdan
ʻ
qutulish yo li bormi?, -deya savollar berar ekan, javob sifatida ma rifatni
ʻ ʼ
ko rsatadi.
ʻ
Xorazm xonligida ham tatar ziyolilari Tavfiq Bikkulin, Yusuf Axmedovlar
yordami bilan, dastlab, xon va uning amaldorlari farzandlariga mo ljallangan
ʻ
bo lsada, jadid maktablari ochildi. Tez orada ularning soni 8 taga yetdi. 1906-1907
ʻ
o quv yilida Urganchda qizlar uchun xam maktab ochildi.
ʻ 5
Biz yuqorida milliy uyg onish harakati namoyandalarining yangi usul
ʻ
maktablar ochib, uni uslubiy jixatdan taminlashga harakat qilganliklarni o rgandik.
ʻ
Ammo, jadid namoyondalari bu bilan cheklanib qolmasdan, keng xalq ommasi
uchun kutubxonalar ham barpo etganlar.
Behbudiy, 1908-yilda keyinchalik “Behbudiya” kutubxonasi nomi bilan
mashhur bo lgan qiroatxonani tashkil etib, uni axoli uchun qo laylik yaratish
ʻ ʻ
maqsadida ikki smena, ertalab soat 9 dan shom 5 gacha va kechki soat 6 dan tungi
12 gacha ishlab, 60 dan 110 nafargacha bo lgan kishilarga madaniy xizmat
ʻ
ko rsatishni yo lga qo yadi.
ʻ ʻ ʻ
1910-yilda Toshkentda Munavvar qori Abdurashidxonov rahbarligidagi
jadidlar tashabbusi bilan “Turon” kutubxonasi yuzaga keladi.
Bugungi mustaqil O zbekistonda Davlatimiz rahbari tomonidan yoshlar
ʻ
ma naviyatini yuksaltirish va bo sh vaqtini mazmunli o tkazish borasida ilgari
ʼ ʻ ʻ
surilgan besh tashabbusning uchinchisi ham kitobxonlikni keng targ ib qilishga
ʻ
bag ishlangan. Demak 110 yil muqaddam jadidlar tomonidan ilgari surilgan mavzu
ʻ
eskirgani yo q, o zgargani yo q.
ʻ ʻ ʻ
Yuqorida keltirganimiz jadidlarninig ma rifiy soxadagi ikkinchi vazifasi
ʼ
xayriya va maorif jamiyatlarini tuzish edi. Bu borada “Turon”, “Jamiyati xayriya”,
5
Toshqulov J. Yosh xivaliklar: siyosiy qarashlarining tadrijiy rivojlanishi// Xalq va demokratiya, 1992,3-4-son.

“Tarbiyai atfol” kabi jamiyatlar ochildi. 1909-yil 12-mayda Toshkentda tuzilgan
Turkiston jadidlarinig “Jamiyati xayriya” tashkiloti maxalliy yoshlarni chet ellarga
o qitish, xomiylik qilish ishiga rahbarlik qildi. Uning yordami bilan yoshlarʻ
Rossiyaning Peterburg, Saratov, Qozon, Ufa, Orenburg shaharlaridagi oliy maktab
va madrasalarga, shuningdek, Istambul, Qoxira kabi xorijiy shaxarlar oliy ta lim
ʼ
muassasalariga o qishga yuborila boshladilar.
ʻ
Shuningdek, 1909-yil 18-iyulda Buxoro shahrida jadidlar tomonidan
tuzilgan “Tarbiyai atfol” jamiyati shu yilning o zida Fitrat, Usmonxo ja Po latxo ja
ʻ ʻ ʻ ʻ
o g li, Ato xo ja, Mazhar Burxonov kabi yoshlarni Istanbulga o qishga yo llagan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
edi. Ushbu jamiyat orqali o qishga jo natilganlar soni 1911-yilda 15 nafar, 1912-
ʻ ʻ
yilda 30 nafarga yetgan. 6
Jadidlarning keyingi qadami matbuot bo ldi. Ular matbuotga asos soldilar.
ʻ
Yangi gazeta va jurnallar chiqardilar. Milliy jurnalistika yuzaga keldi.
1906-yilda Ismoil Obidov muxarrirligida “Taraqqiy”, Munavvarqori
muxarrirligida “Xurshid”, Abdulla Avloniy muxarriligida “Shuxrat”, Axmadjon
Bektemirov muxarrirligida “Osiyo” gazetalari chop etildi. Ashaddiy millatchi
N.P.Ostroumov qarshiligi bilan bir oz to xtalish bo lgach, 1913-1915-yillarda
ʻ ʻ
matbuotchilikning yangi to lqini shakllandi. Bu davrda “Samarqand”, “Sadoi
ʻ
Turkiston”, “Sadoi Farg ona”, “Buxoroi sharif”, “To ron”, gazetalari va “Oyina”
ʻ ʻ
jurnali, 1917-yilda esa “El bayrog i, “” Kengash”, “Xurriyat”, “Ulug Turkiston”,
ʻ ʻ
“Najot” kabi ommaviy axborot vositalari yuzaga keldi.
Xalqning dunyoqarashi, milliy ongning yuksaltirishda matbuotning o rni
ʻ
nihoyatda muhim ekanligini bilgan Maxmudxo ja Behbudiy ham “Nashriyoti
ʻ
Behbudiya” nomi bilan o z xususiy nashriyotini ochadi va 1913-yilda
ʻ
“Samarqand” gazetasi va “Oyna” jurnalini nashr etishda bosh-qosh bo ldi.
ʻ
Behbudiyning “Turkiston idorasi”, “Turkistonda maktab jarida”, “Buxoroda
usuli jadid”, “Yoshlarga murojaat”, “Ehtiyoji millat”, “Ikki emas, to rt til kerak”,
ʻ
6
Behbudiy B. Behbudiy kutubxonasi, Oyina jurnali, 1914 yil 26 aprel, №27. Tanlangan asarlar. Jild-II.-T.:
Akademnashr, -2018yil 14-bet.

“Musulmonchilik libos va qiyofat tanlamaydi” kabi publisistik maqolalari milliy
jurnalistika asoslarini tashkil etadi.
Behbudiy faoliyati va uning ahamiyati haqida mamlakatimiz Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga murojaatnomalarida: “2020-yilda xalqimiz
tarixining murakkab damlarida, ma rifat mash alasini baland ko tarib chiqqanʼ ʼ ʻ
ulug alloma va jamoat arbobi Mahmudxo ja Behbudiyning 145 yillik tavallud
ʻ ʻ
sanasi keng nishonlanadi”,- deb aloxida to xtalib o tdilar.
ʻ ʻ 7
Jadidlar teatrga xam asos soldilar. 1913-yili Abdulla Avloniy, Munavvarqori
Abdurashidxonov, Tavallolar tashabbusi bilan O rta Osiyodagi birinchi teatr
ʻ
truppasi “To ron” milliy teatri yuzaga keldi. Dramatik asarlar yoza boshladilar.
ʻ
Behbudiyning “Padarkush yoxud o qimagan bolaning holi” asari (1911-yil) bu
ʻ
boradagi birinchi urinish edi. Asar birinchi bor (Samarqandda xavaskorlar
tomonidan qo yilgan) 1914-yil 27-fevralda Toshkentdagi Kolizey teatri binosida
ʻ
“Turon” teatri aktyorlari tomonidan qo yildi. Shu kuni tariximizdagi ilk milliy
ʻ
teatrning rasmiy ochilishi kuni xisoblanadi. Teatr haqida Behbudiy “Tiyotr nadur”
maqolasida “...Tiyotr ibratnamodur. Tiyotr va zxonadur. Tiyotr oyinadurki,
ʼ
umumiy hollarni anda mujassam va namoyon suratda ko zliklar ko rub, kar va
ʻ ʻ
quloqsizlar eshitib asarlanur”. Taraqqiy etgan millatlar teatrlarni ulug lar uchun
ʻ
odob va ibrat maktabi deb biladilar. Teatr taraqqiy etishni eng birinchi sabab va
omilaridandir, -deb yozgandi. 8
Jadidlar milliy adabiyotga xam asos soldilar. Milliy romanchilik shakllana
bordi. Dastlab, romanchilikka urinish Hamza Hakimzodada kuzatildi. U “Yangi
saodat” asarini milliy roman deb atagan va bu boradagi ilk izlanishlarni boshlab
bergan edi. Ammo O zbek adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Abdulla
ʻ
Qodiriy (Julqunboy 1894-yil 10-aprelda Toshkent shahrida tug ilgan)
ʻ
romanchilikka asos soldi. Bo lg usi adibning ilk ijodi 1913-1914-yillarda
ʻ ʻ
boshlangan bo lib, dastlab u shoir sifatida qalam tebratdi. Uning “Ahvolimiz”,
ʻ
7
Baxrom Irzaev. O zbek yoshlari va xorijiy ta lim -T., Akademnashr -2018.
ʻ ʼ
8
Behbudiy B. Tiyotr nadur, Oyina jurnali, 1914 yil 10 may, №29. Tanlangan asarlar. Jild-II.-T.: Akademnashr, -
2018yil 15-bet.

“Millatimga”, “To y” (1914-1915) kabi she rlari “Oina” jurnalida bosilib chiqqanʻ ʼ
edi.
Abdulla Qodiriy 1917-1918-yillardan boshlab “O tgan kunlar” romani
ʻ
uchun material yig ishga kirishdi. 1922-yilda birinchi o zbek romanining dastlabki
ʻ ʻ
boblari “Inqilob” jurnalida chop etila boshlandi. 1925-1926-yillarda “O tgan
ʻ
kunlar” uch bo lim holida kitob” bo lib nashr etildi.
ʻ ʻ
Jadidchilarning poydevori, tamal toshi – “usuli jadid” maktabi edi. Bu
tabiiy, hamonki maqsad jamiyatni yangilamoq ekan, uni yangi avlodgina qilishi
mumkin edi. Yangi avlodni esa, yetishtirmoq lozim. Eski an anaviy usulda bu ishni
ʼ
amalga oshirish qiyin. Chunki zamon o zgargan. U tezkorlikni talab qiladi.
ʻ
Ikkinchidan, bugungi o quvchi tarix, jug rofiya, iqtisod, fizika, kimyo, matematika
ʻ ʻ
kabi zamonaviy fanlarni bilishi kerak. Ilmiy fanlar, fan-texnika yutuqlari so nggi
ʻ
uch-to rt asr dunyo taqdirini boshqa o zanga solib yubordi va Yevropani oldinga
ʻ ʻ
olib chiqdi. Endi Yevropa ilm-fanini egallamasdan dunyo bilan barobar yashab
bo lmaydi.
ʻ
Bu ilm-fanni o zlashtirmoq uchun Yevropa tillarini bilmoq kerak. Ayni
ʻ
paytda o zlikni ham saqlamoq lozim. Din-diyonat ham zarur. Xullas, yashamoq
ʻ
uchun uchchala jihatni ham ushlamoq kerak bo ladi. Ushlaganda ham hech birini
ʻ
suiste mol qilmaslik kerak. Aks holda muvozanat buziladi. Muvozanat buzilishi
ʼ
esa, yomon oqibatlarga olib keladi. Masalan, yolg izgina din ushlansa, dunyo
ʻ
qo ldan ketadi. Faqat o zlik, millat desak, yana dunyodan ajralib qolamiz.
ʻ ʻ
Birovning biz bilan ishi bo lmaydi. Yevropalashsak, o zlik yo qoladi. Bu ham
ʻ ʻ ʻ
fojia. Bu fojiani Behbudiy “Padarkush”da ko rsatib beradi.
ʻ
Dunyoga chiqmoq uchun til bilmoq kerak ekan. Bu talab ham bugun
mustaqil taraqqiyot sari ketayotgan O zbekiston uchun kun tartibidan tushgani
ʻ
yo q, axamiyatini yo qotgani yo q.
ʻ ʻ ʻ
Behbudiy 1913-yil “Oyina” jurnalida yozgan “Ikki emas to rt til lozim”
ʻ
maqolasida shu xaqda so z yuritadi. Tilimiz turkiy, madrasalardagi shariy va diniy
ʻ
kitoblar arabiy, nazm va nasr kitoblari esa forsiydir.Turkistonda qadimdan beri bu

uch til joriy bo lib kelgan. Saodatki, turkiy va forsiyni taxsilsiz ham bilamiz,ʻ
o zaro gaplashamiz, tushunamiz, deydi Bexbudiy. “Bank va sudxonalar, sud
ʻ
mahkamalari, notarius, temir yo l, xulosa,zamonni paydo qilgan har bir yangi
ʻ
nimarsalarig a muhtoj bo lsak avvalg i qadamda ruscha bilmoq lozim kelur... Bu
ʻ ʻ ʻ
zamon tijorat ishi, sanoat va mamlakat ishlari, xatto dini islom va millatg a xizmat
ʻ
ilmsiz bo lmaydur. ...Xulosa, bugun bizlarg a to rt tilga tahrir va taqrir etguvchilar
ʻ ʻ ʻ
kerak, ya ni arabiy, rusiy, turkiy va forsiy”.
ʼ 9
Bugun biz yuzma-yuz bo lib turgan milliy g oya asoslari, milliy mafkura
ʻ ʻ
masalalari bundan yuz yil oldin jadidchilarimiz tomonidan ham kun tartibiga
qo yilgan va qizg in muhokama qilingan edi.
ʻ ʻ
Ma rifatga ehtiyoj, ilm-fanni egallash g oyasi millatning ko pchiligi
ʼ ʻ ʻ
tomonidan anglanishi kerak. Darhaqiqat, jadidchilarimiz olib borgan barcha ishlar,
matbuotning yo lga qo yilishi, “usuli jadid” maktabi nazariyasi va amaliyoti,
ʻ ʻ
teatrchilik, hammahammasi shunga xizmat qildirildi. Shu tariqa har bir g oyaning
ʻ
milliy g oyaga aylanishi, jadidchilarimiz fikricha ikki shartni taqozo etadi:
ʻ
1. G oya millatning tub, asl ehtiyojlaridan,turish-turmushidan, asosiy
ʻ
an analaridan, o zligidan va tabiiyki, imkoniyatidan kelib chiqmog i lozim.
ʼ ʻ ʻ
2. Mazkur g oya millat tomonidan anglanishi, his qilinishi, boshqacha
ʻ
aytganda, ongiga joylashib, yuragidagi o tga aylanmog i, so ngsiz ishtiyoq hosil
ʻ ʻ ʻ
qilmog i kerak.
ʻ
Turkistonda jadidchilik harakatining faol tashkilotchi – ishtirokchilari
haqida to xtaladigan bo lsak, bular: Mahmudxo ja Behbudiy, Abduqodir Shukuriy,
ʻ ʻ ʻ
Saidahmad Siddiqiy – Ajziy (Samarqand), Munavvarqori Abdurashidxonov,
Abdulla Avloniy, Ubaydullaxo ja Asadullaxo jaev, Toshpo latbek Norbo tabekov
ʻ ʻ ʻ ʻ
(Toshkent), Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo jaev, Usmonxo ja Po latxo jaev,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Abdulvohid Burxonov, Sadriddin Ayniy, Abudulqodir Muxiddinov
(Buxoro), Obidjon Mahmudov, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulhamid
Cho lpon, Ishoqxon Ibrat, Muhammadsharif So fizoda (Farg ona vodiysi),
ʻ ʻ ʻ
9
Sabirdinov A. O zbek romanchiligi; kecha va bugun. Izlanishlar samarasi. // O zbekiston adabiyoti va san ati, 2005
ʻ ʻ ʼ
yil 28 yanvar

Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov (Xorazm)lar nomini birinchilar
safida keltirishimiz mumkin. 10
II.BOB. XALQ MAORIFINING NAZARIY ASOSLARI
Turkiston general gubernato ri Kaufman 1868-yil Toshkentdagi Beklarbegiʻ
va Xo ja Ahror Vali madrasalariga bordi, madrasalarda rus tili va umumiy tarix
ʻ
10
Behbudiy B.Ikki emas, to rt til lozim, Oyina jurnali, 1913 yil 10 avgust, №1. Tanlangan asarlar. Jild-I.-T.:
ʻ
Akademnashr, -2018yil 396-bet.

o qitishni aytdi hamda qozi mudarrislarga ushbu fanlarni o tishga rozi qildi, lekinʻ ʻ
mutaxassis topilmagach, musulmon–tatarni tayinlaydi. Ammo tatar mudarris
masjidga imomlik qilayotganligi ma lum bo lgach, lavozimidan tatarni
ʼ ʻ
chetlashtiradi hamda bu ish muvaqqiyatsiz tugaydi. Rossiya Maorif Vazirligining
1870-yil martida qabul qilingan “Rossiyada yashovchi g ayritabaalarning ta limiga
ʻ ʼ
oid choralar haqida”gi qonun zamirida mustamlakachilik va ruslashtirish siyosatini
amalga oshirdi. 1873-yil Kaufman podsho hukumatiga o zining “Turkiston
ʻ
o lkasida xalq ta limi va o quv ishlarini tashkil etish” rejasini taqdim etdi. Rejaga
ʻ ʼ ʻ
ko ra, musulmon maktablariga qarshi rus maktablarini tuzish va shu orqali
ʻ
ruslashtirish hamda mustamlakachilikni yanada mustahkamlashni ko zda tutdi.
ʻ
1875-yil Rossiya Maorif vazirligi Turkiston o lkasi o quv yurtlari
ʻ ʻ
boshqarmasi va o quv yurtlari Bosh inspektorlik tashkil etdi. Ushbu tashkilot
ʻ
barcha musulmon va rus ta lim muassasalarini boshqarish huquqini oldi.
ʼ
1876-yil Kaufman Qozon shahrida rus bo lmagan aholi orasida ta limni
ʻ ʼ
yoyish bo yicha missioner I. Ilminskiy bilan uchrashib, shogirdi Qozon diniy
ʻ
akademiyasi bitiruvchisi N. Ostroumovni Turkistonga ishga taklif etdi. 1877-yil N.
Ostroumov o quv yurtlari Bosh inspektorlik lovozimiga ish boshlab, uztozi
ʻ
ko rsatmalari ko ra reja tuzdi. 1879-yil Rossiya Maorif Vaziri graf Dmitriy Tolstov
ʻ ʻ
“Turkiston o lkasi xalq bilim yurtlari inspektorlariga dastulamal”ini tasdiqladi.
ʻ
Ushbu dastulamalga ko ra 4 ta islohot amalga oshirildi:
ʻ
1. Diniy –ma muriy lavozim raislik bekor qilindi. Natijada farzandlarini
ʼ
maktabga va maktabga farzandlari uchun pulni yubormaydigan bo lishdi.
ʻ
2. Mutavalliboshi lavozimi bekor qilindi va vaqf mulklari ustidan nazorat
yo qoldi va vaqf mulklarini talon-taroj qilish kuchaydi.
ʻ
3. A lamlik lavozimi bekor qilindi va bu mudarrislarni o z ishlariga
ʼ ʻ
sovuqqonlik bilan yondashishini vujudga keltirdi.
4. Madrasani tamomlab, katta ma muriy ishlarga olinmadi va barcha
ʼ
harbiylar tayinlanadigan bo ldi.
ʻ

Kaufman eng obro li lavozim qozilikni ham uyezd boshliqlari tayinlaydiganʻ
nizom qabul qildi. Bu esa qozilikka bilimli kishilar emas, aksincha odamlar olina
boshlandi.
1883-yil Kaufman vafot etgach, Turkiston o lkasiga senator Girs taftish
ʻ
o tkazish maqsadida keladi. Shunda Sirdaryo va Farg ona viloyatlari, Zarafshon
ʻ ʻ
okrugi va Amudaryo bo limidagi 253 ta qozidan 25 tasi boshlang ich ma lumotli, 3
ʻ ʻ ʼ
tasi o rta ma lumotli va 10 foizi oliy ma lumotli bo lishiga qaramay savodsiz
ʻ ʼ ʼ ʻ
ekanligini qayd etgan. 11
1908-yilda Turkistonning yirik viloyatlaridan biri bo lgan Farg onada ham
ʻ ʻ
diniy maktablar soni ortib bordi. Viloyatda 26446 o quvchisi bo lgan 1854 maktab,
ʻ ʻ
6913 tinglovchisi bo lgan otin oyi maktablari faoliyat ko rsatdi. 1914 yilda
ʻ ʻ
Farg ona viloyatida 2580 ta maktablar faoliyat ko rsatib, ularda 41377 ta o quvchi
ʻ ʻ ʻ
(ularda 8219 tasi qizlar) tahsil olgan. 12
1910-yilda Toshkent shahrida 223 ta diniy maktablar faoliyat ko rsatib,
ʻ
ularda 6179 ta o quvchi tahsil olgan. Toshkent shahridagi diniy maktablarning soni
ʻ
boshqa shaharlarga qaraganda, 1910-yilda yuqoriroq bo lgan. Mazkur
ʻ
muassasalarda tahsil oluvchi o quvchilarning soni ham ko p bo lgan. 1910-yilda
ʻ ʻ ʻ
shaharda 1139 talabaga ega bo lgan 22 ta madrasa mavjud edi. Ularda 27 ta
ʻ
mudarris dars bergan. 1911- 1912-yillarda Toshkentning eski shahar qismida 1255
talabaga ega bo lgan 21 ta madrasa, 5687 o quvchiga ega bo lgan (ulardan 1621
ʻ ʻ ʻ
tasini qizlar tashkil qilgan) 213 ta maktab, 194 o quvchiga ega bo lgan 9 nafar
ʻ ʻ
qorixona mavjud bo lgan. 1910 yil Sirdaryo viloyatida 804 maktab, Farg onada
ʻ ʻ
2446, Samarqandda 2753 jami 6003 maktab faoliyat ko rsatdi. Imperiya
ʻ
amaldorlarining maktablar faoliyatini har qanday cheklashlariga qaramay, ularning
soni o sishda davom etdi. Xususan, 1910-1911 o quv yilidagi qaydnoma
ʻ ʻ
ma lumotlariga ko ra, o lkada 7571 musulmon maktabi bo lib, ularda 103037 ta
ʼ ʻ ʻ ʻ
o quvchilar bo lgan. 1913-yilga kelib esa ularning soni 100 taga ortdi, lekin
ʻ ʻ
11
Shamsutdinov R., Rasulov B. Turkiston maktab va madrasalar tarixi. A.: Meros. 1995. 23-bet. (Shamsutdinov R.,
Rasulov B. History of Turkestan schools and madrasas. A.: Inheritance. 1995. Page 23.)
12
Komilov O. O zbekiston milliy ta limi transformatsiyasi tarixidan (XX asrning 20-yillari). –T. “Fan va
ʻ ʼ
texnologiya. 2019. 23-bet. (Komilov O. From the history of the transformation of the national education of
Uzbekistan (20s of the 20th century). -T. Science and technology. 2019. Page 23.)

o quvchilar soni 20000 ga kamaydi. 1912-yili Turkistonda 4632 ta maktabdaʻ
44,5mingta o quvchi o qigan. 1916-yilning 1-yanvariga kelib, Turkistonda 7101 ta
ʻ ʻ
maktab, 449 ta madrasa faoliyat ko rsatgan. 1917-yil Xiva xonligida 280 ta diniy
ʻ
maktablar faoliyat yuritgan. Xulosa qilib aytganda, Buxoro amirligida
boshlang ich ta lim XIX asr oxiri XX asr boshlarida zamon talablaridan ortda
ʻ ʼ
qolib, islohotlarga muhtoj bo lib qolgandi.
ʻ 13
XIX asr o rtalaridan Rossiya imperiyasining amalga oshirila boshlangan
ʻ
istilolari natijasida Turkiston o lkasiga yod sanalgan din va millat kirib keldi. Ana
ʻ
shunday sharoitda mavjud mustamlakachilik va ruslashtirish siyosatini amalga
oshirish uchun rus maktablari va xristian missionerlari kirib keldi. Rus maktablari
quyidagi turlari mavjud edi:
1. Umumiy rus maktablari
2. Kasb maktablari
3. Rus-tuzem maktablari
4. Rus tilini o rganish kurslari
ʻ
1866-yili Xalq maorifi vaziri lavozimiga yangi tayinlangan D.A.Tolstoy
tomonidan maktabda ijtimoiy tabaqalashuv, ularning boshqaruvida harbiy-
ma muriy tizim ahamiyatini oshirish maqsadida 1871-yilda “Gimnaziya va
ʼ
progimnaziyalar Nizomi”, 1872-yili “Real bilim yurtlari Nizomi” va 1874-yili
“Boshlang ich xalq bilim yurtlari Nizom” larini qabul qilinishi Rossiya
ʻ
imperiyasinining ta lim sohasida keyingi davr, ya ni ikkinchi bosqich
ʼ ʼ
islohotlarning asosiy mantiqiy negizini tashkil etdi. Turkiston o lkasida dastlabki
ʻ
rus maktablari o lkaga ko chib kela boshlagan rus aholisi farzandlari uchun tashkil
ʻ ʻ
etilgan. 1866- yili Toshkent shahrida ixtiyoriy ehsonlar hisobidan Juykova xususiy
maktabi tashkil etildi. Bu maktab 1867-yili g aznadan “Toshkentdagi rus aholining
ʻ
quyi tabaqasi vakillarini ta limga bo lgan ehtiyojini qondirish uchun” katta
ʼ ʻ
bo lmagan mablag bilan ta minlandi. O sha yili maktabda 11 ta qiz va 7 ta o g il
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
bolalarga ibodat qilish, muqaddas tarix, sanoq, arifmetikaning birinchi amallari,
13
Komilov O. O zbekiston milliy ta limi transformatsiyasi tarixidan (XX asrning 20-yillari). –T. “Fan va
ʻ ʼ
texnologiya. 2019. 24-bet. (Komilov O. From the history of the transformation of the national education of
Uzbekistan (20s of the 20th century). -T. Science and technology. 2019. Page 24.)

yozuv, qo l hunarlari o rgatilib, mart oyiga kelib maktabda o quvchilar soni 15 taʻ ʻ ʻ
qiz va 18 ta o g il bolaga etgan.
ʻ ʻ
1869-yili Toshkentda Turkiston o lkasi “badavlat xonadon bolalari”ni
ʻ
gimnaziyalarning IV sinfiga tayyorlovchi Paxert xonimning xususiy maktabi
tashkil etilgan. 1871-yili esa Toshkentda ham o g il, ham qiz bolalar uchun uch
ʻ ʻ
sinfli hunarmandchilik sinflari bo lgan xalq maktabi tashkil etildi. 1871-yili
ʻ
Samarqandda ilk rus maktabi tashkil etildi. Keyinroq Turkiston o lkasi tarkibiga
ʻ
qo shib olingan Kattaqo rg on, Petroaleksandrovsk (hozirgi To rtko l) va boshqa
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shaharlarda boshlang ich maktablar vujudga kela boshladi. 1876-yilgacha ya ni,
ʻ ʼ
Turkiston O quv ishlari boshqarmasi o z faoliyatini boshlaguniga qadar, o lkada
ʻ ʻ ʻ
25 ta boshlang ich maktab bo lib, ularda 1074 ta o g il va qiz, asosan, rus millati
ʻ ʻ ʻ ʻ
farzandlari ta lim olishardi. 1882-yil yanvarga kelib Turkiston o lkasida 67 ta rus
ʼ ʻ
ta lim muassasalari bo lgan. Jumladan, 2 ta o g il bolalar, 2 ta qizlar gimnaziyasi,
ʼ ʻ ʻ ʻ
1 ta o qituvchilar seminariyasi, 1-nozirlik rayonida (Ettisuv viloyati va G ulja
ʻ ʻ
hududida) 5 ta shahar, 30 ta diniy, 2-nozirlik rayonida (Amudaryo bo limi,
ʻ
Xo jand uyezdisiz Sirdaryo viloyati) 7 ta shahar, 6 ta diniy, 3-nozirlik rayonida
ʻ
(Farg ona viloyati, Xo jand uyezdi va Zarafshon okrugi) 6 ta shahar, 8 ta diniy
ʻ ʻ
maktablar mavjud edi. 14
Ularning barchasi Xalq maorifi vazirligi tomonidan
oshqarilgan. 1911- yil yanvariga kelib o lkada birgina boshlang ich rus ta lim
ʻ ʻ ʼ
muassasalarining soni 476 taga etgan. CHor Rossiyasi Turkistondagi hukmronligi
davrida XIX asrning 70-80-yillarida ko plab xalq qo zg alonlari, xalqlarning
ʻ ʻ ʻ
ruslarga qarshi harakatlari kuchayib ketdi hamda Chor hukumat bunga qarshi
Turkiston general –gubernatori etib Rozenbax (1884-1889) tayinlandi. Turkiston
general-gubernatori Rozenbax shunday degan edi: “Eski maktablar biz uchun
xavfli emas, lekin madrasalar biz uchun juda katta xavf-xatar tug dirishi mumkin”.
ʻ
Shuning uchun viloyat boshqarmalariga vaqf daromadlarini qanday maqsadlarda
sarflanaganligini taftish qilish huquqi ham berilgan. 15
Turkiston general-
14
Ergashev Q. O zbekistonda xalq ta limi rivojlanishi tarixi. T.: O qituvchi. 1998. 12-bet. ( Ergashev Q. History of
ʻ ʼ ʻ
development of public education in Uzbekistan. T.: Teacher. 1998. Page 12.)
15
Qodirov N. Turkiston o lkasidagi rus ta lim muassasalari tarixi. T.: 2013. 93-99-betlar. (Kadyrov N. History of
ʻ ʼ
Russian educational institutions in Turkestan. T.: 2013. pp. 93-99.)

gubernatori Rozenbax o z faoliyatining maorif tizimini rivojlantirishga va shuʻ
orqali aholi bo ysunuvchanlik qobiliyatini yanada mustahkamlash uchun o lkadagi
ʻ ʻ
rus fuqarolardan unumli foydalanib, maktablar tashkil eta boshladi. Bu xalq
orasida Rus-tuzem maktablari deb nomlandi. Rus-tuzem maktablar rasmiy
jihatdan, bu maktabning vazifasi “tuzemniy-lug aviy ma nosi erlik degan ma noni
ʻ ʼ ʼ
bildiradi” xalq bolalarini rus tiliga o qitish edi. Haqiqatda esa bu maktablar
ʻ
mehnatkashlarning bolalarini o qitish uchun emas, balki mahalliy boylar, feodallar
ʻ
va savdogarlarning bolalarini o qitish uchun ochilgan edi. Bu kabi maktablar xalq
ʻ
bolalarini podsho hukumati tuzumiga sadoqat ruhida tarbiyalashi,
mustamlakachilarning byurokratik mahkamalari uchun tilmoch (tarjimon) kadrlar
tayyorlashi kerak edi. Bu maktablarda bolalariga rus tili, arifmetika, tarix,
geografiya o qitilar edi. Bu bolalarga tarix o qitishdan maqsad ularni podsho
ʻ ʻ
hokimiyatiga sadoqat ruhida tarbiyalash edi. Podsho hukumati islom
“peshvolari”ga juda katta moyana tayinladi, bu yo l bilan podsho hukumati
ʻ
aholining bu maktablarga bo lgan ishonchsizligini bartaraf qilishni o ylagan edi.
ʻ ʻ
Ammo chorizmning niyatlariga zid o laroq, bu maktablar mahalliy xalq o rtasida
ʻ ʻ
savod va bilim tarqatishda progressiv rol o ynadi. Musulmon diniy maktablarida
ʻ
(maktablar, madrasalar, qorixonalarda) faqat diniy aqidalargina o qitilar edi, bunga
ʻ
qarama-qarshi o laroq, “russko-tuzemniy” maktablar o quvchilarga umumiy
ʻ ʻ
ma lumot ham berar edi. Garchi jadid maktablarida arifmetika, geografiya, tarix
ʼ
o qitilsa ham, lekin rus tili o qitilmas edi. Bundan tashqari, “russko-tuzemniy”
ʻ ʻ
maktablarida mahalliy xalq bolalari rus bolalari bilan birga o qir edilar. Bu hol
ʻ
mahalliy xalqning ruslar bilan yaqinlashuviga shubhasiz yordam berdi.
Rus maktablari, O zbekiston territoriyasida, 1876-yilgacha 6 ta rus maktabi
ʻ
ochilgan edi, bulardan uchtasi Toshkentda, ikkitasi Samarqandda, bittasi
Kattaqo rg onda ochilgan edi. Turkiston o lkasining markazi bo lgan Toshkentda
ʻ ʻ ʻ ʻ
1876-yilda yigitlar gimnaziyasi, 1894-yilda real bilim yurti, 1896-yilda paxta
tozalash zavodlari uchun kadrlar bilim yurti, 1897-yilda sug orish inshootlari
ʻ
nazoratchilari kursi, 1902-yilda gidrotexnika maktabi, 1904-yilda temir yo l
ʻ

texnika bilim yurti, 1904-yilda Samarqandda bog dorchilik-uzumchilik vaʻ
vinochilik maktabi ochilgan edi. 16
Chor hukumatining maktab siyosati uning
mustamlakachilik siyosati manfaatlariga bo ysundirilgan edi. Rus maktabini
ʻ
tamomlab chiqqan kishilar orasidan podsho amaldorlari, prikazchiklar, pisarlar
(mirzalar) tanlab olinar edi; bu kadrlar mustamlakachilarning tayanchi edi.
Ko plab tarixiy adabiyotlarda rus-tuzem maktablarining tashabbuskori
ʻ
sifatida generalgubernator N.O.Rozenbax (1884-1889) qayd qilinadi. Lekin
K.P.Kaufman davridayoq mahalliy toshkentlik savdogar Saidazimboy o lka
ʻ
rahbariyatiga 1840-yili bunyod etilgan Eshonqo li madrasasida shariat ta limini
ʻ ʼ
saqlagan holda rus tili, rus qonunlari, arifmetika o qitish, hunarlarni o rgatish
ʻ ʻ
taklifi bilan chiqqan edi. YAngi turdagi maktabning rasmiy tashkil etilishi
mahalliy tashabbus tufayli tezlashtirildi. 1884-yili 19-dekabrda Toshkentda
savdogar Saidazimning o g li Said G ani Azimboev hovlisida yigitlar rus-tuzem
ʻ ʻ ʻ
maktabi ochildi. 1903-yilda qizlar rus-tuzem maktabi tashkil etildi. Maktab mudiri
va rus o qituvchisi etib V.P.Nalivkin, musulmon sinfining o qituvchisi etib esa
ʻ ʻ
mulla Solixo ja Kichkinaxojinov tayinlangan.
ʻ 17
Rus ma muriyati mahalliy ʼ
o qituvchini rus o qituvchisi bilan noteng vaziyatga qo ygan: rus o qituvchisi
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun yillik maosh 1000 rubl, mahalliy o qituvchining maoshi esa 400 rubl
ʻ
belgilangan. YAngi turdagi bu maktab “rustuzem maktabi” degan nom bilan atala
boshladi. 1885-yildan rus-tuzem maktablari tizimi butun Turkiston bo ylab tarqala
ʻ
boshladi. SHu yili kuzda Toshkent uyezdining Piskent va CHinoz qishloqlarida
ikkita shunday maktab tashkil etildi. 1886-yilga qadar yana uchta shunday maktab
ishga tushirildi. Imperiya Davlat kengashining “Turkiston o lkasida xalq ta limi
ʻ ʼ
shakllantirishdagi ba zi o zgarishlar hiqida”gi farmoni e lon qilinishi bilan
ʼ ʻ ʼ
birdaniga 14 ta rus-tuzem maktabining tashkil etilishi Turkistondagi podsho
ma muriyatining mazkur maktablardan qanday natijalar kutayotganligini namoyon
ʼ
etadi.
16
Komilov O. O zbekiston milliy ta limi transformatsiyasi tarixidan (XX asrning 20-yillari). –T. Fan va
ʻ ʼ
texnologiya. 2019. 12-bet. (Komilov O. From the history of the transformation of the national education of
Uzbekistan (20s of the 20th century). -T. Science and technology. 2019. Page 12.)
17
Ergashev Q. O zbekistonda xalq ta limi rivojlanishi tarixi. T.: O qituvchi. 1998. 11-bet. (Ergashev Q. History of
ʻ ʼ ʻ
development of public education in Uzbekistan. T.: Teacher. 1998. Page 11.)

Turkiston o lkasida 1901-yilda 45 ta, 1905-yilda 82 ta va 1911-yilda 89 taʻ
rus-tuzem maktabi mavjud edi. Rus-tuzem maktablarining umumiy
muvaffaqiyatsizligi Turkiston o lkasi O quv ishlari boshqarmasi rahbarlarida
ʻ ʻ
o qitish usullariga biron yangilik kiritish kerak degan fikrni paydo qildi. Rus-
ʻ
tuzem maktablarida o qitish metodikasiga yangilik kiritish tashabbuskori
ʻ
S.M.Gramenitskiy bo lgan. U ona tilidan rus tiliga tarjima qilish orqali o qitish
ʻ ʻ
usulini ko rgazmali asosda tashkil etish, ta lim dasturlaridan mahalliy tillarni
ʻ ʼ
umuman chiqarib tashlash g oyasini ilgari surdi. 1897-1898 o quv yili boshidan
ʻ ʻ
mazkur usul rus-tuzem maktablarida qo llanila boshlandi. 1906-yilga kelib
ʻ
maktablar soni 83 taga etdi. 1896-yili Pishpak uyezdining ko pgina volostlari
ʻ
qirg izlari imperiya ma muriyatiga mahalliy aholi hisobidan rus-qirg iz
ʻ ʼ ʻ
maktablarini tashkil etish to g risida iltimosnoma bilan murojaat qilishdi va
ʻ ʻ
To qmoq (1898), Sokuluk (1899), Taniev va Jumgal volostlari (1899),
ʻ
Ketmontepada (1900) rus-qirg iz maktablari tashkil etilgan. 1894-yili Prjevalsk
ʻ
uyezdi qirg izlaridan 60 kishi rus-tuzem maktab ochilishini so rab rus
ʻ ʻ
ma muriyatiga ariza bilan murojaat qilgan. 1903-yili Turkiston pedagogik
ʼ
to garagi harakati tufayli vujudga kelgan qizlar uchun mo ljallangan rus- tuzem
ʻ ʻ
maktabi ikki yil faoliyat ko rsatib, tez orada o z faoliyatini to xtatdi. Biroq, 1911-
ʻ ʻ ʻ
yil To qmoq va Prjevalskda qizlar uchun rus-tuzem maktablari tashkil etilganligi
ʻ
ma lum. Keyingi yillarda ham xalq ta limiga ajratilgan davlat mablag lari miqdori
ʼ ʼ ʻ
kamligicha qolaverdi. 1915-yili o lka byudjetidan maorif sohasiga atigi 1084082
ʻ
rubl, ya ni o lka byudjetining 2,4%i sarflangan, ammo harbiypolitsiya
ʼ ʻ
mahkamalari ta minotiga 86,4% mablag sarflangan. Boshqacha aytganda, bir
ʼ ʻ
kishi ta limiga 22 tiyin (kop.) sarf qilingan. Toshkentdagi birinchi rus-tuzem
ʼ
maktabi o qituvchisi V.P.Nalivkin 1886-yili “Turkiston o troq aholisining rus-
ʻ ʻ
tuzem maktablari uchun alifbe” ni tuzdi. Ko plab rus-tuzem maktablarida
ʻ
K.D.Ushinskiyning “Ona tili”, “Bolalar dunyosi”, V.P.Vaxtyorovning “Bolalar
uchun olam ertaklarda”, L.N.Tolstoyning “O qish kitobi” kabi kitoblaridan
ʻ
foydalanilgan. S.M.Gramenitskiyning uchinchi kitobi 4 qismdan iborat bo lib,
ʻ

birinchi qismda Ushinskiyning “Bolalar dunyosi” dan “SHamol va quyosh”,
L.Tolstoyning aqlli dehqon haqidagi ertagi, Krilovning “Mehnatkash ayiq”,
“Demyanov baliq sho rvasi”, “Eshak va bulbul”, “Qarg a va tulki”, “Trishkinʻ ʻ
chakmoni” masallari, Nekrasovning “Ayoz – qizil burun” poemasidan parchalar,
Pushkinning “Baliq va baliqchi haqida ertak” asari va boshqalar jaylashtirilgan edi.
Ikkinchi bo lim asosan Rossiya haqidagi turli tarixiy ma lumotlarga, uchinchi
ʻ ʼ
bo lim Evropa Rossiyasi, Sibir, Turkiston haqidagi geografik ma lumotlarga
ʻ ʼ
bag ishlangan. To rtinchi bo limda tabiatshunoslikka oid “Ko mir haqida”, “Tuz
ʻ ʻ ʻ ʻ
qaerdan va qanday qazib olinadi”, “Zaharli o simliklar”, “Turkistonning foydali
ʻ
o simliklari va hayvonlari” kabi turli xil ma lumotlar berilgan. 1906-yili viloyatda
ʻ ʼ
20 ta maktabdan (rus-tuzem maktablari nazarda tutilmoqda) 13 tasida, 1907-yilda
17 tasida, 1908-yilda esa 11 tasida bitiruvchilar bo lmadi” kabi ma lumotlarni
ʻ ʼ
keltiradi. U “qishloq joylardagi rus-tuzem maktablarini 1907-yilgi qoidalar asosida
isloh qilish” ni taklif etadi. F.I.Egorov taklifiga S.M.Gramenitskiy, F.M.Kerenskiy
va boshqa o qituvchilar qarshi chiqishdi. 1910-yili Toshkentda bo lib o tgan
ʻ ʻ ʻ
Sirdaryo viloyati rus-tuzem maktablari o qituvchilari s ezdi ishtirokchilari mazkur
ʻ ʼ
maktablar faoliyatini baholar ekan, ularning ijobiy ahamiyati va rus-tuzem
maktablarini Turkistonda “g ayrita balar maktabi” ning asosiy shakli sifatida
ʻ ʼ
saqlash ta kidlandi. 1916-yil voqealari Turkistondagi rus maktablari tizimiga o z
ʼ ʻ
ta sirini o tkazdi. Bu davrga kelib o lkada 100 ga yaqin rus-tuzem maktablari
ʼ ʻ ʻ
bo lib, ularda 2800 nafar mahalliy bolalar ta lim olgan. 1916-yilda ularni atigi 105
ʻ ʼ
nafar o quvchi tamomlagan. Toshkent o g il bolalar gimnaziyasining 10 yillik
ʻ ʻ ʻ
faoliyati davomida unda jami 63 kishi ta lim-tarbiya bilan shug ullanib, pedagogik
ʼ ʻ
tarkib safida S.M.Gramenitskiy, I.M.Travchetov, N.K.Smirnov (matematika
o qituvchilari), N.P.Znamenskiy, A.I.Neudachin, A.A.Novikov (rus tili
ʻ
o qituvchilari), P.V.Prilejaev, V.F.Oshanin (geografiya va tarix o qituvchilari)
ʻ ʻ
faoliyat yuritganlar. Progimnaziyaning birinchi inspektori, keyinchalik gimnaziya
direktori M.M.YAnko bo lgan. Samarqandda o g il va qiz bolalar gimnaziyalari
ʻ ʻ ʻ
1899-yilda 5 ta tashkil etilgan edi. O lkaning birinchi general-gubernatori o ziga
ʻ ʻ

berilgan vakolatlardan foydalangan holda Turkiston gimnaziyalarida “ochiq
pedagogik suhbatlar” o tkazilishiga xayrixohlik qilishi; 1880-yil apreldaʻ
D.Tolstoyning lavozimidan chetlashtirilishi va uning o rniga kelgan A.A.Saburov
ʻ
rus jamoasi talabi bilan gimnaziyalarda “jamiyat talablari bilan birlashuv” ni
ta minlashni yoqlashlari.
ʼ
1913-yili ikkinchi Toshkent qizlar gimnaziya binosi barpo etildi. Uning
qurilishida ham binoni o quv jarayoniga moslashtirilishiga katta e tibor qaratilgan.
ʻ ʼ
1904-yili Samarqand qizlar gimnaziyasi Abramov bulvarida qad ko targan yangi
ʻ
binoga ko chirilgan. Bino qurilishiga sarflangan 142182,10 rubldan 100000
ʻ
viloyatning olti shahri mablag lari hisobidan qoplangan. Samarqanddagi o g il
ʻ ʻ ʻ
bolalar gimnaziyasi ham 1904-yilning ikkinchi yarmidan maxsus barpo etilgan
binoga ko chirilgan. 1871-yili Toshkentdagi birinchi rus maktabi “xalq-
ʻ
hunarmandchilik” maktabiga aylantirilgan. 1873-yili esa Toshkentda “Turkiston
ipakchilik maktabi” ochilib, unga entomolog olim V.F.Oshanin boshchilik qilgan.
Mazkur maktabga ma lum miqdorda o quvchilar tajriba almashish uchun bir necha
ʼ ʻ
oy muddatga komandirovkaga yuborilgan. Maktabning o n yillik faoliyati
ʻ
davomida ikki xil turdagi italiya ipak qurti etishtirilgan edi. To rtta o quvchi,
ʻ ʻ
mahalliy hunarmandlarga notanish bo lgan usulda ilg or evropa uskunalarida ipak
ʻ ʻ
yozishni o rgangan. Maktab faoliyati samaradorligiga ipakchilik markazlari
ʻ
Toshkent vohasi emas, Farg ona va Zarafshon vohalari bo lganligi qiyinchilik
ʻ ʻ
tug dirgan. 1882-yilda general-gubernator CHernyaev o quvchilar soni kamligini
ʻ ʻ
bahona qilib ipakchilik maktabini yopishga buyruq bergan. 1885-yilda esa mazkur
maktab xo jaligi bazasida o lkadagi birinchi ipak qurtini tayyorlash stansiyasi
ʻ ʻ
tashkil etilgan edi (unga V.F.Oshaninning yordamchisi A.I.Vilkins rahbarlik qildi).
Mahalliy ipak tolalarining aksariyati kasallanganligi va tanqisligi natijasida
ipakchilik sohasida maktab katta yutuqlarga erisha olmagan. 1878 yilgi Imperiya
Xalq maorifi vazirligining “Sanoat bilim yurtlarini tashkil etish” to g risidagi
ʻ ʻ
qonunga asosan Xalq maorifi vazirligi sanoat bilim yurtlarini tashkil etish rejasini
ishlab chiqdi va 1881-yil noyabrda mazkur rejaning tasdiqlanishi bilan qonuniy

asosda butun Rossiya, shu jumladan, Turkiston o lkasi bo ylab davlat va xususiyʻ ʻ
sarmoyalar hisobidan sanoat bilim yurtlari, shahar maktablari huzurida
hunarmandchilik sinflari va qo l mehnati sinflari tashkil etila boshlandi. Bu
ʻ
tadbirlar nazariy bilimlar bilan birga amaliy mashg ulotlar asosida malakali
ʻ
ishchilar, ustalar va texnik mutaxassislarni tayyorlashda yangi yo nalish edi.
ʻ
Mutaxassislar tayyorlashning bu yo nalishi Rossiyada krepostnoylik huquqini
ʻ
bekor qilinishi bilan yirik sanoat korxonalari va temir yo l tarmoqlarining
ʻ
rivojlanishi natijasida shakllandi. 1896-yili Toshkentda hunarmandchilik bilim
yurti ochilib, unda paxta tozalash va boshqa korxonalar uchun malakali duradgor,
chilangar, tokarlar va temirchilar tayyorlanardi. 1914-yilda Turkiston o lkasida 160
ʻ
ta maktab bo lib, 135 ta boshlang ich, 13 ta o rta, 12 ta yuqori maktablar bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ 18
1917-yil Turkistonda milliy ta lim tizimini tashkil etish masalasi hal
ʼ
qilinishiii shart bo lgan muammolardan biri bo lib turdi. Shu yilning 9-14 mayda
ʻ ʻ
Toshkentda o qituvchilarning I o lka qurultoyi bo ldi. U ta lim tizimining ahvoli
ʻ ʻ ʻ ʼ
bilan bog liq bo lgan ko pgina masalalarni muhokama qildi hamda “Turkiston
ʻ ʻ ʻ
o qituvchilar ittifoqini” tashkil etdi. Qurultoyda ma ruza qilgan Muvaqqat
ʻ ʼ
hukumat Turkiston qo mitasining a zosi S. Maqsudov, yirik sharqshunos L. Zimin,
ʻ ʼ
Farg ona viloyatining maorif bo yicha inspektori F. Egorov mahalliy aholiga
ʻ ʻ
ta lim berish ishida rus-tuzem maktablarining yaroqsiz ekanligini isbotlab berdilar.
ʼ
19
III.BOB. XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON
MATBUOTINING MILLIY MATBUOT SIFATIDA SHAKLLANISHI
18
G afforov Sh.S. Chor istibdodi davrida Turkistondagi ta lim tizimi. — Samarqand, 2001. 84-85-bet. (Ghafarov
ʻ ʼ
Sh.S. Education system in Turkestan during Tsarist dictatorship. — Samarkand, 2001. pp. 84-85.)
19
Qodirov YE. O zbekistonda xalq maorifining 40-yil ichida erishgan yutuqlari. -T.: O zdavo qpednashr. 1957. 11-
ʻ ʻ ʻ
b (Kadirov E. Achievements of public education in Uzbekistan in 40 years. — T.: Self-published. 1957. 11 p)

O zbekiston mustaqillikka erishgach siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalarʻ
qatori matbuotga nisbatan ham yangicha munosabat yuzaga keldi. Chunki jadidlar
matbuoti to g risidagi haqiqatning tiklanishi ham bevosita milliy istiqlolning
ʻ ʻ
ro yobga chiqishi bilan uzviy bog liq.
ʻ ʻ 20
Zero, sobiq mafkura tazyiqi ostida
matbuotimiz, xususan XIX asr oxiri hamda XX asrdagi milliy matbuotning
shakllanishi va rivojlanishi jarayonlari o rganilmagan edi. Ta kidlash joizki,
ʻ ʼ
matbuotning milliy uyg onishga da vat minbariga aylanishning ham o z tarixiy
ʻ ʼ ʻ
taraqqiyot yo li bor. Turkiston matbuoti tarixiga nazar tashlaydigan bo lsak,
ʻ ʻ
mustamlakachilik davrida mustabid sho ro tuzumi mafkurachilari tomonidan
ʻ
jadidlar faoliyati millatchilik g oyasini ilgari surgan deb qoralab kelingan.
ʻ
Jadidchilik oqimining mohiyatini tubdan oydinlashtirish, sho ro mafkurachilari
ʻ
tomonidan qo yilgan “ayb”lardan xalos qilish, ularning to g ri va ilmiy bahosini
ʻ ʻ ʻ
berish uchun o zbek matbuoti XX asrning 80-90-yillarida maqolalar, davra
ʻ
suhbatlarini berib bordi. Ayniqsa, mustaqillik davridagi matbuot sahifalarida
jadidlar faoliyatini yoritishda jiddiy muammolarni ko tarib chiqqan maqolalar katta
ʻ
o rin egallaydi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi mustaqil taraqqiyot yo liga kirish bilan o zining
ʻ ʻ ʻ
ma naviy qadriyatlarini va aqliy salohiyatini qayta tiklash davriga qadam qo ydi.
ʼ ʻ
Davlatimiz qo lga kiritgan milliy mustaqillik matbuot sohasida ham o z
ʻ ʻ
aksini topmog i kerak. Chunki maktabda amalga oshiriladigan tarbiyaviy jarayon
ʻ
maqsadi davlat, ijtimoiy tarbiya maqsadlariga mos kelgan holdagina madaniy,
ma naviy, iqtisodiy taraqqiyot ravnaq qaror topishi mumkin. O tmish va kelajak
ʼ ʻ
bovasta qadamdir, deydi dono xalqimiz. Matbuot tarixining o z so nmas
ʻ ʻ
yulduzlari, porlab turgan quyoshlari – buyuk siymolari mavjud. Zero, tundan so ng
ʻ
tong otgani kabi ular asrlar osha hur tafakkur kuchlari bilan avlodlar dardiga
hamdard, yo llariga madad bo ladilar. Yangi usuldagi maktab va maorif, ta lim –
ʻ ʻ ʼ
tarbiya muammolarini ilgari surgan jadidlar ana shunday ulug insonlar bo lib,
ʻ ʻ
tarix maydonida ularning alohida o rni bor.
ʻ
20
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – T.: O zbekiston, 2017
ʻ

Jadidlar targ ib etgan g oyalar hamon o z ahamiyatini yo qotgani yo q.ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Suvning tubiga cho kib ketgan marvariddek shaffof hur fikrlar, ilg or falsafiy,
ʻ ʻ
pedagogik qarashlar bugungi kunda barkamol avlodni tarbiyalashda juda zarur va
keraklidir. Ayniqsa, yoshlarni go zal ong, go zal til, go zal qalb sohibi – komil
ʻ ʻ ʻ
inson sifatida tarbiyalashda jadidlar faoliyatining ahamiyati buyuk va beqiyosdir.
Jadidchilik XIX asr oxiri XX asrning boshlarida Turkiston ziyolilarining xalq
orasida ozodlik, demokratiya, madaniy – ma rifiy g oyalarini keng targ ibot qilish
ʼ ʻ ʻ
va amalga oshirishga qaratilgan milliy taraqqiyparvarlik harakatidir. Ma lumki,
ʼ
“Jadidlarimiz siyosiy ishlar – haq-huquq, milliy davlat, hokimiyat masalalari bilan
muntazam shug ullandilar. Ayni paytda maktab – maorif isloh qilina boshlandi.
ʻ
Milliy matbuot yo lga qo yildi. Teatr paydo bo ldi. Yangi adabiyot
ʻ ʻ ʻ
shakllandi, bir so z bilan aytganda, yangi tafakkur maydonga keldi. Bu –
ʻ
millatning o zligini anglash va mustaqillik mafkurasi edi. Bu hol, shubhasiz,
ʻ
millatning keyingi 3-4 asrlik tarixiy taraqqiyotida misli ko rilmagan hol edi. Uning
ʻ
hayotida uzoq turg unlikdan keyin yangi bosqich boshlanishiga dalolat edi”
ʻ 21
. Shu
ma noda aytishimiz mumkinki, jadidlar matbuoti sho ro davridagi bir yoqlama
ʼ ʻ
mafkuraviy qolipdagi matbuot emas, bu millatni kurashga, ma rifatga otlantirgan
ʼ
matbuot edi.
Jadidlar matbuoti to g risidagi haqiqatning tiklanishi bevosita milliy
ʻ ʻ
istiqlolning ro yobga chiqishi bilan uzviy bog liq.
ʻ ʻ
Taraqqiyparvarlarimiz targ ib etgan g oyalar hamon o z ahamiyatini
ʻ ʻ ʻ
yo qotmagan. Ular xalqni ma rifatli qilish, madaniyatini yuksaltirish, xalqning o z
ʻ ʼ ʻ
kuchiga, imkoniyatlariga ishonch hosil qilishi zarurligini yaxshi tushunishardi.
Tabiiyki, har bir millat taraqqiy topmog i uchun jahon ilm fan
ʻ
yangiliklaridan, umuminsoniy g oyalardan foydalanmog i kerak. Lekin, muhim bir
ʻ ʻ
shart bilan. Bu fikr va g oyalar millatning qalbi va ongidan o tmog i,
ʻ ʻ ʻ
“milliylashmog i” lozim. Jadidlar millat taraqqiyotinigina emas, yashash, hatto uni
ʻ
saqlab qolish kafolatini ham milliylikda ko radilar. Ziyolilar, bir tomondan,
ʻ
Turkiston mustaqilligi uchun kurash olib bordilar. Ikkinchi tomondan, ular
Turkistonda demokratik huquqiy davlat qurish uchun intildilar. Bu kurash
jadidchilik mafkurasining asosini tashkil qiladi. Ota yurt – Turkistonga nisbatan
21
Babaxanov M. Из истории периодической печати Туркестана. – Dushanbe: Irfon. 17bet.

cheksiz mehr-muhabbat tuyg usi, uning kelajagi haqidagi o ylar, vatanningʻ ʻ
taraqqiyot yo llari rejasini tuzish, Sharq va G arb an analarini birlashtirish
ʻ ʻ ʼ
jadidlarni bu yo lga undagan muhim omillar hisoblanadi. Turkistondagi milliy
ʻ
harakatning asoschisi Mahmudxo ja Behbudiy “Oyna” jurnalida quyidagicha
ʻ
yozgan edi: “Qabilasining ismini va yetti otasining otini bilmayturg onlarni “qul-
ʻ
marquq” derlar”. 22
Behbudiy, Fitrat, Cho lpon, Munavvarqori va boshqa
ʻ
taraqqiyparvar ziyolilarning asarlarida milliy g oyaning asosiy bo g ini –
ʻ ʻ ʻ
Turkistondagi barcha mahalliy xalqlarni birlashtirish g oyasi qizil ip bo lib
ʻ ʻ
o tganligini ko ramiz. Bu holni Behbudiy quyidagicha ko rsatgan edi: “Agarda biz
ʻ ʻ ʻ
Turkiston musulmonlari xohlasakki, din va millatimizni ittifoq etib, bugundan
islohotga, ittifoqqa qadam qo ysak, ziyoli va taraqqiyparvarlarimiz, boy va
ʻ
ulamoimiz birlashib, din va millat, Vatan rivoji uchun xizmat etsak, shunda biz
boshqalarga qaram bo lmaymiz”.
ʻ
Milliy taraqqiyparvarlar g oyasining muhim tarkibiy qismlaridan biri tarixiy
ʻ
ongni rivojlantirish, tarixdan saboq chiqarish bo lgan. Abdurauf Fitrat 1917-yilda
ʻ
bu haqida shunday yozgan edi: “Tarix millatlarning o tmishini, taraqqiyotini
ʻ
hamda tanazzulining sabablarini o rganaturg on ilmdir”. Turkistonning bu ilg or
ʻ ʻ ʻ
ziyolilari Turkistondagi idora usuli, boshqaruv shakllari, davlatchilik nazariyasi va
amaliyoti bilan faol shug ullandilar. Yosh Buxoroliklar, yosh Xivaliklar partiyalari,
ʻ
“Sho roi Islomiya”, “Sho roi Ulamo”, “Turon” va boshqa jamiyatlarning
ʻ ʻ
dasturlarida davlatchilik masalalariga alohida e tibor berilgan. Bu jadidchilikning
ʼ
ma rifatdan siyosatga tomon yo l tutganligini bildiribgina qolmasdan, balki
ʼ ʻ
jamiyatni tubdan o zgartirish, yurtimizda mustaqillikka erishish uchun kurash
ʻ
boshlanganligini ham anglatar edi. Mahmudxo ja Behbudiy tomonidan o rtaga
ʻ ʻ
tashlangan “Haq olinur, berilmas!” shiori bugun millatning jangovar chaqirig iga
ʻ
aylandi. Har bir millat va mamlakat xalqi o zining haq-huquqlarini kurash orqali
ʻ
qo lga kiritdi. Lekin, Behbudiy mustaqillik uchun qon to kmasdan kurashish
ʻ ʻ
tarafdori edi. Parlament yo li bilan ko p narsaga erishish mumkin deb hisoblardi.
ʻ ʻ
22
Сулаймонов, Ж. Б. (2020). Взгляды Абдуррахмана ибн Халдуна о развития общества и цивилизации.
Международный научно-практический журнал- Экономика и социум, 12, 79

Mustaqillik va ozodlik uchun, Turkistonda muxtoriyat o rnatish uchun parlamentʻ
yo li orqali kurashgan Turkiston Muxtoriyati hukumati bolsheviklar tomonidan
ʻ
qonga botirildi. Turkistonda kommunistik mafkuraga tayangan mustabid sovet
rejimi qaror topdi. Biroq, milliy mafkura va milliy g oya yurtimizda sovet davrida
ʻ
ham o lmadi, u yashashda davom etdi.
ʻ
XULOSA
Biz ushbu maqolada mamlakatimiz xududida jadidchilik oqimining yuzaga
kelishi va uning ma rifatparvarlik soxasidagi faoliyatiga to xtaldik. Jadidchilik
ʼ ʻ

harakatining ijtimoiy –siyosiy qarashlari, milliy mustaqillik va davlatchilik
g oyalari (Munavvarqori, Behbudiy, Polvonniyoz Yusupov, Fitratning dasturlari),ʻ
bu boradagi amaliy harakatlari va kurashlari aloxida katta mavzudir.
Xulosa qiladigan bo lsak, jadid bobolarimiz moddiy qiyinchiliklar,
ʻ
g oyaviysiyosiy tazyiqlarga qaramay millatning ma naviy yuksalishi uchun
ʻ ʼ
imkoniyatlar yaratishga harakat qildilar.Tarixning murakkab, mas uliyatli burilish
ʼ
davrida millatning ongini yuksaltirish, milliy iftixor tuyg usini kuchaytirish
ʻ
birinchi darajali vazifalardan ekanligini anglab yetganliklari uchun ham bu
boradagi barcha ishlarni o z zimmalariga oldilar.
ʻ
Prezidentimiz Sh.Mirziyoev Oliy Majlisga Murojaatnomalarida aytganidek,
biz jadidchilik harakati, ma rifatparvar bobolarimiz merosini chuqur o rganishimiz
ʼ ʻ
kerak. Bu ma naviy xazinani qancha ko p o rgansak, bugungi kunda ham bizni
ʼ ʻ ʻ
tashvishga solayotgan juda ko p savollarga to g ri javob topamiz. Bu bebaho
ʻ ʻ ʻ
boylikni qancha faol targ ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va
ʻ
erkin hayotning qadrini shuncha ko p anglab yetadi.
ʻ 23
Turkiston o lkasida rus mustamlakachilik siyosati uchun rus-tuzem
ʻ
maktablari tayanch vazifani bajardi. O lkada harbiylarning ko chirib keltirilgan
ʻ ʻ
bolalari va aholining migratsiyasi mustamlakachilik siyosatini yanada
mustahkamladi. Mamlakatda maorif sohasida madaniy armiya tashkil etishdi.
O lka aholisining ma naviy olami va iqtidori e tiborga olinmadi hamda
ʻ ʼ ʼ
ruslashtirish chora-tadbirlari ham kuchaytirildi.
Jadidchilik milliy ozodlik kurashi jarayonida yuzaga kelgan, o zbek halqi
ʻ
tarixida yangi sahifani ocha boshlagan ijtimoiy harakat bo lganligi bilan ajralib
ʻ
turgan. Ularning dunyoqarashida vatanparvarlik, millatparvarlik, ma rifatparvarlik,
ʼ
taraqqiyparvarlik kabi g oyalar yetakchilik qilgan. Jadid ziyolilari erk, istiqlolga
ʻ
erishish uchun milliy ongni o stirish zarurligini payqadilar. Shu ma noda ularning
ʻ ʼ
g oyalaridan va hayotiy pozitsiyalaridan foydalanish muhim vazifalardan
ʻ
hisoblanadi. Jadid matbuotida ozodlikka, mustaqillikka qon to kishlarga olib
ʻ
23
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev Oliy Majlisga Murojaatnomasi – 2021 — yil
ʻ

keluvchi turli to polon, qirg in-barot urushlar bilan emas, balki aholining savodiniʻ ʻ
chiqarish, ularning ma rifatini ko tarish orqali qaramlikdan qutulish g oyalari ilgari
ʼ ʻ ʻ
surilgan. Mazkur g oyalarni hozirgi zamon ruhiyatiga moslashtirgan holda
ʻ
rivojlantirish zarur. XX asr boshlarida ijtimoiysiyosiy va ahloqiy muammolar jadid
matbuotida keng o rin oladi. Jumladan, “Taraqqiy”, “Sadoi Turkiston”, “Ulug
ʻ ʻ
Turkiston”, “Turon”, “Xurshid” singari gazetalarda e lon qilingan hajviy va
ʼ
publitsistik asarlarda o sha davr boyonlarining qoloqligi, chor ma muriyatining
ʻ ʼ
to rachiligi, paranjining yangi zamonga mos kelmayotgani, talabalarga 5 so m iona
ʻ ʻ
(ehson) qilish o rniga, besh yuzlab so mni restoranlarda foxishalarga sochayotgan
ʻ ʻ
ahloqsiz sarmoyadorlar qattiq tanqid ostiga olinadi. Maxmudxo ja Behbudiy,
ʻ
Munavvar qori Abdurashidxonov, Hamza, Ubaydullaxo ja Asadullaxo jaev,
ʻ ʻ
Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulxamid Cho lpon kabilar chiqishlarida
ʻ
mazkur muammolarni dadil ko tarib chiqdilar va yuqoridagi nashrlarda o z
ʻ ʻ
publitsistikasi bilan ham faol ishtirok etganlar. Shuning uchun mamlakatimiz va
xorij arxivlarida saqlanayotgan bunday milliy matbuot durdonalarini tadqiq etish
muhim ahamiyatga ega. Jadid matbuotida qanday odamlar millatga foyda
keltirishlari mumkinligi haqida ko p fikr yuritganlar. Ular kasblar va hunarlarning
ʻ
o ziga xosliklarini chuqur tahlil qilib, kishilarning tabiatlarini ham o rganganlar.
ʻ ʻ
Jadidlarning nodir ilmiy-ijtimoiy merosini, serqirra faoliyatini, mazkur mezondagi
boy maqolalarini chuqur o rganish va hayotga tadbiq etish borasidagi aniq,
ʻ
istiqbolli takliflar, g oyalar tizimi majmuini ishlab chiqish muhim deb
ʻ
hisoblayman.

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ʼ zbekiston,
2021. – 464 б. – kitob.

2. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev Oliy Majlisgaʻ
Murojaatnomasi – 2021 — yil
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. – T.: O zbekiston, 2017.
ʻ
4. Abduazizova N. O zbekiston jurnalistikasining shakllanishi va ravnaqi. – T.,
ʻ
1997. 32-bet.
5. Babaxanov M. Из истории периодической печати Туркестана. – Dushanbe:
Irfon. 17bet.
6. Avloniy A.“Tarjimai xol. Tanlangan asarlar.2-jild.T., Ma naviyat, 1998 yil 288-
ʼ
bet.
7. Munavvarqori A. Qizil O zbekiston-1927 yil, 7iyun. Ziyo uz. Com
ʻ
8. Qosimov B. Milliy uyg onish, -T.:, Sharq,2004 yil,53-bet.
ʻ
9. Toshqulov J. Yosh xivaliklar: siyosiy qarashlarining tadrijiy rivojlanishi// Xalq
va demokratiya, 1992,3-4-son.
10. Behbudiy B. Behbudiy kutubxonasi, Oyina jurnali, 1914 yil 26 aprel, №27.
Tanlangan asarlar. Jild-II.-T.: Akademnashr, -2018yil 14-bet.
11. Baxrom Irzaev. O zbek yoshlari va xorijiy ta lim - T.:, Akademnashr- 2018.
ʻ ʼ
12. Behbudiy B. Tiyotr nadur, Oyina jurnali, 1914 yil 10 may, №29. Tanlangan
asarlar. Jild-II.-T.: Akademnashr, -2018yil 15-bet.
13. Shamsutdinov R., Rasulov B. Turkiston maktab va madrasalar tarixi. A.:
Meros. 1995. 23-bet. (Shamsutdinov R., Rasulov B. History of Turkestan
schools and madrasas. A.: Inheritance. 1995. Page 23.)
14. Komilov O. O zbekiston milliy ta limi transformatsiyasi tarixidan (XX asrning
ʻ ʼ
20-yillari). –T. Fan va texnologiya. 2019. 23-bet. (Komilov O. From the history
of the transformation of the national education of Uzbekistan (20s of the 20th
century). -T. Science and technology. 2019. Page 23.)
15. Komilov O. O zbekiston milliy ta limi transformatsiyasi tarixidan (XX asrning
ʻ ʼ
20-yillari). –T. Fan va texnologiya. 2019. 24-bet. (Komilov O. From the history

of the transformation of the national education of Uzbekistan (20s of the 20th
century). -T. Science and technology. 2019. Page 24.)
16. Ergashev Q. O zbekistonda xalq ta limi rivojlanishi tarixi. T.: O qituvchi.ʻ ʼ ʻ
1998. 12-bet. ( Ergashev Q. History of development of public education in
Uzbekistan. T.: Teacher. 1998. Page 12.)
17. Qodirov N. Turkiston o lkasidagi rus ta lim muassasalari tarixi. T.: 2013. 93-
ʻ ʼ
99-betlar. (Kadyrov N. History of Russian educational institutions in Turkestan.
T.: 2013. pp. 93-99.)
18. Komilov O. O zbekiston milliy ta limi transformatsiyasi tarixidan (XX asrning
ʻ ʼ
20-yillari). –T. Fan va texnologiya. 2019. 12-bet. (Komilov O. From the history
of the transformation of the national education of Uzbekistan (20s of the 20th
century). -T. Science and technology. 2019. Page 12.)
19. Ergashev Q. O zbekistonda xalq ta limi rivojlanishi tarixi. T.: O qituvchi.
ʻ ʼ ʻ
1998. 11-bet. (Ergashev Q. History of development of public education in
Uzbekistan. T.: Teacher. 1998. Page 11.)

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi