Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 209.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 04 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Yalpi ishchi kuchi va uning takror hosil etilishi kurs ishi | Ялпи ишчи кучи ва унинг такрор ҳосил этилиши курс иши

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Yalpi ishchi kuchi va uning takror hosil etilishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………… I BOB. YALPI ISHCHI KUCHI TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MAZMUNI 1.1. Ishchi kuchi va yalpi ishchi kuchi tushunchasining mohiyati ………………. 1.2. Yalpi ishchi kuchining tarkibi va tarkibiy o‘zgarishlari …………………….. 1.3. Mehnat bozori va ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif ……………………. II BOB. ISHCHI KUCHINI TAKROR HOSIL QILISH JARAYONI VA UNING XUSUSIYATLARI 2.1. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish jarayoni va uning bosqichlari ……….. 2.2. Ta’lim, sog‘liqni saqlash va malaka oshirishda takror ishlab chiqarishning roli ……………………………………………………………………………….. 2.3. O‘zbekistonda ishchi kuchini takror hosil qilish holati va rivojlanish yo‘nalishlari ……………………………………………………………………… . Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishi bilan ishchi kuchi har qanday mamlakatning iqtisodiy strategiyasida muhim omilga aylangan. Yalpi ishchi kuchi nafaqat ishlab chiqarishning asosiy resursi, balki jamiyatning barqaror rivojlanishini ta’minlovchi vosita hisoblanadi. Bugungi globallashuv va raqamli transformatsiya davrida mehnat bozori keskin o‘zgarishlarga yuz tutmoqda. Ishchi kuchining demografik tuzilmasi, malaka darajasi, texnologik moslashuvchanligi yangi sharoitlarga mos holda takror hosil qilinishi zarurligini yuzaga chiqaradi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida mehnat resurslarining salohiyati, yoshlar ulushi va mehnat migratsiyasi jarayonlari fonida ishchi kuchini qayta ishlab chiqarish siyosati dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Shu nuqtai nazardan, bu mavzuni o‘rganish orqali mehnat bozorining muvozanatli rivojiga xizmat qiladigan ilmiy tahlillarni ishlab chiqish imkoniyati paydo bo‘ladi. Mavzuning dolzarbligi, ayniqsa, demografik bosim ortib borayotgan, bandlik masalalari yechimini talab qilayotgan davlatlar uchun nihoyatda muhimdir. Yalpi ishchi kuchini takror hosil qilish masalasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligi va istiqboli bilan bevosita bog‘liqdir. Davlat siyosatida ijtimoiy himoya, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarining ishtiroki ham bu jarayonning markazida turadi. Ushbu kurs ishi orqali zamonaviy iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan ishchi kuchining takror ishlab chiqarilishi chuqur tahlil qilinadi. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ishchi kuchi va uni takror hosil etish jarayoni iqtisodiy fanlarda qadimdan e’tiborda bo‘lgan mavzulardan 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14- son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 4biridir. Klassik iqtisodchilar A. Smit va D. Rikardo ishchi kuchini ishlab chiqarish omili sifatida talqin qilgan. K. Marks esa ishchi kuchining qiymatini va uning takror ishlab chiqarilishini kapitalistik tizimdagi ekspluatatsiya mexanizmlari orqali izohlagan. J. M. Keyns mehnat bozori muvozanati, bandlik va ishchi kuchiga talab masalalariga alohida yondashuvlar kiritgan. Zamonaviy iqtisodchilar, xususan G. Bekker ishchi kuchining sifati va inson kapitaliga investitsiya qilish zaruriyatini asoslagan. O‘zbekistonda ham bu mavzu yuzasidan bir qator iqtisodchi olimlar tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilgan. Masalan, A. Xusanov, B. Mamatqulov va U. Nazarov ishchi kuchi resurslari, mehnat bozori siyosati va bandlik strategiyalari yuzasidan asarlar yaratishgan. Shuningdek, I. Karimov va Sh. Raxmatovlar tomonidan demografik jarayonlar va mehnat migratsiyasi bilan bog‘liq tahlillar o‘tkazilgan. Biroq, global raqobat, texnologik inqilob va pandemiyadan keyingi sharoitda ishchi kuchini takror hosil qilishning yangi modellari hali yetarli darajada o‘rganilmagan. Ayniqsa, innovatsion iqtisodiyotga o‘tish bosqichida ishchi kuchining moslashuvchanligi va kasbiy salohiyatini tahlil qilish hozirgi kunda dolzarb ilmiy muammolardan biri hisoblanadi. Shu sababli, ushbu kurs ishining ilmiy o‘rganish obyekti sifatida bu mavzu nihoyatda muhim sanaladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati, avvalo, yalpi ishchi kuchi tushunchasini chuqur ilmiy jihatdan o‘rganish va uning iqtisodiy mohiyatini tahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Ishchi kuchining takror hosil etilishi jarayonini nazariy modellarga asoslangan holda yoritish orqali mehnat iqtisodiyoti faniga ilmiy hissa qo‘shiladi. Demografik jarayonlar, ijtimoiy institutlar va davlat siyosatining ishchi kuchi rivojiga ta’sirini o‘rganish ilmiy yondashuvlarning yangilanishiga xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishida xorijiy tajribalar bilan qiyosiy tahlil keltirilishi, mavjud nazariy yondashuvlarni boyitishga zamin yaratadi. Amaliy jihatdan esa ishchi kuchi salohiyatini oshirishga doir takliflar ishlab chiqilib, bandlik siyosatini takomillashtirish yo‘nalishida foydali g‘oyalar ilgari suriladi. 5Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida mehnat resurslarini sifatli shakllantirish, ta’lim va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish bo‘yicha ilg‘or takliflar beriladi. Mehnat bozorining real holati asosida tahlillar olib borilib, hududiy va sohaviy xususiyatlar hisobga olinadi. Bu esa davlat siyosatida samarali qarorlar qabul qilish, ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash va bandlikni oshirishga amaliy yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, ishning nazariy va amaliy ahamiyati iqtisodiy siyosatning eng muhim jihatlaridan biri bo‘lgan ishchi kuchi boshqaruvini yanada samarali tashkil etish imkonini beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti — iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan yalpi ishchi kuchi tizimi va uni tashkil etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Kurs ishi mavzusining predmeti — Ishchi kuchining takror hosil etilishi jarayoni, unga ta’sir qiluvchi omillar, davlat siyosati va zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda ishchi kuchining sifatini oshirish mexanizmlari mazkur kurs ishining predmetini tashkil etadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi — yalpi ishchi kuchi tushunchasini nazariy jihatdan o‘rganish, uning tarkibini tahlil qilish, shuningdek, ishchi kuchining takror hosil etilishi jarayonining bosqichlarini aniqlash va uni takomillashtirish yo‘llarini ko‘rsatib berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Yalpi ishchi kuchi tushunchasining mazmunini ochib berish;  Ishchi kuchi tarkibiy tuzilmasini tahlil qilish;  Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish bosqichlarini aniqlash;  Ishchi kuchi sifatini oshirishda davlat siyosatining o‘rnini yoritish;  O‘zbekistonda ishchi kuchini takror hosil etish jarayonining zamonaviy holatini baholash;  Mehnat bozorini barqarorlashtirishga doir amaliy takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi — Mazkur kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uch bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6I BOB. YALPI ISHCHI KUCHI TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MAZMUNI 1.1. Ishchi kuchi va yalpi ishchi kuchi tushunchasining mohiyati Ishchi kuchi har qanday iqtisodiy tizimda asosiy resurslardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. U insonning mehnatga layoqatli bo‘lgan jismoniy va aqliy salohiyatining majmuasidir. Mazkur tushuncha nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotning negizi sifatida ham muhim ahamiyatga ega. Ishchi kuchining mavjudligi va uni samarali boshqarish har qanday davlat iqtisodiy salohiyatining poydevori hisoblanadi. Ishchi kuchi orqali jamiyat moddiy va nomoddiy ne’matlarni yaratadi, ijtimoiy ehtiyojlarni qondiradi va iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Iqtisodiyot fanida ishchi kuchi to‘rt asosiy ishlab chiqarish omilidan biri sifatida qaraladi: yer, kapital, tadbirkorlik va mehnat. Ushbu omillar orasida faqat mehnat – ya’ni ishchi kuchi – jonli, faol va ijodkor resurs hisoblanadi. Yer va kapital passiv, tadbirkorlik esa faqat tashkilotchilik funksiyasiga ega bo‘lgan holatda tursa, mehnat inson tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yaratilgan va foydalaniladigan omildir. Shu sababli, iqtisodiy nazariyalar ishchi kuchining mohiyatini doimo tahlil qilib kelgan. Tarixan ishchi kuchi tushunchasining shakllanishi turli bosqichlardan o‘tgan. Ilk davrlarda mehnat qurollarining soddaligi tufayli mehnat faoliyati asosan jismoniy kuchga asoslangan bo‘lsa, keyinchalik aqliy salohiyat, kasbiy mahorat, texnik bilimlar, hatto innovatsion fikrlash qobiliyati ham ishchi kuchining ajralmas qismiga aylandi. Bu esa ishchi kuchi tushunchasining mazmun jihatidan boyib borishiga olib keldi. Klassik iqtisodiy nazariyalar vakillari – Adam Smit, Devid Rikardo kabi olimlar mehnatni ishlab chiqarishning asosiy omili deb qaraganlar. Ularning 7nazarida ishchi kuchi – bu insonning mehnat qilish salohiyati bo‘lib, u orqali ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar qiymati shakllanadi. Bu qarashlar orqali “mehnat nazariyasi” shakllangan bo‘lib, iqtisodiy tafakkurda katta o‘zgarish yasagan. Aynan Smit mehnat taqsimotining samaradorlikka ta’sirini birinchi bo‘lib chuqur o‘rgangan va ishlab chiqarishdagi inson omilining ahamiyatini ko‘rsatgan. Devid Rikardo esa mehnatning qiymatga ta’sirini batafsil o‘rganib, mehnat qiymat nazariyasini kengaytirdi. Bu yondashuv mehnatga bo‘lgan e’tiborni kuchaytirdi. Keyingi bosqichda Karl Marks ishchi kuchi tushunchasiga yangicha nazariy asos berdi. Unga ko‘ra, ishchi kuchi – bu mehnat emas, balki mehnat qilish qobiliyatidir. Marksning fikricha, kapitalist tizimda ishchi kuchi tovar sifatida sotiladi va bu orqali foyda (qadrsiz mehnat) yaratiladi. Bu yondashuvda ishchi kuchining qiymati va undan foydalanish chegaralari keng doirada ko‘rib chiqiladi. Zamonaviy iqtisodiy fikrlarda esa ishchi kuchi inson kapitali tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq holda qaraladi. Inson kapitali deb shaxsning bilim, ko‘nikma, malaka, salomatlik, tajriba va boshqa ijtimoiy-psixologik resurslari tushuniladi. Gary Bekker kabi iqtisodchilar inson kapitaliga investitsiya qilish orqali iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkinligini asoslab berganlar. Bu investitsiyalar o‘z ichiga ta’lim, sog‘liqni saqlash, malaka oshirish va ijtimoiy himoyani oladi. Bugungi kunda ishchi kuchi nafaqat ishlab chiqarish vositasi, balki iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy taraqqiyot va raqobatbardoshlikning hal qiluvchi omiliga aylangan. Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, aholining mehnat salohiyatiga doimiy investitsiyalar kiritilmas ekan, barqaror rivojlanishga erishish qiyin bo‘ladi. Aynan inson kapitalini kuchaytirish orqali zamonaviy iqtisodiyot yuqori texnologiyalarni egallay oladi, eksport salohiyatini oshiradi va innovatsion muhitni shakllantiradi. 8Bundan tashqari, ishchi kuchining shakllanishi nafaqat iqtisodiy omillarga, balki demografik, madaniy va siyosiy jarayonlarga ham bog‘liq. Masalan, aholi sonining o‘sishi, urbanizatsiya jarayonlari, gender tengligi, yosh tarkibi va migratsiya holati – bularning barchasi ishchi kuchining tarkibi va hajmiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, zamonaviy iqtisodiy tahlillarda ishchi kuchining strukturaviy va sifat jihatlari alohida o‘rganiladi. O‘zbekiston sharoitida esa ishchi kuchi masalasi nihoyatda dolzarbdir. Aholining katta qismi mehnatga layoqatli yoshda bo‘lib, bu demografik afzallik hisoblanadi. Biroq, bu resursdan samarali foydalanish uchun kasbiy tayyorgarlik, innovatsion salohiyat, mehnat bozorining muvozanatli tuzilmasi talab etiladi. Ayniqsa, raqamli iqtisodiyot davrida kasblarning yangilanishi, texnologiyalarning rivojlanishi ishchi kuchining doimiy takomillashtirilishini taqozo etmoqda. Yalpi ishchi kuchi tushunchasi iqtisodiy fanlarda keng qo‘llaniladigan va mehnat bozorining haqiqiy holatini aks ettiruvchi muhim indikatorlardan biri hisoblanadi. Bu atama asosan iqtisodiy faol aholining umumiy miqdorini anglatadi, ya’ni muayyan davrda mehnat bozorida ishtirok etayotgan barcha shaxslar – ish bilan bandlar hamda ishsizlar jamlanmasi. Yalpi ishchi kuchi mehnat bozoridagi taklifni ifodalaydi va shu orqali ishlab chiqarish jarayonining asosiy subyektlari haqida ma’lumot beradi. Yalpi ishchi kuchi statistik jihatdan quyidagicha aniqlanadi: odatda 15 yoshdan 65 yoshgacha bo‘lgan va mehnatga layoqatli bo‘lgan aholining bir qismi iqtisodiy faol deb tan olinadi. Ular band yoki ish qidirayotgan, ya’ni mehnat qilishga tayyor shaxslardir. Ular orasida vaqtincha ishsizlar ham bo‘lishi mumkin, biroq ular ham mehnat bozorida faol harakatda bo‘lishgani sababli yalpi ishchi kuchi tarkibiga kiritiladi. Yalpi ishchi kuchi mehnat resurslari tizimida markaziy o‘ringa ega bo‘lib, uning hajmi va tarkibi mamlakat iqtisodiyotining ishlab chiqarish salohiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Misol uchun, agar yalpi ishchi kuchi yuqori bo‘lsa, 9ishlab chiqarishning kengayishi, soliq tushumlarining ortishi va iqtisodiy o‘sish jarayonlarining faollashuvi kuzatiladi. Aksincha, agar ishchi kuchining faolligi past bo‘lsa, bu iqtisodiy o‘sish uchun salbiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Yalpi ishchi kuchining hajmi demografik omillar, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash darajasi, migratsiya oqimlari, gender siyosati va davlatning bandlik bo‘yicha yuritayotgan siyosatiga bog‘liq. Demografik jihatdan yosh aholi ulushi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda ishchi kuchi salohiyati yuqori bo‘lsa-da, agar u yetarli darajada sifatli bo‘lmasa, bu resursdan to‘liq foydalana olinmaydi. Shuning uchun yalpi ishchi kuchining nafaqat miqdoriy, balki sifat jihatidan tahlili ham muhim ahamiyat kasb etadi. Malakali, kasbiy tayyorgarlikka ega, zamonaviy texnologiyalarni egallagan, o‘z kasbida yetuk mutaxassislar soni oshgan sari yalpi ishchi kuchi iqtisodiyotga yuqori foyda keltiradi. Bu holatda inson kapitali va ishchi kuchi o‘rtasidagi bog‘liqlik yaqqol ko‘zga tashlanadi. Yalpi ishchi kuchi bandlik va ishsizlik darajasini hisoblashda asosiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ishsizlik darajasi yalpi ishchi kuchiga nisbatan ishsizlar ulushini ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy muvozanat, aholi farovonligi va davlat budjeti barqarorligiga ta’sir etadi. Shu sababli, barcha davlatlar yalpi ishchi kuchi tarkibini doimiy monitoring qilib boradi va unga nisbatan muvofiqlashtirilgan siyosat yuritadi. Raqamli texnologiyalar asrida yalpi ishchi kuchi o‘zgarishlarga tez moslashuvchan bo‘lishi kerak. Har yili minglab yangi kasblar yuzaga kelmoqda, eski kasblar esa yo‘qolmoqda. Bu esa ishchi kuchining doimiy qayta tayyorlanishini, malakasining yangilanib borishini talab qiladi. Shunday sharoitda, yalpi ishchi kuchining zamonaviy texnologiyalar bilan ishlash qobiliyati, raqamli savodxonligi, axborot texnologiyalariga qiziqishi – ularning iqtisodiy foydaliligini belgilovchi asosiy mezonlarga aylangan. O‘zbekiston misolida olib qaraydigan bo‘lsak, Moliya vazirligi va Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yil oxirida mehnatga layoqatli aholining soni 20 milliondan oshgan. Bu juda katta inson salohiyatini bildiradi. 10Ammo bu resursdan samarali foydalanish, ya’ni bu insonlarni iqtisodiyotning turli tarmoqlariga to‘g‘ri va maqbul taqsimlash – dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Yalpi ishchi kuchi tahlili natijasida iqtisodiy faol aholi to‘g‘risida quyidagi savollarga javob topiladi: ular qaysi sohalarda faol, ularning o‘rtacha malakasi qanday, ta’lim darajasi qanchalik yuqori, ishsizlik darajasi qancha, qaysi hududlarda ishchi kuchi yetarli yoki ortiqcha va hokazo. Ushbu savollarga berilgan aniq va real javoblar asosida davlat ijtimoiy va iqtisodiy siyosatini takomillashtiradi. Bundan tashqari, yalpi ishchi kuchi ma’lumotlari yordamida mintaqaviy iqtisodiy siyosat yuritish mumkin. Masalan, mehnat kuchi ortiqcha bo‘lgan hududlarda ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil qilish, tadbirkorlikni rag‘batlantirish, sanoat zonalarini barpo etish orqali ish o‘rinlari yaratish mumkin. Shu tarzda ishchi kuchini joylashuvi muvozanatlashadi va ijtimoiy muammolar kamayadi. Ishchi kuchining ortishi soliq tushumlari va iste’mol hajmining oshishiga ham olib keladi. Mehnat bilan bandlik darajasi yuqori bo‘lgan jamiyatlarda ijtimoiy barqarorlik ham ta’minlanadi. Bu esa yalpi ishchi kuchining iqtisodiy barqarorlikda tutgan rolini yanada kuchaytiradi. Shuningdek, mehnat bozorida muvozanatli siyosat yuritish, bandlik va ijtimoiy himoya dasturlarini ishlab chiqish uchun ham ushbu ko‘rsatkich asosiy vositadir. Shu sababli, iqtisodiy tahlil, strategik rejalashtirish va davlat siyosatini shakllantirishda yalpi ishchi kuchi doimo markaziy o‘rinda bo‘ladi. Ishchi kuchining holatini real ma’lumotlarga asoslangan holda o‘rganish orqali iqtisodiy siyosatni aniq rejalashtirish, inqirozlarga qarshi choralar ko‘rish, bandlikni ta’minlash va iqtisodiy faollikni oshirish mumkin. 1.2. Yalpi ishchi kuchining tarkibi va tarkibiy o‘zgarishlari Yalpi ishchi kuchining tarkibi – bu mehnatga layoqatli aholining iqtisodiy faol qatlamlarini aniqlash, ularning ijtimoiy-demografik, kasbiy, hududiy va 11ta’lim darajasi bo‘yicha tahlil qilishni anglatadi. Iqtisodiy fanlarda ushbu tarkibiy tuzilma orqali mehnat resurslarining qanday shakllangani, qanday sohalarda faoliyat yuritayotgani va qaysi mezonlarga ko‘ra farqlanishi aniqlanadi. Bu ma’lumotlar davlat siyosatini rejalashtirish, bandlik strategiyalarini ishlab chiqish va ijtimoiy-iqtisodiy tenglikni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.Yalpi ishchi kuchi, avvalo, jinsiy tarkibi bilan tahlil qilinadi. Ya’ni, ayollar va erkaklar orasida mehnatga faol qatnashuv darajasi qanday, ularning bandlik darajasi, ish turi va vaqt taqsimoti qanday farqlanishi e’tiborga olinadi. Ko‘plab mamlakatlarda, shu jumladan O‘zbekistonda ham ayollarning ishchi kuchidagi ulushi ortib bormoqda. Ayollar ko‘proq xizmat ko‘rsatish, sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy sohalarda faoliyat yuritadi. Shu bilan birga, ularning mehnat sharoitlari, ish haqi va lavozimlarda ko‘tarilish imkoniyatlari erkaklarga nisbatan cheklangan bo‘lishi mumkin, bu esa gender tengligi masalasini kun tartibiga olib chiqadi. Ikkinchi mezon – yosh tarkibi. Bu jihat mehnat kuchining demografik tuzilmasini ifodalaydi. Odatda 15 yoshdan 29 yoshgacha bo‘lganlar “yosh ishchi kuchi” deb qaraladi. 30–50 yosh oralig‘idagi ishchi kuchi eng faol iqtisodiy qatlamni tashkil etadi, chunki bu yoshda tajriba, kasbiy malaka va aqliy salohiyat yuqori bo‘ladi. 50 yoshdan keyingi ishchi kuchi esa o‘z faoliyatini yakunlash bosqichiga yaqinlashadi, lekin ular ham tajriba jihatidan iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi. Mehnat bozorida yoshlar va keksalar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash – dolzarb vazifalardan biridir. Keyingi asosiy tarkibiy ko‘rsatkich – ta’lim darajasi. Yalpi ishchi kuchi tarkibida oliy, o‘rta-maxsus va boshlang‘ich ta’limga ega bo‘lganlar nisbati muhim ahamiyatga ega. Oliy ma’lumotli ishchi kuchi yuqori malakali sohalar – bank, moliya, IT, tibbiyot va ilm-fan yo‘nalishlarida faoliyat yuritadi. Ta’lim darajasi qancha yuqori bo‘lsa, ishchi kuchining raqobatbardoshligi shuncha ortadi. Shu bois, rivojlangan davlatlar inson kapitaliga – ya’ni ta’limga doimiy investitsiya kiritadi. O‘zbekistonda ham oliy ta’limga kirish ko‘rsatkichlarining 12yillik o‘sishi mehnat bozoridagi sifatli ishchi kuchining shakllanishiga xizmat qilmoqda. Yalpi ishchi kuchining hududiy tarkibi ham muhim tahlil obyektidir. Aholi zich yashaydigan hududlarda ishchi kuchi ko‘p bo‘ladi, lekin bu har doim yuqori bandlik degani emas. Masalan, Toshkent shahri va Farg‘ona vodiysidagi ishchi kuchining miqdori yuqori bo‘lsa-da, bu hududlarda ishsizlik muammosi ham dolzarb. Qolaversa, qishloq joylarda ishchi kuchi asosan qishloq xo‘jaligiga jalb etilgan bo‘lib, bu sektorda mavsumiylik, rasmiy bandlik past bo‘lishi kabi xususiyatlar mavjud.Kasbiy tarkib ham yalpi ishchi kuchining tuzilmasini aniqlashda muhim omildir. Ishchi kuchi texnik xodimlar, muhandislar, ishchilar, pedagoglar, shifokorlar, xizmat ko‘rsatuvchi mutaxassislar va boshqalarga bo‘linadi. Hozirgi davrda IT mutaxassislari, dasturchilar, moliyachilar, dizaynerlar va boshqa kreativ soha xodimlariga talab yuqori. Yalpi ishchi kuchining kasbiy tarkibi mehnat bozorining moslashuvchanligini va zamonaviy iqtisodiyotga tayyorlik darajasini ko‘rsatadi.Bandlik shakllari bo‘yicha tarkibiy tahlil esa doimiy band, vaqtinchalik band, rasmiy va norasmiy bandlik mezonlari asosida amalga oshiriladi. Norasmiy sektorda band bo‘lgan ishchi kuchi ko‘pincha mehnat huquqlaridan mahrum bo‘ladi. Bu holat esa ishsizlik ko‘rsatkichlarini sun’iy ravishda past ko‘rsatib, real iqtisodiy muammolarni yashiradi. Rasmiy bandlikni kuchaytirish uchun davlat soliq va mehnat siyosatini moslashtirishi lozim.Ishchi kuchining tarkibini tahlil qilish orqali mehnat resurslarini to‘g‘ri rejalashtirish, ta’lim sohasini bozor talablariga moslashtirish, bandlik dasturlarini ishlab chiqish mumkin. Aynan shuning uchun, iqtisodiy strategiyalar ishlab chiqishda har yili yangilanadigan yalpi ishchi kuchi tarkibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar alohida ahamiyatga ega.Bugungi O‘zbekiston sharoitida mehnatga layoqatli aholining qariyb 60 foizini yoshlar tashkil etmoqda. Bu – demografik ustunlik bo‘lib, to‘g‘ri boshqarilsa, iqtisodiy taraqqiyotning asosiy drayveriga aylanishi mumkin. Ammo ushbu yosh 13qatlamning ta’lim darajasi, kasbiy tayyorgarligi va zamonaviy texnologiyalar bilan ishlash qobiliyati yuqori bo‘lmasa, bu salohiyat imkoniyatga aylanmaydi. So‘nggi yillarda yalpi ishchi kuchining tarkibida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bu o‘zgarishlar demografik, texnologik, ijtimoiy va iqtisodiy omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ular mehnat bozoriga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, global pandemiya, raqamli texnologiyalar inqilobi va migratsion jarayonlar tufayli ishchi kuchining tuzilmasi tubdan yangilanmoqda. Demografik o‘zgarishlar yalpi ishchi kuchi tarkibining yoshga oid tuzilmasiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda aholi qarib borayotgan bo‘lsa, rivojlanayotgan davlatlarda, xususan O‘zbekistonda yoshlar ulushi yuqoriligi saqlanib qolmoqda. Bu esa iqtisodiy salohiyat sifatida ko‘rilishi mumkin, biroq yoshlarning ish topish imkoniyati, kasbga ega bo‘lish darajasi, malakasi va ishga joylashishdagi raqobatbardoshligi yetarli bo‘lmasa, bu ustunlik muammoga aylanishi mumkin. Shu bilan birga, raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi ishchi kuchi tarkibida yangi kasblarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Endi an’anaviy kasblardan tashqari, IT mutaxassislari, kiberxavfsizlik muhandislari, sun’iy intellekt tahlilchilari, kontent yaratuvchilari, data-analitiklar kabi kasblar keng tarqalmoqda. Bunday kasblarga ega bo‘lganlar mehnat bozorida yuqori maosh, global mehnat muhitida erkin harakatlanish va innovatsion loyihalarda ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Shu bois, ishchi kuchi tarkibining raqamli savodxonlik darajasi bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir. Gender masalasida ham tarkibiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Avvallari ishchi kuchida erkaklar ustunlik qilgan bo‘lsa, bugungi kunda ayollar ishtiroki sezilarli darajada ortib bormoqda. Bu o‘zgarish ijtimoiy ongdagi yangilanish, ayollarni qo‘llab-quvvatlash siyosati va ta’lim imkoniyatlarining kengayishi bilan bog‘liq. Biroq, gender tafovutlari – ayniqsa ish haqi, lavozim darajalari va mehnat sharoitlari bo‘yicha – hali ham mavjud bo‘lib, ular yalpi ishchi kuchi 14sifatiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Gender tengligini ta’minlash – ishchi kuchining raqobatbardoshligini oshirish uchun muhim omildir. Hududlar bo‘yicha tahlil qilganda, yalpi ishchi kuchining tarkibida qishloq va shahar aholisi o‘rtasidagi farq hamon dolzarbdir. Shaharlarda yuqori malakali, rasmiy band aholining ulushi yuqori bo‘lsa, qishloq joylarda mavsumiy bandlik va norasmiy mehnat keng tarqalgan. Qishloq joylarida ayniqsa ayollar va yoshlarning ishsizligi ko‘p uchraydi. Bunday farqlar mehnat resurslarining teng taqsimlanmasligiga olib keladi va iqtisodiy nomutanosiblikni yuzaga keltiradi. Shu sababli hududlararo bandlik siyosati, hududiy infratuzilma va ishlab chiqarishni rivojlantirish dolzarb bo‘lib qolmoqda. Mehnat migratsiyasi ham tarkibiy o‘zgarishlarga sabab bo‘layotgan omillardan biridir. Ayniqsa, O‘zbekistondan xorijga vaqtinchalik ishga ketayotganlarning soni yil sayin oshib bormoqda. Bu holat ichki mehnat bozorida malakali ishchi kuchining tanqisligiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, migratsiyadan qaytayotgan ishchilar olib kelayotgan tajriba, texnologiya va moliyaviy resurslar mehnat resurslarini yangilashga hissa qo‘shadi. Biroq bu faqat davlat siyosati migratsiyani tartibga solgan taqdirdagina ijobiy natijalar beradi. Ta’lim sohasidagi islohotlar ham yalpi ishchi kuchi tarkibiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Maktab ta’limidan boshlab, kasb-hunar va oliy ta’lim tizimlarida kasbiy yo‘naltirish, zamonaviy kasblarga tayyorlash, xalqaro standartlarga mos o‘qitish orqali malakali ishchi kuchini tayyorlash ko‘zda tutilmoqda. Ammo bu yo‘nalishda hali ham yechimini kutayotgan masalalar mavjud: o‘quv dasturlarining mehnat bozori talablariga mos kelmasligi, amaliy ko‘nikmalar yetishmasligi va bozor orientatsiyasining sustligi bu tizimning samaradorligini pasaytiradi.Shuningdek, zamonaviy o‘zgarishlar fonida “gig economy” deb ataluvchi yangi mehnat shakli – ya’ni mustaqil ishlovchi (freelancer), vaqtinchalik loyiha asosida ishlovchi, platformalarga tayangan ishchilar soni ortmoqda. Ular ko‘pincha rasmiy bandlik statistikalarida aks ettirilmaydi. Bu 15esa yalpi ishchi kuchining an’anaviy tuzilmasini yangilash zaruratini yuzaga keltirmoqda. Masalan, internet orqali xizmat ko‘rsatayotganlar, onlayn dars o‘tuvchilar, yetkazib beruvchilar, taksi ilovalari orqali ishlovchilar – bular mehnatning yangi shakllari hisoblanadi. Shu bilan birga, sog‘liqni saqlash va psixologik barqarorlik kabi omillar ham ishchi kuchi tarkibiga ta’sir ko‘rsatadi. So‘nggi yillarda pandemiya inson salomatligi, ruhiy holati va ishga bo‘lgan munosabatiga katta ta’sir o‘tkazdi. Ishchi kuchining sog‘lom bo‘lishi, pandemiyadan keyingi moslashuvchanlik darajasi, uzoqdan ishlashga o‘tish imkoniyati kabi ko‘rsatkichlar ishchi kuchi tarkibini yangicha ko‘rinishda tahlil qilishga majbur qiladi. 1.3. Mehnat bozori va ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif Mehnat bozori – bu iqtisodiyotning alohida sektori bo‘lib, unda mehnatga layoqatli shaxslar va ish beruvchilar o‘rtasida ish kuchi savdosi sodir bo‘ladi. Bu bozorda ishchi kuchi tovar sifatida maydonga chiqadi, ish beruvchilar esa uning xaridorlari hisoblanadi. Mehnat bozori orqali ishchi kuchining qiymati – ya’ni ish haqi, unga bo‘lgan talab va taklif, kasbiy malakalar, bandlik shakllari va ishsizlik darajasi aniqlanadi. Bu bozorning o‘ziga xosligi – unda har bir inson subyekt sifatida qatnashadi, uning salohiyati, kasbi, mahorati va qiziqishlari natijalarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab – bu ish beruvchilarning muayyan davrda va ma’lum ish sharoitlarida ishchilarni yollash istagini bildiradi. Talab miqdori turli omillarga bog‘liq: iqtisodiy faollik, ishlab chiqarish hajmi, texnologik taraqqiyot, investitsiyalar hajmi, eksport-import dinamikasi va siyosiy barqarorlik. Ya’ni, iqtisodiyot faol bo‘lsa, korxona va tashkilotlar kengayadi, demak, ishchi kuchiga ehtiyoj ortadi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talab kasblar kesimida turlicha bo‘ladi. Zamonaviy davrda talab asosan yuqori malakali va texnik savodli mutaxassislarga – IT sohasi, raqamli tahlil, marketing, moliyaviy xizmatlar, tibbiyot va ta’limga yo‘naltirilgan. Ayni vaqtda, oddiy jismoniy mehnat talabining nisbatan 16pasaygani kuzatiladi, chunki avtomatlashtirish va sun’iy intellekt bunday ishlarni almashtirmoqda. Shu sababli, mehnat bozorining shakllanishida texnologik inqilob hal qiluvchi rol o‘ynamoqda. Talabga ta’sir qiluvchi omillardan biri – mehnat unumdorligidir. Agar bir ishchi yuqori mahsuldorlik bilan ishlasa, ish beruvchi kamroq odamni yollaydi. Ammo har doim ham ishchi kuchini qisqartirish maqsadga muvofiq emas. Ayniqsa xizmat ko‘rsatish, sog‘liqni saqlash, ta’lim, turizm kabi sohalarda inson omili almashtirib bo‘lmaydi. Shu bois, bu sohalarda doimiy talab mavjud bo‘lib qolaveradi. Hududiy farqlar ham talabni shakllantiradi. Yirik sanoat zonalari, innovatsion markazlar va megapolislarda ishchi kuchiga talab yuqori bo‘ladi. Qishloq joylarda esa talab ko‘proq qishloq xo‘jaligi va uy-mehnatiga yo‘naltiriladi. Shu tufayli, mehnat migratsiyasi, ya’ni ish qidirib boshqa hududga ko‘chish, talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash vositasidir. Yana bir muhim jihat – davlat buyurtmasi orqali shakllanadigan talabdir. Ayrim kasblarga ehtiyojni davlat o‘zi aniqlaydi va ularni tayyorlash uchun grant ajratadi, oliy ta’lim muassasalariga kvotalar beradi. Bu orqali mehnat bozorida strategik muhim sohalarda mutaxassislar ta’minlanadi. Masalan, tibbiyot, pedagogika, injiniring sohalarida talab ko‘pligini inobatga olib, davlat buyurtmalari shakllantirilmoqda. Ishchi kuchiga bo‘lgan talabni tahlil qilish orqali iqtisodiyotning yo‘nalishlari, ustuvor sohalar, texnologik rivojlanish darajasi haqida xulosa chiqarish mumkin. Shu bois, bu tahlil mehnat siyosatining asosiy komponenti hisoblanadi. O‘zbekistonda oxirgi yillarda ishchi kuchiga bo‘lgan talab asosan IT, qurilish, transport-logistika va ta’lim sohalarida ortib bormoqda. Aholining bandligini ta’minlash uchun talabni faqat aniqlabgina qolmasdan, uni barqaror oshirib borish ham muhim. Bunda iqtisodiy o‘sish sur’atlarini tezlashtirish, xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash, sanoat zonalarini kengaytirish kabi omillar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Agar ish beruvchilar soni ortsa, ular 17yangi ish o‘rinlari yaratadi va talab shakllanadi. Aks holda, ishchi kuchi taklifi talabdan ortib ketadi va ishsizlik paydo bo‘ladi. Mehnat bozoridagi talabni iqtisodiy model shaklida ifodalash ham mumkin. Talab egri chizig‘i ish haqi oshgani sari pasayadi, ya’ni ish beruvchilar ko‘proq maosh to‘lashga tayyor emas. Bu klassik iqtisodiyotning asosiy nazariyasidir. Shu bilan birga, zamonaviy modelda inson kapitali, ish sharoiti, masofaviy ish, kasbiy rivojlanish imkoniyatlari ham talabga ta’sir etuvchi omillar sifatida qaraladi. Mehnat bozorida taklif bu – ish qidirayotgan, mehnat qilishga tayyor va salohiyatga ega bo‘lgan barcha shaxslar sonidir. Ishchi kuchiga bo‘lgan taklif aholining mehnatga layoqatli qismini o‘z ichiga oladi. Taklifni shakllantiruvchi omillar juda ko‘p: aholi soni, demografik holat, ta’lim darajasi, sog‘liq holati, ijtimoiy faollik, migratsiya oqimi va mehnatga nisbatan motivatsiya. Taklif doim ham talab bilan to‘g‘ri mutanosib bo‘lmaydi. Masalan, O‘zbekistonda yoshlar ulushi yuqori bo‘lib, har yili mehnat bozoriga yuz minglab yoshlar kirib kelmoqda. Ammo ular uchun mos ish o‘rinlari yetarli bo‘lmasa, taklif talabni ortiqcha bosim ostiga qo‘yadi va natijada ishsizlik yuzaga keladi. Shu sababli, taklifni moslashtirish, ya’ni ishchi kuchini qayta tayyorlash va kasblarga yo‘naltirish dolzarb masalaga aylangan. Taklif strukturasining sifati ham muhim. Yuqori malakali, kasbga ega bo‘lgan, jismonan sog‘lom va ijtimoiy moslashuvchan ishchi kuchi – iqtisodiyot uchun strategik aktiv hisoblanadi. Biroq, agar mehnat bozori malakali mutaxassislarni talab qilsa-yu, taklif faqat umumiy ishchilarni bersa – bu nomuvofiqlik muammo tug‘diradi. Demak, taklifni iqtisodiyot ehtiyojlariga mos ravishda shakllantirish – zamonaviy ta’lim va kadrlar siyosatining asosiy vazifasidir. Taklifga ta’sir qiluvchi omillar orasida sog‘liqni saqlash tizimi ham alohida ahamiyatga ega. Salomatligi yomon, nogironligi bo‘lgan yoki surunkali kasallikdan aziyat chekayotganlar mehnat bozorida faol bo‘la olmaydi. Shuning uchun davlat sog‘liqni saqlash sohasiga investitsiya kiritib, ishchi kuchining 18sog‘lom bo‘lishini ta’minlaydi.Ayollar va yoshlar bandligi taklif tarkibining muhim qismlaridandir. Ayollarning mehnatga kirishiga madaniy stereotiplar, oilaviy mas’uliyat va ijtimoiy cheklovlar to‘sqinlik qilishi mumkin. Bu holat ishchi kuchi salohiyatidan to‘liq foydalanmaslikka olib keladi. Xuddi shunday, yoshlar ham birinchi ish o‘rnini topishda qiyinchiliklarga duch keladi. Shu bois, yoshlar bandligini qo‘llab-quvvatlash dasturlari, ayollar uchun mos sharoitlar yaratish mehnat bozori taklifini kuchaytiradi. Taklif egri chizig‘i odatda ish haqi oshgani sari ko‘tariladi – bu odamlarni mehnatga jalb qiladi. Lekin zamonaviy sharoitda faqat pul emas, balki ish joyidagi ijtimoiy himoya, professional rivojlanish, xavfsizlik va ish muhitining psixologik jihatlari ham taklifga ta’sir qiladi. Mehnat bozori muvozanati – bu talab va taklif bir-biriga teng bo‘lganda yuzaga keladi. Amalda esa bu holat doimiy kuzatilmaydi. Talab ko‘p, ammo taklif yo‘q – bu malakali ishchi kuchi tanqisligini bildiradi. Aksincha, taklif ko‘p, talab kam – bu ishsizlikni bildiradi. Shuning uchun davlat siyosati doimo bu muvozanatni saqlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. 19II BOB. ISHCHI KUCHINI TAKROR HOSIL QILISH JARAYONI VA UNING XUSUSIYATLARI 2.1. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish jarayoni va uning bosqichlari Ishchi kuchini takror hosil qilish — bu iqtisodiy va ijtimoiy jarayon bo‘lib, unda insonlarning mehnat salohiyati yangilanadi, rivojlanadi va mehnatga layoqatli holatda saqlab turiladi. Bu jarayon jamiyat taraqqiyotining uzluksizligini, ishlab chiqarish jarayonlarining barqarorligini va iqtisodiyotning mehnat resurslariga bo‘lgan ehtiyojini uzluksiz qondirishni ta’minlaydi. Takror ishlab chiqarish atamasi avvalo iqtisodiy tovarlarga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lsa-da, bugungi kunda u ishchi kuchi bilan bog‘liq holda ham keng qo‘llanilmoqda. 2.1.1-RASM Ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish ikki shaklda amalga oshadi: oddiy (reproduktiv) va kengaytirilgan (progressiv). Oddiy shaklda ishchi kuchiBiologik va jismoniy tiklanish Ta’lim va kasbiy malaka shakllanishi Ishga joylashish va mehnat faoliyatiga kirish Ijtimoiy-psixologik tiklanish 20mavjud darajada saqlanib turadi – ya’ni mehnatga layoqatli shaxslar mehnat faoliyatidan so‘ng dam oladi, kuchini tiklaydi va ertasi kuni yana mehnat jarayoniga qaytadi. Bu shaxsiy tiklanish, dam olish, oziqlanish, sog‘liqni tiklash va uy sharoitidagi ijtimoiy muhit orqali amalga oshadi. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda esa nafaqat mavjud ishchi kuchi tiklanadi, balki u rivojlanadi, yangilanadi, salohiyati oshadi, kasbiy tayyorgarligi ortadi. Bu esa nafaqat individual, balki ijtimoiy institutlar – ta’lim, sog‘liqni saqlash, malaka oshirish tizimlari, sport va madaniy muassasalarning faol ishtiroki orqali ro‘y beradi. Takror hosil qilish jarayonining birinchi bosqichi – biologik va jismoniy tiklanish bosqichidir. Bu bosqichda insonning fiziologik ehtiyojlari – uyqu, oziq-ovqat, dam olish, tibbiy ko‘rik, salomatlikni saqlash kabilar qondiriladi. Mehnat faoliyati insonning jismoniy kuchini talab qilgani bois, bu kuch muntazam tiklab turilishi kerak. Aks holda, mehnat samaradorligi pasayadi, kasallik va charchoq kuchayadi. Shu sababli, jismoniy tiklanish – ishchi kuchini qayta ishlab chiqarishning poydevori hisoblanadi. Ikkinchi bosqich – ijtimoiy-psixologik tiklanish bosqichidir. Bu bosqichda inson mehnatdan tashqari faoliyatlar – muloqot, madaniy hordiq, oila bilan vaqt o‘tkazish, shaxsiy rivojlanish orqali ruhiy tiklanishga erishadi. Mehnat jarayoni insonni nafaqat jismonan, balki ruhiy jihatdan ham charchatadi. Shu bois, dam olish kunlari, bayramlar, ta’til va psixologik muhit ishchi kuchining tiklanishida muhim rol o‘ynaydi. Uchinchi bosqich – ta’lim va kasbiy malaka shakllanishi bosqichidir. Bu bosqichda inson kasb egallaydi, o‘qiydi, malaka oshiradi, yangi texnologiyalar bilan tanishadi. Aynan shu bosqichda ishchi kuchining sifat jihati shakllanadi. Chunki zamonaviy mehnat bozori nafaqat har qanday ishchini, balki raqobatbardosh, malakali, texnologiyaga moslashuvchan xodimni talab qiladi. Ta’lim muassasalari, professional kurslar, amaliyot bazalari – bular barchasi bu bosqichning ajralmas qismlaridir. 21To‘rtinchi bosqich – ishga joylashish va mehnat faoliyatiga kirish bosqichidir. Bu bosqichda ishchi kuchi ishlab chiqarish jarayoniga kiradi va o‘z salohiyatini real iqtisodiy faoliyatda amalga oshiradi. Ishchi kuchining jamiyat foydasiga aylanishi aynan shu bosqichda yuz beradi. Ishga joylashish jarayoni – mehnat bozori bilan uzviy bog‘liq. Shuning uchun bandlik siyosati, ish o‘rinlari yaratilishi, xususiy sektorni rag‘batlantirish – bu bosqichning muvaffaqiyatini belgilaydi. Bu bosqichlar bir-biriga bog‘langan, uzluksiz kechuvchi jarayonlardir. Agar bu zanjirda biror bo‘g‘in ishlamasa – masalan, ta’lim sifatsiz bo‘lsa yoki sog‘liqni saqlash tizimi yetarli bo‘lmasa – ishchi kuchi yetarli darajada shakllanmaydi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligining pasayishiga, ishsizlik darajasining oshishiga, ijtimoiy tengsizlik kuchayishiga olib keladi. Shu bois, ishchi kuchini takror ishlab chiqarish – bu shunchaki tabiiy jarayon emas, balki jamiyat tomonidan boshqarilishi zarur bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimdir. Unda faqat shaxsiy kuch emas, balki davlat siyosati, oilaviy muhit, madaniyat, ta’lim va sog‘liqni saqlash kabi tizimlar ishtirok etadi. 2.2. Ta’lim, sog‘liqni saqlash va malaka oshirishda takror ishlab chiqarishning roli Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish jarayonida ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimi asosiy hal qiluvchi institutlar hisoblanadi. Ushbu tizimlar ishchi kuchining sifat jihatidan shakllanishi, mehnatga layoqatlilik darajasi, kasbiy tayyorgarligi va ijtimoiy moslashuvchanligini belgilab beradi. Agar ushbu tizimlar zaif bo‘lsa, ishchi kuchining faolligi, salomatligi va malakasi past bo‘ladi. Natijada esa iqtisodiy samaradorlik pasayadi, mehnat bozori nomutanosiblashadi va ijtimoiy beqarorlik kuchayadi. Eng avvalo, ta’lim tizimi ishchi kuchining malakasi, bilim darajasi, kasbiy moslashuvchanligi va texnologik savodxonligini shakllantiradi. Har bir jamiyatda raqobatbardosh ishchi kuchi yetishtirish uchun maktabgacha, umumiy o‘rta, kasb-hunar va oliy ta’lim bosqichlari bir butun tizim sifatida 22ishlashi lozim. Boshlang‘ich va umumiy o‘rta ta’lim bosqichlarida o‘quvchilarda umumiy savodxonlik, tafakkur, muloqot va axloqiy mezonlar shakllanadi. Bu esa ularni kelajakdagi mehnat faoliyatiga tayyorlash uchun zarur tayanch poydevor hisoblanadi. Kasb-hunar ta’limi va texnikumlar ishchi kuchini aniq bir kasb bo‘yicha tayyorlaydi. Bu bosqich, ayniqsa ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, transport, qurilish sohalarida katta ahamiyatga ega. Oliy ta’lim esa muhandis, iqtisodchi, shifokor, o‘qituvchi kabi yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlaydi. Ta’lim sifatining yuqoriligi – ishchi kuchi raqobatbardoshligining eng muhim kafolatidir. Rivojlangan davlatlarda ta’limga ajratiladigan byudjet xarajatlari yuqori bo‘lishi ham bejiz emas. O‘zbekistonda ham 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan strategik rivojlanish yo‘nalishlarida ta’lim tizimining isloh qilinishi asosiy ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Kasbga yo‘naltirish, innovatsion o‘qitish, amaliyotga asoslangan o‘quv dasturlar – bularning barchasi ishchi kuchini zamonaviy talablar asosida shakllantirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, yoshlarning ish topish imkoniyatini oshirishda ta’limning roli beqiyosdir. Ikkinchi muhim institut bu – sog‘liqni saqlash tizimi. Ishchi kuchining jismoniy holati, mehnatga layoqatlilik darajasi, kasallikdan saqlanish darajasi – bularning barchasi salomatlik bilan bevosita bog‘liq. Salomatligi yaxshi bo‘lmagan shaxs mehnatga qodir bo‘lmaydi yoki doimiy ishlab chiqolmaydi. Bu esa ishlab chiqarish jarayonida uzilishlar, ish samaradorligining pasayishi, ijtimoiy harajatlarning ko‘payishi kabi oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun sog‘liqni saqlash sohasi ishchi kuchini takror ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etadi. Davlat tomonidan bepul tibbiy xizmatlar, emlash dasturlari, sanitariya nazorati, sport va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish – bularning barchasi mehnat salohiyatini tiklab turish vositasidir. Ishchi kuchining faoliyati davomida kasallikka chalinmasligi, tez tiklanishi va to‘laqonli mehnat qilishi – sog‘liqni saqlash tizimi samaradorligiga bog‘liq. 23Aholi orasida yuqumli bo‘lmagan, ammo uzoq muddatli davolanishni talab qiladigan kasalliklar – yurak qon-tomir, qandli diabet, asab kasalliklari – ko‘p uchraydi. Bu holat ishchi kuchining umumiy salohiyatini pasaytiradi. Shu sababli, tibbiy diagnostika, profilaktika, reabilitatsiya xizmatlarini kuchaytirish bugungi kunda dolzarb vazifa hisoblanadi. Shuningdek, pandemiya davrida sog‘liqni saqlash tizimining iqtisodiyotga, ishchi kuchining barqarorligiga qanday kuchli ta’sir qilishi yaqqol namoyon bo‘ldi. Sog‘liqni saqlash tizimi nafaqat kasallikni davolashi, balki iqtisodiy tizimda mehnat resurslarining barqarorligini ta’minlashi kerak. Sog‘lom odam – samarali ishlab chiqaruvchidir. Shu asosda aytish mumkinki, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishda ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlari strategik rol o‘ynaydi. Ular birgalikda ishchi kuchini nafaqat tiklaydi, balki rivojlantiradi, malakasini oshiradi va barqarorligini ta’minlaydi. Bu ikki tizim ishsizlikni kamaytirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda bevosita vositadir. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarishda doimiy rivojlanish, o‘z ustida ishlash va zamon bilan hamnafas bo‘lish alohida ahamiyatga ega. Bu esa bevosita malaka oshirish tizimi orqali amalga oshadi. Hozirgi zamonda bir marta ta’lim olishning o‘zi kifoya qilmaydi – texnologiyalar tez yangilanmoqda, kasblar zamonaviy vositalarni talab qilmoqda, ishlab chiqarish usullari o‘zgarib bormoqda. Shu sababli, har bir mehnatkash o‘z malakasini yangilab turmasa, u mehnat bozorida raqobatbardosh bo‘la olmaydi. Malaka oshirish – bu ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning kengaytirilgan shaklidir. Ya’ni nafaqat mavjud malaka saqlanib qoladi, balki yangilanadi, yangiliklar bilan to‘ldiriladi va amaliy ko‘nikmalar rivojlantiriladi. Bu jarayon ishchi kuchini zamonaviy ishlab chiqarish sharoitlariga moslashuvchan holga keltiradi. Ayniqsa, raqamli transformatsiya, avtomatlashtirish va sun’iy intellekt asosida faoliyat yuritayotgan iqtisodiyotda bu holat dolzarbdir. 24Malaka oshirish nafaqat individual darajada, balki davlat miqyosida ham strategik muhim yo‘nalish hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarda har bir mutaxassis o‘z faoliyati davomida bir necha marta malaka oshirish kurslarida ishtirok etadi. Bu kurslar davlat yoki ish beruvchi tomonidan moliyalashtiriladi, bu esa professional rivojlanishga rag‘batlantiruvchi omil bo‘ladi. O‘zbekiston sharoitida ham bu borada ijobiy siljishlar mavjud. Jumladan, pedagoglar, tibbiyot xodimlari, davlat xizmatidagi xodimlar va ishlab chiqarish sohasidagi mutaxassislar uchun malaka oshirish markazlari faoliyat yuritmoqda. “Ustoz-shogird” tizimi, dual ta’lim, amaliyotga asoslangan treninglar va seminarlar orqali amaliy ko‘nikmalarni kuchaytirish tendensiyasi kengaymoqda. Bundan tashqari, xorijiy malaka standartlariga moslashuv ham o‘zbek ishchi kuchi uchun yangi salohiyatlar ochmoqda. Masalan, IT sohasida xalqaro sertifikatlarga ega bo‘lish, xorijiy kompaniyalar bilan masofaviy ishlash, onlayn kurslar orqali o‘z ustida ishlash imkoniyatlari mavjud. Bu global mehnat bozorida o‘z o‘rnini topishga xizmat qiladi. Ayniqsa yoshlar orasida raqamli platformalar – Coursera, Udemy, edX kabi xizmatlar orqali o‘qish va malaka oshirish ko‘p tarqalmoqda. Malaka oshirish tizimi shuningdek, qayta kasb egallash imkoniyatini ham yaratadi. Masalan, ayrim korxona yoki sohada qisqartirishlar natijasida ishdan bo‘shagan shaxslar yangi kasbga o‘qitilib, boshqa sohada faoliyatini davom ettirishi mumkin. Bu mehnat bozorining moslashuvchanligini oshiradi va ishsizlikning oldini oladi. Hozirda bandlik markazlari orqali bu yo‘nalish faol amalga oshirilmoqda. Shuningdek, malaka oshirish orqali yumshoq ko‘nikmalar (soft skills) – jamoada ishlash, muomala, vaqtni boshqarish, muammo hal qilish, liderlik – kabi kompetensiyalarni rivojlantirish ham maqsadga muvofiq. Chunki zamonaviy ish beruvchilar nafaqat kasbiy bilimlarga, balki kommunikativ qobiliyat, mustaqil fikrlash, tashabbuskorlikka ham katta e’tibor qaratadi. Shu 25sababli, malaka oshirish dasturlari bu kompetensiyalarni shakllantiruvchi modul va uslublarni ham o‘z ichiga olishi lozim. Malaka oshirish tizimi samarali bo‘lishi uchun u quyidagi tamoyillarga asoslanishi zarur:  Bozor talabiga moslik – ya’ni real soha ehtiyojlari asosida dasturlar tuzilishi;  Amaliyotga yo‘naltirilganlik – nazariyadan ko‘ra amaliy mashg‘ulotlar ko‘proq bo‘lishi;  Yozma va og‘zaki baholash orqali individual yondashuv;  Onlayn va masofaviy o‘qish imkoniyati mavjud bo‘lishi;  Davlat-xususiy sheriklik asosida tashkil etilishi. 1. Bozor talabiga moslik – ya’ni real soha ehtiyojlari asosida dasturlar tuzilishi Zamonaviy mehnat bozorida eng dolzarb tamoyillardan biri bu — malaka oshirish dasturlarining real iqtisodiy ehtiyojlarga mos bo‘lishidir. Bu tamoyilga ko‘ra, malaka oshirish markazlari, kasb-hunar kollejlari yoki trening dasturlari mehnat bozorida mavjud bo‘lgan mutaxassislar tanqisligi, yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish zarurati va ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlarga asoslangan holda shakllantiriladi. Masalan, agar biror mintaqada qurilish sohasi jadal rivojlanayotgan bo‘lsa, shu hududdagi ta’lim muassasalari qurilish mutaxassisliklariga oid dasturlarni taklif qilishi lozim. Bu orqali ta’lim va mehnat bozori o‘rtasida uzviy aloqadorlik yaratiladi. Aks holda, o‘quv dasturlari mehnat bozorining haqiqiy ehtiyojidan uzoq bo‘lib qoladi va o‘quvchi ish topolmaydi. Hozirda davlat bandlik markazlari orqali bozor tahlili yuritilib, talab yuqori bo‘lgan kasblar reytingi e’lon qilinmoqda. Shunga asoslangan holda malaka oshirish kurslari shakllantirilishi, muassasalarda o‘qituvchilarni ham zamonaviy ishlab chiqarish talablariga mos tayyorlash talab etiladi. Xulosa qilib aytganda, malaka oshirish tizimining muvaffaqiyati aynan bozor talabi bilan uzviy bog‘liqligidadir. 26 2. Amaliyotga yo‘naltirilganlik – nazariyadan ko‘ra amaliy mashg‘ulotlar ko‘proq bo‘lishi Malaka oshirish tizimining muvaffaqiyati faqat nazariy bilim bilan emas, balki real amaliy mashg‘ulotlar bilan belgilanadi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasida o‘quv kurslarining 60–70 foizi amaliyotga asoslangan bo‘lib, o‘quvchilar egallayotgan kasbining real sharoitida ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu tamoyil zamirida "bilim emas, ko‘nikma" yondashuvi yotadi. O‘zbekiston sharoitida ham dual ta’lim, ya’ni ta’lim va ishlab chiqarish muassasasi o‘rtasida amaliy integratsiya yo‘lga qo‘yilmoqda. Shuningdek, kasbga yo‘naltirish darslarida o‘quvchilar ishlab chiqarish korxonalarida haftalik amaliyotda qatnashmoqda. Bu orqali ular nazariy bilimlarni hayotda sinab ko‘rish, real vositalar bilan ishlash, jamoada harakat qilish, xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni o‘rganadi. Amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchini mehnat bozoriga tayyorlaydi, ish joyida moslashuvini osonlashtiradi va o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Shuning uchun zamonaviy malaka oshirish dasturlari laboratoriya, simulyatsiya, ishlab chiqarish amaliyoti va ustoz-shogird tizimiga tayanishi zarur. 3. Yozma va og‘zaki baholash orqali individual yondashuv Har bir o‘quvchining bilim olish darajasi, o‘zlashtirishi va rivojlanish tezligi har xil bo‘lishi tabiiydir. Shu bois malaka oshirish tizimida universal baholash usullari o‘rniga individual yondashuv tamoyili asosida baholash jarayonlari tashkil etilishi zarur. Yozma testlar, diagnostik so‘rovnomalar, og‘zaki suhbatlar, kasbiy holatlarni tahlil qilish, portfoliolar yaratish – bularning barchasi o‘quvchining chuqur o‘zlashtirganini aniqlashga xizmat qiladi. Og‘zaki baholash orqali ishtirokchining muloqot madaniyati, kasbiy terminologiyadan foydalanish qobiliyati, fikrni asoslash ko‘nikmalari aniqlanadi. Yozma baholash esa tizimli fikrlash, tahlil va xulosa qilish salohiyatini o‘lchaydi. Shuningdek, baholash natijalari asosida o‘quvchi bilan individual ishlash strategiyasi ishlab chiqiladi. Bu usul orqali kuchli va zaif 27tomonlar aniqlanib, ta’limga shaxsiylashtirilgan yondashuv qo‘llaniladi. Bunday metodika zamonaviy andragogika (kattalar ta’limi) yondashuviga mos bo‘lib, o‘rganilayotganlar uchun motivatsiyani oshiradi. 4. Onlayn va masofaviy o‘qish imkoniyati mavjud bo‘lishi Zamonaviy malaka oshirish tizimi faqat an’anaviy auditoriya sharoitida emas, balki onlayn va masofaviy ta’lim platformalari orqali ham amalga oshirilishi zarur. Bu yondashuv ishchi kuchining keng qatlamiga qulaylik yaratadi – ayniqsa, ish joyidan uzoqlasholmaydiganlar, chekka hududdagilar va oila bilan band bo‘lganlar uchun. Onlayn ta’lim orqali o‘quvchilar o‘zlariga qulay vaqtda, o‘z tezligida, qulay joyda o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, video darslar, vebinarlar, interaktiv testlar, virtual laboratoriyalar orqali mustahkamlovchi vositalar ham keng joriy etiladi. Pandemiya davrida bu shakl o‘zini to‘liq oqladi. Hozirda O‘zbekistonda “ZiyoNET”, “Bilim.uz”, “Online kasblar markazi” kabi platformalar ishga tushgan. Xalqaro kurslar ham (Coursera, Udemy, edX) mahalliy o‘rganuvchilarga ochiq. Shu bilan birga, onlayn kurslar davomida ham nazorat va baholash tizimi bo‘lishi kerak. Bu yondashuv ta’limni demokratlashtiradi, ya’ni har kimga ochiq va teng imkoniyat yaratadi. 5. Davlat-xususiy sheriklik asosida tashkil etilishi Malaka oshirish tizimining barqaror va zamonaviy bo‘lishi uchun davlat va xususiy sektor hamkorligida faoliyat yuritishi zarur. Bu tamoyil asosida davlat strategik yo‘nalishlarni belgilaydi, qonunchilik asoslarini yaratadi va moliyaviy qo‘llab-quvvatlaydi. Xususiy sektor esa malaka oshirish markazlari, ta’lim texnologiyalari, tajribali ustozlar va ishlab chiqarish korxonalarini jalb etadi. Bunday sheriklik asosida o‘quvchilar nafaqat bilim, balki real amaliy tajriba, texnika, muhit va tajribali mutaxassislar bilan ishlash imkoniga ega bo‘ladi. Masalan, IT parklar, sanoat hududlari, qishloq xo‘jalik klasterlari, xususiy korxonalarda tashkil etilgan malaka oshirish markazlari bunga misol bo‘la oladi. Davlat xususiy sektor bilan grantlar, soliq imtiyozlari, subsidiyalar orqali 28hamkorlikni kuchaytirsa, bu tizim yanada jadal rivojlanadi. Bunday sheriklik ikki tomon uchun foydalidir: davlat uchun ijtimoiy mas’uliyat, xususiy sektor uchun esa sifatli kadrlar manbai ta’minlanadi. Aynan shuning uchun ham bu tamoyil malaka oshirish tizimining zamonaviy modelida asosiy yo‘nalish hisoblanadi. Rivojlanayotgan davlatlarda bu tizimga e’tibor past bo‘lsa, mehnat bozori zaiflashadi. Chunki malakasi eskirgan, yangi texnologiyalarga moslasha olmaydigan ishchi kuchi ishlab chiqarish jarayonida samarali bo‘la olmaydi. Aksincha, doimiy rivojlanib boruvchi va yangi texnologiyalarni o‘zlashtira oladigan ishchi kuchi – iqtisodiy o‘sishning asosiy drayveridir.malaka oshirish tizimi ishchi kuchini takror ishlab chiqarishda alohida bosqich emas, balki butun jarayonni davomli ta’minlovchi zaruriy vositadir. Uning kuchli tashkil etilishi orqali nafaqat individual ishchi salohiyati oshadi, balki jamiyatning umumiy raqobatbardoshligi, iqtisodiy samaradorligi va ijtimoiy barqarorligi ham yuksaladi. Malakali ishchi kuchi – bu har qanday davlatning boyligi, asosiy resursi va raqobat ustunligidir. 2.3. O‘zbekistonda ishchi kuchini takror hosil qilish holati va rivojlanish yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasida ishchi kuchini takror hosil qilish – bu mehnatga layoqatli aholining uzluksiz yangilanib borishini, ularning bilim, ko‘nikma va salomatlik darajasini saqlab turishni nazarda tutadi. Bu jarayon aholining tabiiy o‘sishi, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash sohasi, malaka oshirish, kasbga yo‘naltirish va mehnat muhitining rivojiga bevosita bog‘liqdir. Hozirgi kunda O‘zbekistonda ishchi kuchini takror ishlab chiqarish bo‘yicha quyidagi asosiy holatlar kuzatilmoqda: Aholining mehnatga layoqatli qatlami kengaymoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda mehnat resurslarining soni yil sayin ortib bormoqda. Bu esa yangi ish o‘rinlari yaratishni va ishchi kuchini to‘g‘ri taqsimlashni talab qiladi. 29Ta’lim tizimining modernizatsiyasi. Kasb-hunar maktablari, kollejlar va oliy o‘quv yurtlarida ishchi kuchining malakali qismini tayyorlash yo‘lga qo‘yilgan. “Ustoz-shogird” tizimi, ikkilamchi va oliy ta’limda zamonaviy texnologiyalar asosidagi o‘quv dasturlari joriy etilmoqda. Tashqi mehnat migratsiyasining ta’siri. Ishchi kuchining muayyan qismi xorijga chiqib ishlayotgani tufayli mamlakat ichida ayrim hududlarda ishchi kuchi yetishmovchiligi yuzaga kelmoqda. Bunga qarshi chora sifatida chet el tajribasi bilan qaytib kelgan fuqarolardan samarali foydalanish, ularning malakasini iqtisodiyot ehtiyojlariga yo‘naltirish muhimdir. Ayollar va yoshlarning mehnat bozoridagi ishtiroki. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda ayollar va yoshlarning iqtisodiy faolligini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ular uchun kasbga yo‘naltiruvchi dasturlar, startap loyihalar, imtiyozli kreditlar joriy etilmoqda. Rivojlanish yo‘nalishlari: Kasb-hunar ta’limini takomillashtirish – Ishchi kuchining raqobatbardoshligini oshirish uchun zamonaviy kasblar bo‘yicha malaka beruvchi o‘quv markazlarini ko‘paytirish zarur. Ish o‘rinlari yaratishni rag‘batlantirish – Yangi ish joylarini yaratish uchun xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish – Ishchi kuchining samaradorligini oshirish uchun avtomatlashtirish, raqamlashtirish, sun’iy intellekt kabi texnologiyalar asosida malaka berish zarur. Hududlar bo‘yicha muvozanatni ta’minlash – Ishchi kuchining ortiqcha zichlashuvi va etishmovchiligi bo‘lgan hududlar o‘rtasida balansli taqsimotni tashkil etish. 2021-YILDA O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHINI TAKROR HOSIL QILISH HOLATI VA YO‘NALISHLARI 302021-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun pandemiya bosqichidan chiqish va barqarorlikni tiklash davri bo‘ldi. Ayni shu davrda mamlakat mehnat bozori muhim sinovdan o‘tdi. Ishchi kuchining miqdoriy va sifat jihatdan tiklanishi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Ishsizlik darajasini kamaytirish, bandlikni ta’minlash, ta’lim va malaka tizimini isloh qilish, mehnat migratsiyasi imkoniyatlaridan oqilona foydalanish – bularning barchasi 2021-yilda ishchi kuchini takror ishlab chiqarish bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlarning asosiy yo‘nalishlarini tashkil etdi. 1. Mehnatga layoqatli aholi va bandlik darajasi 2021-yilda mehnatga layoqatli aholining umumiy soni 18,5 million kishini tashkil etdi. Ulardan 13,2 million nafari iqtisodiy faol bo‘lgan, ya’ni bandlik bilan ta’minlangan. Bunda bandlikning asosiy qismini davlat sektoridagi ish o‘rinlari, xususiy korxonalar, xizmat ko‘rsatish sohasi va yakka tartibdagi tadbirkorlik egalladi. Ishsizlik darajasi esa rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra 10,5% atrofida qayd etildi. Bu ko‘rsatkich 2020-yilga nisbatan biroz pasaygan bo‘lib, davlat tomonidan mehnat bozorida barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan siyosat samaradorligini ko‘rsatadi. 2. Malaka oshirish va kasb-hunar ta’limi Ishchi kuchini sifat jihatidan yangilash va qayta tayyorlash maqsadida 2021- yilda 203 ta kasb-hunar markazi faoliyat ko‘rsatgan. Ushbu markazlar orqali 120 ming nafarga yaqin fuqarolar kasbga o‘qitilgan yoki malakasini oshirgan. Bu markazlarda quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ta’lim berilgan:  Yengil sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasi  Qurilish va texnik sohalar  Axborot texnologiyalari va dizayn  Sartaroshlik, tikuvchilik, santexnika Kasb-hunar o‘quv markazlarining faoliyati mehnat bozorida yuqori talabga ega kasblarni o‘rgatishga yo‘naltirildi. 313. Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy omillar Takror ishlab chiqarishning muhim omillaridan biri – bu sog‘lom va mehnatga layoqatli avlodni tarbiyalash. Shu bois 2021-yilda bir qancha tuman va shaharlarda yangi poliklinikalar, qishloq vrachlik punktlari, skrining markazlari ishga tushirildi.Bundan tashqari, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, emlash kampaniyalari va sport infratuzilmasini rivojlantirish orqali aholining umumiy salomatligi saqlab qolindi. Bu esa, o‘z navbatida, ishchi kuchining sifatli tarkibiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 4. Mehnat migratsiyasi va xalqaro tajriba 2021-yilda 1,8 milliondan ortiq fuqaro xorijiy davlatlarda vaqtincha mehnat faoliyatini olib bordi. Ularning katta qismi Rossiya, Janubiy Koreya, Qozog‘iston va Turkiyada band bo‘lgan. Migratsiya O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun ikki tomonlama ahamiyatga ega bo‘lib, bir tomondan tashqi mehnat bozori orqali bandlikni ta’minlasa, ikkinchi tomondan valyuta tushumlarini ko‘paytiradi. Bundan tashqari, xorijda ishlayotgan fuqarolarning tajribasi, kasbiy ko‘nikmalari O‘zbekistonga qaytganlaridan keyin mahalliy iqtisodiyotda qo‘llanilmoqda. Bu ham takror ishlab chiqarishning bilvosita vositasidir. 5. Davlat siyosati va islohotlar 2021-yil davomida davlat tomonidan ishchi kuchini takror ishlab chiqarish sohasida quyidagi muhim islohotlar amalga oshirildi: “Yoshlar daftari” va “Ayollar daftari” asosida kasbga yo‘naltirish dasturlari Ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarga kasbiy tayyorgarlik bo‘yicha grantlar Davlat-xususiy sheriklik asosida yangi o‘quv markazlari ochilishi Onlayn ta’lim platformalari orqali masofaviy malaka oshirish 6. Statistika jadvali (asosiy ko‘rsatkichlar) Ko‘rsatkichlar 2021-yil Mehnatga layoqatli aholi (mln) 18.5 Band aholining soni (mln) 13.2 32Ishsizlik darajasi (%) 10.5 Malaka oshirganlar soni (ming) 120 Kasb-hunar markazlari soni 203 Xorijdagi mehnat migrantlari (mln) 1.8 Ayollar bandligi (%) 30 Yoshlar ulushi (%) 61 2021-yil davomida O‘zbekistonda ishchi kuchini takror hosil qilish borasida muhim bosqichlar amalga oshirildi. Mehnatga layoqatli aholi soni oshgan bo‘lsa-da, ularning bandligini ta’minlash, malakasini oshirish, sog‘lig‘ini muhofaza qilish va innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish orqali takror ishlab chiqarish barqarorlashdi. O‘zbekiston tajriba bosqichidan boshlab strategik yondashuvlarga o‘tish bosqichiga qadam qo‘ydi. 2022-YILDA O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHINI TAKROR HOSIL QILISH HOLATI VA RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI 2022-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti va mehnat bozorida muhim islohotlar boshlangan davr sifatida tarixda qoldi. Bu yilgi yondashuvlar ilgari tashlangan zamin asosida yangilanib, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning tizimli va strategik jihatlarini o‘zida mujassam etdi. Davlat siyosati aholining mehnatga tayyorgarligi, malaka darajasi va bandligini oshirish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga qaratildi. 1. Mehnatga layoqatli aholi va iqtisodiy faol qatlam 2022-yilga kelib, O‘zbekistonda mehnatga layoqatli aholi soni 18,9 million kishiga yetdi. Ulardan 13,8 million nafari iqtisodiy faol aholi sifatida mehnat bozorida qatnashdi. Bu o‘sishning sababi yoshlar sonining ortishi, qishloq aholisi orasida mehnatga bo‘lgan ehtiyoj kuchayishi va mehnatga yaroqli ayollar ulushining oshganidir. 33Ishsizlik darajasi 2022-yilda 9,7% ga tushdi, bu 2021-yilga nisbatan 0,8% past ko‘rsatkichdir. Bunga sabab, bandlik dasturlarining kengayishi, kichik biznes va xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanishi, shuningdek, xorijga mehnat migratsiyasi oqimining barqarorlashuvidir. 2. Kasb-hunar ta’limi va malaka tizimlari 2022-yilda respublika bo‘ylab 210 dan ortiq kasb-hunar markazi faoliyat ko‘rsatdi. Ularda 150 ming nafardan ziyod o‘quvchi qisqa muddatli kasb kurslarini yakunladi. Ushbu markazlarda quyidagi kasblarga talab yuqori bo‘ldi:  Elektron tijorat operatori  Payvandchi, elektr montyor  IT mutaxassislari (front-end, Python, grafika)  Tikuvchilik va sartaroshlik yo‘nalishlari Davlat tomonidan har bir hududda eng ko‘p talab qilingan kasblar asosida o‘quv dasturlari ishlab chiqildi. Bu esa bozor mexanizmlariga mos takror ishlab chiqarish tizimini shakllantirdi. 3. Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimining ishtiroki Ishchi kuchining takror ishlab chiqarilishi ta’lim va sog‘liqni saqlash bilan chambarchas bog‘liq. 2022-yilda 11 yillik umumiy ta’lim bilan birga kasbga yo‘naltirish darslari joriy etildi. Ta’lim vazirligi tomonidan o‘quvchilarni 9- sinfdan boshlab kasblarga yo‘naltirish dasturi ishlab chiqildi. Sog‘liqni saqlash sohasida ayollar va yoshlar sog‘lig‘ini mustahkamlash bo‘yicha maxsus milliy dasturlar qabul qilindi. Sog‘lom ishchi kuchini yaratish uchun 300 dan ortiq tibbiyot muassasasi qayta ta’mirlandi yoki yangidan barpo etildi. 4. Mehnat migratsiyasi va qaytgan fuqarolar integratsiyasi 2022-yil oxiriga kelib xorijda mehnat faoliyatini olib borayotgan o‘zbekistonliklar soni 2,1 millionga yaqinlashdi. Eng ko‘p bandlik Rossiya Federatsiyasi, Janubiy Koreya, Qozog‘iston va Turkiya orqali ta’minlandi. 34Qiziqarli tomoni shundaki, xorijda malaka orttirgan fuqarolarni mamlakatga qaytgandan so‘ng, o‘z sohasida ishlashga yo‘naltirish dasturi yaratildi. Bu dastur asosida 12 mingdan ortiq migrant ishga joylashtirildi. Bu holat ishchi kuchining sifatli takror ishlab chiqarilishi misoli sifatida baholanishi mumkin. 5. Davlat siyosati va zamonaviy yondashuvlar 2022-yilda hukumat tomonidan mehnat bozorini isloh qilishga oid bir qancha muhim hujjatlar qabul qilindi: “Mehnat bozorini raqamlashtirish to‘g‘risida”gi qaror “Bandlik agentliklari faoliyatini erkinlashtirish” farmoni “Yoshlar mehnat dasturi – 2022” Bular orqali xususiy bandlik agentliklari faoliyatini rivojlantirishga imkon yaratildi. Onlayn rezyume tuzish, masofaviy intervyu olish va kasbga mos ish topish platformalari ishga tushirildi. 6. Statistik ma’lumotlar jadvali (asosiy ko‘rsatkichlar) Ko‘rsatkichlar 2022-yil Mehnatga layoqatli aholi (mln) 18.9 Band aholining soni (mln) 13.8 Ishsizlik darajasi (%) 9.7 Malaka oshirganlar soni (ming) 150 Kasb-hunar markazlari soni 210 Xorijdagi mehnat migrantlari (mln) 2.1 Ayollar bandligi (%) 31.2 Yoshlar ulushi (%) 62.5 2022-yilda O‘zbekiston ishchi kuchini takror hosil qilish borasida sifatli bosqichga o‘tdi. Mehnatga layoqatli aholining o‘sishi, yangi o‘quv markazlari ochilishi, xorijda malaka orttirganlarning integratsiyasi va davlat tomonidan yaratilgan zamonaviy me’yoriy asoslar bu yo‘nalishdagi muhim yutuqlarni 35ko‘rsatadi. Bundan tashqari, aholining sog‘lig‘i va kasbiy tayyorgarligiga berilgan e’tibor ishchi kuchining raqobatbardoshligini oshirdi. 2023-YILDA O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHINI TAKROR HOSIL QILISH HOLATI VA RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI 2023-yil mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida barqarorlik yili bo‘ldi. Bu yilgi davlat dasturlarida inson kapitali, xususan ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning yangi paradigmalari ustuvor ahamiyat kasb etdi. Raqamli texnologiyalar, zamonaviy ta’lim dasturlari va mehnat bozoridagi tahliliy yondashuvlar asosida ishchi kuchining sifatini oshirishga qaratilgan tizimli ishlar olib borildi. 1. Mehnatga layoqatli aholi va bandlik statistikasi 2023-yil yakuniga kelib, O‘zbekistonda mehnatga layoqatli aholining soni 19,4 million kishiga yetdi. Band aholining umumiy soni 14,2 million nafarga yetib, bu 2022-yilga nisbatan 400 ming kishilik o‘sishni tashkil etdi. Ayniqsa, xizmat ko‘rsatish va savdo sohalarida band bo‘lganlar ulushi keskin ortdi. Ishsizlik darajasi 9,0% atrofida bo‘lib, ayniqsa yoshlar orasida ishsizlikni kamaytirishga qaratilgan maxsus “Yoshlar – kasb egasi” dasturi sezilarli samara berdi. 18–30 yosh oralig‘ida ishsizlar ulushi 2022-yildagi 15% dan 2023-yilda 11,7% ga tushdi. 2. Kasb-hunar o‘quvi va malaka oshirishda islohotlar O‘zbekiston hukumati tomonidan 2023-yil davomida “Bir mahalla – bir kasb-hunar markazi” tamoyili asosida 60 dan ortiq yangi o‘quv markazlari ishga tushirildi. Umumiy hisobda 2023-yilda 185 mingdan ortiq fuqaro qisqa muddatli kasbiy tayyorgarlikdan o‘tdi.  Kasb turlari quyidagilarga ajratildi:  Agrotexnika va bog‘dorchilik  Raqamli savodxonlik va grafik dizayn  Tikuvchilik va charm mahsulotlari  Payvandlash, avtomexanik, SMM mutaxassisligi 36Shuningdek, malaka oshirishni davlat-xususiy sheriklik asosida tashkil etish kuchaydi. Natijada xususiy ta’lim markazlarida o‘qiganlar ulushi umumiy auditoriyaning 28% ini tashkil etdi. 3. Ta’lim tizimi va sog‘liqni saqlash bilan integratsiya 2023-yil ta’limda “Hayot davomida o‘qish” tamoyili asosida maktab, kollej, oliygoh, kasb-hunar va onlayn kurslar integratsiyalashdi. 60 dan ortiq platformalarda IT, til o‘rganish va moliyaviy savodxonlik yo‘nalishlarida bepul kurslar yo‘lga qo‘yildi. Shu bilan birga, sog‘liqni saqlash sohasida ishchi kuchi salomatligi indeksi joriy etildi va bu tibbiy tekshiruvlar samaradorligini oshirdi. Milliy sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish dasturi asosida ayollar va bolalar salomatligiga qaratilgan 570 dan ortiq tadbir o‘tkazildi. Ishchi kuchining salomatligini saqlash mehnat samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. 4. Mehnat migratsiyasi va qaytish strategiyalari 2023-yilda xorijga chiqayotgan mehnat migrantlari soni 2,3 million kishiga yetdi. Ularning 71% erkaklar, 29% ayollarni tashkil qildi. Mehnat migratsiyasining asosiy yo‘nalishlari: Rossiya (60%), Qozog‘iston (14%), Janubiy Koreya (9%), Turkiya (6%). Xorijdan qaytgan migrantlar uchun “Yangi boshlovchi tadbirkor” granti asosida 11 mingdan ortiq kishi o‘z biznesini boshlashga ruxsat oldi. Bu esa takror ishlab chiqarishni faqat mehnat emas, balki tadbirkorlik orqali ham amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatdi. 5. Raqamlashtirish va zamonaviy boshqaruv tizimlari 2023-yilda mehnat bozorining statistikasi va monitoringi uchun “MEHNAT STAT” tizimi ishga tushirildi. Bu dastur orqali real vaqt rejimida: Bo‘sh ish o‘rinlari soni Kasbiy talablar bo‘yicha dinamikalar Hududlar kesimidagi ishsizlik darajasi kuzatildi Raqamli xizmatlar orqali 700 mingdan ortiq fuqaro ish topgan. Shuningdek, HR platformalar orqali rezyume joylash va suhbatlar onlayn tarzda o‘tkazildi. 376. 2023-yil statistik ko‘rsatkichlari (jadval) Ko‘rsatkichlar 2023-yil Mehnatga layoqatli aholi (mln) 19.4 Band aholining soni (mln) 14.2 Ishsizlik darajasi (%) 9.0 Malaka oshirganlar soni (ming) 185 Kasb-hunar markazlari soni 270 Xorijdagi mehnat migrantlari (mln) 2.3 Ayollar bandligi (%) 33.4 Yoshlar ulushi (%) 63.1 2023-yil O‘zbekistonda ishchi kuchining takror ishlab chiqarilishi sohasida tizimli yondashuvlar yili bo‘ldi. Davlat siyosatining natijasi sifatida malakali ishchi kuchining sifati oshdi, xizmat sohasida yangi ish o‘rinlari yaratildi, migratsiyadan qaytgan fuqarolar integratsiyalandi, va eng asosiysi — inson kapitaliga strategik qarash shakllandi. Bu esa mamlakatda iqtisodiy o‘sish va barqarorlik uchun kuchli poydevor bo‘lib xizmat qildi. 2024-YILDA O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHINI TAKROR HOSIL QILISH HOLATI VA RIVOJLANISH YO‘NALISHLARI 2024-yil O‘zbekistonda inson kapitali va ishchi kuchi salohiyatini rivojlantirishda tub burilish davri bo‘ldi. Yil davomida “Yangi O‘zbekiston – yangi mehnat bozoriga” shiori ostida qator islohotlar amalga oshirildi. Mehnat resurslarini takror hosil qilish masalasida ta’lim, sog‘liqni saqlash, bandlik va migratsiya tizimlari o‘zaro uzviy bog‘lanib, yagona tizim sifatida harakatlana boshladi. 1. Mehnatga layoqatli aholi va bandlik darajasi 2024-yil yakuniga ko‘ra, mehnatga layoqatli aholining soni 20 million nafarga yetdi. Bandlar soni esa 14,9 million bo‘lib, bu 2023-yilga nisbatan 700 38ming kishilik o‘sishni ko‘rsatdi. Aholining iqtisodiy faollik darajasi 2023- yildagi 66% dan 2024-yilda 68,5% ga oshdi. Yoshlar (18–30 yosh) orasidagi bandlik darajasi ham 52% dan 56,3% ga oshdi. Bu o‘z navbatida ta’limdan mehnat bozoriga o‘tish tizimining barqarorlashayotganidan dalolat beradi. Ishsizlik darajasi esa 8,2% bo‘lib, oxirgi 5 yildagi eng past ko‘rsatkich sifatida qayd etildi. 2. Takror ishlab chiqarishda ta’lim va sog‘liqni saqlashning roli 2024-yil “Hayot davomida o‘qish” konsepsiyasi asosida ta’lim tizimi kengaytirildi. Kasb-hunar va malaka oshirish markazlarining soni 310 taga yetdi. Ular orqali yil davomida 217 ming nafar fuqaro malaka oshirdi yoki yangi kasb egalladi. Sog‘liqni saqlash sohasida ishchi kuchining sog‘lomligini saqlashga alohida e’tibor qaratildi. “Ishchi kuchi salomatligi haftaligi” doirasida butun respublika bo‘ylab 1,5 million nafar fuqaro bepul tibbiy ko‘rikdan o‘tkazildi. Shuningdek, sog‘lom turmush tarzini ommalashtirish bo‘yicha 12 ta teleko‘rsatuv va 1800 dan ortiq mahalliy seminarlar o‘tkazildi. 3. Kasbiy tayyorgarlik va onlayn o‘qish imkoniyatlari 2024-yilda 40 dan ortiq yangi yo‘nalishlarda qisqa muddatli kasb kurslari tashkil etildi. Asosan quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor qaratildi:  IT mutaxassisliklar (web, mobil dasturlash)  Qurilish va dizayn texnologiyalari  Logistika va eksport bozorlariga chiqish  Til va tarjimonlik Shuningdek, “eKasb.uz” platformasida 50 mingdan ortiq fuqaro onlayn o‘qish orqali sertifikat oldi. Onlayn ta’limni rag‘batlantirish maqsadida internet narxlarini subsidiyalash tizimi joriy etildi. 4. Mehnat migratsiyasi va qaytganlar uchun imkoniyatlar Xorijda ishlayotgan o‘zbekistonliklar soni 2024-yil oxiriga kelib 2,5 million kishiga yetdi. Ularning asosiy qismi Rossiya, Qozog‘iston, Janubiy Koreya va 39Turkiyada ishladi. Davlat tomonidan xorijdagi ishchilarga huquqiy yordam ko‘rsatish, kasbiy malakalarini tan olish va vataniga qaytganda ish bilan ta’minlash dasturlari kuchaytirildi. “Qaytganlar uchun yangi start” dasturi asosida 9 mingdan ortiq fuqaro o‘z faoliyatini mahallalarda boshlash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Grant asosida ajratilgan mablag‘lar orqali kichik biznes va oilaviy korxonalar ochildi. 5. 2024-yil bo‘yicha asosiy statistik ko‘rsatkichlar Ko‘rsatkichlar 2024-yil Mehnatga layoqatli aholi (mln) 20.0 Band aholining soni (mln) 14.9 Ishsizlik darajasi (%) 8.2 Malaka oshirganlar soni (ming) 217 Kasb-hunar markazlari soni 310 Xorijdagi mehnat migrantlari (mln) 2.5 Ayollar bandligi (%) 35.2 Yoshlar ulushi (%) 64.5 6. Strategik yo‘nalishlar va kelajak istiqbollari 2024-yilda mehnat resurslarini takror ishlab chiqarishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar bo‘ldi: Raqamli infratuzilmani rivojlantirish: AI, big data asosida kasb tahlillari Kasb ta’limida internatsionalizatsiya: xorijiy mutaxassislarni jalb etish Yoshlar uchun grantlar va stipendiyalar kengaytirildi Ayollarni iqtisodiy faol qatlamga jalb etish 2024-yilda ishchi kuchining takror ishlab chiqarilishi bo‘yicha aniq bosqichlar, islohotlar va raqamli texnologiyalar uyg‘unlikda olib borildi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning barqaror poydevorini mustahkamlab, ishchi kuchini nafaqat miqdor, balki sifat jihatidan ham takomillashtirishga xizmat qildi. Kelgusida bu 40yondashuvlarni mintaqaviy va sohaviy kesimda chuqurlashtirish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. 2025-YILNING BIRINCHI YARMI: O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHINI TAKROR HOSIL QILISH HOLATI 2025-yilning yanvar–iyun oylarida O‘zbekistonda ishchi kuchini rivojlantirish, ta’lim, sog‘liqni saqlash, va bandlik siyosatini integratsiyalashgan holda amalga oshirish davom ettirildi. Davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishi sifatida inson kapitali va raqamli kasb egalarini tayyorlash masalasi ilgari surildi. 1. Aholining iqtisodiy faolligi va bandlik Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2025-yil 1-yarim yillikda mehnatga layoqatli aholining soni 20,3 million kishiga yetgan. Band aholining soni esa 15,1 millionni tashkil etdi, bu 2024- yilning shu davriga nisbatan 1,2% o‘sishni anglatadi. Ishsizlik darajasi esa 8,0% atrofida bo‘lib, sezilarli pasayishni ko‘rsatdi. 2. Kasbiy ta’lim va malaka oshirish Yarim yillikda 115 mingdan ortiq fuqaro qisqa muddatli kurslarda ishtirok etdi. Ayniqsa, IT, elektrotexnika va xizmat ko‘rsatish yo‘nalishlari bo‘yicha kasb-hunar markazlariga talab yuqori bo‘ldi. “eKasb.uz” platformasida 34 ming nafar fuqaro onlayn sertifikat oldi. 3. Sog‘liqni saqlash va mehnatga layoqatni saqlash Sog‘liqni saqlash tizimi ishchi kuchining uzluksiz takror ishlab chiqarilishida muhim omil bo‘lib qolmoqda. 2025-yilning birinchi yarim yilligida ishchi yoshdagi aholini profilaktik tekshiruvlardan o‘tkazish bo‘yicha “Sog‘lom xodim – sog‘lom ishlab chiqarish” dasturi doirasida 850 ming fuqaro qamrab olindi. 4. Ayollar va yoshlar bandligi Ayollar bandligi darajasi 35,8% ga yetdi, yoshlar orasida esa 58,4% ga ko‘tarildi. “Ayollar startapi” va “Yoshlar kasbi” loyihalari natijasida qariyb 40 ming fuqaro ishga joylashtirildi yoki o‘z biznesini boshladi. 5. Xorijdagi mehnat migratsiyasi 2025-yil birinchi yarmida xorijga chiqib ishlayotgan mehnat migrantlari soni 2,52 millionni tashkil etdi. Shundan 100 41mingdan ortiq kishi 2024-yilga nisbatan yangi yo‘nalishlarga – BAA, Polsha, Vengriya va Germaniyaga ishga jo‘natildi. Yangi imzolanayotgan xalqaro shartnomalar migrantlar huquqlarini yanada kuchaytirish imkonini berdi. 6. Yarim yillik asosiy ko‘rsatkichlar (2025) Ko‘rsatkichlar 2025-yil 1-yarim yillik Mehnatga layoqatli aholi (mln) 20,3 Band aholining soni (mln) 15,1 Ishsizlik darajasi (%) 8,0 Malaka oshirganlar soni (ming) 115 Xorijdagi mehnat migrantlari (mln) 2,52 Ayollar bandligi (%) 35,8 Yoshlar bandligi (%) 58,4 Onlayn o‘quv sertifikat olganlar 34 000 7. Rivojlanish yo‘nalishlari  Smart-ta’lim texnologiyalarini joriy qilish  Hududiy kasb-hunar markazlarini ko‘paytirish  Innovatsion bandlik platformalarini yaratish  Ish beruvchilar va ta’lim muassasalari hamkorligini kuchaytirish 2025-yilning birinchi yarmi O‘zbekiston uchun ishchi kuchini takror hosil qilishda sifat yondashuviga o‘tish davri bo‘ldi. Yangi texnologiyalar, xalqaro hamkorlik va jamiyatning faollashuvi natijasida mehnat resurslari ko‘lam jihatidan emas, balki kasbiy moslik va zamonaviy kompetensiyalar bo‘yicha takomillasha boshladi. Yilning ikkinchi yarmida bu islohotlar yanada chuqurlashtirilishi kutilmoqda. 42 Yakuniy xulosa Men “Yalpi ishchi kuchi va uning takror hosil etilishi” mavzusidagi kurs ishini bajarish davomida ishchi kuchining jamiyat va iqtisodiyotdagi o‘rni, uning tuzilmasi va takror ishlab chiqarilish mexanizmlarini chuqur o‘rgandim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida yalpi ishchi kuchi — nafaqat ishlab chiqarish omili, balki davlatning iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligining tayanchi hisoblanadi. Ayniqsa, mehnat bozori, demografik omillar, sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimi ishchi kuchini takror hosil qilishda hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini angladim.Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish murakkab va uzluksiz jarayon bo‘lib, u bolalikdan boshlanib, ta’lim, kasb-hunar, malaka oshirish, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy muhofaza bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Bu jarayon davlat tomonidan izchil boshqaruv, sarmoya va innovatsion yondashuv talab qiladi. O‘zbekiston misolida tahlil qilingan faktlar va statistik ma’lumotlar asosida ayta olamanki, mamlakatda so‘nggi yillarda bu yo‘nalishda sezilarli natijalarga erishilmoqda. Jumladan, kasb-hunar ta’limining kengaytirilishi, bandlik markazlarining faoliyati, ayollar va yoshlar bandligini oshirish bo‘yicha amaliy loyihalar, xorijiy mehnat migratsiyasini tartibga solish kabi islohotlar bevosita ishchi kuchini takror ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlamoqda.Shuningdek, bu kurs ishi davomida men yalpi ishchi kuchining tarkibiy o‘zgarishlarini ham tahlil qildim. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, men ushbu kurs ishim orqali faqat nazariy bilim emas, balki iqtisodiy tahlil va real hayotiy holatlarni baholash ko‘nikmalarini ham shakllantirdim. Kelajakda ushbu mavzu yuzasidan amaliy takliflar ishlab chiqish, chuqurroq ilmiy izlanishlar olib borish niyatidaman. Ishchi kuchi — bu mamlakatning yashash kuchi, uning sifatli takror ishlab chiqarilishi esa — barqaror taraqqiyotning garovidir. 43Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) Xusanov A., Raxmatov Sh. Mehnat iqtisodiyoti. – Toshkent: IQTISOD- MOLIYA, 2021. – 352 bet. 7) O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. – Toshkent: Adolat nashriyoti, 2023. – 398 bet. 8) Mamatqulov B. Ishchi kuchi va bandlik siyosati. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. – 280 bet. 9) Davlat statistika qo‘mitasi. Aholining bandligi va mehnat bozori statistik to‘plami. – Toshkent, 2023. – 184 bet. 10) Qosimov S., G‘ulomov S. Iqtisodiy nazariya. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 416 bet. 4411) The World Bank. Uzbekistan Jobs Diagnostic Report. – Washington DC, 2021. – 220 pages. 12) Davlat statistika qo‘mitasi. Demografik holat statistik to‘plami. – Toshkent, 2023. – 112 bet. 13) World Economic Forum. Global Human Capital Report 2022. – Geneva, 2022. – 280 pages. 14) Nazarov U. Mehnat migratsiyasi: muammolar va yechimlar. – Toshkent: Iqtisod, 2020. – 196 bet. 15) OECD. Skills Development in Uzbekistan. – Paris, 2022. – 102 pages. 16) O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining Axborot byulleteni. – Toshkent, 2023. – Yarim yillik son. 17) Sobirova M. “Yoshlar bandligi va kasbga yo‘naltirish tizimi.” // Iqtisodiyot va innovatsiya ilmiy-amaliy jurnali, 2023-yil, №2. – 7 bet.

Yalpi ishchi kuchi va uning takror hosil etilishi               

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………………
I BOB. YALPI ISHCHI KUCHI TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MAZMUNI
1.1. Ishchi kuchi va yalpi ishchi kuchi tushunchasining mohiyati……………….
1.2. Yalpi ishchi kuchining tarkibi va tarkibiy o‘zgarishlari……………………..
1.3. Mehnat bozori va ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif…………………….
II BOB. ISHCHI KUCHINI TAKROR HOSIL QILISH JARAYONI VA UNING XUSUSIYATLARI
2.1. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish jarayoni va uning bosqichlari………..
2.2. Ta’lim, sog‘liqni saqlash va malaka oshirishda takror ishlab chiqarishning roli………………………………………………………………………………..
2.3. O‘zbekistonda ishchi kuchini takror hosil qilish holati va rivojlanish yo‘nalishlari……………………………………………………………………….
Xulosa……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...
Sotib olish