Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	133.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish

sarmoyalar kamayadi. Davlat ham inqiroz sharoitida investitsiya dasturlarini
qisqartirishga majbur bo’ladi.
Natijalar:
- Yangi ish o’rinlarining yaratilmasligi;
- Texnologik modernizatsiyaning sekinlashuvi;
- Uzoq muddatli o’sish sur’atlarining pasayishi.
7. Pul-kredit siyosatining murakkablashuvi
Inqiroz davrida markaziy banklar inflyatsiyani nazorat qilish, iqtisodiy
faollikni rag’batlantirish, bank tizimini barqarorlashtirish va valyuta kursini
muhofaza qilish kabi bir vaqtning o’zida bir nechta vazifani bajarishi kerak
bo’ladi. Bu esa monetar siyosatning samaradorligini pasaytiradi.
3.2.1-jadval. Dunyoning mamlakatlariga koronovirus pandemiyasining
tarqalishi
35

1873-yilgi inqiroz – "Uzoq Depressiya" deb nom olgan, 20 yildan ortiq
davom etgan. Germaniya, Avstriya, AQSh va boshqa davlatlar moliyaviy
tizimlaridagi beqarorlik inqirozning keng tarqalishiga sabab bo’lgan.
Bu davrdagi inqirozlar odatda kapitalizmning ilk shakllanish bosqichi,
sanoat inqilobi natijalarining noto’g’ri boshqarilishi bilan bog’liq bo’lgan.
2. XX asr boshidagi inqirozlar va 1929–1933 yillardagi Buyuk Depressiya
Eng yirik iqtisodiy inqirozlardan biri 1929–1933-yillardagi Buyuk
Depressiya bo’lib, u zamonaviy iqtisodiy nazariyalar rivojida ham, siyosiy qarorlar
qabul qilishda ham tub burilish yasagan.
1929-yil 24-oktabr kuni AQSh fond birjasida yuz bergan “Qora payshanba”
moliyaviy tizimni larzaga soldi.
Aksiyalar qiymati keskin tushib ketdi, minglab banklar bankrot bo’ldi,
ishsizlik 25% gacha yetdi.
Bu inqiroz nafaqat AQSh, balki butun dunyo iqtisodiyotiga salbiy ta’sir
ko’rsatdi.
Buyuk Depressiya quyidagi sabablarga bog’liq edi:
-spekulyativ sarmoyalarning ko’payishi,
-pul-kredit siyosatining keskin toraytirilishi,
-talab yetishmasligi,
-xalqaro savdoda proteksionistik siyosat (Smoot-Hawley Act) yuritilishi.
Keyinchalik bu davrda Keynschilik yondashuv siyosatga joriy etilib,
davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi kuchaydi.
3. Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davr (1945–1973) – Barqaror o’sish va
yashirin inqirozlar
Urushdan keyingi yillarda G’arbiy Yevropa va AQShda iqtisodiy o’sish
tezlashdi. Bu davrda quyidagi hodisalar yuz berdi:
Marshall rejasi orqali Yevropaga katta miqdorda yordam ko’rsatildi,
Yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish rivojlandi,
15

KIRISH
Jahon iqtisodiyotida yuz berayotgan tezkor o’zgarishlar va integratsiya
jarayonlari, bir tomondan, iqtisodiy rivojlanish va o’sish uchun keng imkoniyatlar
yaratgan bo’lsa, boshqa tomondan esa, inqirozlar xavfini ham kuchaytirmoqda.
Ayniqsa, XXI asrda yuzaga kelgan global iqtisodiy inqirozlar dunyo
mamlakatlarining iqtisodiy barqarorligiga, moliyaviy tizimiga, ijtimoiy farovonlik
darajasiga va umumiy rivojlanish sur’atlariga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Ushbu
inqirozlar nafaqat iqtisodiyotning ichki tizimini, balki xalqaro savdo, sarmoya
oqimi, bank tizimi va valyuta bozorlaridagi barqarorlikni ham izdan chiqardi. Bu
holat iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, moliyaviy inshootlarni mustahkamlash va
inqirozlarga qarshi kurashish strategiyalarini ishlab chiqish zaruratini keskin
oshirdi.
Kurs ishining dolzarbligi:
XXI asrda yuzaga kelgan yirik iqtisodiy inqirozlar — 2008–2009 yillardagi
moliyaviy inqiroz, COVID-19 pandemiyasi sababli yuzaga kelgan global iqtisodiy
tanglik, hamda Rossiya-Ukraina mojarosi fonida kuchaygan energetik va oziq-
ovqat inqirozlari butun dunyo iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Bu inqirozlar
o’zining ko’lami, ta’sir doirasi va oqibatlari bilan avvalgi davrlardagi iqtisodiy
tangliklardan tubdan farq qiladi. Bugungi globallashgan iqtisodiy tizimda biror
hududda yuzaga kelgan inqiroz qisqa fursatda boshqa mamlakatlarga ham yuqadi.
Shu sababli, inqirozlarning sabablari va oqibatlarini chuqur tahlil qilish, ularni
bartaraf etish strategiyalarini ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy muammolardan
biri hisoblanadi. Ayniqsa, O’zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar uchun bu
tajriba inqirozga nisbatan bardoshlilikni oshirish va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashda muhim rol o’ynaydi.
Kurs ishining maqsadi:
Kurs ishining asosiy maqsadi — XXI asrda yuz bergan global iqtisodiy
inqirozlar misolida inqirozlarning asosiy sabablari, rivojlanish bosqichlari va
3

2.3.1-jadval. Jahon iqtisodiyoti va O’zbekiston bilan iqtisodiy hamkor
mamlakatlardagi 2018 yildagi holat.
Inqirozning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari
1. Global YaIM keskin pasayd
2020-yilda jahon iqtisodiyoti 3,4% ga qisqardi. AQSH, Yevropa, Hindiston,
Lotin Amerikasi va boshqa ko’plab mintaqalar salbiy o’sishni boshdan kechirdi.
2. Ishsizlik kuchaydi
Ko’plab korxonalar yopildi yoki ishchilarning sonini kamaytirdi. Ayniqsa
kichik va o’rta bizneslar jiddiy zararga uchradi. Turizm, savdo, transport va
xizmatlar sektorida millionlab ish o’rinlari yo’qoldi.
3. Raqamli texnologiyalar ahamiyati oshdi
28

4. https://www.weforum.org – Jahon iqtisodiy forumi
5. https://data.worldbank.org – Jahon Bankining statistik ma’lumotlar bazasi
6. https://stat.uz – O’zbekiston Respublikasi statistika agentligi
7. https://review.uz – Iqtisodiy tahlillar va ekspert fikrlar
8. https://economist.com – The Economist jurnali rasmiy sahifasi
9. https://forbes.com – Jahon iqtisodiyotiga oid yangiliklar
10. https://tradingeconomics.com – Global iqtisodiy ko’rsatkichlar va
prognozlar
45

2. Ishlab chiqarish va ta’minot zanjirlarining uzilish
Xitoyda boshlangan pandemiya global ta’minot zanjirlarini izdan chiqardi.
Ko’plab xalqaro kompaniyalar Xitoyda yoki boshqa Osiyo davlatlarida joylashgan
bo’limlarining faoliyatiga tayanib kelgan. Bu bog’liqlik pandemiya vaqtida
o’zining salbiy oqibatlarini ko’rsatdi — zavodlar yopildi, yetkazib berishlar
kechikdi yoki butunlay to’xtab qoldi.
3. Talab va taklifning bir vaqtning o’zida pasayish
Pandemiyaning o’ziga xos jihati shundaki, u iqtisodiyotda talab va taklifni
bir vaqtda pasaytirgan inqiroz bo’ldi. Bir tomondan, odamlar ish va daromad
yo’qotganlari sababli xarid qilishga qodir emas edilar. Ikkinchi tomondan, ishlab
chiqarish to’xtadi, xizmatlar sektori ishdan to’xtadi — bu esa taklifning
kamayishiga olib keldi.
4. Psixologik omillar va ishonchning yo’qolishi
Pandemiya bilan bog’liq noaniqlik, sog’liq uchun xavf va kelajakdagi
iqtisodiy holat haqidagi tahminlarning yomonligi iste’molchilar va investorlarning
ishonchini pasaytirdi. Bu esa moliyaviy bozorlarda kutilmagan beqarorlikni yuzaga
keltirdi.
Inqirozning asosiy bosqichlari
1. Boshlang’ich zarba (2020-yil 1-chorak)
2020-yil yanvar–mart oylarida Xitoyda pandemiya avj oldi, keyinchalik u
butun dunyoga tarqaldi. Mart oyidan boshlab Yevropa va AQSHda karantin
choralari joriy qilindi. Aksariyat davlatlar iqtisodiy faoliyatni cheklashga majbur
bo’ldi.
Bu bosqichda:
- Fond bozorlarida keskin pasayishlar yuz berdi.
- Ishlab chiqarish to’xtadi yoki qisqardi.
- Xalqaro turizm, aviatsiya, mehmonxona va restoranlar sektori to’xtab
qoldi.
26

1-bobda jahon iqtisodiy inqirozlarining nazariy asoslari va turlari haqida
umumiy tushunchalar bayon etilgan.
2-bobda XXI asrda yuz bergan eng muhim inqirozlar (2008–2009 yillar,
COVID-19 pandemiyasi va Rossiya-Ukraina urushi oqibatlari) tahlil qilingan.
3-bobda inqirozlarning oqibatlari, ularni yengib o’tish strategiyalari va
O’zbekiston uchun tegishli xulosalar ishlab chiqilgan.
Xulosa bo’limida kurs ishi yakuniy natijalari, ilmiy-amaliy tavsiyalar
keltirilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatida esa mavzuga oid asosiy manbalar
ko’rsatilgan.
Inqirozlar insoniyat tarixida takrorlanib turadigan hodisa sifatida iqtisodiy
nazariyalar rivojlanishida alohida o’rin egallaydi. XIX asrda boshlangan sanoat
inqilobi davridan boshlab, inqirozlar bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi sifatida
namoyon bo’ldi. XX asrda esa 1929–1933 yillardagi Buyuk Depressiya, 1970-
yillardagi neft inqirozi va boshqa iqtisodiy silkinishlar global miqyosda yirik
oqibatlarga olib keldi. XXI asrda ham bu tendensiya davom etmoqda — xususan,
2008–2009 yillardagi moliyaviy inqiroz, 2020-yildan boshlab COVID-19
pandemiyasi sababli yuzaga kelgan iqtisodiy tanglik, va 2022–2023 yillarda
Rossiya-Ukraina mojarosi natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy beqarorliklar buni
yaqqol isbotlaydi.
Bugungi kunda global inqirozlar yanada murakkablashmoqda: ularning
sabablari tobora ko’p qirrali bo’lib, bir vaqtning o’zida geosiyosiy, ekologik,
texnologik va ijtimoiy omillar bilan chambarchas bog’lanmoqda. Masalan,
moliyaviy bozorlardagi notekislik, yuqori darajadagi qarzlar, ishsizlik, valyuta
inflyatsiyasi, savdo protektsionizmi, texnologik inqiloblar va hatto iqlim
o’zgarishlari iqtisodiy barqarorlikka salbiy ta’sir ko’rsatuvchi muhim omillar
sifatida namoyon bo’lmoqda. Shunday sharoitda, iqtisodiy inqirozlarning
sabablarini chuqur tahlil qilish, ularning qanday bosqichlarda rivojlanishini
5

Yagona valuta bo’lishi uchun yagona siyosiy va fiskal yondashuv talab
qilinadi. Yevro hududida iqtisodiy boshqaruvni kuchaytirish bo’yicha islohotlar
boshlandi.
Yevro hududidagi qarz inqirozi iqtisodiy jihatdan kuchli bo’lgan Germaniya
kabi davlatlar bilan iqtisodiy jihatdan zaif Gretsiya singari mamlakatlar o’rtasidagi
tafovutlarni aniq ko’rsatib berdi. Ushbu inqiroz Yevro tizimini saqlab qolish uchun
yanada chuqurroq iqtisodiy va siyosiy integratsiyaga ehtiyoj borligini tasdiqladi.
Shu bilan birga, inqiroz Yevropa Ittifoqining ichki birlik va birdamlik sinovidan
muvaffaqiyatli o’tganining dalili ham bo’ldi.
2.3. COVID-19 pandemiyasi davridagi global iqtisodiy inqiroz:
sabablari, bosqichlari va oqibatlari
2020-yil boshlarida butun dunyoga yoyilgan COVID-19 pandemiyasi
nafaqat sog’liqni saqlash tizimlariga, balki jahon iqtisodiyotiga ham misli
ko’rilmagan zarba berdi. Bu inqiroz o’z mohiyati va ko’lami jihatidan avvalgi
iqtisodiy inqirozlardan tubdan farq qiladi. Pandemiya sababli iqtisodiyotlar sun’iy
ravishda to’xtatildi, xalqaro savdo, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va turizm
sektorlari inqirozga yuz tutdi. Ushbu inqiroz Yalpi ichki mahsulot (YaIM)
pasayishi, ishsizlik darajasining oshishi va moliyaviy bozorlar beqarorligi bilan
namoyon bo’ldi.
Inqirozning kelib chiqish sabablari
1. Sog’liqni saqlash inqirozi iqtisodiy inqirozga aylandi
Pandemiya dastlab jismoniy sog’liq muammosi sifatida qaralgan bo’lsa-da,
qisqa vaqt ichida u butun dunyo bo’ylab iqtisodiy faoliyatni izdan chiqardi.
Hukumatlar sog’liqni saqlash tizimlarining kollaps bo’lishining oldini olish uchun
karantin, cheklovlar, qat’iy sanitar talablar joriy etdi. Bu esa iqtisodiy harakatni
to’liq to’xtatib qo’ydi.
25

2. Moliyaviy va fiskal aralashuvlar (2020-yil 2-chorak)
Iqtisodiy zararni kamaytirish uchun aksariyat davlatlar keskin choralar
ko’rishdi:
- AQSHda $2 trillionlik iqtisodiy yordam paketi (CARES Act) qabul qilindi.
- Yevropa Ittifoqi moliyaviy yordamlarga katta e’tibor qaratdi.
- Markaziy banklar foiz stavkalarini pasaytirdi va aktivlarni sotib olish
dasturlarini kengaytirdi.
- Naqd pul, subsidiyalar, kreditlar va ijtimoiy yordam dasturlari ishga
tushirildi.
3. Yarim tiklanish va sektorlar bo’yicha nomutanosiblik (2020-yil oxiri –
2021-yil)
2020-yilning oxiriga kelib ayrim davlatlarda pandemiya nazorat ostiga
olindi, vaksinalar ishlab chiqildi va iqtisodiy faoliyat asta-sekin tiklana boshladi.
Biroq bu tiklanish “K” shaklidagi bo’ldi:
- Texnologiya, elektron tijorat va sog’liqni saqlash sektorlari o’sdi.
- Xizmatlar sektori, ayniqsa sayyohlik va transport, hanuz inqirozda
qolaverdi.
4. Narxlarning o’sishi va inflyatsiya (2021–2022)
Pandemiyadan chiqish bosqichida davlatlar tomonidan iqtisodiyotga
kiritilgan katta mablag’lar, ta’minot zanjirlaridagi uzilishlar, energiya resurslari
narxining oshishi natijasida inflyatsiya kuchayib ketdi. Bu esa o’z navbatida
markaziy banklarni foiz stavkalarini oshirishga majbur qildi.
27

I BOB. JAHON IQTISODIY INQIROZLARI TUSHUNCHASI VA
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Jahon iqtisodiy inqirozlari: mohiyati va turlari
Iqtisodiy inqiroz – bu iqtisodiyotda jiddiy pasayish, ishlab chiqarish
hajmining kamayishi, ishsizlik darajasining keskin oshishi, moliyaviy bozorlardagi
beqarorlik va umuman iqtisodiy faoliyatning izdan chiqishi bilan tavsiflanadigan
davrdir. Jahon miqyosida yuz beradigan iqtisodiy inqirozlar esa bu jarayonning
nafaqat bitta mamlakatda, balki bir necha davlatlarda yoki global miqyosda sodir
bo’lishidir. Bunday inqirozlar ko’pincha kuchli domino effekti bilan kechadi, ya’ni
bir mamlakatda boshlangan iqtisodiy inqiroz butun mintaqani, hattoki butun
dunyoni o’z domiga tortadi.
Jahon iqtisodiy inqirozlari tarixan insoniyat taraqqiyotida muhim burilish
nuqtalarini tashkil etgan. Ular ko’plab iqtisodiy tizimlarni yangidan ko’rib
chiqishga, siyosiy tuzumlarni o’zgartirishga, ishlab chiqarish va iste’mol
strukturalarini qayta qurishga olib kelgan. Inqirozlar, odatda, ortiqcha kapital
yig’ilishi, spekulyativ moliyaviy faoliyatning ortishi, ishlab chiqarish bilan
iste’mol o’rtasidagi nomutanosiblik, global savdo disbalanslari, kreditlarning
haddan tashqari ko’payishi, davlatlararo siyosiy tangliklar yoki pandemiyalar kabi
global hodisalar tufayli yuzaga keladi.
Jahon iqtisodiy inqirozlarining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
 Ko’lamining kengligi: Yagona davlat yoki mintaqada emas, balki ko’plab
iqtisodiy tizimlarda bir vaqtning o’zida yuzaga keladi.
 Tizimli xarakterga ega: Inqirozlar nafaqat moliyaviy bozorlarni, balki real
sektorni (ishlab chiqarish, savdo, xizmat ko’rsatish sohalari) ham qamrab
oladi.
8

rivojlanish uchun zarur bo’lgan muhim omillarni aniqlash va ularni amaliyotda
qo’llash imkoniyatlarini o’rganishdan iboratdir.
7

III BOB. INQIROZLARNING OQIBATLARI VA ULARNI YENGIB
O’TISH STRATEGIYALARI
3.1. Iqtisodiy inqirozlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
Iqtisodiy inqirozlar har bir mamlakat, mintaqa yoki butun dunyo
iqtisodiyotiga kuchli zarba beruvchi murakkab hodisalardir. Ular faqat iqtisodiy
ko’rsatkichlarning yomonlashuvi bilan cheklanmay, keng ko’lamli ijtimoiy
oqibatlarga ham olib keladi. Inqirozlar jamiyatdagi tengsizlikni kuchaytiradi,
ishsizlik darajasini oshiradi, aholining turmush darajasini pasaytiradi hamda
ijtimoiy noroziliklarni keltirib chiqaradi. Quyida iqtisodiy inqirozlarning asosiy
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari tahlil qilinadi
1. Ishsizlik va bandlik darajasining keskin pasayishi
Inqirozlar natijasida korxonalar o’z faoliyatini qisqartiradi, ba’zilar esa
butunlay yopiladi. Bu esa ko’plab ish o’rinlarining yo’qolishiga olib keladi.
Ishsizlik darajasining oshishi aholining daromad manbalarini qisqartiradi va
kambag’allikni kuchaytiradi. Ayniqsa, xizmat ko’rsatish, turizm, transport va
kichik biznes sohalari jiddiy zarar ko’radi.
Misollar:
- 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqirozda AQSHda ishsizlik 10%
ga yaqinlashdi.
- 2020-yilgi COVID-19 pandemiyasi davrida butun dunyoda millionlab
odamlar ishini yo’qotdi, ayniqsa norasmiy sektorda faoliyat yurituvchi qatlamlar.
2. Aholining daromadlari va turmush darajasining pasayishi
Inqirozlar vaqtida o’rtacha ish haqi pasayadi, ishchilar qisqartiriladi,
to’lovlar kechiktiriladi yoki to’liq to’xtatiladi. Aholining sotib olish qobiliyati
pasayadi, iste’mol hajmi kamayadi. Shu bilan birga, aholining ko’plab ehtiyojlari
— oziq-ovqat, sog’liqni saqlash, ta’lim xizmatlariga bo’lgan imkoniyatlari
cheklanadi.
30

Bu yondashuv Ikkinchi Jahon urushidan keyin ko’plab rivojlangan
mamlakatlar iqtisodiy siyosatining asosi bo’lib xizmat qilgan.
3. Monetarizm (Fridman va Chikago maktabi)
Milton Fridman boshchiligidagi monetaristlar 1970yillarda Keyns
yondashuviga muqobil nazariyani ilgari surdi. Ular inqirozlarni davlatning haddan
tashqari aralashuvi bilan bog’lashdi. Monetaristlar fikricha, inqirozlarning asosiy
sababi — pul massasining noto’g’ri boshqarilishi.
Monetarizmga ko’ra:
Pul taklifi ortiqcha bo’lsa – inflyatsiya yuzaga keladi,
Pul taklifi yetishmasa – iqtisodiy inqiroz va deflyatsiya paydo bo’ladi.
Fridman 1929yildagi Buyuk Depressiyani AQSh Markaziy bankining
noto’g’ri pulkredit siyosati bilan izohlagan.
Monetaristlar inqirozlardan qochish uchun pul massasini barqaror va
oldindan belgilangan tempda oshirib borishni tavsiya qilishgan.
4. Avstriya maktabi
Avstriya maktabi (Friedrich Hayek, Ludwig von Mises) iqtisodiy
inqirozlarni kapitalning noto’g’ri investitsiyasi va kredit siyosatining buzilishi
bilan tushuntiradi. Ular fikricha, Markaziy banklar tomonidan sun’iy ravishda foiz
stavkalarining pasaytirilishi iqtisodiyotda noto’g’ri investitsiyalarning
ko’payishiga olib keladi, bu esa oxiroqibat inqirozga sabab bo’ladi.
Avstriyachilar erkin bozorga to’liq ishonishadi va davlat aralashuvini salbiy
baholashadi. Ular inqirozlarni iqtisodiy tizimning o’zini "tozalovchi" elementi
sifatida ko’radilar. Ya’ni, inqirozlar natijasida samarasiz korxonalar bankrot
bo’ladi, resurslar esa samarali sohalarga yo’naltiriladi.
5. Marxistik yondashuv
Karl Marks va uning izdoshlari iqtisodiy inqirozlarni kapitalistik tizimning
ichki ziddiyatlari natijasi sifatida ko’rishgan. Marksga ko’ra, kapitalistlar o’z
foydasini maksimal darajada oshirish uchun ishchi kuchidan haddan tashqari
12

MUNDARIJA
I BOB. JAHON IQTISODIY INQIROZLARI TUSHUNCHASI VA NAZARIY ASOSLARI .............................. 8
1.1. Jahon iqtisodiy inqirozlari: mohiyati va turlari ......................................................................... 8
1.2. Inqirozlarning iqtisodiy nazariyalardagi talqini ....................................................................... 10
1.3. Jahon iqtisodiy inqirozlarining tarixiy davrlari va rivojlanish bosqichlari ................................ 14
II BOB. XXI ASRDA YUZ BERGAN YIRIK IQTISODIY INQIROZLAR: SABABLARI VA RIVOJLANISH
BOSQICHLARI ............................................................................................................................................. 18
2.1. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz: sabablar va omillar ....................................... 18
2.1.1-diagramma. Global inqirozning mamlakatlar iqtisodiyotlariga va aholi daromadlariga salbiy
ta’siri .......................................................................................................................................................... 20
2.2. Yevro hududidagi qarz inqirozi: kelib chiqishi, sabablar va bosqichlari .................................. 21
2.3. COVID-19 pandemiyasi davridagi global iqtisodiy inqiroz: sabablari, bosqichlari va oqibatlari
................................................................................................................................................................... 25
III BOB. INQIROZLARNING OQIBATLARI VA ULARNI YENGIB O’TISH STRATEGIYALARI .................. 30
3.2. Iqtisodiy inqirozlarning mamlakatlar miqyosida olib kelgan makroiqtisodiy muammolari . . . . 32
3.3. Iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish strategiyalari va ularning samaradorligi .......................... 36
XULOSA ......................................................................................................................................... 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI: .................................................................................. 43
2

foydalanadilar, lekin ishchilarning real xarid qobiliyati past bo’lib qoladi. Bu esa
ortiqcha ishlab chiqarish va bozorlar yetishmasligiga olib keladi.
Marxistik nazariyada inqirozlar kapitalizmning doimiy va muqarrar elementi
bo’lib, ularning hal etilishi faqat yangi ijtimoiyiqtisodiy tizim – sotsializm orqali
mumkin, deb qaralgan.
6. Davriy iqtisodiy sikl nazariyalari
Iqtisodiy tarixda inqirozlar ma’lum davriylikda yuz berib turgan. Shunga
asoslanib, bir necha iqtisodchilar iqtisodiy o’sish va inqirozlar ma’lum
takrorlanuvchi bosqichlarda kechadi, deb hisoblashadi. Ulardan ba’zilari:
Kondratyev to’lqinlari (50–60 yillik uzoq sikllar)
Juglar sikllari (7–11 yillik o’rta sikllar)
Kitchin sikllari (3–5 yillik qisqa sikllar)
Bu yondashuvga ko’ra, iqtisodiyot tabiiy ravishda ekspansiya (o’sish) va
kontraktsiya (inqiroz) bosqichlaridan o’tadi. Bunda texnologik yutuqlar,
investitsion faollik, aholining demografik o’sishi, siyosiy barqarorlik va boshqa
omillar muhim rol o’ynaydi.
7. Zamonaviy gibrid yondashuvlar
Bugungi kunda ko’plab iqtisodchilar inqirozlarni tushuntirishda bir nechta
nazariyalarning kombinatsiyasidan foydalanadi. Masalan, 2008yildagi moliyaviy
inqirozni tahlil qilishda:
- spekulyativ aktiv pufaklari (klassik va avstriyachilar),
- kreditlarning ortiqcha berilishi (monetaristlar),
-umumiy talab yetishmasligi (keynschilar),
- global disbalanslar (zamonaviy nazariyalar)
-kabi omillar kompleks ko’rinishda tahlil qilindi.
Shuningdek, zamonaviy iqtisodiy tahlillar axborot asimmetriyasi,
institutsional islohotlarning yetishmasligi, korrupsiya, moliyaviy bozorlar
shaffofligining pastligi kabi faktorlarga ham e’tibor qaratadi.
13

Natijalar:
- Kambag’allik darajasining oshishi;
- Ijtimoiy toifadagi qatlamlar — pensionerlar, yolg’iz onalar, nogironlar
holatining yomonlashuvi;
- Bolalar va yoshlarning ta’limdan ajralishi.
3. Narxlarning o’sishi va inflyatsiya
Ko’plab inqirozlarda, ayniqsa pandemiyadan keyingi davrda, narxlar keskin
oshdi. Bunga ta'minot zanjirlarining uzilishi, ishlab chiqarishning qisqarishi va
energetika resurslari narxlarining ko’tarilishi sabab bo’ldi. Narxlar o’sishi
aholining eng zaif qatlamlarini yanada ko’proq zarar ko’rishiga olib keldi.
Asosiy oqibatlar:
- Oziq-ovqat, dori-darmon va uy-joy ijarasi narxlarining o’sishi;
- Real daromadlarning inflyatsiya ta’sirida kamayishi;
- Ijtimoiy norozilik va siyosiy beqarorlik xavfining ortishi.
4. Davlat byudjetiga tushumlarning kamayishi
Inqiroz sharoitida iqtisodiy faollik kamaygani sababli soliq tushumlari
qisqaradi. Bu esa davlatning ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish imkoniyatlarini
cheklaydi. Natijada sog’liqni saqlash, ta’lim, nafaqa va subsidiya dasturlarida
qisqartirishlar bo’lishi mumkin.
Ko’rinishlari:
- Sog’liqni saqlash va ta’lim tizimlarida sifat pasayishi;
- Ijtimoiy yordam dasturlarining qisqarishi;
- Davlat qarzining oshishi.
5. Ijtimoiy tengsizlik va tabaqalanishning kuchayishi
Inqiroz paytida boylar ko’pincha o’z aktivlarini saqlab qolish yoki hatto
ko’paytirishga muvaffaq bo’lishadi, chunki ular moliyaviy va axborot resurslariga
ega. Aholining kambag’al qatlami esa daromadsiz qoladi, kamxarj hayot tarziga
o’tadi. Bu esa ijtimoiy tabaqalanishni keskin kuchaytiradi.
31

Inqiroz davrida moliyaviy sektor ishonchni yo’qotadi. Shu sababli banklar
rekapitalizatsiya qilinadi, zarar ko’rgan aktivlar davlat tomonidan qabul qilinadi
(“yomon bank” tizimi), aktivlar sifati yaxshilanadi. Bank sektoriga ishonchni qayta
tiklash investitsiyalarning faollashishiga zamin yaratadi.
Misollar:
- 2008-yilda AQSHda TARP (Troubled Asset Relief Program) dasturi orqali
banklarga to’g’ridan-to’g’ri mablag’lar ajratildi;
- Yaponiyada 1990-yillarda “yomon bank” modeli orqali muammoli
kreditlar ajratib olinib, banklar faoliyati tozalandi.
Samaradorlik:
- Moliyaviy barqarorlikni tiklaydi;
- Ammo davlat tomonidan noto’g’ri boshqarilgan hollarda banklar haddan
tashqari ko’p subsidiyalarga o’rganib qolishi mumkin (“moral hazard”).
4. Xalqaro hamkorlik va moliyaviy yordam
Xalqaro valyuta fondi (IMF), Jahon banki, Yevropa Markaziy Banki, Osiyo
Taraqqiyot Banki kabi tashkilotlar inqirozga tushgan mamlakatlarga kreditlar,
texnik yordam, maslahatlar shaklida yordam ko’rsatadi. Ular fiskal muvozanatni
tiklash, islohotlarni amalga oshirish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda
muhim o’rin tutadi.
Samaradorlik:
- Xalqaro yordam qisqa muddatda barqarorlikni tiklashi mumkin;
- Biroq shartli moliyaviy yordam ichki siyosiy bosim va ijtimoiy
noroziliklarga sabab bo’lishi mumkin.
5. Strukturaviy islohotlar va diversifikatsiya
Inqirozdan chiqish uchun faqat qisqa muddatli choralar yetarli emas, balki
iqtisodiyotning tuzilmasini modernizatsiya qilish zarur bo’ladi. Bunga quyidagilar
kiradi:
- Energiya va xomashyo bo’yicha bog’liqlikni kamaytirish;
38

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIY O’SISH”
fanidan
XXI ASRDAGI JAHON IQTISODIY INQIROZLARI: SABABLARI
VA OQIBATLARINI TAHLIL QILISH
Mavzusidagi
1

- AQSH Federal Rezerv Tizimi 2008–2009 yillardagi inqirozda asosiy
stavkani 0% darajasiga tushirdi va trillionlab dollar miqdorida obligatsiyalar sotib
oldi.
- Yevropa Markaziy Banki 2010-yillarda deflyatsiyani oldini olish
maqsadida salbiy foiz stavkalarini joriy etdi.
Samaradorlik:
- Monetar siyosat qisqa muddatli likvidlik tanqisligini kamaytiradi;
- Biroq uzoq muddatda faqat monetar choralar yetarli emas – tarkibiy
islohotlar zarur bo’ladi
2. Fiskal siyosat: davlat xarajatlari va soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni
qo’llab-quvvatlash
Davlatlar inqirozga qarshi qo’shimcha budjet mablag’larini safarbar qiladi.
Bu, avvalo, sog’liqni saqlash tizimini qo’llab-quvvatlash, ishsizlarga yordam
berish, biznesga subsidiya va grantlar ajratish, infratuzilma loyihalariga sarmoya
kiritish orqali amalga oshiriladi. Soliqlarni kechiktirish, kamaytirish yoki
imtiyozlar berish orqali ham iqtisodiy faollikni rag’batlantirish mumkin.
Misollar:
- 2020-yilda AQSHda qabul qilingan $2,2 trillionlik CARES Act dasturi,
aholiga to’g’ridan-to’g’ri to’lovlar, kichik biznesga kreditlar va ishsizlik
nafaqalarini o’z ichiga oldi.
- Germaniya 2009-yilda avtomobil sanoatini qo’llab-quvvatlash maqsadida
“avtoutilizatsiya bonusi” (scrappage bonus) dasturini joriy etdi.
Samaradorlik:
- Fiskal siyosat iqtisodiyotni tiklashda kuchli ta’sirga ega;
- Biroq davlat qarzining ortishi va byudjet defitsiti uzoq muddatda xavf
tug’diradi.
3. Bank va moliyaviy tizimni sog’lomlashtirish
37

5. Energetik va xomashyo inqirozlari – neft, gaz, metallar kabi strategik
resurslar bo’yicha taklif va talabdagi o’zgarishlar natijasida yuzaga
keladigan inqirozlar. Energiya narxlarining keskin o’zgarishi ishlab
chiqarish tannarxiga, transportlogistika tizimiga bevosita ta’sir qiladi.
6. Valyuta inqirozlari – milliy valyutaning qadrsizlanishi, inflyatsiyaning
oshishi, kapital oqimining to’xtashi bilan bog’liq. Bunday inqirozlar xorijiy
investitsiyalar oqimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va ichki moliyaviy tizimni
izdan chiqaradi.
Bunday tasniflar, albatta, shartli hisoblanadi. Amaliyotda inqirozlar ko’pincha
aralash xarakterga ega bo’ladi, ya’ni birbiriga bog’liq bo’lgan bir nechta turdagi
inqirozlar bir vaqtning o’zida yuzaga keladi. Masalan, 2008 yildagi inqiroz nafaqat
moliyaviy bozorni, balki ishlab chiqarish, savdo, kredit tizimini ham qamrab oldi.
Xuddi shunday, COVID19 pandemiyasi nafaqat sog’liqni saqlash tizimi uchun
sinov bo’ldi, balki iqtisodiyotning barcha sohalariga jiddiy zarba berdi.
Shu nuqtai nazardan qaralganda, jahon iqtisodiy inqirozlarini faqat bir
yo’nalishda tushunish yetarli emas. Har bir inqirozni global iqtisodiy tizim,
moliyaviy institutlar, siyosiy holat va ijtimoiy omillar bilan uzviy bog’liq holda
tahlil qilish zarur. Inqirozlar – bu iqtisodiy tizimdagi muvozanatning buzilishi,
biroq u ayni paytda ushbu tizimning o’zini yangilashi, moslashuvi va rivojlanishi
uchun turtki ham bo’la oladi. Shu sababli, inqirozlar nafaqat salbiy oqibatlar, balki
yangi iqtisodiy model va yondashuvlarning shakllanishiga ham asos yaratadi.
1.2. Inqirozlarning iqtisodiy nazariyalardagi talqini
Iqtisodiy inqirozlar qadim zamonlardan buyon iqtisodchilar e’tiborida bo’lib
kelgan. Har bir tarixiy davrda, har bir iqtisodiy maktab bu hodisaga o’zicha
yondashgan, inqiroz sabablari va ularni hal qilish yo’llarini turlicha izohlagan.
10

Likvidlikni oshirdi – banklarga uzoq muddatli, arzon kreditlar taklif etdi
(LTRO).
YMB prezidenti Mario Draghi 2012-yilda "Yevro uchun har qanday zarur
chorani ko’ramiz" (Whatever it takes) degan mashhur bayonoti orqali bozorlarga
ishonchni tiklashga muvaffaq bo’ldi.
5. Qayta tiklanish va islohotlar (2013–2015)
Gretsiya, Portugaliya, Irlandiya kabi davlatlar xalqaro yordam dasturlarini
yakunlashga muvaffaq bo’ldi. Iqtisodiy o’sish asta-sekin tiklana boshladi, ammo
jiddiy ijtimoiy narxlar evaziga:
Ijtimoiy xarajatlar qisqardi.
Ishsizlik darajasi (ayniqsa yoshlar o’rtasida) juda yuqori bo’ldi
Aholi o’rtasida norozilik kuchaydi, siyosiy radikal kuchlar kuchaydi.
Inqirozdan chiqilgan saboqlar
Fiskal intizomning ahamiyati
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun davlat xarajatlari va qarzlarni
nazorat qilish zarur. Yevro hududidagi davlatlar bu borada qat’iyroq siyosat
yuritishga majbur bo’ldilar.
Yagona moliyaviy nazorat tizimi zarurati
Inqiroz yagona valyutaga ega bo’lgan, ammo har xil fiskal siyosat
yuritadigan tizimning zaif tomonlarini ochib berdi. Keyinchalik Yevropa bank
nazorati (Single Supervisory Mechanism) tashkil etildi.
Yevropa Markaziy Bankining roli kengaydi
YMB oddiy pul siyosatidan tashqari, moliyaviy inqirozga qarshi ham faol
siyosat yurita boshladi. Bu esa ularning vakolatlarini kengaytirish zaruratini
ko’rsatdi.
Iqtisodiy va moliyaviy integratsiya muvozanatli bo’lishi lozim
24

11. Mishkin F.S. “The Economics of Money, Banking and Financial Markets” –
Pearson, 2019.
12. Krugman P., Obstfeld M. “International Economics: Theory and Policy” –
Pearson, 2021.
13. Stiglitz J. “Globalization and Its Discontents” – W.W. Norton, 2002.
14. Reinhart C., Rogoff K. “This Time Is Different: Eight Centuries of Financial
Folly” – Princeton University Press, 2009.
15. IMF. “World Economic Outlook” – International Monetary Fund, various
years.
Qo shimcha adabiyotlar:ʻ
1. Tulyaganov A.T. “Iqtisodiy tahlil” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016.
2. Barro R.J. “Macroeconomics” – MIT Press, 2020.
3. Blanchard O. “Macroeconomics” – Pearson Education, 2017.
4. Davletov A.X. “Global moliyaviy inqirozlar va ularning ta’siri” – Ma’ruza
matnlari, Toshkent, 2022.
5. Rizayev Sh. “O’zbekiston iqtisodiyotining barqarorligi va inqirozga qarshi
choralar” – Toshkent, 2021.
Internet manbaalari:
1. https://www.imf.org – Xalqaro Valyuta Jamg’armasi rasmiy sayti
2. https://www.worldbank.org – Jahon Banki rasmiy sayti
3. https://www.oecd.org – Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
44

Inqirozlar har doim ham yagona sabab bilan yuzaga kelmaydi. Har bir
nazariya uning turli jihatlarini ochib beradi. Real iqtisodiy hayotda esa inqirozlar
ko’p omilli, murakkab va tizimli holatdir. Shu boisdan, ularni anglash va oldini
olish uchun turli nazariy yondashuvlardan birgalikda foydalanish muhim
hisoblanadi. Zamonaviy dunyoda iqtisodiy siyosat yurituvchi davlatlar ko’pincha
keynschilik, monetarizm va institutsional yondashuvlar o’rtasida muvozanat
izlashga harakat qilishmoqda.
1.3. Jahon iqtisodiy inqirozlarining tarixiy davrlari va rivojlanish
bosqichlari
Iqtisodiy inqirozlar insoniyat tarixida turli davrlarda, turli shakllarda va
miqyosda yuz bergan. Har bir inqiroz o’zining sabab va oqibatlari, yechim
yondashuvlari bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, ular o’zaro bog liq va izchilʻ
tarzda rivojlanib kelgan. Ushbu bo’limda jahon iqtisodiy inqirozlarining muhim
tarixiy bosqichlarini, ular qanday vujudga kelganini va har bir davrning o’ziga xos
xususiyatlarini ko’rib chiqamiz.
1. Ilk kapitalistik inqirozlar (1825–1873 yillar oralig’i)
Kapitalistik iqtisodiyot rivojlanib, ommaviy ishlab chiqarishga o’tgan
dastlabki davrlarda inqirozlar ko’pincha bozorning to’yinishi, sarmoya noto’g’ri
taqsimlanishi va spekulyatsiyalar bilan bog’liq edi.
1825-yilgi Angliya inqirozi – bu dunyo tarixidagi birinchi keng qamrovli
sanoat inqirozlaridan biri hisoblanadi. Sanoat ishlab chiqarish sur’atlarining ortishi,
bank tizimidagi xatolar va eksport bozorlarining torayishi tufayli yuzaga kelgan.
1837-yilgi AQSh inqirozi – moliyaviy pufaklar va kreditlarning haddan
ziyod berilishi natijasida yuzaga kelgan. Aholi ko’chmas mulkka sarmoya kiritgan,
lekin iqtisodiy asoslar yetishmagan.
14

- Yangi texnologiyalarni joriy qilish;
- Kichik biznesni rivojlantirish;
- Eksport tarkibini diversifikatsiya qilish.
Samaradorlik:
- Uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi;
- Ammo bu yo’nalishlar ko’p vaqt, siyosiy iroda va institutsional islohotlarni
talab qiladi.
6. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash strategiyalari
Inqiroz vaqtida aholining eng zaif qatlamlarini himoyalash juda muhim. Bu
– kambag’allik darajasini cheklash, ijtimoiy norozilikning oldini olish va mehnat
bozorini qo’llab-quvvatlashni anglatadi.
Chora-tadbirlar:
- Maqsadli ijtimoiy nafaqalar;
- Kambag’allikka qarshi dasturlar;
- Mehnat ko’nikmalarini oshirishga qaratilgan o’quv dasturlari.
Iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish uchun bir tomonlama emas, balki
kompleks va muvofiqlashtirilgan strategiyalar zarur. Har bir inqiroz o’ziga xos
xususiyatlarga ega bo’lgani sababli, unga nisbatan qabul qilinadigan choralar ham
moslashuvchan, tezkor va uzoq muddatli barqarorlikka qaratilgan bo’lishi kerak.
Eng samarali strategiyalar esa — monetar va fiskal siyosatni uyg’unlashtirish,
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, strukturaviy islohotlarni amalga oshirish va
ijtimoiy himoya mexanizmlarini mustahkamlashdan iboratdir. Shu bilan birga,
xalqaro hamkorlikni kengaytirish va iqtisodiyotda innovatsiyalarni joriy qilish
orqali inqirozdan nafaqat chiqish, balki yangicha o’sish yo’lini topish mumkin.
39

Masofaviy ish, onlayn ta’lim, elektron tijorat, fintech xizmatlar pandemiya
davrida misli ko’rilmagan darajada rivojlandi. Bu jarayon "raqamli
transformatsiya"ni tezlashtirdi.
4. Ijtimoiy tengsizlik kuchaydi
Pandemiyadan boy va kambag’al qatlamlar bir xilda zarar ko’rmadi.
Ko’proq zarar ko’rganlar – norasmiy band aholilar, past daromadli oilalar va
rivojlanayotgan mamlakatlar fuqarolari bo’ldi.
5. Davlat qarzlari oshdi
Ko’plab davlatlar iqtisodiyotni qo’llab-quvvatlash uchun yirik moliyaviy
paketlar ajratdi. Natijada davlat qarzlari rekord darajaga yetdi. Bu esa uzoq
muddatli fiskal barqarorlikka tahdid solmoqda.
COVID-19 pandemiyasi davridagi inqiroz jahon iqtisodiy tizimining zaif
jihatlarini ochib berdi. U globalizatsiyaning qanchalik chuqur bog’langanini,
sog’liqni saqlash inqirozi qanday qilib iqtisodiy inqirozga aylanishi mumkinligini
va davlatlarning inqirozlarga qanday javob qaytarishini amalda ko’rsatdi. Shu bilan
birga, bu inqiroz innovatsion yechimlar, raqamli texnologiyalar, yangi ish
tartiblarining rivojlanishiga ham turtki berdi.
Pandemiya davridagi iqtisodiy inqiroz XXI asrning eng yirik va murakkab
inqirozlaridan biri sifatida tarixda qoladi. Uning saboqlari esa kelajakda yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan global muammolarga nisbatan yanada tayyorlik va
moslashuvchanlikni talab etadi.
29

Ko’rinishlari:
- Kambag’allar sonining ortishi;
- Yoshlar orasida ishsizlikning kuchayishi;
- Gender va mintaqaviy tengsizliklarning chuqurlashuvi.
6. Ijtimoiy ruhiy salomatlik muammolari
Iqtisodiy inqirozlar insonlarning ruhiy holatiga salbiy ta’sir qiladi. Ish
yo’qotish, daromadning kamayishi, istiqbolsiz hayot tarzi stress, depressiya,
psixologik tushkunlik holatlariga olib keladi. Odamlar orasida jinoyatchilik,
oilaviy ziddiyatlar, o’z joniga qasd qilish holatlari ko’payadi.
7. Yoshlar kelajagiga salbiy ta’sir
Yoshlar inqirozlardan eng ko’p zarar ko’radigan qatlamlardan biridir. Ular
ta’lim olish imkoniyatidan mahrum bo’lishi, ish topolmasligi yoki migratsiyaga
majbur bo’lishi mumkin. Bu esa butun jamiyatning kelajakdagi rivojiga salbiy
ta’sir ko’rsatadi
Iqtisodiy inqirozlar nafaqat iqtisodiyotning, balki jamiyatning barcha
qatlamlariga ta’sir qiladi. Ularning ijtimoiy oqibatlari chuqur va uzoq muddatli
bo’lib, ijtimoiy barqarorlik, adolat va taraqqiyotga xavf tug’diradi. Shu sababli har
bir inqirozga qarshi kurashishda faqat makroiqtisodiy choralar emas, balki ijtimoiy
muvozanatni tiklashga qaratilgan siyosatlar ham muhim o’rin tutadi. Davlatlar
inqiroz davrida eng zaif qatlamlarni qo’llab-quvvatlash, ishsizlikni kamaytirish,
ta’lim va sog’liqni saqlash tizimlarini qo’llab-quvvatlash orqali jamiyatning
barqarorligini ta’minlashi kerak.
3.2. Iqtisodiy inqirozlarning mamlakatlar miqyosida olib kelgan
makroiqtisodiy muammolari
Iqtisodiy inqirozlar faqatgina ijtimoiy sohalarga emas, balki mamlakat
iqtisodiyotining makroiqtisodiy ko’rsatkichlariga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Har
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ
1. Karimov Sh. “Moliyaviy bozorlar va institutlar” – Toshkent: IQTISOD,
2019.
2. Azizov U., Madumarov U. “Jahon iqtisodiyoti” – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2021.
3. Абалкин Л.И. ―Экономическая теория переходного периода . – М.:
‖
Инфра-М, 2000.
4. Грязнова А.Г., Лаврушин О.И. ―Макроэкономика . – М.: Финансы и
‖
статистика, 2002.
5. Сакс Д., Фельдстайн М. ―Международная экономика . – М.: Дело,
‖
2001.
6. Кейнс Дж. М. ―Общая теория занятости, процента и денег . – М.:
‖
Прогресс, 1978.
7. Жан-Батист Сэй. ―Трактат по политической экономии . – СПб.:
‖
Экономическая школа, 2003.
8. Назаров К.Т. “Iqtisodiy nazariya” – Toshkent: “Iqtisod-Moliya”, 2020.
9. Toshpo’latov R. “Makroiqtisodiyot asoslari” – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2018.
10. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tahlillari (2020–2023 yillar) –
www.cbu.uz
43

- Qarzdorlarning to’lov qobiliyati yetarli emasligi.
2. Ko’chmas mulk bozorida pufak (bubble)
Ko’chmas mulkka bo’lgan talab sun’iy ravishda oshirilgani bois, narxlar
haddan ortiq ko’tarildi. Bu esa mulk pufagini vujudga keltirdi. Odamlar uyni
investitsiya vositasi deb ko’ra boshladilar, banklar esa bunday qarzlarni "xavfsiz"
deb hisoblab, faol ravishda kreditlashni davom ettirdilar.
3. Moliyaviy vositalar va ularning murakkablashuvi
Banklar o’zlarining kredit risklarini kamaytirish maqsadida ipoteka
kreditlarini moliyaviy derivativlarga (ayniqsa, CDO – collateralized debt
obligation) aylantirib, bu qimmatli qog’ozlarni global bozorlarda sotdilar. Ular
ko’pincha yuqori darajadagi kredit reytinglarini oldilar, bu esa ularning xavfini
yashirdi.
CDOlarning asl qiymati ipoteka to’lovlariga bog’liq bo’lgan. Ko’plab
mijozlar to’lovlarni bajara olmagach, bu aktivlar birdaniga qiymatini yo’qotdi.
4. Moliyaviy institutsional ishonchning yo’qolishi
2007-yildan boshlab, ba’zi ipoteka kompaniyalari to’lovlarni qoplay
olmasdan bankrotlik e’lon qila boshladilar. Bu voqealar moliyaviy bozorlar
ishonchiga putur yetkazdi. Eng yirik xususiy banklardan biri bo’lgan Lehman
Brothers 2008-yil 15-sentabrda bankrotlik e’lon qildi. Bu hodisa inqirozni global
tusga olib chiqdi.
5. Moliyaviy regulyatsiyaning yetishmasligi
Moliyaviy sektor ustidan nazoratning sustligi, risklarni boshqarish
tizimlarining zaifligi hamda moliyaviy institutlarning yuqori tavakkal bilan ishlashi
ushbu inqirozni yanada chuqurlashtirdi. Regulyatorlar – AQSh Federal Rezerv
tizimi (FRS) va boshqa nazorat organlari muammoning ildizini erta aniqlay
olmadi.
Inqirozning rivojlanish bosqichlari
19

Bu inqiroz moliyaviy barqarorlikka jiddiy tahdid solib, Yevro valyutasining
kelajagini ham shubha ostiga qo’ydi. Inqirozning ildizlari chuqur iqtisodiy
nomutanosibliklar, moliyaviy intizom yetishmasligi va Yevro tizimidagi
strukturaviy kamchiliklar bilan bog’liq edi.
Kelib chiqish sabablari
1. Davlat qarzlarining ortib borishi
Yevrohududdagi ba’zi davlatlar, ayniqsa Gretsiya, Portugaliya va Italiya, o’n
yillar davomida yuqori darajadagi budjet taqchilligi va qarz bilan yashab kelgan.
Ular Yevro zonasiga qo’shilgach, kredit reytinglari yaxshilangani sababli, qulay
shartlarda katta miqdorda qarz olishdi. Bu mablag’lar esa ko’pincha samarali
investitsiyalarga emas, balki ijtimoiy xarajatlarga sarflandi.
2. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqirozning ta’siri
Oldingi bobda ko’rib o’tilgan global moliyaviy inqiroz Yevro hududidagi
davlatlarga ham kuchli zarba berdi. Bank tizimlari inqirozga uchradi, iqtisodiy
o’sish sekinlashdi, soliq tushumlari kamaydi. Shu sababli davlatlar qarzga yanada
ko’proq tayana boshladi.
3. Yevro tizimidagi nomutanosibliklar
Yevro hududida yagona pul birligi (Yevro) mavjud bo’lsa-da, fiskal siyosat
(soliq va byudjet yuritish) har bir davlat tomonidan alohida yuritiladi. Bu esa
moliyaviy intizomsizlikka olib keldi. Masalan, Gretsiya bir necha yil davomida
budjet taqchilligini va qarz miqdorini yashirib kelgani keyinchalik ochiqlandi.
4. Bozorlardagi ishonch inqirozi
2009-yilda Gretsiya o’zining haqiqiy budjet taqchilligi haqida e’lon
qilganidan so’ng, investorlar boshqa qarzdor davlatlarning ham to’lov qobiliyatiga
shubha bilan qaray boshladi. Natijada, bu davlatlar obligatsiyalarining
daromadliligi (ya’ni ular uchun foiz to’lovlari) keskin oshib ketdi. Bu esa ularning
moliyaviy ahvolini yanada og’irlashtirdi.
Inqirozning asosiy bosqichlari
22

qo’llab-quvvatlash uchun subsidiyalar ajratiladi. Shu bilan birga, soliq tushumlari
kamayadi. Natijada byudjet taqchilligi yuzaga keladi va davlat qarzlari ortadi.
Ko’rinishlari:
- Davlat qarzining YAIMga nisbatan ulushi oshadi;
- Budjet defitsiti jiddiy ko’rsatkichlarga yetadi;
- Ba’zi mamlakatlar IMF yoki boshqa xalqaro moliya institutlaridan qarz
olishga majbur bo’ladi.
4. Moliyaviy tizimdagi beqarorlik
Inqirozlar ko’pincha bank sektori va moliyaviy institutlarga to’g’ridan-
to’g’ri zarba beradi. Aktivlar qadrsizlanadi, kreditlar qaytarilmaydi, bankrotliklar
ko’payadi. Bu esa moliyaviy tizimga bo’lgan ishonchni kamaytiradi va kapital
oqimini cheklaydi.
Muammolar:
- Tijorat banklarining kapital yetishmovchiligi;
- Kreditlash hajmining qisqarishi;
- Pul aylanmasining sekinlashuvi.
5. Tashqi savdo va to’lov balansidagi muvozanatsizliklar
Global inqirozlar xalqaro savdo aloqalarini izdan chiqaradi. Tashqi talab
kamayadi, eksport hajmi tushadi, valyuta tushumlari kamayadi. Bu esa to’lov
balansining salbiylashishiga olib keladi va valyuta kurslarida o’zgarishlar yuz
beradi.
Oqibatlar:
- Import qimmatlashadi, bu esa ichki narxlar o’sishiga sabab bo’ladi;
- Valyuta zaxiralari kamayadi;
- Tashqi qarzlar xizmatiga to’lov qilish qiyinlashadi.
6. Investitsiyalarning kamayishi
Makroiqtisodiy beqarorlik, moliyaviy xavf-xatarlarning ortishi investorlarda
ishonchsizlik uyg’otadi. Xususiy sektor investitsiyalari to’xtaydi, tashqi
34

Biroq, iqtisodiy inqirozlar faqat zarar yetkazish bilan cheklanmaydi. Ular
shuningdek, mamlakatlar va global iqtisodiyot uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Inqiroz vaqtida yangi siyosatlar, islohotlar va innovatsion strategiyalar amalga
oshiriladi. Xususan, iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish uchun davlatlar ko’plab
samarali chora-tadbirlarni qabul qilishadi. Pul-kredit siyosatini qo’llash, foiz
stavkalarini pasaytirish, iqtisodiy faollikni rag’batlantirish, soliq siyosatini
yengillashtirish kabi strategiyalar o’rganilgan va amalga oshirilgan. Fiskal siyosat
esa davlat xarajatlarini oshirish, moliyaviy yordam ko’rsatish va kambag’allikka
qarshi kurashish kabi yo’nalishlarda o’zining samaradorligini ko’rsatgan. Bundan
tashqari, xalqaro hamkorlik va xalqaro moliyaviy institutlarning yordami
inqirozlarni yengib o’tishda muhim rol o’ynaydi.
Xalqaro hamkorlik va moliyaviy yordam mamlakatlarga zarur mablag’larni
taqdim etish, texnik yordam ko’rsatish va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda
ko’maklashadi. Ushbu yordam xalqaro tashkilotlar, masalan, Xalqaro Valyuta
Jamg’armasi (IMF) yoki Jahon Banki tomonidan amalga oshiriladi. Biroq bu
yordamning ba’zan siyosiy va ijtimoiy narxlarni olish, mamlakatlarning
mustaqilligi va qarorlar qabul qilishda erkinliklarini cheklash kabi salbiy tomonlari
ham bo’lishi mumkin
Shu bilan birga, iqtisodiy inqirozlar faqat qisqa muddatli o’zgarishlarni talab
qilmaydi. Ular struktural islohotlar va uzoq muddatli strategiyalarni amalga
oshirishni ham ko’rsatadi. Yangi texnologiyalarni joriy qilish, ishlab chiqarish va
biznesni diversifikatsiya qilish, savdo tarmoqlarini kengaytirish va yangi eksport
bozorlarini izlash kabi strategiyalar inqirozdan keyin o’sish va barqarorlikka
erishishning asosiy omillaridir. Iqtisodiyotning barqaror o’sishini ta’minlash uchun
ishlab chiqarish va xizmatlar sektori diversifikatsiyalashishi kerak, shuningdek,
ilm-fan va texnologiya sohalarida yangi imkoniyatlar yaratish zarur.
Bundan tashqari, ijtimoiy siyosat inqirozdan keyin iqtisodiy tiklanish
jarayonida ham muhim rol o’ynaydi. Ijtimoiy himoya tizimlarini mustahkamlash,
41

ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini tahlil qilish hamda ularni yengib o’tish
bo’yicha samarali strategiyalarni aniqlashdan iborat.
Kurs ishining obyekti:
Kurs ishining tadqiqot obyekti — XXI asrda yuzaga kelgan yirik jahon
iqtisodiy inqirozlari, ularning dinamikasi va global iqtisodiy tizimga ko’rsatgan
ta’siri.
Kurs ishining predmeti:
Inqirozlarning sabablari, rivojlanish bosqichlari, oqibatlari va ularni bartaraf
etish bo’yicha qo’llanilgan strategiyalar hamda ularning samaradorligi.
Kurs ishining vazifalari:
Jahon iqtisodiy inqirozlari tushunchasi, turlari va nazariy asoslarini tahlil
qilish;
2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz sabablari va rivojlanishini
o’rganish;
COVID-19 pandemiyasi hamda Rossiya-Ukraina urushi ta’sirida yuzaga
kelgan iqtisodiy inqirozlarni baholash;
Iqtisodiy inqirozlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini aniqlash
Jahon miqyosida inqirozga qarshi kurashda qo’llanilgan strategiyalar va
ularning natijadorligini tahlil qilish;
O’zbekiston uchun xos bo’lgan inqirozga bardoshli rivojlanish yo’llarini
tavsiya qilish.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi:
Kurs ishi kirish, uchta asosiy bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsadi, obyekti, predmeti,
vazifalari, tuzilishi ochib berilgan
4

Moliyaviy derivativlarning notekshirilgan tarqalishi (CDO, CDS),
Banklararo ishonchning yo’qolishi.
Natijada, Lehman Brothers bankrot bo’ldi, ko’plab banklar davlat tomonidan
qutqarib qolindi. Bu inqiroz real sektor (ishlab chiqarish, savdo)ga ham ta’sir qilib,
ishsizlikning ortishiga va iqtisodiy o’sishning to’xtashiga olib keldi.
2008-yildagi inqiroz davlatlar o’rtasida yanada kuchli integratsiya va
moliyaviy barqarorlikka urg’u berishga sabab bo’ldi.
7. 2020-yil: COVID-19 pandemiyasi va iqtisodiy inqiroz
COVID-19 pandemiyasi iqtisodiyot tarixidagi o’ziga xos inqirozdir. Bu safar
inqirozning sababi moliyaviy yoki investitsion xatolik emas, balki global sog’liqni
saqlash inqirozi edi.
Global ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish sohasi, turizm, transport sohalari
to’xtadi,
-Butun dunyo bo’yicha karantinlar joriy qilindi,
-Ishsizlik keskin ortdi,
-Davlatlar trillionlab dollarli yengillashtirish paketlarini e’lon qilishdi.
Bu davr iqtisodiy muammolar bilan bir qatorda, raqamli iqtisodiyot,
masofaviy ish va onlayn xizmatlarning kuchli rivojlanishiga ham turtki berdi.
Jahon iqtisodiy inqirozlari insoniyat tarixida muhim burilish nuqtalari bo’lib
xizmat qilgan. Har bir inqiroz o’zining sabablari, bosqichlari va o’ziga xos
oqibatlariga ega. Ular orqali iqtisodiy siyosat, moliyaviy tizimlar va nazariy
qarashlar qayta ko’rib chiqilgan. Shu bilan birga, har bir yangi inqiroz avvalgisidan
saboq olib, yanada murakkab va tizimli yondashuvlarni shakllantirishga turtki
bo’lib kelmoqda.
17

1. Gretsiyaning davlat qarzi inqirozi (2009–2010)
2009-yil oxirida Gretsiya rasmiy ravishda o’zining qarz va budjet defitsiti
oldin bildirilganidan ancha yuqoriligini tan oldi. 2010-yilda Gretsiya qarzini to’lay
olmasligi xavfi kuchaydi. Natijada Yevropa Ittifoqi va Xalqaro Valyuta
Jamg’armasi (XVJ) Gretsiyaga yordam paketi ajratishga majbur bo’ldi. Bu Yevro
hududidagi birinchi moliyaviy qutqaruv edi.
2. Yana bir necha davlatga yuqish (2010–2011)
Gretsiyadagi muammolar boshqa zaif iqtisodiy ko’rsatkichlarga ega
davlatlarga – Irlandiya, Portugaliya, Ispaniya va Italiyaga ham yuqdi. Irlandiyada
banklar og’ir ahvolga tushdi va davlat ularga yordam bergani sababli o’zi ham
moliyaviy qiyinchilikka uchradi. Har bir davlat o’z navbatida Yevro hududi
tomonidan moliyaviy yordam olishga majbur bo’ldi.
3. Moliyaviy yordam mexanizmlari yaratilishi (2010–2012)
Yevropa Ittifoqi va XVJ tomonidan bir necha milliard yevrolik yordam
paketlari tuzildi:
EFSM (European Financial Stability Mechanism)
EFSF (European Financial Stability Facility)
ESM (European Stability Mechanism) – keyinchalik bu doimiy yordam
fondiga aylandi.
Ushbu fondlar yordamida davlatlarga qarzlarini qayta moliyalashtirish, bank
tizimini qo’llab-quvvatlash va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish uchun vaqt
berildi.
4. Yevropa Markaziy Bankining (YMB) harakatlari
YMB (ECB – European Central Bank) inqirozni jilovlash uchun quyidagi
muhim choralarni ko’rdi:
Foiz stavkalarini pasaytirdi.
Qimmatli qog’ozlarni sotib olish dasturini ishga tushirdi (SMP va
keyinchalik OMT).
23

XULOSA
Iqtisodiy inqirozlar har bir mamlakat va global iqtisodiyot uchun katta sinov
vaqti bo’ladi. Ular faqatgina iqtisodiy tizimni, balki ijtimoiy, siyosiy va moliyaviy
sohalarni ham izdan chiqarishi mumkin. Biroq, tarixda bu kabi inqirozlarning
ketma-ketligi ko’rsatganidek, har bir inqiroz yangi imkoniyatlarni ham ochib
beradi, faqat to’g’ri strategiya va samarali siyosat orqali ular yengib o’tilishi
mumkin. Iqtisodiy inqirozlarning sabablarini va oqibatlarini chuqur tahlil qilish,
ularni yengib o’tish yo’llarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
Inqirozlarning sabablari turli omillar bilan bog’liq bo’lgan murakkab
tizimlarni tashkil etadi. Ushbu omillar orasida global moliyaviy tizimdagi
beqarorlik, davlatlarning fiskal siyosatidagi xatoliklar, bank tizimidagi yomon
kreditlar va boshqa makroiqtisodiy omillar mavjud. Inqirozlarning tashqi va ichki
sabablaridan biri o’zgaruvchan global iqtisodiy sharoitda mamlakatlar o’rtasidagi
iqtisodiy bog’liqlikning ortishi bilan ham bog’liqdir. Yagona mamlakatdagi
iqtisodiy muammo tezda boshqa mamlakatlarga tarqaladi, bu esa inqirozning
global o’lchamga yetishiga olib keladi.
Inqirozlar, albatta, ko’plab salbiy oqibatlarga olib keladi. Birinchidan, ularga
nisbatan qisqa muddatli iqtisodiy va moliyaviy salbiy ko’rsatkichlar kuzatiladi:
YAIMning kamayishi, inflyatsiya va deflyatsiya, iqtisodiy faollikning susayishi,
investitsiyalarning kamayishi va boshqalar. Ushbu holatlar davlat byudjetining
buzilishiga, bank tizimlarining yomonlashishiga, tashqi savdo va
investitsiyalarning pasayishiga olib keladi. Inqirozlar nafaqat iqtisodiy tizimni,
balki ijtimoiy sohani ham zararlaydi. Ishtirokchilarning daromadlari kamayadi,
ishsizlik darajasi oshadi, kambag’allik va ijtimoiy tengsizlik yanada chuqurlashadi.
Bularning barchasi ijtimoiy beqarorlikni kuchaytiradi va siyosiy qarorlar qabul
qilishni murakkablashtiradi.
40

II BOB. XXI ASRDA YUZ BERGAN YIRIK IQTISODIY
INQIROZLAR: SABABLARI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI
2.1. 2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz: sabablar va omillar
2008–2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz zamonaviy iqtisodiy
tarixdagi eng halokatli va keng miqyosli inqirozlardan biri bo’lib, u deyarli barcha
mamlakatlarning iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Bu inqiroz birgina
moliyaviy soha doirasida qolmay, real iqtisodiyotga, bandlik, ishlab chiqarish,
savdo va siyosiy barqarorlikka ham jiddiy zarar yetkazdi. Ayniqsa, rivojlangan
davlatlar iqtisodiy tizimining zaif nuqtalari ochilib qoldi, rivojlanayotgan
mamlakatlar esa global moliyaviy integratsiyalashuvning qanchalik xavfli
bo’lishini his qildilar.
Inqirozning kelib chiqish sabablari
2008–2009 yillardagi inqirozning ildizi 2000-yillarning boshlarida AQShda
shakllangan ipoteka bozori (mortgage market) va bu bozorga asoslangan moliyaviy
instrumentlarning haddan tashqari ko’pligida yotadi. Quyidagi asosiy omillar
inqirozga olib keldi:
1. Subprime ipoteka kreditlarining ortish
Subprime ipoteka – bu kredit tarixi yaxshi bo’lmagan yoki daromad manbai
aniq bo’lmagan mijozlarga berilgan uy-joy kreditlaridir. AQShda ko’chmas mulk
narxlari 2000-yillar boshida tez o’sib borgani sababli, banklar bu sohada foyda
olish imkoniyatini ko’rib, risk darajasi yuqori bo’lgan qarzdorlarga ham kredit bera
boshladilar.
Kreditlar quyidagi muammolar bilan ajralib turardi:
- Daromadni tekshirishsiz berilgan qarzlar.
- Dastlabki yillarda past foiz stavkasi, keyinchalik esa keskin oshadigan
shartlar.
18

kambag’allikni kamaytirish va ijtimoiy adolatni ta’minlash, ayniqsa, inqirozdan
zarar ko’rgan qavatlar uchun alohida ahamiyatga ega. Davlatlar, shuningdek,
ta’lim va mehnat bozoridagi islohotlarni amalga oshirishi, aholi ko’nikmalarini
oshirish orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishi lozim.
Inqirozdan chiqish jarayonida global hamkorlik ham muhim omil bo’lib
xizmat qiladi. Milliy va xalqaro darajadagi siyosatni uyg’unlashtirish, iqtisodiy
o’zgarishlar va innovatsiyalarni joriy qilish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
global iqtisodiyotni tiklashning asosiy yo’nalishlaridir. Xalqaro tashkilotlar va
davlatlar o’rtasidagi hamkorlik, iqtisodiy o’zgarishlar, texnologik taraqqiyot va
ijtimoiy islohotlar inqirozlarni samarali yengib o’tish uchun zarur asos yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish uchun barcha
sohalarda kompleks va strategik yondashuv talab etiladi. Har bir inqiroz o’ziga xos
xususiyatlarga ega bo’lgani sababli, unga qarshi choralar ham individual va
moslashtirilgan bo’lishi kerak. Iqtisodiy inqirozlar vaqtida amalga oshirilgan
chora-tadbirlar, islohotlar va innovatsiyalar nafaqat qisqa muddatli tiklanish, balki
uzoq muddatda iqtisodiy barqarorlik va o’sishni ta’minlashda muhim ahamiyatga
ega. Bu jarayonda davlatlar, moliyaviy institutlar, xalqaro tashkilotlar va jamiyatlar
o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish va innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlash global
iqtisodiyotni barqarorlashtirishga yordam beradi.
42

Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy inqirozlar iqtisodiy barqarorlikka jiddiy
zarar yetkazadi. YAIMning tushishi, byudjet defitsiti, inflyatsiya yoki deflyatsiya,
investitsiyalarning kamayishi kabi salbiy oqibatlar mamlakat iqtisodiyotining uzoq
muddatli rivojlanish sur’atlarini pasaytiradi. Shu sababli davlatlar har bir inqirozga
nisbatan aniq, tizimli va barqaror strategiyalarni ishlab chiqishi, jumladan fiskal
intizomni saqlash, moliyaviy sektorni mustahkamlash, tashqi savdo muvozanatini
tiklash va investitsiyalar uchun qulay muhit yaratishga alohida e’tibor qaratishlari
lozim.
3.3. Iqtisodiy inqirozlarni yengib o’tish strategiyalari va ularning
samaradorligi
Iqtisodiy inqirozlar har doim ham global yoki milliy miqyosdagi falokat
sifatida baholanadi. Biroq tarix shuni ko’rsatadiki, har bir inqiroz bir vaqtning
o’zida yangi islohotlar, strukturaviy o’zgarishlar va innovatsion yondashuvlar
uchun imkoniyat bo’lib xizmat qiladi. Inqirozdan chiqish strategiyalari – bu davlat,
moliyaviy sektor, tadbirkorlik subyektlari va xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul
qilinadigan kompleks chora-tadbirlardir. Ular qisqa muddatli inqirozdan chiqish
choralarini va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlovchi islohotlarni o’z ichiga
oladi.
1. Pul-kredit (monetar) siyosati orqali iqtisodiy faollikni rag’batlantirish
Markaziy banklar inqiroz vaqtida odatda foiz stavkalarini pasaytiradi, pul
massasini ko’paytiradi yoki “kvantitativ yengillik” (quantitative easing)
dasturlarini joriy qiladi. Bu choralar iqtisodiyotda likvidlikni oshirishga, banklar va
korxonalar uchun kredit olishni osonlashtirishga xizmat qiladi.
Misollar:
36

bir inqiroz ortida yalpi ichki mahsulotning (YAIM) pasayishi, investitsiyalarning
qisqarishi, moliyaviy tizimdagi beqarorlik, inflyatsiya va tashqi qarzlarning ortishi
kabi muhim muammolar yotadi. Ushbu bo’limda inqirozlarning makroiqtisodiy
darajadagi oqibatlari chuqur tahlil qilinadi.
1. Yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning qisqarishi
Inqiroz sharoitida ishlab chiqarish hajmi kamayadi, ichki va tashqi talab
qisqaradi, eksport va import operatsiyalari sekinlashadi. Bularning barchasi YAIM
ko’rsatkichining keskin tushishiga olib keladi. Ko’plab mamlakatlarda bu holat
uzoq yillar davomida iqtisodiy tiklanish jarayonini murakkablashtiradi.
Misollar:
- 2008–2009 yillardagi moliyaviy inqiroz vaqtida dunyo bo’yicha YAIM
o’rtacha 1,7% ga kamaydi.
- Yevropa Ittifoqida YAIM 4–5% gacha tushib ketgan.
- COVID-19 pandemiyasi davrida 2020 yilda Hindiston YAIMi 7,3% ga,
Buyuk Britaniyada esa 9,8% ga qisqargan.
2. Inflyatsiya va deflyatsiya xavf
Inqirozga qarshi choralar natijasida, ko’pincha davlatlar pul massasini
ko’paytiradi, bu esa inflyatsiyani kuchaytiradi. Aksincha, ba’zi holatlarda,
iste’molchilarning talabining kamayishi deflyatsiyaga olib keladi. Har ikkala holat
ham iqtisodiy muvozanatga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Natijalar:
- Inflyatsiya aholining real daromadini pasaytiradi;
- Deflyatsiya esa investitsiyalarni susaytiradi va iqtisodiy o’sishni to’xtatadi;
- Markaziy banklar uchun pul-kredit siyosatini yuritish murakkablashadi.
3. Davlat byudjeti va fiskal muvozanatning buzilishi
Inqiroz paytida davlatlar ko’p hollarda qo’shimcha xarajatlar qilishga majbur
bo’ladi: ishsizlarga nafaqa, sog’liqni saqlash tizimiga sarmoya, kompaniyalarni
33

anglash va oqibatlarini baholash zamonaviy iqtisodiy fan oldidagi muhim
vazifalardan biridir.
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — XXI asrda yuz bergan yirik jahon
iqtisodiy inqirozlari misolida ularning kelib chiqish sabablarini, rivojlanish
bosqichlarini va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini chuqur tahlil qilishdir. Shu bilan
birga, bu inqirozlarning davolanishi uchun qo’llanilgan xalqaro va milliy
strategiyalar o’rganiladi, ularning natijadorligi baholanadi. Mazkur ishda 2008–
2009 yillardagi global moliyaviy inqiroz, COVID-19 pandemiyasi natijasidagi
iqtisodiy tanazzul va Rossiya-Ukraina urushi sababli yuzaga kelgan energetik va
oziq-ovqat inqirozi kabi holatlar asosiy misol sifatida o’rganiladi.
Kurs ishida iqtisodiy inqirozlarning nazariy asoslariga ham e’tibor
qaratilgan. Ya’ni, inqirozlarning mohiyati, turlari, ularni keltirib chiqaruvchi
omillar klassik, keynsian, monetar va boshqa zamonaviy iqtisodiy nazariyalar
doirasida tahlil qilinadi. Inqirozlar ko’p hollarda global iqtisodiy tizimdagi
nomutanosiblik, noto’g’ri boshqaruv, iqtisodiy “pufaklar”, moliyaviy
spekulyatsiya, hukumatlar tomonidan o’ylab amalga oshirilmagan fiskal siyosatlar
va boshqa salbiy iqtisodiy harakatlar natijasida yuzaga keladi.
Shuningdek, mazkur ishda inqirozlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ham
batafsil yoritiladi. Aholi daromadlarining kamayishi, ishsizlik darajasining ortishi,
ijtimoiy tengsizlik kuchayishi, tadbirkorlik muhitining zaiflashuvi kabi omillar har
bir inqirozning asosiy salbiy ta’siri hisoblanadi. Ammo shuni ham ta’kidlash
joizki, har bir inqiroz barobarida yangi iqtisodiy yondashuvlar, innovatsion
islohotlar va strategik fikrlash shakllanishiga ham turtki beradi. Bu jihatlar
inqirozlarni nafaqat inqiroz sifatida, balki o’sish va yangilanish imkoniyati sifatida
ham ko’rib chiqish zarurligini ko’rsatadi.
Yakuniy maqsad — XXI asr inqirozlaridan olinadigan saboqlar asosida
samarali inqirozga qarshi strategiyalarni ishlab chiqish, barqaror iqtisodiy
6

- Xalqaro savdo qisqardi.
- Ishsizlik ortdi (AQShda 10% gacha).
- Kreditlash to’xtab qoldi, banklar o’zaro ham ishonchni yo’qotdi.
5. Tiklanish bosqichi (2010-yildan boshlab)
Dunyodagi markaziy banklar juda past foiz stavkalarini joriy qildi, miqdoriy
yengillashtirish (quantitative easing) siyosatiga o’tdilar. Iqtisodiyot asta-sekinlik
bilan tiklana boshladi, lekin ishsizlik uzoq muddat yuqori darajada qoldi.
Inqirozdan asosiy saboqlar
2008–2009-yillardagi inqiroz quyidagi xulosalarga olib keldi:
- Moliyaviy institutlarning faoliyati qat’iy nazorat qilinishi kerak.
- "Too big to fail" (Bankrot bo’lishi mumkin bo’lmagan yirik banklar)
yondashuvi qayta ko’rib chiqildi.
- Risklarni baholash tizimlari va reyting agentliklari ishi ishonchli bo’lishi
kerak.
- Davlatning iqtisodiyotni tartibga solishda faolligi muhim.
Bu inqiroz zamonaviy iqtisodiyotning global integratsiyalashuvi qanday
tezlikda bir mamlakatdagi muammoni butun dunyoga tarqatishi mumkinligini
ko’rsatdi. Shu bilan birga, u moliyaviy innovatsiyalar ortidagi xavflarni anglash,
regulyator siyosatning kuchayishi va iqtisodiy nazariyalarning yangilanishiga
sabab bo’ldi.
2.2. Yevro hududidagi qarz inqirozi: kelib chiqishi, sabablar va
bosqichlari
Yevro hududidagi qarz inqirozi (Eurozone Sovereign Debt Crisis) 2009-
yildan boshlab boshlangan va bir necha yil davom etgan iqtisodiy inqiroz bo’lib,
Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarning, ayniqsa Gretsiya, Portugaliya, Irlandiya,
Italiya va Ispaniyaning davlat qarzlarini to’lay olmaslik xavfi bilan yuzaga chiqdi.
21

2008–2009-yillardagi inqirozning bosqichma-bosqich rivojlanishi
quyidagicha bo’ldi:
1. Yashirin bosqich (2005–2006-yillar
Bu davrda ipoteka kreditlari eng yuqori cho’qqisiga chiqdi. Ko’chmas mulk
bozorida faollik avj oldi. Ammo bu barqarorlik emas, balki portlash arafasidagi
"jimjitlik" edi.
2. Ipoteka pufagining yorilishi (2007-yil)
Ko’chmas mulk narxlari tushishni boshladi. Subprime kredit oluvchilarning
to’lov qobiliyatsizligi oshdi. Banklar va moliyaviy institutlar zarar ko’ra boshladi.
3. Moliyaviy inqiroz (2008-yil)
2008-yilga kelib, Lehman Brothers, Bear Stearns va AIG singari yirik
moliyaviy kompaniyalar qulash yoqasiga keldi yoki qutqarishga muhtoj bo’ldi.
AQSh hukumati trillion dollarlik qutqaruv paketlarini ajratdi. Fond birjalari keskin
tushdi.
2.1.1-diagramma. Global inqirozning mamlakatlar iqtisodiyotlariga va
aholi daromadlariga salbiy ta’siri
4. Global real sektor inqirozi (2008–2009-yillar)
- Sanoat ishlab chiqarish pasaydi.
20

 Davriylik: Jahon iqtisodiy inqirozlari davriy tus oladi, ya’ni ular o’ziga xos
iqtisodiy sikl doirasida qaytaqayta yuzaga keladi.
 Asoratlarning chuqurligi: Inqirozlar o’zidan keyin uzoq davom etuvchi
iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni qoldiradi – masalan, ishsizlik, kambag’allik
darajasining oshishi, korxonalar yopilishi, davlat qarzlarining ko’payishi
kabi.
Jahon iqtisodiy inqirozlari quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Moliyaviy inqirozlar – bank tizimi, aksiyalar bozori, valyuta kurslari va
boshqa moliyaviy institutlar ishidagi izdan chiqish holatlari. Bunday
inqirozlar ko’pincha spekulyativ pufaklar portlashi (masalan, ipoteka krediti
bozoridagi pufak) yoki banklarning ishonchsiz kredit siyosati sababli yuzaga
keladi. Masalan, 2008 yildagi global moliyaviy inqiroz AQShda ipoteka
kreditlarining haddan tashqari ko’payishi bilan bog’liq edi.
2. Ishlab chiqarish inqirozlari – ishlab chiqarish hajmining keskin kamayishi,
sanoat tarmoqlarida turg’unlik, korxonalar faoliyatining to’xtashi, talabning
pasayishi bilan bog’liq inqirozlar. Bu turdagi inqirozlar ko’pincha iqtisodiy
siklning pasayish bosqichida yuzaga keladi.
3. Savdo inqirozlari – xalqaro savdo hajmining keskin pasayishi,
eksportimport muvozanatining buzilishi bilan bog’liq. Bu holat davlatlarning
proteksionistik siyosat yuritishi, boj stavkalarini oshirishi, xalqaro tangliklar
yoki pandemiyalar tufayli yuzaga keladi. Masalan, COVID19 pandemiyasi
davrida xalqaro savdo zanjirlarining uzilishi global savdo inqirozini keltirib
chiqardi.
4. Ijtimoiyiqtisodiy inqirozlar – inqirozlar faqat iqtisodiy ko’rsatkichlar
emas, balki ijtimoiy holatga ham jiddiy ta’sir qiladi: ishsizlik, norozilik
kayfiyatining oshishi, turmush darajasining pasayishi, ijtimoiy yordam
tizimining inqirozga uchrashi. Bu holatlar davlatlar ichkarisida siyosiy
beqarorlikka ham olib kelishi mumkin.
9

Quyida eng muhim iqtisodiy nazariyalar asosida inqirozlar talqinini ko’rib
chiqamiz.
1. Klassik iqtisodiy maktab (XVIII – XIX asr boshlarida)
Klassik iqtisodchilar (Adam Smit, David Rikardo, JeanBaptiste Say)
iqtisodiyot o’zo’zini tartibga soluvchi tizim ekaniga ishonishgan. Ular iqtisodiy
inqirozlar mavjudligini deyarli inkor etishgan yoki ularni vaqtinchalik
nomutanosiblik deb hisoblashgan.
Say qonuni ("Har bir taklif o’zining talabini yaratadi") asosida, klassiklar
iqtisodiyotda umumiy ortiqcha ishlab chiqarish mumkin emas, deb hisoblashgan.
Ularning fikricha, erkin bozor va raqobat orqali iqtisodiy muvozanat o’zo’zidan
tiklanadi, shuning uchun davlat aralashuvi zarur emas.
Biroq, real hayotda bo’lib o’tgan chuqur iqtisodiy tangliklar, xususan, 1929–
1933 yillardagi Buyuk Depressiya bu nazariyaga nisbatan keskin tanqidlar
tug’ilishiga sabab bo’ldi.
2. Keynschilik nazariyasi
XX asrning birinchi yarmida Jon Meynard Keyns o’zining mashhur asari
“Employment, Interest and Money” (1936) da iqtisodiy inqirozlarni tushuntirish
uchun yangicha yondashuvni ilgari surdi.
Keynsga ko’ra, iqtisodiyot har doim ham avtomatik ravishda muvozanatga
qaytmaydi. U, ayniqsa, talabning yetishmasligi inqirozlarning asosiy sababi
ekanini ko’rsatgan. Uning fikricha, xususiy sektor faoliyatida pasayish sodir
bo’lsa, umumiy talab yetarli bo’lmaydi va bu ishsizlik, ishlab chiqarishning
qisqarishi kabi oqibatlarga olib keladi.
Keyns davlat aralashuvini asoslab berdi. U inqiroz davrida:
- davlat xarajatlarini ko’paytirish,
- soliq siyosatini yengillashtirish,
- pulkredit siyosatini yumshatish
-orqali umumiy talabni rag’batlantirishni taklif qilgan.
11

Aholi iste’mol darajasi ortdi.
Lekin, bu barqarorlik uzoq davom etmadi. 1970-yillarning boshlarida neft
inqirozlari jahon iqtisodiyotida yangi muammolarni keltirib chiqardi.
4. 1973–1980-yillar: Energiya inqirozlari va stagflyatsiya
1973-yilgi birinchi neft inqirozi – Arab mamlakatlarining Isroilni qo’llab-
quvvatlagan davlatlarga qarshi neft embargosi tufayli sodir bo’lgan.
Neft narxi to’rt baravar oshib ketdi, bu esa ishlab chiqarish tannarxining
ortishiga, inflyatsiyaga va ishsizlikka olib keldi.
Bu davrda iqtisodchilar yangi hodisa – stagflyatsiya (inflyatsiya va iqtisodiy
o’sishning bir vaqtda pasayishi) bilan to’qnash kelishdi.
Ushbu davr Keynschilik yondashuvlarning zaifligini ko’rsatdi va
monetaristlar hamda yangi klassik iqtisodchilar faol sahnaga chiqdi.
5. 1997–1998-yillar: Osiyo moliyaviy inqirozi
Osiyo yo’lbarslari (Tailand, Indoneziya, Janubiy Koreya, Filippin va
boshqalar) iqtisodiy o’sishda yuqori sur’atlarga erishgan bo’lsalar-da, ularning
bank va moliya tizimi barqaror emas edi.
Tailandning baht valyutasi qadrsizlanishi inqirozni boshlab berdi.
Investorlar ommaviy tarzda kapitallarini olib chiqib ketishdi, bu esa
valyutalarning qulashi va bankrotliklar bilan yakunlandi.
Bu inqiroz xalqaro moliyaviy tashkilotlar (IMF) rolini kuchaytirdi, ammo
ularning qattiq shartlari ko’plab tanqidlar ostida qoldi.
6. 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz
2008-yilgi inqiroz so’nggi yillarning eng yirik va global tus olgan iqtisodiy
falokati hisoblanadi. Uning asosiy sabablari quyidagilar edi:
AQShda ipoteka kreditlarining haddan tashqari oson berilishi (subprime
mortgages),
Moliya institutlari tomonidan tavakkal darajasi yuqori bo’lgan aktivlar bilan
savdo qilinishi,
16

XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish

Купить