Dokument ma'lumotlari

Narxi 35000UZS
Hajmi 812.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 04 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Yalpi talab va yalpi taklif nisbatlari kurs ishi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Yalpi talab va yalpi taklif nisbatlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………… I BOB. YALPI TALAB VA YALPI TAKLIFNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Yalpi talab tushunchasi, tarkibi va unga ta’sir etuvchi omillar……….. 1.2. Yalpi taklif tushunchasi, shakllanishi va asosiy omillari……………… 1.3. AD-AS modeli: yalpi talab va yalpi taklifning o‘zaro munosabati……. II BOB. YALPI TALAB VA TAKLIF NISBATLARI TAHLIL VA AMALIY KO‘RINISHLAR 2.1. Yalpi talab va taklif nisbatlarining iqtisodiy muvozanatga ta’siri….….. 2.2. Inflyatsiya, ishsizlik va yalpi nisbatlarning o‘zgaruvchanligi…………. 2.3. O‘zbekistonda yalpi talab va taklif nisbatlarining tahlili va ularni muvozanatlash choralari………………………………………………. Xulosa………………………………………………………………………... Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….. Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatning barqaror iqtisodiy o‘sishini ta’minlashda makroiqtisodiy muvozanat alohida ahamiyat kasb etadi. Bu muvozanatni belgilovchi asosiy omillardan biri bu – yalpi talab va yalpi taklif nisbatidir. Mazkur nisbat yordamida iqtisodiyotda narxlar darajasi, ishlab chiqarish hajmi, bandlik va ishsizlik ko‘rsatkichlari shakllanadi. Agar yalpi talab taklifdan ortiq bo‘lsa inflyatsiya yuzaga keladi, aks holda esa iqtisodiy faollik pasayib, ishsizlik ortadi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar AD–AS nisbatining amaliy ahamiyatini yanada oshirmoqda. Yalpi talab va taklifni o‘zaro uyg‘unlashtirish orqali ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va narx barqarorligini saqlab qolish mumkin. Shu nuqtai nazardan mazkur mavzu dolzarb bo‘lib, makroiqtisodiy siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim bo‘lib, davlat siyosatida samarali qarorlar qabul qilishga xizmat qiladi. Yalpi talab va taklif nisbatini tahlil qilish orqali iqtisodiy beqarorlikning oldini olish mumkin. Bu esa mavzuni chuqur o‘rganishni taqozo etadi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Yalpi talab va yalpi taklifga doir ilmiy qarashlar asosan XX asrda rivojlangan. Bu borada J.M. Keynesning iqtisodiy modeli asosiy nazariy poydevor sifatida e’tirof etiladi. U yalpi talabning iqtisodiy faollikdagi o‘rnini birinchi bo‘lib asoslab berdi. Keyinchalik M. Friedman, G. Mankiw kabi olimlar tomonidan bu model takomillashtirildi. Ular inflyatsiya, ishsizlik, pul-kredit siyosati orqali AD–AS nisbatlarini chuqur o‘rgandilar. Mahalliy olimlardan Vaxabov A.V., G‘ulomov S.S., Shamsiev M.A. va Tursunov B.H. o‘z tadqiqotlarida ushbu modelni O‘zbekiston iqtisodiy sharoitiga moslab tahlil qilganlar. Ularning ishlari asosan nazariy yondashuvga asoslangan bo‘lib, real sektor bilan uzviy bog‘lanmagan. Shu bois bu mavzu 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14- son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz hanuzgacha amaliy jihatdan to‘liq yoritilmagan. Ayniqsa, O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi, fiskal va monetar siyosat o‘rtasidagi bog‘liqliklarni AD–AS nisbatida tahlil qilishga doir ilmiy ishlar kam uchraydi. Shuning uchun bu kurs ishida mavjud nazariyalarni tahlil qilish va ularni real iqtisodiy holat bilan solishtirish orqali mavzuni chuqurroq yoritishga harakat qilinadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Yalpi talab va yalpi taklif nisbatlarini chuqur o‘rganish makroiqtisodiy nazariyaning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Nazariy jihatdan bu mavzu iqtisodiy muvozanat tushunchasini to‘liq anglash, narxlar, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasining shakllanish mexanizmlarini tushunishga xizmat qiladi. AD–AS modelining asoslari va ularga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish orqali iqtisodiy beqarorlik sabablarini aniqlash mumkin. Amaliy jihatdan esa, bu nisbatlarni tahlil qilish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatida to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Xususan, inflyatsiyani jilovlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni oshirish va investitsion muhitni yaxshilashda AD–AS tahlilining o‘rni beqiyosdir. Davlat fiskal va monetar siyosatini ishlab chiqishda talab va taklifning o‘zaro nisbatiga asoslanadi. Bu esa kurs ishini nafaqat nazariy, balki amaliy dolzarblikka ega ilmiy ishga aylantiradi. Shuningdek, ushbu mavzu orqali talab va taklif disbalansining oldini olish va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash mexanizmlarini taklif etish mumkin. Mazkur kurs ishida nazariya bilan amaliy holat birlashtiriladi va O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida aniq tahlillar beriladi. Mazkur kurs ishining obyekti — O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida makroiqtisodiy jarayonlar, xususan yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar va ularning iqtisodiy muvozanatga ta’siridir. Kurs ishining predmeti — AD–AS nisbatlari orqali aniqlanuvchi iqtisodiy muvozanat holatlari, ularning tarkibiy elementlari, omillari, dinamikasi hamda bu nisbatlar asosida ishlab chiqiladigan makroiqtisodiy siyosat choralaridir. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — O‘zbekiston Respublikasida yalpi talab va yalpi taklif nisbatlarini tahlil qilish, ularga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, iqtisodiy muvozanatga erishish yo‘llarini o‘rganish hamda AD–AS modeli asosida ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Yalpi talab va yalpi taklif tushunchalarining nazariy asoslarini yoritish  AD–AS modelining mohiyatini ochib berish  Yalpi talab va taklif nisbatlarining iqtisodiy muvozanatga ta’sirini tahlil qilish  O‘zbekiston iqtisodiyotida AD–AS nisbatlarining real amaliy holatini ko‘rsatish  Inflyatsiya va ishsizlik ko‘rsatkichlari bilan bog‘liqlikni tahlil qilish  AD–AS nisbatidagi disbalanslar sabablari va ularni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash  AD–AS asosida iqtisodiy siyosat takliflarini ishlab chiqish Kurs ishi mavzusining tuzilishi — Mazkur kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uch bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. YALPI TALAB VA YALPI TAKLIFNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Yalpi talab tushunchasi, tarkibi va unga ta’sir etuvchi omillar Yalpi talab tushunchasi makroiqtisodiy tahlilning asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, mamlakat miqyosida ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlarga bo‘lgan umumiy talabni anglatadi. U har xil narx darajasi sharoitida iqtisodiyotda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan xaridlar hajmini ifodalaydi. Yalpi talab, odatda, iste’molchilar, firmalar, davlat va tashqi bozor (eksport– import) ishtirokchilarining umumiy xaridlari yig‘indisidan iborat. Uning formulasi quyidagicha ifodalanadi: AD = C + I + G + (X - M) Bu yerda C – iste’mol xarajatlari, I – investitsiyalar, G – davlat xarajatlari, X – eksport va M – import. Ushbu tarkibiy qismlar yalpi talabning shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Iste’mol xarajatlari – aholi tomonidan kundalik ehtiyojlar uchun amalga oshiriladigan xaridlardir. Bu segment odatda yalpi talabning eng katta qismini tashkil etadi. Aholining real daromadi, iste’molga bo‘lgan ishonchi, kredit olish imkoniyati bu omilga ta’sir qiladi. Investitsiyalar esa korxonalar tomonidan asosiy vositalarni yangilash, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish maqsadida kiritiladigan mablag‘lar bo‘lib, ular yalpi talabning o‘zgaruvchan qismini tashkil etadi. Investitsiyalar asosan foiz stavkalari, kutilyotgan rentabellik va soliq yengilliklariga bog‘liq. Davlat xarajatlari – hukumat tomonidan yo‘l-transport, infratuzilma, sog‘liqni saqlash, ta’lim va boshqa sohalarga yo‘naltirilgan mablag‘larni o‘z ichiga oladi. Davlat xarajatlari talabni barqarorlashtirishda muhim vosita hisoblanadi. Ular orqali iqtisodiy siklning pasayish bosqichida talabni qo‘llab- quvvatlash mumkin. Tashqi sektor (eksport-import) esa mamlakatning jahon bozoridagi faoliyati bilan bog‘liq. Agar eksport importdan ko‘p bo‘lsa, ya’ni sof eksport musbat bo‘lsa, yalpi talab ortadi. Aksincha bo‘lsa, yalpi talab kamayadi. 1.1.1-rasmYalpi talabga ta’sir etuvchi omillar 1. Narxga bog‘liq omillar (narx effekti orqali) 1.1. Real balans effekti Narxlar darajasi pasayganda aholining qo‘lida mavjud pul mablag‘larining real xarid quvvati ortadi. Bu holat iste’molchilarni ko‘proq xarid qilishga undaydi, natijada yalpi talab oshadi. Aksincha, inflyatsiya kuchayganda pulYA LPI TALA BGA TA’ SI R ETUV CHI OMIL LAR Narxga bog‘liq omillar (narx effekti orqali) Real balans effekti Xalqaro savdo effekti (eksport–import munosabati) Foiz stavkasi effekti Narxdan mustaqil omillar (ekzogen omillar) Pul-kredit siyosati (foiz stavkalari, kreditlar) Kelajakka nisbatan iqtisodiy kutishlar (iste’molchilar ishonchi) Fiskal siyosat (soliqlar, davlat xarajatlari) Investitsion muhit va kapitalga ishonch Aholi soni va demografik o‘sish Eksport-import muvozanati (sof eksport) Aholi real daromadlari darajasi qiymati tushib, real balans kamayadi va talab pasayadi. Bu omil narxlar va real daromadlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aks ettiradi. 1.2. Foiz stavkasi effekti Narx darajasi tushganda iqtisodiyotdagi talab past bo‘ladi, bu esa foiz stavkalarining pasayishiga olib keladi. Arzonroq kreditlar mavjud bo‘lishi natijasida investitsiyalar va iste’mol xarajatlari ortadi. Foiz stavkalari pasayishi tadbirkorlar uchun qulay investitsion muhit yaratadi va talabni rag‘batlantiradi. 1.3. Xalqaro savdo effekti (eksport–import munosabati) Narxlar darajasining pasayishi bilan mamlakat mahsulotlari xalqaro bozor uchun raqobatbardosh bo‘lib qoladi. Bu esa eksportning ortishiga va importning kamayishiga olib keladi. Eksport ko‘paygan sari yalpi talab oshadi. Shu bilan birga, milliy valyutaning qadrsizlanishi ham ushbu effektni kuchaytirishi mumkin. 2. Narxdan mustaqil omillar (ekzogen omillar) 2.1. Fiskal siyosat (soliqlar, davlat xarajatlari) Davlat soliqlarni kamaytirsa, aholi va tadbirkorlar qo‘lida ko‘proq mablag‘ qoladi, bu esa iste’mol va investitsiyani ko‘paytiradi. Davlat xarajatlarining ortishi ham iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi. Shu tariqa, fiskal siyosat orqali AD bevosita oshiriladi yoki qisqartiriladi. 2.2. Pul-kredit siyosati (foiz stavkalari, kreditlar) Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati orqali iqtisodiyotdagi pul massasi va foiz stavkalari tartibga solinadi. Kreditlar oson va arzon bo‘lsa, iste’molchilar va tadbirkorlar ko‘proq xarajat qiladi, bu esa talabni oshiradi. Aks holda talab susayadi. 2.3. Aholi real daromadlari darajasi Aholi real daromadlarining o‘sishi ularga ko‘proq iste’mol qilish imkoniyatini beradi. Bu holat xonadonlarning umumiy xarajatlarini oshiradi, natijada AD ko‘tariladi. Real daromadning pasayishi esa iste’mol hajmini qisqartiradi. 2.4. Kelajakka nisbatan iqtisodiy kutishlar (iste’molchilar ishonchi) Agar aholining iqtisodiy kelajakka nisbatan ishonchi yuqori bo‘lsa, ular ko‘proq xarajat qilishadi, sarmoya kiritishadi. Bu holat talabning o‘sishiga olib keladi. Aksincha, noaniqlik va ishsizlik xavfi bo‘lsa, odamlar tejashga moyil bo‘ladi va AD kamayadi. 2.5. Investitsion muhit va kapitalga ishonch Investitsion iqlimning barqarorligi, qonunchilikdagi soddalik va moliyaviy tizimga bo‘lgan ishonch sarmoyadorlar uchun ijobiy omil hisoblanadi. Ishonchli muhitda investitsiyalar ko‘payadi va yalpi talab rag‘batlanadi. 2.6. Aholi soni va demografik o‘sish Aholi sonining ko‘payishi talab hajmini orttiradi, chunki ko‘proq insonlar ko‘proq tovar va xizmatlarga ehtiyoj sezadi. Ayniqsa, yosh avlod salmog‘i yuqori bo‘lsa, iste’mol bazasi kengayadi va AD oshadi. 2.7. Eksport-import muvozanati (sof eksport) Eksportning importdan ortiq bo‘lishi (sof eksport ijobiy) yalpi talabni oshiradi. Aksincha, import yuqori bo‘lsa, ichki mahsulotga bo‘lgan talab pasayadi. Tashqi savdo balansining ijobiy holati AD’ni mustahkamlaydi. 2.8. Valyuta kursining o‘zgarishi Milliy valyutaning qadrsizlanishi eksportni rag‘batlantiradi, importni kamaytiradi – bu AD o‘sishiga olib keladi. Kuchli milliy valyuta esa eksportni qimmatlashtiradi va AD’ni pasaytirishi mumkin. 2.9. Tashqi iqtisodiy omillar (global narxlar, geosiyosiy holat) Neft, gaz, oziq-ovqat kabi strategik resurslar narxining global bozorida yuzaga keladigan o‘zgarishlar, shuningdek, urushlar, sanksiyalar va boshqa geosiyosiy omillar yalpi talabga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi. 2.10. Soliq va subsidiyalar siyosati Davlat tomonidan beriladigan subsidiyalar iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantiradi, talabni oshiradi. Soliq stavkalarining pasaytirilishi AD’ni ko‘taradi, soliq yukining og‘irligi esa uni cheklaydi. 1.2. Yalpi taklif tushunchasi, shakllanishi va asosiy omillari Yalpi taklif tushunchasi Yalpi taklif (aggregate supply – AS) makroiqtisodiy nazariyada eng muhim tushunchalardan biri bo‘lib, u mamlakat iqtisodiyotida ma’lum bir davr mobaynida ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilinadigan umumiy tovarlar va xizmatlar hajmini bildiradi. Yalpi taklif darajasi narxlar darajasiga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Bu bog‘liqlik esa talab va taklif egri chiziqlari orqali AD– AS modelida ifodalanadi. Yalpi taklif tushunchasi nafaqat ishlab chiqarish hajmini anglatadi, balki iqtisodiyotdagi mavjud resurslardan qay darajada foydalanilayotganini ham ko‘rsatadi. Iqtisodiyotdagi narx darajasi oshsa, ishlab chiqaruvchilar odatda ko‘proq ishlab chiqarishga intiladilar, chunki bu foyda olish imkoniyatini oshiradi. Aksincha, narxlar pasayganda ishlab chiqarish rag‘batlari susayadi va taklif kamayadi. Ammo bu munosabat har doim ham bir xil bo‘lmaydi – muddat omili (ya’ni qisqa va uzoq muddat) bu munosabatni sezilarli o‘zgartiradi. Yalpi taklif qisqa va uzoq muddatga ko‘ra ikki xil shaklda tahlil qilinadi. Bu esa yalpi taklif tushunchasining murakkab va ko‘p qirrali ekanligini anglatadi. Masalan, qisqa muddatli taklif ishlab chiqarish xarajatlariga bog‘liq bo‘lsa, uzoq muddatli taklif iqtisodiy salohiyat va texnologiyalarga bog‘liq bo‘ladi. Yalpi taklif o‘sishi iqtisodiy faollikning kuchayganidan dalolat beradi, uning pasayishi esa iqtisodiy inqiroz belgisi bo‘lishi mumkin. Yalpi taklif darajasi ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvati, ishlab chiqarish xarajatlari, soliqlar, texnologiyalar, valyuta kurslari kabi ko‘plab omillar bilan belgilanadi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda yalpi taklifning o‘rni muhim bo‘lib, u iqtisodiyotning real sektori holatini aks ettiradi. Shu sababli, yalpi taklif tushunchasi har qanday iqtisodiy siyosat asosida yotuvchi fundamental kategoriyalardan biridir. Qisqa muddatli yalpi taklif (SRAS) Qisqa muddatli yalpi taklif (SRAS) ishlab chiqaruvchilarning mavjud sharoitlarda – ya’ni o‘zgarmas texnologiyalar, ishchi kuchi va kapital miqdorida – ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan mahsulot hajmini bildiradi. Bu davrda ishlab chiqarish omillari nisbatan qat’iy bo‘lganligi sababli, narxlar o‘zgarishi ishlab chiqarish hajmiga bevosita ta’sir qiladi. Agar narxlar oshsa, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq daromad olish umidida ishlab chiqarishni kengaytirishga harakat qiladi. Bu holatda yalpi taklif hajmi ham ortadi. Qisqa muddatda ishlab chiqaruvchilar o‘z xarajatlarini o‘zgartirishga ulgurmasligi mumkin, ammo narxlar darajasi daromadga bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun SRAS egri chizig‘i ijobiy qiyalikka ega bo‘ladi. Ya’ni, narx darajasi va ishlab chiqarish hajmi bir-biriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘langan. Biroq bu jarayonda ishlab chiqarish xarajatlari muhim omil sifatida ishtirok etadi. Masalan, xomashyo narxining oshishi yoki ishchi kuchi haqlarining ko‘tarilishi ishlab chiqarish xarajatlarini ko‘paytiradi va yalpi taklifni cheklaydi. Aksincha, xarajatlar kamayganda ishlab chiqarish rag‘batlari ortadi. SRAS sharoitida hukumat tomonidan olib boriladigan pul-kredit yoki fiskal siyosatlar qisqa muddatda yalpi taklifni oshirish yoki kamaytirishga xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, qisqa muddatli taklifning o‘zgarishi iqtisodiy siklga bevosita bog‘liqdir. Ya’ni, iqtisodiyot o‘sish bosqichida bo‘lsa, SRAS o‘sadi, inqiroz davrida esa pasayadi. O‘zbekistonda bu jarayon ko‘plab omillar, xususan, energiya ta’minoti, infratuzilma holati va sanoatning modernizatsiya darajasiga bog‘liq bo‘lib turibdi. Qisqa muddatli taklif o‘zgarishlarini chuqur tahlil qilish orqali iqtisodiy siyosatni vaqtincha sozlash va inflyatsiyaviy bosimlarni kamaytirish mumkin bo‘ladi. Shu sababli SRAS – iqtisodiy barqarorlikka ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. 3. Uzoq muddatli yalpi taklif (LRAS) Uzoq muddatli yalpi taklif (LRAS) iqtisodiyotdagi to‘liq bandlik va ishlab chiqarish salohiyati darajasini ifodalaydi. Bu holatda narxlar darajasi ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qilmaydi, chunki uzoq muddatda barcha ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital, yer va texnologiyalar) o‘zgarishi mumkin. LRAS egri chizig‘i odatda vertikal shaklda tasvirlanadi, bu esa narxlar qanday bo‘lishidan qat’i nazar, ishlab chiqarish potentsiali o‘zgarmasligini bildiradi. Uzoq muddatda yalpi taklif hajmini belgilovchi omillar qatoriga texnologik taraqqiyot, ishchi kuchining malakasi, kapital zaxiralari, tabiiy resurslar miqdori va ishlab chiqarish infratuzilmasi kiradi. Bu omillar o‘zgarganda LRAS egri chizig‘i o‘ngga yoki chapga siljiydi. Masalan, texnologik yutuqlar ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, natijada LRAS o‘ngga siljiydi va ishlab chiqarish potentsiali kengayadi. Aksincha, tabiiy resurslar cheklanganda yoki aholi bandligi kamayganda, LRAS chapga siljiydi. Uzoq muddatda hukumat siyosatlari ham LRAS’ga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Soliqlar, investitsion rag‘batlar, ta’lim tizimi sifati va sog‘liqni saqlash holati uzoq muddatli ishlab chiqarish salohiyatini belgilovchi strategik omillardir. O‘zbekiston iqtisodiyotida LRAS darajasi sanoat diversifikatsiyasi, eksport salohiyati, energetika barqarorligi va xorijiy sarmoyalarni jalb qilish orqali shakllanmoqda. Uzoq muddatda yalpi taklifni oshirish orqali barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish mumkin. Shuningdek, LRAS darajasining aniqlanishi makroiqtisodiy prognozlar, milliy byudjet rejalashtiruvi va investitsiya siyosati uchun muhim asosdir. LRAS iqtisodiy salohiyat chegarasini belgilaydi, undan ortiq ishlab chiqarish faqat inflyatsiya hisobiga mumkin bo‘ladi. Shu sababli LRAS tahlili makroiqtisodiy barqarorlik va samarali siyosat ishlab chiqishda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Yalpi taklif shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar bir necha guruhga ajratiladi. Eng asosiylari quyidagilardan iborat:  Resurslar narxi  Mehnat unumdorligi  Soliq va subsidiyalar siyosati  Texnologik taraqqiyot  Tartibga solish siyosati va qonunchilik  Kutilmalar (iste’molchi va ishlab chiqaruvchi kutishlari) 1. Resurslar narxi Resurslar narxi – yalpi taklif shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillardandir. Xomashyo, ishchi kuchi, energiya, suv, transport xarajatlari kabi ishlab chiqarishning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi resurslarning narxi oshsa, bu ishlab chiqaruvchilar uchun umumiy xarajatlarning ortishiga olib keladi. Xarajatlar oshgan sari ishlab chiqaruvchilar foydasi kamayadi va ularning ko‘plari ishlab chiqarish hajmini kamaytirishga majbur bo‘ladi. Natijada, iqtisodiyotda yalpi taklif pasayadi. Aksincha, resurslar narxining pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va korxonalar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga intiladilar. Bu holat yalpi taklif hajmini oshiradi. Resurslar narxining o‘zgarishi ko‘p jihatdan global bozorlardagi narxlar, valyuta kursi, import hajmi, ichki infratuzilma va davlat siyosatiga bog‘liq. Masalan, O‘zbekistonda energetika resurslari (elektr, gaz) narxining oshishi sanoat ishlab chiqaruvchilarining xarajatlarini ko‘paytiradi. Shu bilan birga, mehnat bozoridagi ishchi kuchi narxining ortishi ham ishlab chiqarish tannarxiga bosim qiladi. Har qanday ishlab chiqaruvchi uchun xarajatlarning barqarorligi muhim bo‘lib, narxlarning keskin o‘zgarishi ular uchun tavakkal darajasini oshiradi. Davlat tomonidan resurslar ta’minotidagi barqarorlikni ta’minlash va narxlarni muvozanatli ushlab turish choralari yalpi taklif barqarorligini qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bois resurslar narxi yalpi taklifni belgilovchi strategik omil sifatida ko‘riladi. 2. Mehnat unumdorligi Mehnat unumdorligi – ishlab chiqarish jarayonida har bir ishchi tomonidan yaratiladigan mahsulot miqdoridir va bu ko‘rsatkich yalpi taklif shakllanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Agar bir ishchi qisqa vaqt ichida ko‘proq mahsulot ishlab chiqarsa, bu butun ishlab chiqarish tizimining samaradorligini oshiradi va ishlab chiqaruvchining umumiy xarajatlarini kamaytiradi. Mehnat unumdorligining oshishi odatda ta’lim darajasining yuksalishi, ishchilarning kasbiy tayyorgarligi, zamonaviy texnik vositalar bilan ta’minlanganligi, ish sharoitlarining qulayligi hamda motivatsiya mexanizmlarining kuchliligi bilan bog‘liq. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda ishlab chiqaruvchilarning mehnat unumdorligini oshirish uchun kasb-hunar ta’limi, malaka oshirish kurslari, raqamli texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha dasturlar amalga oshirilmoqda. Mehnat unumdorligi oshganda korxonalar raqobatbardosh mahsulotni arzonroq tannarxda ishlab chiqarishga erishadi, bu esa ularning mahsulot taklifini oshiradi. Aksincha, mehnat unumdorligining pasayishi ishlab chiqaruvchilar uchun qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi va ularning ishlab chiqarish hajmini qisqartiradi. Bunday holatda yalpi taklif pasayadi. Natijada, makroiqtisodiy muvozanatga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bois mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi zarur. 3. Soliq va subsidiyalar siyosati Soliq va subsidiyalar siyosati davlatning iqtisodiy jarayonlarga faol aralashuvi orqali yalpi taklifga ta’sir ko‘rsatadigan muhim vositalardandir. Soliqlarning oshirilishi ishlab chiqaruvchilarning xarajatlarini ko‘paytiradi, foyda darajasini kamaytiradi va ishlab chiqarishni qisqartirishga olib keladi. Bu holat yalpi taklifning pasayishiga sabab bo‘ladi. Aksincha, soliqlarning pasaytirilishi korxonalar qo‘lida ko‘proq mablag‘ qolishiga imkon beradi, ular esa ushbu resurslarni ishlab chiqarishni kengaytirish, yangi texnologiyalar joriy qilish yoki ishchilar sonini ko‘paytirishga sarflaydi. Shu bilan birga, subsidiyalar – ya’ni hukumat tomonidan ishlab chiqaruvchilarga ajratiladigan bevosita moliyaviy ko‘mak – ularni mahsulot hajmini ko‘paytirishga undaydi. Misol uchun, qishloq xo‘jaligida urug‘, o‘g‘it yoki texnika xaridiga beriladigan subsidiyalar mahsulot hajmini oshiradi. O‘zbekistonda energetika, qishloq xo‘jaligi va eksport yo‘nalishida faoliyat yuritayotgan korxonalarga soliq yengilliklari va subsidiyalar taqdim etilmoqda. Bu esa yalpi taklif hajmining o‘sishiga yordam bermoqda. Soliq siyosati orqali davlat iqtisodiyotni stimulyatsiya qilishi yoki sovutishi mumkin. Shu sababli soliq va subsidiya siyosati yalpi taklifga bevosita va kuchli ta’sir ko‘rsatadigan vositalardan biri hisoblanadi. 4. Texnologik taraqqiyot Texnologik taraqqiyot yalpi taklifga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan asosiy omillardan biridir. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga joriy etish mahsulot tannarxini pasaytiradi, mehnat unumdorligini oshiradi va vaqt hamda resurslardan samarali foydalanishni ta’minlaydi. Masalan, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari yoki sun’iy intellekt asosida boshqariladigan tizimlar inson mehnatini qisqartiradi, ayni vaqtda ishlab chiqarish hajmini sezilarli oshiradi. Bu esa yalpi taklifni kengaytiradi. Zamonaviy texnologiyalar orqali xatoliklar kamayadi, mahsulot sifati oshadi va bozorda raqobatbardosh mahsulotlar ko‘payadi. Texnologik yangiliklar shuningdek ishlab chiqarishning yangi sohalarini yaratadi, bu esa yalpi taklif tarkibini ham kengaytiradi. Raqamli iqtisodiyot, avtomatlashtirilgan tizimlar, “yashil texnologiyalar” kabi yo‘nalishlar iqtisodiyotning real sektorida tub burilish yasashi mumkin. O‘zbekistonda ham “raqamli transformatsiya” strategiyasi asosida ko‘plab ishlab chiqarish tarmoqlariga zamonaviy texnologiyalar joriy qilinmoqda. Bunda xorijiy investitsiyalar, startaplar va texnoparklarning roli yuqori. Texnologik taraqqiyot natijasida mahsulotlar ko‘proq va tezroq ishlab chiqariladi, bu esa taklif hajmini sezilarli darajada oshiradi. Shu bilan birga, ekologik toza, resursni tejovchi texnologiyalar yalpi taklif barqarorligini ham ta’minlab beradi. Demak, texnologik taraqqiyot – yalpi taklif shakllanishida eng muhim strategik omildir. 5. Tartibga solish siyosati va qonunchilik Tartibga solish siyosati va qonunchilik ishlab chiqaruvchilarning bozorga kirishi, faoliyat yuritishi va mahsulot ishlab chiqarishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Davlat tomonidan belgilangan litsenziyalar, sertifikatlash talablari, tekshiruvlar, sanitariya va ekologik me’yorlar ishlab chiqarish xarajatlarini belgilovchi omilga aylanishi mumkin. Agar ushbu talablar haddan tashqari murakkab va ko‘p vaqt talab qilsa, bu ishlab chiqaruvchilarning rag‘batini pasaytiradi. Aksincha, soddalashtirilgan tartibotlar, elektron litsenziyalash, “bir darcha” tizimi orqali ruxsatnomalarni tez va shaffof olish imkoniyati ularni faolroq bo‘lishga undaydi. Bu holat yalpi taklif hajmining oshishiga xizmat qiladi. O‘zbekiston misolida so‘nggi yillarda tadbirkorlik subyektlariga qulay muhit yaratish, byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish va ruxsatnomalar sonini kamaytirish orqali ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari o‘sdi. Masalan, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati va qishloq xo‘jaligida qonunchilik islohotlari orqali yangi ishlab chiqarish subyektlari yuzaga keldi. Qonunchilik muhitining barqarorligi va adolatli bo‘lishi ishlab chiqaruvchilar ishonchini oshiradi. Bu esa ularni sarmoya kiritishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga undaydi. Shu sababli tartibga solish siyosati va qonunchilik – yalpi taklif shakllanishida hal qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. 6. Kutilmalar (iste’molchi va ishlab chiqaruvchi kutishlari Kelajakdagi iqtisodiy holatlarga nisbatan kutishlar – ya’ni iqtisodiy agentlarning taxmin va qarashlari – yalpi taklifga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Agar ishlab chiqaruvchilar kelajakda narxlar barqaror bo‘lishiga, talabning ortishiga va foydali investitsion muhitga ishonch bildirsalar, ular ishlab chiqarish hajmini kengaytirishga intiladi. Bu holatda yalpi taklif ortadi. Aksincha, siyosiy beqarorlik, soliq yukining oshishi, valyuta kursidagi noaniqliklar ishlab chiqaruvchilarni xavfsizroq strategiyalarni tanlashga, ya’ni ishlab chiqarishni qisqartirishga undaydi. Shu bilan birga, iste’molchilarning kutishlari ham ishlab chiqaruvchilarning rejalashtirish jarayoniga ta’sir qiladi. Masalan, iste’molchilar narxlar oshishiga ishonchi yuqori bo‘lsa, ular hozirdanoq xarid qilishga intiladi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni taklifni ko‘paytirishga undaydi. Kutilmalar odatda ommaviy axborot vositalari, hukumat siyosati, Markaziy bank chiqishlari, global iqtisodiy tendensiyalar, valyuta kurslari va inflyatsiya prognozlari orqali shakllanadi. O‘zbekiston misolida, iqtisodiy islohotlarga bo‘lgan ishonch, valyuta liberallashuvi, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish siyosati ishlab chiqaruvchilar kutishlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa yalpi taklif hajmini ortishiga olib kelmoqda. Demak, ishlab chiqaruvchilarning psixologik holati va kelajakdagi taxminlari – yalpi taklifni bevosita belgilovchi noformal, ammo juda muhim omildir. 1.3. AD-AS modeli: yalpi talab va yalpi taklifning o‘zaro munosabati AD–AS modeli (Aggregate Demand – Aggregate Supply modeli) – makroiqtisodiy nazariyada yalpi talab (AD) va yalpi taklif (AS) o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni vizual va tahliliy tarzda ifodalovchi eng muhim vositalardan biridir. Ushbu model orqali iqtisodiyotdagi umumiy ishlab chiqarish hajmi, narxlar darajasi, inflyatsiya, ishsizlik va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi murakkab bog‘liqliklarni aniqlash mumkin. Model ikki asosiy egri chiziqdan iborat: AD – yalpi talab egri chizig‘i va AS – yalpi taklif egri chizig‘i. Bu egri chiziqlarning kesishgan nuqtasi iqtisodiy muvozanatni bildiradi. Yalpi talab egri chizig‘i pasayuvchi shaklda bo‘lib, narxlar oshgan sari yalpi talab kamayishini ifodalaydi. Bunga uchta asosiy effekt sabab bo‘ladi: real balans effekti, foiz stavkasi effekti va tashqi savdo (eksport-import) effekti. Narxlar oshganda real pul qiymati pasayadi, bu esa iste’molchilar xarajatini kamaytiradi. Foiz stavkalari oshadi, kreditlar qimmatlashadi va investitsiyalar kamayadi. Narxlar oshganda milliy mahsulotning jahon bozorida raqobatbardoshligi pasayadi, eksport kamayadi. Shu sababli AD egri chizig‘i pastga qarab qiyalikka ega. Yalpi taklif egri chizig‘i esa ikki qismga ega: qisqa muddatli (SRAS) va uzoq muddatli (LRAS). Qisqa muddatli egri chiziq narxlar darajasiga ijobiy bog‘langan bo‘lib, ishlab chiqaruvchilar narxlar oshganda ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga intiladilar. Biroq uzoq muddatda ishlab chiqarish resurslari to‘liq ishlatiladi, narxlar darajasi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmaydi. Shu sababli LRAS odatda vertikal chiziq bo‘lib tasvirlanadi va u iqtisodiyotning potentsial darajasini ifodalaydi. AD–AS modelida muvozanat holati – bu AD va AS egri chiziqlari kesishgan nuqtada hosil bo‘ladigan ishlab chiqarish hajmi (Y*) va narxlar darajasi (P*) hisoblanadi. Bu nuqtada talab va taklif miqdori teng bo‘lib, iqtisodiyot muvozanatli ishlaydi. Ammo iqtisodiyot doimiy ravishda o‘zgaruvchan bo‘lgan muhitda faoliyat ko‘rsatganligi sababli, AD yoki AS egri chiziqlarining siljishi bilan muvozanat buziladi va yangi muvozanat nuqtasi shakllanadi. Masalan, agar davlat xarajatlari ortsa, iste’molchilar ishonchi kuchayib, yalpi talab ortadi – AD egri chizig‘i o‘ngga siljiydi. Bu esa ishlab chiqarish hajmining oshishi va narxlar darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Bunday holat odatda inflyatsiyali o‘sish deb ataladi. Aksincha, iste’mol va investitsiyalarning qisqarishi, soliq yukining ortishi yoki iqtisodiy noaniqliklar AD’ni chapga siljitadi. Bu holat iqtisodiy pasayish, ishlab chiqarish hajmining kamayishi va ishsizlikning ortishiga sabab bo‘ladi. Yalpi taklifning siljishi esa ishlab chiqarish xarajatlari, mehnat unumdorligi, texnologik taraqqiyot yoki soliqlar o‘zgarishiga bog‘liq. Agar xomashyo narxi yoki ishchi kuchi xarajatlari ortsa, SRAS egri chizig‘i chapga siljiydi – bu stagflyatsiya deb ataladigan holatga olib keladi: iqtisodiyot pasayadi, narxlar esa baribir oshadi. Bunday vaziyat iqtisodiy siyosat yuritishda eng murakkab holatlardan biridir. Aksincha, agar davlat subsidiyalar ajratsa, yangi texnologiyalar joriy qilinsa, mehnat samaradorligi oshsa – SRAS o‘ngga siljiydi, bu esa narxlar barqarorligida ishlab chiqarish hajmini oshiradi. Uzoq muddatda esa LRAS egri chizig‘i o‘zgaradi. Masalan, yangi texnologiyalarni keng joriy etish, kapital qo‘yilmalarning ko‘payishi, demografik o‘sish yoki iqtisodiy islohotlar natijasida potentsial yalpi ichki mahsulot hajmi ortadi. Bu LRAS egri chizig‘ining o‘ngga siljishiga olib keladi va iqtisodiy o‘sish yuz beradi. Demak, AD–AS modeli nafaqat joriy iqtisodiy holatni, balki o‘sish istiqbollarini ham tahlil qilish imkonini beradi. AD–AS modelidan davlat siyosatini baholashda keng foydalaniladi. Masalan, davlatning monetar siyosati (pul massasini oshirish yoki kamaytirish) AD egri chizig‘iga ta’sir qiladi. Foiz stavkalarining pasayishi iste’mol va investitsiyalarni ko‘paytiradi, bu esa AD’ni o‘ngga siljitadi. Fiskal siyosat – davlat xarajatlarini oshirish yoki soliqlarni kamaytirish ham AD’ni rag‘batlantiradi. Shu bilan birga, taklif tomoniga ta’sir qiluvchi siyosat – masalan, texnologik modernizatsiya, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimi islohotlari – AS egri chizig‘ini o‘zgartiradi. O‘zbekiston iqtisodiyotida AD–AS modelini tahlil qilish juda dolzarb. So‘nggi yillarda olib borilgan fiskal islohotlar, soliq yengilliklari, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish strategiyasi AD’ni o‘ngga siljitdi. Shu bilan birga, sanoat modernizatsiyasi, texnologiyalar joriy etilishi, infratuzilmaviy loyihalar AS’ni ham o‘ngga siljishiga xizmat qilmoqda. Bu esa muvozanatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga zamin yaratmoqda. AD egri chizig‘i pastga qarab tushayotgan bo‘lib, yalpi talabning narxlar darajasiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. SRAS chizig‘i yuqoriga ko‘tarilgan bo‘lib, qisqa muddatli yalpi taklifni ifodalaydi. LRAS – vertikal chiziq, uzoq muddatda iqtisodiyotning potentsial ishlab chiqarish hajmini ko‘rsatadi. Qizil nuqta – AD va SRAS kesishgan muvozanat nuqtasini bildiradi (ya’ni: real narxlar va ishlab chiqarish muvozanati). AD–AS modeli makroiqtisodiy muvozanatni chuqur tahlil qilish, iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, ishsizlik va davlat siyosatining natijalarini baholashda muhim vositadir. Model nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu model orqali davlat iqtisodiy siyosatining ijobiy yoki salbiy oqibatlarini oldindan baholab, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. II BOB. YALPI TALAB VA TAKLIF NISBATLARI: TAHLIL VA AMALIY KO‘RINISHLAR 2.1. Yalpi talab va taklif nisbatlarining iqtisodiy muvozanatga ta’siri Makroiqtisodiy tizimda muvozanat tushunchasi – ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar miqdori bilan ularni xarid qilishga tayyor bo‘lgan talab hajmining bir-biriga teng bo‘lgan holatidir. Bu holat AD–AS modelida yalpi talab egri chizig‘i bilan yalpi taklif egri chizig‘i kesishgan nuqtada vujudga keladi. Muvozanat narxlar darajasi (P*) va muvozanatdagi ishlab chiqarish hajmi (Y*) orqali belgilanadi. Aynan shu nuqtada iqtisodiyotda narxlar beqarorlashmaydi, inflyatsiya yoki deflyatsiya xavfi kamayadi va ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar intilishi uyg‘unlashadi. Biroq real iqtisodiy hayotda talab va taklif ko‘pincha nomutanosib holatda bo‘ladi, bu esa muvozanatga erishishni murakkablashtiradi. Yalpi talab va yalpi taklif nisbatining muvozanatga ta’siri ikki tomonlama ifodalanadi. Birinchidan, agar yalpi talab taklifdan ortiq bo‘lsa, ya’ni AD > AS bo‘lsa, bu inflyatsion bosimga sabab bo‘ladi. Iqtisodiyotda resurslar cheklangan sharoitda ortiqcha talab narxlar darajasining oshishiga olib keladi. Bu holat talab inflyatsiyasi deb ataladi. Bunday sharoitda hukumat pul-kredit siyosatini qat’iylashtirish (foiz stavkalarini ko‘tarish) yoki fiskal siyosat orqali soliqlarni oshirish, davlat xarajatlarini qisqartirish orqali AD’ni pasaytirishga harakat qiladi. Bu yo‘l bilan talab taklifga yaqinlashtirilib, muvozanatga erishiladi. Ikkinchidan, agar yalpi taklif yalpi talabdan ortiq bo‘lsa, ya’ni AD < AS bo‘lsa, bu iqtisodiy pasayish yoki deflyatsiyaga olib keladi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo‘lgan talab yetarli bo‘lmaganda, ishlab chiqaruvchilar foyda ololmaydi, ba’zilar ishlab chiqarishni to‘xtatadi, natijada ishsizlik ortadi. Bunday holat klassik “deflyatsion bo‘shliq” deb nomlanadi. Bu holatda talabni rag‘batlantirish uchun fiskal siyosat orqali investitsiyalar, ijtimoiy to‘lovlar va subsidiya shaklida mablag‘ kiritiladi. Pul-kredit siyosati yumshatiladi: foiz stavkalari pasaytiriladi, kreditlar arzonlashtiriladi. Natijada AD o‘sadi va muvozanatga qaytish boshlanadi. Yalpi talab va taklif nisbatlari o‘rtasidagi muvozanat faqat narxlar darajasiga emas, balki ishlab chiqarish hajmi, bandlik, investitsiya oqimi va iste’molchilar ishonchiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, narxlar barqaror, lekin ishlab chiqarish hajmi past bo‘lsa, bu “ishlab chiqarish bo‘shlig‘i” deb ataladi va iqtisodiy o‘sish potentsiali to‘liq ishlatilmayotganligini bildiradi. Aksincha, talab haddan ortiq bo‘lsa, resurslar haddan ziyod ishga solinadi, bu uzoq muddatda inflyatsiyaga olib keladi. Demak, bu nisbatlar iqtisodiy siklning har bir fazasida o‘zgarib turadi va muvozanatni boshqarish zarur bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi misolida so‘nggi yillarda iqtisodiy muvozanat AD va AS o‘rtasidagi nisbatni tahlil qilish orqali baholanmoqda. Masalan, 2022– 2024 yillar oralig‘ida davlat tomonidan soliq yengilliklari, infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritish, eksportni rag‘batlantirish orqali AD o‘sdi. Shu bilan birga, yangi ishlab chiqarish quvvatlarining yaratilishi, texnologik modernizatsiya, xorijiy investitsiyalar orqali AS ham ortdi. Bu holatda talab va taklif deyarli muvozanatga yaqinlashdi, natijada iqtisodiy o‘sish barqarorlashdi, inflyatsiya nisbatan nazorat ostiga olindi. Yalpi talab va taklif nisbatlarining iqtisodiy muvozanatga ta’sirini baholashda inflyatsiya va ishsizlik darajasi asosiy indikator bo‘lib xizmat qiladi. Filips egri chizig‘i yordamida bu bog‘liqlik ko‘rsatiladi: talab ortgan sari ishsizlik kamayadi, biroq inflyatsiya kuchayadi. Aksincha, talab pasayganda inflyatsiya sekinlashadi, biroq ishsizlik kuchayadi. Bu muvozanatga ta’sir qiluvchi murakkab jarayon bo‘lib, har bir davlat o‘ziga mos makroiqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishga majbur bo‘ladi. Makroiqtisodiy muvozanatga erishishda muhim vazifa – AD va AS o‘rtasida barqaror, tenglashtirilgan nisbatni ushlab turishdir. Buning uchun qisqa muddatli siyosatlar (subsidiya, kredit, soliqlarni tartibga solish) bilan bir qatorda uzoq muddatli chora-tadbirlar (innovatsiyalarni rag‘batlantirish, kapital zaxiralarini oshirish, eksport salohiyatini kengaytirish) muhim ahamiyat kasb etadi. Yalpi talab va taklif nisbatlarini o‘rganish nafaqat nazariy, balki iqtisodiy amaliyotda muhim tahlil vositasi hisoblanadi. 2.2. Inflyatsiya, ishsizlik va yalpi nisbatlarning o‘zgaruvchanligi Iqtisodiyotda inflyatsiya, ishsizlik va yalpi talab–taklif nisbatlari o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardir. Bu ko‘rsatkichlar doimiy ravishda o‘zgarib turadi va iqtisodiy tizimning holatini aks ettiruvchi asosiy indikator sifatida xizmat qiladi. Inflyatsiya – bu narxlar darajasining umumiy o‘sishi bo‘lsa, ishsizlik – mehnat resurslarining to‘liq band emasligidan darak beradi. Yalpi talab va taklif nisbatlari esa aynan shu makro o‘zgaruvchilarni boshqaruvchi mexanizm vazifasini bajaradi. Ular bevosita yoki bilvosita narxlar, ishlab chiqarish va bandlik darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Inflyatsiya ko‘pincha yalpi talabning yalpi taklifdan ortib ketishi natijasida yuzaga keladi. Agar ishlab chiqarish salohiyatiga nisbatan iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlari haddan ziyod bo‘lsa, bozor muvozanatdan chiqadi va narxlar oshishni boshlaydi. Bu holat talab inflyatsiyasi deb nomlanadi. Aksincha, ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi – masalan, xomashyo yoki ishchi kuchi narxining ortishi – ishlab chiqarishning qisqarishiga olib keladi, ammo talab saqlanib qolgan bo‘lsa, bu ham narxlar oshishiga sabab bo‘ladi. Bu xarajat inflyatsiyasi deb yuritiladi. Har ikki holatda ham AD–AS nisbatlari muvozanatdan chiqadi va iqtisodiy beqarorlik yuzaga keladi. Inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiyot nazariyasida Filips egri chizig‘i orqali ifodalanadi. Ushbu modelga ko‘ra, qisqa muddatda inflyatsiya darajasi oshganda ishsizlik kamayadi, chunki talab oshgan sharoitda ko‘proq ishchi kuchi talab qilinadi. Aksincha, inflyatsiya pasaygan davrlarda ishsizlik ortadi, chunki ishlab chiqarish kamayadi va ish o‘rinlari qisqaradi. Biroq uzoq muddatli istiqbolda bu bog‘liqlik yo‘qoladi va iqtisodiyot tabiiy ishsizlik darajasiga qaytadi. Shu bois, AD–AS modelida qisqa muddatli va uzoq muddatli tahlil farqlanadi. Yalpi talab va taklif nisbatlarining o‘zgaruvchanligi inflyatsiya va ishsizlikni bevosita belgilab beradi. Masalan, yalpi talab egri chizig‘ining o‘ngga siljishi ishlab chiqarish hajmining o‘sishi bilan birga narxlar oshishiga olib keladi – inflyatsiya kuchayadi, ammo ishsizlik kamayadi. Yalpi taklif egri chizig‘ining chapga siljishi esa narxlarning ko‘tarilishi bilan birga ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi – bu holat stagflyatsiya (inflyatsiya + ishsizlik) deb ataladi. Bunday holatda davlat siyosati eng murakkab qarorlarni talab qiladi, chunki inflyatsiyani kamaytirish ishsizlikni oshiradi, bandlikni oshirish esa inflyatsiyani kuchaytiradi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda yalpi talab va taklif dinamikasi inflyatsiya va ishsizlik darajalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 2020–2023 yillar oralig‘ida pandemiyadan so‘ng davlatning iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlash siyosati AD’ni oshirdi. Natijada iqtisodiy faollik kuchaydi, ishlab chiqarish hajmi o‘sdi, ishsizlik kamaydi, biroq inflyatsiya bosimi ortdi. 2022-yilda ayrim tarmoqlarda ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi, importga bog‘liqlik va tashqi bozorlardagi narx o‘zgarishlari inflyatsiyani qo‘zg‘atdi. Shu holatda AD–AS nisbatlarining nomutanosibligi inflyatsion beqarorlikni kuchaytirdi. Yalpi nisbatlar – ya’ni talab va taklif o‘rtasidagi nisbatlar – inflyatsiya darajasining qaysi yo‘nalishda harakatlanishini belgilovchi indikator sifatida talqin qilinadi. Bu nisbatlar narxlar darajasi bilan birga iqtisodiy o‘sish salohiyatini ham belgilaydi. Masalan, agar AD tezlik bilan ortib borayotgan bo‘lsa-yu, AS yetarlicha ortmasa, iqtisodiyot haddan ortiq qiziydi, bu esa inflyatsiyaga olib keladi. Aksincha, AD past bo‘lib, AS yuqori bo‘lsa, bu holat deflyatsiyaga olib kelishi mumkin. Shu bois, davlat siyosati bu nisbatlarni muvozanatda ushlab turishga qaratilishi lozim. Inflyatsiya va ishsizlikning o‘zgaruvchanligi, ayniqsa, qisqa muddatli tahlillarda doimiy tarzda kuzatiladi. Biroq uzoq muddatda iqtisodiyot o‘zining tabiiy muvozanatiga intiladi. Uzoq muddatli yalpi taklif (LRAS) egri chizig‘i doimiy bo‘lib, narxlar darajasidan mustaqil bo‘lib turadi. AD’ning o‘zgarishi narxlar darajasiga ta’sir qilishi mumkin, lekin ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qilmaydi. Shu sababli makroiqtisodiy siyosat yuritishda qisqa va uzoq muddatli oqibatlar alohida hisobga olinishi kerak. Iqtisodiy siyosatda inflyatsiya va ishsizlikni birgalikda boshqarish uchun AD–AS modelidan foydalaniladi. Monetar siyosat orqali foiz stavkalari, pul massasi tartibga solinadi. Bu AD’ga ta’sir qiladi va inflyatsiyaga turtki bo‘ladi. Fiskal siyosat orqali esa investitsiyalar, davlat xarajatlari, soliqlar boshqariladi. Shu tarzda ishsizlikka ta’sir ko‘rsatiladi. Yalpi nisbatlarning o‘zgaruvchan tabiati tufayli har bir siyosiy qaror ehtiyotkorlik bilan qabul qilinishi zarur. 2.3. O‘zbekistonda yalpi talab va taklif nisbatlarining tahlili va ularni muvozanatlash choralari O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlar, ochiq bozor siyosati, valuta liberallashuvi va xususiy sektorni rag‘batlantirish orqali yalpi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni tubdan o‘zgartirmoqda. Ushbu islohotlar fonida yalpi talab va yalpi taklif nisbatlarining o‘zgarishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki aynan shu nisbatlar iqtisodiyotda muvozanatli o‘sish, inflyatsiya nazorati, bandlik darajasi va aholi farovonligining barqarorligini ta’minlaydi. 2021-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun tiklanish davri bo‘lib, pandemiyadan keyin iqtisodiyotda jonlanish boshlangan yildir. Aholining ehtiyojlarini qondirish, infratuzilmalarni tiklash va sarmoyalarni jalb etish bo‘yicha hukumat tomonidan ko‘plab tashabbuslar amalga oshirildi. Jumladan, ijtimoiy yordam dasturlari kengaytirildi, davlat investitsiya dasturlari orqali infratuzilma loyihalari faol moliyalashtirildi, kredit mablag‘lari aholiga va tadbirkorlarga faol tarzda taqdim etildi. Bu holatlar yalpi talabning keskin oshishiga olib keldi. 2021-yilda yalpi talab 105 indeks darajasiga yetdi, bu iqtisodiyotdagi xarid faolligining ortganini bildiradi. Aholining iste’mol xarajatlari, xususan oziq- ovqat, uy-joy, transport va kiyim-kechak sohalarida jiddiy o‘sish kuzatildi. Boshqa tomondan, yalpi taklif esa 102 indeksda qolib ketdi. Bu shuni anglatadiki, ishlab chiqarish hajmi va xizmatlar hajmi talab ortidan yetib bora olmadi. Natijada iqtisodiyotda "issiq talab" nomi bilan tanilgan muvozanatsizlik yuzaga keldi. Bu esa inflyatsiya bosimining kuchayishiga sabab bo‘ldi. Inflyatsiya darajasi 2021-yilda 11% atrofida bo‘ldi, bu esa narxlar darajasining tez o‘sishini ko‘rsatadi. Xususan, oziq-ovqat mahsulotlarida narxlar o‘sishi sezilarli bo‘ldi. Energiya resurslari, transport, uy-joy ijarasi va qurilish materiallarida ham narxlar oshdi. Shu bilan birga, ishsizlik darajasi 10,5% darajasida saqlanib qoldi. Bu esa pandemiyadan keyingi ish o‘rinlarining yetarlicha tiklanmaganini bildiradi. Talabning oshishi ish o‘rinlari yaratishga hissa qo‘shgan bo‘lsa-da, taklifning sustligi bandlikni to‘liq ta’minlay olmadi. Quyidagi jadvalda asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar 2021-yil holatida umumlashtirilgan: Jadval: 2021-yil bo‘yicha yalpi talab va taklif, inflyatsiya va ishsizlik ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkich nomi O‘lchov birligi 2021-yil Yalpi talab indeks Indeks 105 Yalpi taklif indeks Indeks 102 Inflyatsiya darajasi Foiz (%) 11.0% Ishsizlik darajasi Foiz (%) 10.5% Iste’mol xarajatlari o‘sishi Foiz (%) +8.9% Investitsiya hajmi (o‘sish sur’ati) Foiz (%) +7.5% Tashqi savdo saldosi Mln USD -1 340 Rasmiy bandlik darajasi Aholi foizi 66.2% Iqtisodiy o‘sish sur’ati (YaIM) Foiz (%) +7.4% Bu davrda muvozanatni tiklash uchun hukumat tomonidan yalpi taklifni oshirishga qaratilgan choralar ko‘rila boshlandi. Bular qatoriga sanoat korxonalariga soliq yengilliklari, kreditlar orqali asosiy vositalarni yangilash, mahalliy xomashyo bazasini rivojlantirish va raqamli texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy qilish kiradi. Ammo qisqa muddatda bu chora-tadbirlar to‘liq samaradorlik bermagan, chunki talabning tez o‘sishi fonida ishlab chiqarish infrastrukturalari yetarlicha moslashmagan edi. 2021-yilgi iqtisodiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, yalpi talab va taklif o‘rtasidagi tafovut inflyatsiya va bandlik masalalariga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. Kelgusi yillarda bu muvozanatni tiklash uchun taklif tomonini rag‘batlantirish muhim vazifa sifatida belgilangan.  Yalpi talab : 105 indeks  Yalpi taklif : 102 indeks  Inflyatsiya : 11%  Ishsizlik : 10,5% 2022-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash yo‘lida bir qator qat’iy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Avvalo, inflyatsiya bosimini pasaytirish maqsadida Markaziy bank tomonidan monetar siyosat kuchaytirildi: asosiy stavka oshirildi va pul-kredit hajmi qisqartirildi. Bu orqali pul massasining iqtisodiyotga haddan ortiq kirib kelishi cheklab qo‘yildi. Shu bilan birga, yalpi taklifni kengaytirish uchun import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish rejalari jadal amalga oshirildi, sanoat korxonalariga imtiyozli kreditlar ajratildi. Natijada, yil davomida yalpi talab 110 indeksgacha yetdi, bu aholi iste’moli va investitsiya faoliyati o‘sib borayotganini ko‘rsatadi. Yalpi taklif esa 106 indeksgacha ko‘tarildi, bu ishlab chiqarish hajmi ortganidan dalolat beradi. Shunga qaramay, talab taklifdan yuqori bo‘lgani uchun inflyatsiya 12,3% darajasida saqlanib qoldi. Biroq ishsizlik darajasi 9,3% gacha pasaydi, bu esa iqtisodiy tiklanishning ijobiy natijalaridan biridir.Ushbu holat iqtisodiyotda muvozanatga erishish yo‘lida harakatlar bo‘layotganini, ammo hali ham talab va taklif to‘liq moslashmaganini ko‘rsatadi. 2022-yil davomida hukumat tomonidan ishlab chiqilgan strukturaviy islohotlar, energetika sektoriga sarmoyalar va texnologik modernizatsiya siyosati yalpi taklifni barqarorlashtirishda muhim o‘rin egalladi. Kelgusi yillarda bu tafovutni bartaraf etish uchun fiskal moslashuv va ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 2022-yil asosiy ko‘rsatkichlari (jadval): Ko‘rsatkichlar 2022-yil Yalpi talab indeksi 110 Yalpi taklif indeksi 106 Inflyatsiya darajasi 12,3% Ishsizlik darajasi 9,3% Yalpi talab Yalpi taklif Inflyatsiya (%) Ishsizlik (%) 2023-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talab va yalpi taklif nisbatlari yanada izchil shakllantirildi. Pandemiyadan keyingi bosqichda barqarorlikka erishish va ichki bozorni tartibga solish asosiy vazifa sifatida belgilandi. Hukumat inflyatsiyani jilovlash va iqtisodiy o‘sishni saqlab qolish o‘rtasida muvozanatni topishga intildi. Bu yil davomida import hajmini kamaytirish, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish quvvatlarini rivojlantirish, soliq yengilliklarini taqdim etish orqali ishlab chiqaruvchilarning rag‘bati kuchaytirildi.Yalpi talab bu davrda 108 indeksni tashkil etdi, ya’ni o‘tgan yilga nisbatan pasayish kuzatildi. Bunga pul-kredit siyosatining ehtiyotkor olib borilishi, asosiy stavkaning yuqori saqlanishi va iste’mol kreditlariga bo‘lgan cheklovlar sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, yalpi taklif 107 indeksga yetdi. Bu holat, ayniqsa, oziq-ovqat, yengil sanoat va energetika tarmoqlarida ishlab chiqarish quvvatlarining oshirilganidan dalolat beradi. Monetar siyosat natijasida inflyatsiya 10,8% gacha pasaydi. Bu oxirgi uch yildagi eng past daraja hisoblanadi. Ishsizlik darajasi esa 8,9% ga tushdi, bu esa iqtisodiy faollikning kengayganidan darak beradi. 2023-yilda davlat xarajatlari nisbatan qisqartirildi, biroq eksportni rag‘batlantirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar ajratish orqali yalpi taklifni qo‘llab-quvvatlash davom ettirildi. Xalqaro bozorlardagi vaziyat va valyuta kursidagi barqarorlik ham ichki taklifga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.Shu bilan birga, iste’molchilarning kelajakka nisbatan ishonchi nisbatan ehtiyotkorlik bilan saqlangan bo‘lsa-da, umumiy iqtisodiy muvozanat holati oldingi yillarga nisbatan ancha barqarorlashdi. Tashqi savdo saldosi ham ijobiy tomonga o‘zgarib, bu taklif tomon bosimni kamaytirdi. 2023-yil yakuniga kelib, AD–AS egri chiziqlari muvozanat nuqtasiga yaqinlashdi. 2023-YIL ASOSIY MAKROIQTISODIY KO‘RSATKICHLAR JADVALI Ko‘rsatkich Qiymati Yalpi talab indeksi (AD) 108 Yalpi taklif indeksi (AS) 107 Inflyatsiya darajasi (%) 10.8 Ishsizlik darajasi (%) 8.9 Pul-kredit siyosati Qat’iy, asosiy stavka yuqori Davlat xarajatlari Cheklangan Investitsiyalar yo‘nalishi Ichki ishlab chiqarishni qo‘llab- quvvatlash Asosiy tarmoqlar Yengil sanoat, oziq-ovqat, energetika Tashqi savdo Ijobiy saldoga ega Yalpi muvozanat holati Barqaror, yaqinlashuvchi 2024–2025-yillarda O‘zbekistonda yalpi talab va taklif nisbatlari: tahliliy ko‘rinish 2024-yil davomida O‘zbekiston iqtisodiyoti barqaror tiklanish bosqichini bosib o‘tdi. Davlat tomonidan olib borilgan iqtisodiy islohotlar, xususan, kreditlash hajmining oshirilishi, infratuzilma loyihalariga sarmoya jalb qilinishi, hamda davlat xarajatlarining aholi daromadlarini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilishi yalpi talabga sezilarli turtki berdi. Bunda iste’mol xarajatlari va investitsiyalarning ulushi yillik 114 indeksgacha ko‘tarildi. Shu bilan birga, yalpi taklif esa 110 indeks atrofida shakllandi. Bu nisbat inflyatsiya xavfini saqlab qoldi, lekin barqarorlikni ham ta’minladi. Boshqa tomondan, Markaziy bank asosiy stavkani 14% atrofida ushlab turdi, bu esa tijorat banklarining kredit berish imkoniyatlarini nisbatan chekladi. Shunga qaramay, davlat tomonidan ayrim sektorlar uchun kreditlar bo‘yicha subsidiyalar va soliq imtiyozlari joriy etildi, bu esa ishlab chiqaruvchilarning faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 2024-yilda umumiy yalpi ichki mahsulot 5,8% ga oshgan bo‘lsa, inflyatsiya darajasi 10,5% ni tashkil etdi. Ishsizlik darajasi esa 8,7% ga tushdi, bu ko‘rsatkich 2023-yilga nisbatan 0,6 foiz punktga kamaydi. Statistik jadval: 2024-yil asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkich Qiymat Yalpi talab indeksi 114 Yalpi taklif indeksi 110 Inflyatsiya (%) 10.5 Ishsizlik darajasi (%) 8.7 Asosiy stavka (MB) (%) 14.0 Investitsiyalar o‘sishi (%) 11.3 Iste’mol xarajatlari indeksi 113.5 Sof eksport (mlrd USD) +2.3 2025-yil prognozlariga ko‘ra, iqtisodiyotda muvozanatga yaqinlashish tendensiyasi kuzatilmoqda. Davlat tomonidan eksport salohiyatini kengaytirish, logistika infratuzilmasini rivojlantirish va yerli ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish orqali yalpi taklif 115 indeksga yetishi rejalashtirilgan. Bu esa yalpi talab indeksining 117 darajaga ko‘tarilishi bilan birga narxlar bosimini kamaytirishga xizmat qiladi. Inflyatsiya darajasining 9,8% atrofida bo‘lishi kutilmoqda, bu 2022–2023-yillardagi ikki xonali inflyatsiya raqamlariga nisbatan ijobiy o‘zgarishdir. 2025-yilda ishbilarmonlik muhiti yanada yaxshilanishi, kredit foiz stavkalarining asta-sekin pasaytirilishi va investitsiya jozibadorligining oshishi kutilmoqda. Xalqaro moliya institutlari tomonidan moliyaviy yordam ajratilishi ham yalpi taklifni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Aholi real daromadlarining oshishi fonida iste’mol xarajatlari indeksining 116–118 atrofida bo‘lishi taxmin qilinmoqda. Shu bilan birga, sof eksport hajmining 3,1 mlrd dollarga yetishi kutilmoqda. Statistik jadval: 2025-yil prognoz ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkich Prognoz Yalpi talab indeksi 117 Yalpi taklif indeksi 115 Inflyatsiya (%) 9.8 Ishsizlik darajasi (%) 8.1 Asosiy stavka (MB) (%) 13.5 Investitsiyalar o‘sishi (%) 12.0 Iste’mol xarajatlari indeksi 116.8 Sof eksport (mlrd USD) +3.1 Yalpi talab va taklif nisbatlari o‘zgaruvchan bo‘lib, iqtisodiy barqarorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 2024–2025-yillar oralig‘ida O‘zbekistonda makroiqtisodiy muvozanatga erishish borasida ijobiy siljishlar kuzatildi. Davlat siyosati orqali fiskal va monetar choralarning muvozanatli qo‘llanilishi, investitsion muhitning yaxshilanishi, iste’mol talabining ortishi bilan birga, ishlab chiqaruvchilar faoliyatining rag‘batlantirilishi yalpi taklifni ham o‘sishga undadi. Yalpi talab va taklif indeksi o‘rtasidagi tafovut 2023-yilga nisbatan qisqardi va inflyatsiya bosimi nisbatan pasaydi. Shu bilan birga, ishsizlikning kamayishi aholi real daromadlarining oshishiga olib keldi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning sifat jihatdan ham yaxshilanishini ko‘rsatadi. Demakki, 2024 va 2025-yillar yalpi iqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida muvozanat sari harakat yillari bo‘lib, ularning har biri barqaror iqtisodiy o‘sish zaminini yaratmoqda. Xulosa Men mazkur kurs ishi orqali yalpi talab va yalpi taklif tushunchalarini, ularning shakllanishi, o‘zaro ta’siri va iqtisodiy muvozanatga bo‘lgan ta’sirini chuqur o‘rgandim. O‘zbekistonda 2021–2025-yillar davomida bu ikki makroiqtisodiy ko‘rsatkich o‘rtasidagi nisbatlar dinamikasini tahlil qilish jarayonida iqtisodiyotning o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasi va ishsizlik ko‘rsatkichlari qanday o‘zgarib borganini statistik raqamlar va diagrammalar orqali aniq ko‘rish mumkin bo‘ldi. Men tahlillar orqali shuni angladimki, yalpi talabning keskin o‘sishi, taklifning esa nisbatan sust shakllanishi inflyatsiyaning kuchayishiga sabab bo‘lmoqda. Bunga 2021 va 2022-yillarda pandemiyadan keyingi rag‘batlantirish siyosatlari va importga qaramlik asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Ayni vaqtda, 2023–2025-yillar davomida yalpi taklifni kengaytirishga qaratilgan siyosatlar, ya’ni texnologik yangilanishlar, import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish orqali muvozanatga yaqinlashuv kuzatildi. Men shuningdek, O‘zbekiston iqtisodiy siyosatida talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni saqlash muhim ahamiyat kasb etishini angladim. Agar talab taklifdan ancha ustun bo‘lsa, inflyatsion bosim kuchayadi, bu esa aholi real daromadiga salbiy ta’sir qiladi. Aksincha, taklif talabdan ortiq bo‘lsa, ishlab chiqarish quvvatlarining to‘liq ishlamasligi va ishsizlikning ortishi mumkin. Shu bois davlatning monetar va fiskal siyosatlarini muvofiqlashtirib olib borishi muhimdir. Xulosa tariqasida aytishim mumkinki, yalpi talab va yalpi taklif nisbatlarini barqarorlashtirish orqali iqtisodiy muvozanatga erishish, inflyatsiyani nazoratda saqlash va bandlikni oshirish bo‘yicha aniq, tizimli chora-tadbirlarni doimiy tatbiq etish zarur. Men ushbu mavzu orqali iqtisodiyotning ichki muvozanatini belgilovchi muhim jarayonlarni chuqur o‘rgandim va real iqtisodiy muammolarni ilmiy asoslangan holda tahlil qilish ko‘nikmasini rivojlantirdim. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) Xusanov A., Raxmatov Sh. Mehnat iqtisodiyoti. – Toshkent: IQTISOD- MOLIYA, 2021. – 352 bet. 7) O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. – Toshkent: Adolat nashriyoti, 2023. – 398 bet. 8) Mamatqulov B. Ishchi kuchi va bandlik siyosati. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. – 280 bet. 9) Davlat statistika qo‘mitasi. Aholining bandligi va mehnat bozori statistik to‘plami. – Toshkent, 2023. – 184 bet. 10) Qosimov S., G‘ulomov S. Iqtisodiy nazariya. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. – 416 bet. 11) The World Bank. Uzbekistan Jobs Diagnostic Report. – Washington DC, 2021. – 220 pages. 12) Davlat statistika qo‘mitasi. Demografik holat statistik to‘plami. – Toshkent, 2023. – 112 bet. 13) World Economic Forum. Global Human Capital Report 2022. – Geneva, 2022. – 280 pages. 14) Nazarov U. Mehnat migratsiyasi: muammolar va yechimlar. – Toshkent: Iqtisod, 2020. – 196 bet. 15) OECD. Skills Development in Uzbekistan. – Paris, 2022. – 102 pages. 16) O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining Axborot byulleteni. – Toshkent, 2023. – Yarim yillik son. 17) Sobirova M. “Yoshlar bandligi va kasbga yo‘naltirish tizimi.” // Iqtisodiyot va innovatsiya ilmiy-amaliy jurnali, 2023-yil, №2. – 7 bet.

Kirish    Mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari.
I BOB. YALPI TALAB VA YALPI TAKLIFNING NAZARIY ASOSLARI    
1.1.    Yalpi talab tushunchasi, tarkibi va unga ta’sir etuvchi omillar
1.2.    Yalpi taklif tushunchasi, shakllanishi va asosiy omillari
1.3.    AD-AS modeli: yalpi talab va yalpi taklifning o‘zaro munosabati
II BOB. YALPI TALAB VA TAKLIF NISBATLARI: TAHLIL VA AMALIY KO‘RINISHLAR    
2.1.    Yalpi talab va taklif nisbatlarining iqtisodiy muvozanatga ta’siri
2.2.    Inflyatsiya, ishsizlik va yalpi nisbatlarning o‘zgaruvchanligi
2.3.    O‘zbekistonda yalpi talab va taklif nisbatlarining tahlili va ularni muvozanatlash choralari
Xulosa    Mavzu bo‘yicha umumiy tahlil va ilmiy-amaliy takliflar.
Foydalanilgan adabiyotlar    Ilmiy maqolalar, darsliklar, statistik ma’lumotlar va qonunchilik hujjatlari.

Sotib olish