Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni ko’paytrish muammolari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	14
Yuklab olingan sana	14 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni ko’paytrish muammolari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni
ko’paytrish muammolari
Bajardi:________________________________
_____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni
ko’paytrish muammolari
Reja:
Kirish 3
1. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari 5
2. YAIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash 6
3. YAIMni xarajatlar b о ‘yicha hisoblash 8
4. Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni ko’paytrish muammolari 15
Xulosa 17
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 18
2

Kirish
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot
rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bо’yicha
chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun bir qator iqtisodiy kо’rsatkichlardan
foydalaniladi. Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda qо’llaniladigan
kо’rsatkichlardan farqli tarzda bu kо’rsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha
subyektlari faoliyatiga umumiy baho berish, makroiqtisodiy tahlil о’tkazish,
mamlakat iqtisodiyotining jahon xо’jaligida raqobatga bardoshliligi darajasini
aniqlash imkonini beradi.
Bu kо’rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
Yalpi ichki mahsulot ( YAIM ), Sof ichki mahsulot ( SIM ), Yalpi milliy
daromad ( YAMD ), Sof milliy daroimad ( SMD ), Shaxsiy daromad ( SHD ), Shaxsiy
tasarrufidagi daromad ( SHTD ), Iste‘mol( С ), Jamg’arish( S ) kо’rsatkichlarining
hajmi va о’sish sur‘atlari;
iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi;
mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YAIMdagi ulushi va о’sish
suratlari;
resurslardanfoydalanishning samaradorligini ifodalovchi kо’rsatkichlar
(mehnat unumdorligi, fond qaytimi, fond sig’imi);
davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste‘mol baholari indeksi,
inflyatsiya sur‘atlari; ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan
bandlik darajasi;
aholining moddiy ne‘matlar va xizmatlar iste‘moli hajmi, ularning
jamg’armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar.
Davlat byudjeti taqchilligi va inflyatsiya surati kabi kо’rsatkichlar umumiy
makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qо’llanilsa, YAIM, SIM, YAMD, SMD,
SHD, SHTD, С, S kо’rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning miqdorlarini va
о’zgarishini tahlil etishda foydalaniladi.
Bu kо’rsatkichlar iqtisodiyotning barcha subyektlari faoliyatlari natijasi
sifatida aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik
3

tizimi(MHT) tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini
о’tagani holda uning standartlaridan kelib chiqib makroiqtisodiy kо’rsatkichlarni
hisoblash, mamlakatlararo taqqoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini о’rganish, unga tizimli baho
berish uchun yuqorida sanab о’tilgan barcha kо’rsakichlardan foydalanish zarur,
aks holda bir tomonlama yondoshuvga yо’l qо’yilishi mumkin.
4

1. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy
shartlari
Makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy
mahsulot va yalpi ichki mahsulot kо’rsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi.
Har ikkala agregat kо’rsatkich ham mamlakatdagi iqtisodiy faollik darajasini
ifodalasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli ular о’zaro
farqlanadi.
Bugungi kunga kelib milliy hisobchilik tizimini qо’llaydigan deyarli barcha
davlatlarda yalpi ichki mahsulot kо’rsatkichi asosiy makroiqtisodiy kо’rsatkich
sifatida tan olinadi.
Kо’pgina iqtisodiy adabiyotlarda YAIMga ishlab chiqarilishda qо’llanilgan
resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat‘iy nazar, mamlakatning jug’rofiy
hududida yaratilgan pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor baholari yig’indisi
deb ta‘rif berib kelingan.
1993 yilda BMT tomonidan qabul qilingan MHTning yangi talqiniga
kо’ra yalpi ichki mahsulot (YAIM) tushunchasiga aniqlik kiritildi.
Yangicha talqiniga kо’ra:
YAIMning «ichki» deb atalishiga sabab, uning mamlakat
rezidentlari tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda
faqatgina mamlakatning yuridik va jismoniy shaxslari
tushunilmaydi. Chunki
5YAIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma’lum muddat davomida ishlab
chiqarilgan
Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat’iy nazar, mazkur
mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega bо‘lgan (ishlab
chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanadigan yoki mamlakat hududida bir yildan ortiq

mamlakat yuridik shaxsi boshqa mamlakat hududida bir yildan ortiq
faoliyat yuritsa о’sha mamlakat rezidenti deb qaraladi.
Elchixonalar va harbiy bazalar о’zlari tegishli bо’lgan mamlakatlarning
iqtisodiy makoni bо’lib qolaveradilar. Aynan shu jihat YAIMni hisoblashda
iqtisodiy va jug’rofiy hudud о’rtasidagi farq deb qaraladi.
Yalpi ichki mahsulot 3 xil: ishlab chiqarish, xarajatlar va daromadlar
usullari bilan hisoblanadi. Har uchala usul bilan hisoblangan YAIM kо’rsatkichi
hajmi statistik xatolar istisno etilganda о’zaro teng bо’lishi lozim. Shu bilan birga
har uchala usul bilan YAIM kо’rsatkichni hisoblashda о’ziga xos talablarga amal
qilinishi talab etiladi.
YAIMni hisoblash shartlari:
1. YAIM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovarlar va
xizmatlar bozor qiymatini, ular sotilgan yoki sotilmaganligiga qaramasdan о’z
ichiga oladi.
2. YAIM tovarlar va xizmatlarning bozor qiymati orqali о’lchanib, ular
qiymat kо’rsatgichida (sо’m, frank, dollar, yevro, dinar, iyena, rubl va boshqa pul
birliklarida) hisoblanadi.
3. YAIMda faqatgina yakuniy tovar va xizmatlar hisobga olinadi.
4. YAIMga noishlab chiqarish bitimlari bо’yicha tushumlar kiritilmaydi.
Masalan, davlat va xususiy transfertlar, avval sotilgan va ishlatilgan buyumlarni
qayta sotishdan tushgan tushumlar, qimmatli qog’ozlarni sotishdan tushumlar.
2. YAIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash
Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YAIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni
ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qо’shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida
aniqlanadi. YAIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay bо’lishi bilan birga
uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya‘ni bir qiymatni ikki bor hisobga
olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YAIMga kiritib yuborishning oldini oladi.
6

Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki ayirboshlash
siklidan chiqqan,
yakuniy iste’mol, jamg‘arish yoki eksport uchun
foydalaniladigan qismi tushuniladi.Ishlab chiqarish hajmini tо’g’ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab
chiqarilgan tovar va kо’rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak.
Kо’pgina mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini
о’taydi. Shu sababli YAIMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan kо’p marta
hisobga olmaslik uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor
qiymati hisobga olinadi, oraliq mahsulotlar esa hisobga olinmaydi. Yakuniy
tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar va xizmatlar
bahosi YAIMga qо’shilmaydi.
Qо‘shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab
chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan
xarajatlar о’rtasidagi farq kо’rinishida aniqlanadi.
Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YAIM kо’rsatkichining tarkibini va
undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar beradi. Alohida tarmoqlarning
mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi qо’shilgan qiymatdagi ulushi, bu
ulushning о’zgarishi bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va
kutilayotgan istiqboliga baho berish imkonini beradi.
7

3. YAIMni xarajatlar bо‘yicha hisoblash
Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib, unda YAIMni
hisoblash uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga qilingan barcha xarajatlar
о’zaro qо’shib chiqiladi. Bu xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:
1. Uy xо‘jaliklarining iste’mol xarajatlari (С):
a) uzoq muddat foydalaniladigan iste‘mol buyumlari sotib olishga;
b) kundalik foydalaniladigan iste‘mol buyumlari sotib olishga;
c) iste‘mol xizmatlari tо’loviga.
2. Yalpi ichki xususiy investitsiya xarajatlari (I):
a) asbob-uskunalar, mashinalarni yakuniy sotib olishga;
b) korxonalar, inshootlar, turarjoy binolarini qurishga sarflangan;
c) tovar zahiralari о’rtasidagi farqlar yoki zahiralarning о’zgarishi.
3. Tovar va xizmatlarning davlat xaridi (G). Bu guruh xarajatlariga
mahalliy va markaziy boshqaruv hokimiyati idoralari tomonidan korxonalarning
pirovard mahsulotlari va resurslari xaridi (avtomobil yо’llari va pochta
muassasalari qurilishi, davlat korxonalarida tо’lanadigan ish haqi) xarajatlari
kiritiladi. Lekin shu о’rinda ta‘kidlash lozimki, bu xarajatlarga davlat transfert
tо’lovlari kiritilmaydi.
Sof eksport (Xn). Mamlakatning import va eksport operatsiyalari bо’yicha
xarajatlar о’rtasidagi farq.
Demak, YAIMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini quyidagicha
tasvirlash mumkin:
YAIM=C+I+G+Xn
YAIMni daromadlar bо‘yicha hisoblash
YAIMni daromadlar bо’yicha aniqlashda yakuniy mahsulotni ishlab
chiqarish jarayonida ishtirok etgan rezidentlar, ya‘ni ishlab chiqarish birliklari
tomonidan yaratilgan, qо’shilgan qiymatlar hisobidan, tо’langan dastlabki
daromadlar qо’shib chiqiladi.
YAIMni daromadlari yig’indisi kо’rinishida hisoblashda asosan quyidagi
kо’rsatkichlardan foydalaniladi:
8

1. Iste’mol qilingan kapital hajmi (CCA) yoki amortizasiya (A) ,
ya‘ni, joriy yildagi YAIMni ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan
investisiya tovarlarini sotib olishga mo‘ljallangan ajratmalar;
2. Biznesga egri soliqlar (T) – mahsulot bahosini oshiruvchi, ishlab
chiqarishga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar hisoblanadi. Jumladan, qo‘shimcha
qiymat solig‘i, aksizlar, lisenziya to‘lovlari va bojxona bojlari.
3. Yollanma ishchilarning ish haqlari (W) , ya‘ni xususiy va
davlat
kompaniyalarining ish xaqi to‘lashga sarflagan umumiy xarajatlari (ish xaqi
va ijtimoiy sug‘urta ajratmalari
– nafaqa, bandlik va boshqa ijtimoiy fondlarga).
4. Ijara haqi (R
1 ) , xususan bu iqtisodiyotni mulk resurslari bilan
ta‘minlovchi uy xo‘jaliklarining daromadlari (masalan, ijaraga berilgan turarjoylar,
binolar, asbob- uskunalar, er va boshqalardan olinadigan daromadlar).
5. Foiz stavkalari yoki foizli daromadlar (R
2 ) – pul kapitalini etkazib
beruvchilarga xususiy biznes daromadidan pul to‘lovlari.
6. Individual mulkdan keladigan daromad (P
1 ).
7. Korporasiya foydasi (P
2 ) .
Korporasiyalarning foydasi quyidagilarga bo‘linadi:
a) Korporasiya foydasiga soliq yoki foyda soligi(P
2.1 );
b) Hissadorlar o‘rtasida taqsimlanadigan dividendlar(P
2.2 );
c) Taqsimlanmagan foyda(P
2.3 ).
Yoqoridagi ko‘rsatgichlar yig‘indisidan daromadlar (taqsimot) usulida
YAIMni hisoblash formulasini keltirib chiqaramiz:
YAIM (Y) = A+T+W+R1+R2
Xarajatlar va daromadlar kо’rinishida hisoblab topilgan YAIM hajmi
о’zaro mos
keladi. Chunki milliy iqtisodiyot doirasida bir subyekt tomonidan qilingan
har qanday xarajat ikkinchi subyekt uchun daromad bо’lib tushadi.
Milliy hisobchilik tizimidagi boshqa kо‘rsatkichlar va ular о‘rtasidagi
9

nisbat
Milliy hisobchilik tizimiga kо’ra milliy iqtisodiyot rivojlanishini tahlil etish
uchun YAIM kо’rsatkichidan boshqa yana bir qator kо’rsatkichlardan
foydalaniladi. Bu kо’rsatkichlar jumlasiga Yalpi milliy daromad (YAMD), Yalpi
milliy mahsulot (YAMM), SIM, SMM, SMD, Shd, ShTD (ID) va boshqa
kо’rsatkichlar ham kiradi. Quyida bu kо’rsatkichlarning mohiyati o‘rganib,
hisoblanishiga to‘xtalib o‘tamiz.
YAMD - mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va
mamlakat
tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olingan
boshlang‘ich daromadlari yig‘indisidir.
YAIM va YAMD kо’rsatkichlari о’rtasidagi farqni quyidagi formula
kо’rinishida tasavvur etish mumkin:
YAMD = YAIM + mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan
daromadlar-norezidentlarning mamlakatdan xorijga jo’natgan daromadlari
YAIM va YAMDning asosiy farqi shundaki ulardan birinchisi mamlakat
rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar oqimini
о’lchasa, ikkinchisi ular olgan boshlang’ich daromadlarni о’lchaydi.
Sof ichki mahsulot (SIM), Sof milliy mahsulot va Sof milliy daromad
(SMD ) kо’rsatkichlari YAIM va YAMD kо’rsatkichlaridan amortizatsiya (iste‘mol
qilingan asosiy kapital) summasi miqdoriga farq qiladi. Ya‘ni: kapital) summasi
miqdoriga farq qiladi. Ya‘ni:
SIM=YAIM-A SMM=YAMM-A SMD=YAMD
Makroiqtisodiy tahlilda shuningdek MHTga kirmagan Shaxsiy daromad
(SHD) kо’rsakichi ham qо’laniladi:
SHD= SMD- [ ISA (Ijtimoiy sug’urta ajratmalari) + T (bilvosita
soliqlar) + R1.1 ( Korporatsiyalarning foydasiga soliqlar) + R1.3 (
Korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi+ biznesning foiz daromadlari)
+ transfert to’lovlari(TR) +foizlar ko’rinishida olingan shaxsiy daromad ]
Foizlar kо’rinishida aholi olgan daromadga davlat qarzlari bо’yicha olingan
10

foiz daromadlari ham kiritiladi. Shaxsiy daromaddan aholi tо’laydigan daromad
solig’i, mulk solig’i va ayrim nosoliq tо’lovlarini ayirib tashlab shaxsiy
tasarrufdagi daromad (ShTD) kо’rsatkichi topiladi. ShTD uy xо’jaliklari
tomonidan iste’mol (C) va jamg‘arish (S) uchun ishlatiladi: ShTD=C+S
Makroiqtisodiy tahlilda uy xо’jaliklarining SHTD va Yalpi milliy
tasarrufdagi daromad (YAMTD) kо’rsatkichlari о’zaro farqlanadi.
YAMTD = YAMD + Xorijdan olingan sof transfertlar
Xorijdan olingan sof transfertlar = Mamlakat tashqarisidan olingan
transfertlar- Mamlakatdan tashqariga berilgan transfertlar
Yalpi milliy tasarrufidagi daromad yakuniy iste‘mol va milliy
jamg’armish uchun ishlatiladi, ya‘ni: YAMTD= Yakuniy iste’mol + Milliy
jamg’armalar
Yakuniy iste‘mol uy xо’jaliklarining iste‘mol
xarajatlaridan tashqari hukumatning
iste‘molga xarajatlarini ham о’z ichiga oladi.
Asosiy makroiqtisodiy ayniyatlar
Milliy iqtisodiyot rivojlanishi jarayonlarida turli makroiqtisodiy
kо’rsatkichlar о’rtasida ma‘lum proporsiyalar yoki tenglik ta‘minlanishi lozim.
Proporsiya atamasi aynan tenglikni bildirmasdan bir butunga nisbatan uning
bо’laklarining nisbatini, yoki shu bо’laklar о’rtasidagi nisbatni bildiradi. Bunga
mavzuimizning YAMTDning yakuniy iste‘mol va milliy jamg’arishga bо’linishini
misol qilib keltirish mumkin.
Turli makroiqtisodiy ko’rsatkiclar yoki ko’rsatkiclar guruhlari o’rtasidagi
mavjud bo’ladigan yoki mavjud bo’lishi iqtisodiy qonuniyat hisoblangan o’zaro
tenglikka Makroiqtisodiy Ayniyat deyiladi
Xarajatlar va daromadlar kо’rinishida hisoblangan YAIM
kо’rsatkichlarining о’zaro
tengligi asosiy makroiqtisodiy ayniyat hisoblanadi.
C+ I + G + Xn = A + T + W + R1 + R2 + R1 + R2
Ikkinchi bir makroiqtisodiy ayniyat investitsiyalar va jamg’armalar
11

о’rtasidagi tenglik hisoblanadi. Investitsiyalar miqdori
mamlakatdagi jamg’armalar miqdoriga bog’liq bо’ladi. Bu ikki kо’rsatkich
о’rtasidagi tenglikka erishish makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning muhim
shartidir. Agarda, milliy iqtisodiyot tashqi dunyo bilan hech qanday aloqaga ega
emas (Xn = 0) va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi nolga teng (G = O), deb faraz
qilinsa, unda YAIM orqali ifodalangan ishlab chiqarish hajmi SHTD ga
teng bо’ladi. Ya‘ni:
YAIM=SHTD=C+S YAIM= C+I
Bu yerda makroiqtisodiy ayniyat quyidagi kо’rinishga ega bо’ladi:
C+I =C+S yoki I=S
Ushbu ayniyatdan kо’rinib turibdiki, uy xо’jaliklarining jamg’arishga
bо’lgan istaklari tadbirkorlikning qancha miqdorda investitsiyalash xohishlariga
mos tushsa, unda daromadlar hajmi (C+S) va yalpi xarajatlar (S+I) hajmiga
tengligiga yoki ishlab chiqarishning muvozanat darajasiga erishish mumkin.
Aytaylik, mamlakat iqtisodiyoti ochiq, ya‘ni eksport-import aloqalari
yо’lga qо’yilgan, soliq solish va transfert tо’lovlari kо’rinishida davlat aralashuvi
mavjud bо’lsin. Bunday holatda jamg’arish tushunchasi murakkablashib, quyidagi
kо’rinishga ega bо’ladi:
S= Sp+Sg+Sx
Bu yerda: Sp - xususiy jamg’armalar; Sg - davlat jamg’armalari;
Sx - boshqa mamlakatlar jamg’armalari.
Bunda xususiy jamg’armalar daromadlar (Y), transfert tо’lovlari (TR),
davlat zayomlari bо’yicha foizlar yig’indisidan (N), soliqlar (T) va iste‘mol
(C) xarajatlari yig’indisini ayirish natijasiga teng bо’ladi:
Sp= ( U+TR+N-T)-C
Davlat jag’marmalari quyidagi miqdorga teng bо’ladi:
Sg= (T-TR-N)-G
12

Agar davlat jamg’armalari nolga teng bо’lsa, davlat byudjeti
muvozanatlashgan,
jamg’arishning manfiy miqdori byudjet taqchilligini (BT) bildiradi: BT=-
SG Bu yerda: BT – byudjet taqchilligi miqdori.
Boshqa mamlakatlarning jamg’armalari tashqi dunyoning bizning
importimiz hisobiga olgan daromadlaridan ularning bizning eksportimizga
sarflangan harajatlarini ayirib topiladi: Sx=M-X yoki Sx=-Xn
Agar mamlakat eksportiga nisbatan kо’proq import qilsa, unda
daromadlarning bir qismi xorijda qoladi va keyinchalik undan xorijiy sheriklar
tomonidan mamlakatimizda kо’chmas mulk va moliyaviy aktiv sotib olishda
foydalaniladi. Har qanday holatda ham barcha turdagi jamg’armalarning umumiy
yig’indisi investitsiyalarga teng bо’ladi:
Sp=Sd+Sx=(Y+TR+N-T)-C+(T-TR-N))-G+(-Xn)
Yoki
Sp+Sd+Sx=Y-C-G-Xn S=C+I+G-Xn-C-G-Xn S=I
Demak, iqtisodiyotdagi investitsiya xarajatlari nafaqat ichki jamg’armalar
hisobiga, balki tashqi dunyo jamg’armalari hisobiga ham amalga oshirilishi
mumkin. Mamlakatda investorlarga kafolatlangan yuqori foyda olishi uchun
yaratilgan shart-sharoitlar xorijiy investorlar oqimining о’sishiga olib keluvchi
muhim shartlardan biridir.
Keynschilar fikriga kо’ra, S=I ayniyatga bozor mexanizmlari vositasida
tasodifan erishiladi, xolos. Chunki investorlar va jamg’aruvchilarnnig rejalari
о’zaro mos kelavermaydi. Shu tufayli davlat tо’g’ri iqtisodiy siyosat yurgizib
makroiqtisodiy barqarorlikni ta‘minlashi shart.
Nominal va real YAIM
Iqtisodiyotda mavjud bо’lgan inflyatsiya jarayonlari YAIMni hisoblashni
qiyinlashtiradi. Bu kо’rsatkich dinamikasi bir vaqtning о’zida ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar miqdor va baho darajalarining о’zgarishini ifodalaydi.
Bu shuni bildiradiki, YAIM miqdoriga bir vaqtning о’zida ham ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning fizik hajmi, ham baho darajasi о’zgarishi ta‘sir
13

kо’rsatadi.
Iqtisodiyotda doimiy inflyatsiya jarayonining mavjudligi makroiqtisodiy
kо’rsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib qо’yadi. Chunki,
inflyatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib kо’rsatadi. Iqtisodiyotni tahlil qilish,
muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi.
Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal kо’rsatkichlardan
emas, balki taqqoslama (bazis) baholarda hisoblangan real kо’rsatkichlardan
foydalanish zarur. Ayrim yagona firmadan farqli о’laroq milliy iqtisodiyotda juda
kо’p sonli tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi sababli ularning barchasini bir
varakayiga taqqoslama baholarda hisoblash qiyin. Shu tufayli YAIM tarkibida
katta ulushni tashkil etgan eng muhim tovarlar va xizmatlar bahosining о’zgarishi
koeffitsiyenti (baholar indeksi) hisoblab topilib, olingan natija butun milliy
iqtisodiyot uchun tadbiq etiladi.
Ishlab chiqarishning hajmini ifodalash uchun ham natural, ham qiymat
ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Ammo milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish hajmini
natural birliklarda amalda o’lchash mumkin emas, chunki bu erda bir – biri bilan
solishtirib bo’lmaydigan millionlab nomdagi tovar va xizmatlar ustida gap boradi.
Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmini va tarkibini ifodalashda
qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlar ikki miqdor yordamida
aniqlanadi:
- ishlab chiqarishning natural shaklidagi hajmi;
- narxlar darajasi.
Amaliyotda milliy hisobchilik tizimida narxlarning ikki ko’rinishi
qo’llaniladi:
14

-joriy yoki haqiqiy narxlar;
- o’zgarmas yoki solishtirma bazis narxlar.
4. Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni ko’paytrish
muammolari
Shu yildagi joriy yoki amaldagi narxlar yil mobaynida mahsulot
ishlabchiqarish va uning iste’moli o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashda qo’llaniladi
hamda takror ishlab chiqarishning moliyaviy qiymat jihatlarini aks ettiradi. Lekin
joriynarxlardan ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt davomida tahlil qilish uchun
foydalanish maqsadga muvofiq emas. Chunki ularni xar qanday oshishi yoki
pasayishi yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning hajmiga bevosita ta’sir
etib,iqtisodiyotning haqiqiy ahvolini buzib ko’rsatadi. Milliyiqtisodiyotning
rivojlanishiga haqqoniy baho berish uchun o’zgarmas narxlardan foydalaniladi.
O’zgarmas yoki solishtirma narxlar asos qilib olingan biror – bir yildagi
mahsulotning narxi bo’lib, tahlil qilinayotgan davr uchun ishlab chiqarish hajmini
qiymat jihatdan baholashda foydalaniladi. Bu narxlar mahsulotning natural hajmini
o’zgarishini ilg’ash imkonini beradi va ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt
davomida haqiqiy o’zgarishini aks ettiradi. Mamlakat iqtisodiy rivojlanishining
joriy va solishtirma narxlardagi ifodasitubdan farqlanadi.
Bazis yilni xar bir mamlakat rivojlanish xususiyatidan kelib chiqqan
holdao’zi belgilaydi. Bazis narxlardan foydalanib ham o’tgan yillar, ham kelgusi
yillarning qiymat ko’rsatkichlari qayta hisoblab chiqiladi.
Joriy narxlarda o’lchangan ishlab chiqarish hajmini nominal, solishtirma
narxlarda o’lchanganini real deb ataladi.
Narxlarning o’sishi bilan yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmini
o’zgarishini ko’rsatuvchi miqdorni barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning
umumiy narx indeksi yoki deflyator deb ataladi. Yalpi ichki mahsulot
tarkibigamillionlab nomdagi yaratilgan ne’matlar kiradi va ularni xar birining
narxini o’zgarib turishini jismonan kuzatish mumkin emas. Shuning uchun ham
15

deflyator bozor savati yordamida aniqlanadi. Bozor savati yalpi ichki mahsulot
tarkibigakiruvchi, uning asosiy qismini tashkil etuvchi muhim tovar va
xizmatlarni o’zichiga oladi. Statistika idoralari tomonidan bozor savatiga
kiritilgan tovar vaxizmatlarga bo’lgan narxlarning o’zgarishi doimo kuzatilib
turiladi va shu asosda narxlarning umumiy indeksi yoki deflyator hisoblanadi.
Joriy yildagi bozor savatining bahosi shu yilning narxlarida
Joriy yil deflyatori = x 100
Joriy yildagi bozor savatining bahosibazis yili narxlarida
Agarda o’tgan davr ichida yalpi ichki mahsulotning natural
hajmi o’zgarmasdan qolgan bo’lsa, uning nominal qiymati shuncha oshadi.
Narxlar darajasi pasayayotgan bo’lsa, unda narxlar indeksi yoki deflyator 100
foizdan kamdarajagacha tushib ketadi. YaIM narxlari indeksining joriy yilda
bazis yilgaqaraganda ko’tarilib borishi inflyatsiyani va aksincha, uni kamayib
borishideflyatsiyani bildiradi. Milliy ishlab chiqarish hajmini o’zgarishiga
narxlarning ta’sirini bartaraf etish maqsadida deflyator yordamida real yalpi ichki
mahsulothisoblanadi.
Nominal YaIM
Real YaIM = x 100 %
Deflyator
Iqtisodiy amaliyotda deflyator bilan bir qatorda inflyatsiya darajasini yana
bir ko’rsatkichi – iste’mol narxlari indeksi (INI) yoki hayot kechirish qiymati
indeksi keng qo’llaniladi. Bu ko’rsatkich ham deflyator kabi bozor savati
yordamida aniqlanadi. Ammo, bu erda bozor savatiga faqat aholining iste’mol
byudjeti asosini tashkil etuvchi iste’mol mollari va xizmatlar kiritiladi, holbuki,
deflyatorni hisoblanayotganda bozor savatining sezilarli qismini ishlab chiqarish
uchun mo’ljallangan tovarlar tashkil etadi. Iste’mol narxlari indeksi joriy yilda
bazis yilga qaraganda qayd etilgan iste’mol bumlari va xizmatlar turkumining
qiymatini qanday o’zgarayotganini aks ettiradi. Boshqacha aytganda, bu indeks
yordamida xar bir kishining, oilaning va barcha aholining hayot kechirish qiymati
yokiturmush darajasi qanday o’zgarayotganini aniqlash mumkin.
16

Xulosa
Makroiqtisodiy tahlilda YAIM, YAMD, SIM, SMD, SHD, SHTD,
YAMTD, C ,S, INI,YAIM deflyatori kabi kо’rsatkichlardan foydalaniladi.
YAIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma‘lum muddat davomida ishlab
chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarininng umumiy
yig’indisidan iborat.
YAIMni hisoblashning ishlab chiqarish, yakuniy iste‘mol va taqsimot
usulari mavjud bо’lib, ulardan dastlabki ikki turi keng qо’llaniladi.
YAIMni hisoblashda bir qiymatni ikki qayta hisoblashga yо’l qо’ymaslik
uchun uni qо’shilgan qiymatlar yig’indisi kо’rinishida hisoblanadi. Bu usul
YAIMni hisoblashning ishlab chiqarish usuli deyiladi.
YAIMni xarajatlar kо’rinishida tо’rt guruhdagi xarajatlar - iste‘mol,
investitsiya, davlat xaridi va sof eksport xarajatlari yig’indisi orqali hisoblanadi.
Har uchala usulda hisoblangan YAIM kо’rsatkichi hajmi statistik xatolar
istisno etilganda о’zaro teng bо’ladi.
Milliy hisobchilik tizimining barcha kо’rsatkichlarini hisoblashning uslubiy
bazasi bitta bо’lgani uchun ularni о’zaro taqqoslash imkoni mavjud.
Makroiqtisodiy tahlilda YAIM kо’rsatkichi bilan birgaYAMd
kо’rsatkichidan ham foydalaniladi. YAMD - mamlakat rezidentlari tomonidan,
mamlakatda va mamlakat tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va
mulkdan olgan boshlang’ich daromadlari yig’indisidir.
Soddalik uchun YAIM yalpi ishlab chiqarish, YAMD esa yalpi daromad
deb ham yuritiladi.
Nominal YAIM yakuniy tovarlar va xizmatlar hajmini joriy narxlarda, real
YAIM esa doimiy narxlarda baholaydi. Shunday qilib, real YAMM hajmi
faqatgina ishlab chiqarish hajmi о’sishi bilan oshadi, nominal YAMM esa tovar va
xizmatlar baho darajasining о’sishi natijasida ham oshishi mumkin. Milliy ishlab
chiqarish va daromad hajmining real о’zgarishini aniqlash uchun baholar
indekslaridan: YAIM deflyatori va INI kо’rsatkichlaridan foydalaniladi.
17

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining 2011 yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori.
PQ-1449-son 24. 12. 2010.
2. “O‘zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori.
PQ-1675-son 30. 12. 2011.
3. “O‘zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametlari to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori.
PQ-1887-son 25. 12. 2012.
4. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet
5. O. G’aybullayev. U,O’raqov “Ozbekiston Respublikasida budjet
tizimi va jarayoni”. Toshkent -2015
6. Vahobov A. , T. Malikov “Moliya: umumnazariy masalalar” o'quv
qo'llanma Toshkent, “IQTISOD-MOLIYA”, 2008 y
7. Usmonova M. A. O‘zbekistonda ijtimoiy himoya: fuqarolik huquqiy
jihatlari. Monografiya. T, 2005
8. O‘zbekiston Respublikasining “Budjet kodeksi” T. 2013 yil 26-
dekabr.
9. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. I.A.Karimov.
1992-1993- yillardagi nutqlar to‘plami. 202 bet.
18

Yalpi ichki mahsulot va O’zbekistonda uni ko’paytrish muammolari

Sotib olish