Yalpi talab-yalpi taklif modeli Kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	114.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zokirjon Xolmuhammedov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Aprel 2025

15 Sotish

Yalpi talab-yalpi taklif modeli Kurs ishi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________________________________________ INSTITUTI
“________________________________________” FAKULTET
“ ________________________________________ ” KAFEDRASI
“ ___________________________________________________
________________________________________ ” FANIDAN
KURS ISHI
МАVZU: Yalpi talab-yalpi taklif modeli
Bajardi: ______________________________
______________________________
Qabul qildi: ______________________________
___________________________

T A S D I Q L A Y M A N
_____________________________________________________
_____________________________________________________
KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA
MAVZU:_______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Ish reja:_______________________________________________________________
1.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________
Rahbar:
_______________________________________________________ ___________________
(o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo)
Muddati:”___________”___________________________202__ yil
2

________________________________________________________ fakulteti
____________________________________________________mutaxassisligi
___kurs____________guruh talabasi______________________________ning
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan
T A Q R I Z
Kurs ishi rejasi____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Grafik________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ma’lumoti:____________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Xulosa________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
“______”________________2024 yil
Taqrizchi______________________________________________________________________
(taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo)
3

MAVZU: Yalpi talab-yalpi taklif modeli
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….5
Asosiy qism
I BOB: YALPI TALAB VA YALPI TAKLIF MODELINING NAZARIY
ASOSLARI.
1.1 Yalpi talab (AD) tushunchasi va uning tarkibi 8
1.2 Yalpi talab egri chizig‘ining pasayishiga ta’sir qiluvchi omillar 11
1.3 Yalpi taklif (AS) tushunchasi va uning turlari ...14
II BOB: AD–AS MODELINING IQTISODIYOTDA QO‘LLANILISHI.
2.1 Makroiqtisodiy muvozanat: muvozanat daromadi va narx darajasi 17
2.2 AD–AS modelida inflyatsiya jarayonlari 20
2.3 Ishsizlik va iqtisodiy o‘sishning AD–AS modeli orqali tahlili 23
III BOB: O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA AD–AS MODELINING
AMALIY TAHLILI.
3.1 O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talab omillari tahlili 27
3.2 O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi taklif omillari tahlili 30
3.3 AD–AS modeli asosida O‘zbekiston iqtisodiy muvozanati 33
Xulosa 36
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 39
Internet saytlar 40
4

К IRISH
Makroiqtisodiyot fanida iqtisodiyotning umumiy ishlash mexanizmlarini,
o‘sish jarayonlarini, inqirozlar sabablarini va davlat tomonidan amalga
oshiriladigan siyosatlarning ta’sirini chuqur tahlil qilish muhim vazifalardan
biridir. Zamonaviy iqtisodiy tizim tobora murakkablashib borayotgan bir davrda
ishlab chiqarishning real hajmi, narxlar darajasi, inflyatsiya, ishsizlik kabi asosiy
ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligi iqtisodiyot barqarorligi uchun hal qiluvchi
omilga aylanmoqda. Aynan shunday murakkab jarayonlarni izohlashda eng
samarali nazariy modellardan biri bu — yalpi talab va yalpi taklif (AD–AS)
modelidir. Mazkur model yordamida ishlab chiqarish hajmi va narxlar darajasi
o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir, ularning makroiqtisodiy muvozanatga qanday ta’sir
ko‘rsatishi, iqtisodiy o‘sish va inqirozlarning asosiy sabablarini tahlil qilish
imkoniyati yaratiladi. Yalpi talab va yalpi taklif modeli iqtisodiyotda ro‘y
berayotgan jarayonlarni tizimli tushunishga yordam beradi, chunki iqtisodiy
agentlarning barcha harakatlari yakunda umumiy talab va umumiy taklifda o‘z
aksini topadi. Shu bilan birga, mazkur model davlatning fiskal va monetar siyosati,
tashqi iqtisodiy aloqalar va ichki bozor sharoitlarining o‘zgarishi natijasida yuzaga
keladigan jarayonlarning oqibatlarini ilmiy asosda baholash imkonini beradi.
Ayniqsa, bugungi globallashuv sharoitida iqtisodiyotdagi talab va taklifning keskin
o‘zgarishi mamlakatlar uchun nihoyatda sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, hozirgi kunda ko‘plab davlatlarda iqtisodiy
o‘sishning barqarorligini ta’minlash, inflyatsiyani jilovlash, ishsizlik darajasini
pasaytirish va investitsiya muhitini yaxshilash birinchi darajali vazifaga aylangan.
Bu esa iqtisodiyotdagi umumiy talab va umumiy taklif o‘rtasidagi muvozanatning
qanday shakllanishini, iqtisodiy siyosatlarning ularga qanday ta’sir ko‘rsatishini
chuqur bilishni talab qiladi. Yalpi talabning tarkibiy qismlari — iste’mol,
investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksportning o‘zgarishi butun iqtisodiy
tizimning faolligi va barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xuddi shuningdek,
yalpi taklifning o‘zgarishiga sabab bo‘ladigan resurslar qiymati, texnologik
rivojlanish, mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish salohiyati kabi omillar ham
5

iqtisodiy barqarorlikni belgilovchi asosiy jarayonlar sirasiga kiradi. AD–AS modeli
ushbu omillarning natijada narxlar darajasi va ishlab chiqarish hajmiga qanday
ta’sir qilishini tahlil qilish imkoniyatini beradi. Bunday tahlil nafaqat nazariy
jihatdan, balki amaliyotda ham juda muhimdir, chunki iqtisodiy siyosatni noto‘g‘ri
belgilash talab yoki taklifning keskin o‘zgarishiga, natijada inflyatsiya,
stagflyatsiya yoki iqtisodiy tanazzul kabi salbiy holatlarga olib kelishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti uchun yalpi talab va yalpi taklif
modelining ahamiyati yanada oshib bormoqda. So‘nggi yillarda mamlakatda
iqtisodiy islohotlar jadallashib, bozor tamoyillariga asoslangan tizimni
rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish, eksport salohiyatini oshirish,
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash kabi yo‘nalishlarda muhim natijalarga
erishilmoqda. Bunday sharoitda iqtisodiyotning makroiqtisodiy muvozanatini
ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirish
uchun talab va taklif omillarining chuqur o‘rganilishi alohida ahamiyatga ega. AD–
AS modeli yordamida iqtisodiy siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli
oqibatlarini baholash, talabning pasayishi yoki taklifning qisqarishidan kelib
chiqadigan salbiy jarayonlarning oldini olish, iqtisodiyotning barqaror rivojlanish
istiqbollarini shakllantirish imkoniyati mavjud. Shu sababli ushbu mavzuning
o‘rganilishi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbdir.
Ushbu kurs ishining maqsadi — yalpi talab va yalpi taklif modelining
mazmuni, tarkibiy qismlari, faoliyat mexanizmi va ular o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni chuqur tahlil qilish, shuningdek, O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida
AD–AS modelining amaliy ahamiyatini yoritishdan iborat. Mavzuga oid ilmiy
adabiyotlar, iqtisodiy nazariyalar, statistik ma’lumotlar va davlat siyosati doirasida
amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar asosida umumiy xulosalar chiqarish
rejalashtiriladi. Tadqiqotning vazifalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
yalpi talabning mohiyati va tarkibini izohlash, uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi
omillarni aniqlash; yalpi taklifning mazmunini yoritish, uning qisqa va uzoq
muddatli xususiyatlarini tahlil qilish; AD–AS modelining iqtisodiy muvozanatni
belgilashdagi rolini o‘rganish; inflyatsiya, ishsizlik va iqtisodiy o‘sish
6

jarayonlarining mazkur model orqali izohlanishini tahlil qilish; O‘zbekiston
iqtisodiyoti misolida talab va taklif omillarining o‘zgarishini statistik ma’lumotlar
asosida ko‘rib chiqish va tegishli xulosalar chiqarish.
Kurs ishining metodologik asosini klassik va keynsiy iqtisodiy nazariyalar,
zamonaviy makroiqtisodiy modellar, tahliliy usullar, grafik modellash va iqtisodiy-
statistik ma’lumotlarni solishtirish usullari tashkil etadi. Shuningdek, tadqiqotda
ilmiy nashrlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning ma’lumotlari va O‘zbekiston
Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan taqdim etilgan rasmiy
ma’lumotlar asos qilib olinadi. Mazkur yondashuv mavzuni chuqur va har
tomonlama o‘rganish, nazariya bilan amaliyot o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga
imkon yaratadi. Mavzuning o‘rganilishi orqali iqtisodiyotda yuz berayotgan
jarayonlarning mohiyatini yanada teran anglash, iqtisodiy siyosatning
samaradorligini baholash va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun zarur
bo‘lgan ilmiy bilimlarga ega bo‘lish mumkin.
7

I BOB: YALPI TALAB VA YALPI TAKLIF MODELINING NAZARIY
ASOSLARI.
1.1 Yalpi talab (AD) tushunchasi va uning tarkibi.
Yalpi talab (AD) makroiqtisodiyotning eng fundamental tushunchalaridan
biri bo‘lib, butun iqtisodiyot miqyosida ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga
umumiy talab miqdorini ifodalaydi. U alohida iste’molchi yoki korxonaning
talabini emas, balki iqtisodiyotdagi barcha subyektlarning umumiy xarajatlari
orqali shakllanadigan talabni ko‘rsatadi. Yalpi talabning asosiy mohiyati shundan
iboratki, u narxlar darajasi bilan iqtisodiyotning real ishlab chiqarish hajmi
o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni aks ettiradi. Narxlar darajasi oshgan sari umumiy
talab qisqaradi, aksincha, narxlar pasaysa, talab ortadi. Bu holat iqtisodiyotdagi
iste’molchilarning xarid qobiliyati, investitsiya darajasi, davlat xarajatlari va tashqi
iqtisodiy aloqalar bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan mexanizmlarga tayangan holda
yuzaga keladi. Yalpi talabga doir asosiy formula AD = C + I + G + NX bo‘lib, bu
yerda C – iste’mol xarajatlari, I – investitsiyalar, G – davlat xarajatlari, NX – sof
eksport, ya’ni eksport bilan import o‘rtasidagi farqdir. Ushbu tarkibiy qismlar
iqtisodiyotdagi turli subyektlarning harakatini ifodalaydi va ularning o‘zgarishi
talabaning umumiy darajasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Iste’mol xarajatlari (C) yalpi talabning eng katta ulushini tashkil etadi. Bu uy
xo‘jaliklarining oziq-ovqat, kiyim-kechak, transport, kommunal xizmatlar, turar
joy, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa kundalik ehtiyojlar uchun sarflaydigan
mablag‘larining yig‘indisidir. Iste’mol xarajatlari, odatda, aholi daromadlari
darajasi, soliq stavkalari, ishonch indeksi, foiz stavkalari va narxlar barqarorligiga
qarab o‘zgaradi. Agar daromadlar oshsa yoki soliq yuki kamaytirilsa, aholining
iste’mol qilishga moyilligi kuchayadi. Aksincha, iqtisodiy beqarorlik,
inflyatsiyaning tezlashuvi yoki foiz stavkalarining ko‘tarilishi iste’molni
qisqartiradi. Iste’mol xarajatlari qisqa muddatda o‘zgaruvchan bo‘lib, iqtisodiy
sikllar davomida talabning tebranishiga asosiy hissa qo‘shadi. Shu sababli,
iste’molchilar ishonchi va ularning iqtisodiy psixologiyasi talabaning eng muhim
determinanti hisoblanadi. Odamlar kelajakdan xavotirda bo‘lsa, xarajatlarini
8

qisqartirib, jamg‘arishga moyil bo‘lishadi. Bu esa iqtisodiy faollikning pasayishiga
olib keladi.
Investitsiyalar (I) yalpi talabning yana bir muhim tarkibiy qismi bo‘lib,
korxonalar tomonidan yangi uskunalar, texnologiyalar, binolar, infratuzilmalar va
boshqa ishlab chiqarish vositalariga yo‘naltirilgan mablag‘larni o‘z ichiga oladi.
Investitsiyalar iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri sifatida real kapitalning
ko‘payishiga xizmat qiladi. Investitsiyalarning hajmi asosan foiz stavkalari,
korxonalar daromadliligi, soliq imtiyozlari, kredit olish imkoniyatlari va iqtisodiy
barqarorlik bilan chambarchas bog‘liq. Foiz stavkalari past bo‘lganda korxonalar
ko‘proq kredit olib, investitsiyalarni kengaytirishga moyil bo‘lishadi. Ammo foiz
stavkalari yuqori bo‘lsa, qarz olish qimmatlashadi va natijada investitsiyalar
qisqaradi. Investitsiyalar iste’moldan farqli ravishda uzoq muddatli iqtisodiy
o‘sishga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli davlat ko‘pincha investitsiyalarni
rag‘batlantirish uchun soliq chegirmalari, subsidiyalar yoki kredit yengilliklari kabi
choralarni qo‘llaydi.
Davlat xarajatlari (G) yalpi talabning uchinchi tarkibiy qismidir. Bu
davlatning ta’lim, sog‘liqni saqlash, mudofaa, infratuzilma, ijtimoiy himoya va
boshqa sohalarga yo‘naltirgan sarf-xarajatlarini anglatadi. Davlat xarajatlari
xarajatlar orqali talabni to‘g‘ridan-to‘g‘ri oshiradi, chunki u iqtisodiyotga
qo‘shimcha pul oqimini kiritadi. Iqtisodiy inqiroz davrlarida davlat talabni
rag‘batlantirish uchun xarajatlarni oshirishi mumkin, bu Keynesiy yondashuvlar
asosida shakllangan. Fiskal siyosatning faol bo‘lishi iqtisodiy sikllarni
yumshatishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Agar iqtisodiyotda talabaning
pasayishi kuzatilsa, davlat xarajatlarni ko‘paytirib, iqtisodiy faollikni jonlantiradi.
Ammo haddan tashqari ko‘p davlat xarajatlari byudjet taqchilligi va davlat
qarzining ko‘payishiga olib kelishi mumkin, bu esa uzoq muddatda iqtisodiy
barqarorlikka xavf tug‘diradi. Shu bois davlat xarajatlarini to‘g‘ri boshqarish va
ularning samaradorligini oshirish juda muhim.
Sof eksport (NX), ya’ni eksport (X) minus import (M), yalpi talabning
xalqaro savdo bilan bog‘liq qismidir. Agar eksport importdan ko‘p bo‘lsa, sof
9

eksport ijobiy bo‘ladi va talabni oshiradi. Aksincha, import yuqori bo‘lsa, sof
eksport manfiy bo‘lib, yalpi talabning kamayishiga sabab bo‘ladi. Sof eksportning
o‘zgarishi real valyuta kursi, dunyo bozoridagi talab, global iqtisodiy sharoit va
raqobatbardoshlik kabi omillarga bog‘liq. Valyuta kursi qadrsizlanganda eksport
arzonlashadi va raqobatbardoshlik ortadi, bu esa eksport hajmining ko‘payishiga
olib keladi. Ammo valyutaning kuchayishi importni arzonlashtirib, ichki ishlab
chiqaruvchilar uchun raqobatni kuchaytiradi. Shu tarzda tashqi savdo balansidagi
o‘zgarishlar milliy iqtisodiyotdagi umumiy talabga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Xalqaro bozorlarning kengayishi mamlakatlarga yangi iqtisodiy imkoniyatlar
ochsa-da, global inqirozlar yoki tashqi talabning qisqarishi sof eksportni pasaytirib,
iqtisodiy faollikni susaytirishi mumkin.
Yalpi talabning shakllanishida yana uchta muhim effekt – real balans effekti,
foiz stavkasi effekti va almashinuv kursi effekti – muhim rol o‘ynaydi. Real balans
effekti shundan iboratki, narxlar pasayganda aholining real boyligi ortadi, ular
o‘zlarini boyroq his qiladi va iste’molni oshiradi, bu esa talabni kuchaytiradi. Foiz
stavkasi effekti narxlarning pasayishi pulga bo‘lgan talabni kamaytirishi, natijada
foiz stavkalarining tushishi va investitsiyalarning ko‘payishiga olib kelishi bilan
bog‘liq. Valyuta kursi effekti esa narxlarning o‘zgarishi milliy valyutaga ta’sir
qilishi va eksport-import hajmini o‘zgartirishi orqali talabga ta’sir ko‘rsatadi.
Shu tarzda yalpi talab iqtisodiyotdagi barcha subyektlarning xatti-harakati,
daromadlari, xarajatlari, investitsion qarorlari va davlat siyosatlari bilan
chambarchas bog‘liq murakkab tushunchadir. Uning tarkibi va o‘zgarish
qonuniyatlari iqtisodiyotni barqaror boshqarish, o‘sishni ta’minlash va inqirozlarni
yumshatishda markaziy ahamiyatga ega. ADning har bir tarkibiy qismi o‘z
tabiatiga ega bo‘lsa-da, ular o‘zaro bir-birini to‘ldiradi va birgalikda
iqtisodiyotning umumiy dinamikasini shakllantiradi. Yalpi talabning chuqur tahlili
makroiqtisodiy siyosat yuritishda, ayniqsa fiskal va monetar siyosatni samarali
rejalashtirishda muhim vosita hisoblanadi.
10

1.2. Yalpi talab egri chizig‘ining pasayishiga ta’sir qiluvchi omillar.
Yalpi talab egri chizig‘ining pasayishi makroiqtisodiy jarayonlarni
tushunishda muhim o‘rin tutadi, chunki iqtisodiyotdagi umumiy talabning
kamayishi ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga, iqtisodiy o‘sish sur’atlarining
sekinlashishiga, ishsizlikning oshishiga va narxlar darajasining pasayishiga yoki
deflyatsion bosim kuchayishiga olib kelishi mumkin. Yalpi talab egri chizig‘i AD
modellari yordamida narxlar darajasi pasayganda talabning ortishi, narxlar
oshganda esa talabning kamayishini ko‘rsatadi. Biroq egri chizig‘ining o‘zi ham
turli omillar ta’sirida o‘ngga yoki chapga siljishi mumkin. Yalpi talabning chapga
siljishi yoki pasayishi iqtisodiyotdagi xarajatlar miqdorining kamayishi bilan
izohlanadi. Bu jarayon iste’mol, investitsiya, davlat xarajatlari va sof eksport kabi
tarkibiy qismlar orqali amalga oshadi. AD egri chizig‘ining pasayishiga ta’sir
qiluvchi omillarni tahlil qilish iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri yo‘naltirish uchun juda
muhimdir, chunki talabning qisqarishi ko‘plab noxush makroiqtisodiy oqibatlarga
sabab bo‘ladi.
Yalpi talabning pasayishiga birinchi navbatda iste’mol xarajatlarining
qisqarishi sabab bo‘ladi. Iste’molchilar daromadlarining kamayishi, soliqlarning
oshirilishi, ish haqlari o‘sishining sekinlashishi yoki ishsizlikning ortishi natijasida
uy xo‘jaliklari umumiy xarajatlarini kamaytiradi. Daromadning real qiymati
pasayganda odamlar iste’mol qilish o‘rniga ko‘proq jamg‘arma qilishga moyil
bo‘ladi. Bu hol ayniqsa iqtisodiy noaniqlik oshgan davrlarda kuchli seziladi.
Masalan, inflyatsiyaning tez o‘sishi yoki global iqtisodiy beqarorlik paytida
iste’molchilar kelajakdan xavotirlanib xarajatlarini qisqartiradi. Psixologik omillar
ham talabning pasayishida muhim rol o‘ynaydi: iqtisodiy ishonch indeksi tushgan
pallalarda aholi kamroq xarid qiladi. Bundan tashqari, foiz stavkalarining
ko‘tarilishi natijasida kredit olish qiyinlashadi, bu esa yirik xaridlarning
kamayishiga olib keladi. Ayniqsa uy-joy, avtomobil va uzoq muddat xizmat
qiladigan buyumlar kabi katta xarajat talab qilinadigan mahsulotlarga bo‘lgan talab
keskin tushadi.
11

Yalpi talabning pasayishiga ta’sir qiluvchi ikkinchi muhim omil
investitsiyalar darajasining kamayishidir. Investitsiyalar iqtisodiyotning
«dvigateli» bo‘lib, ularning o‘sishi ishlab chiqarish quvvatlarining kengayishiga
yordam beradi. Ammo investitsiyalar yuqori foiz stavkalari, iqtisodiy noaniqlik,
soliq yukining ortishi, siyosiy beqarorlik yoki korxonalar foydasining kamayishi
natijasida qisqarishi mumkin. Foiz stavkalari ko‘tarilganda qarz olish narxi oshadi,
korxonalar yangi loyiha boshlashdan tiyiladi, mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirish sekinlashadi. Bundan tashqari, iqtisodiy xavf-xatarlar oshgan
sharoitda tadbirkorlar kelajakdagi daromadlari noaniqligi sababli investitsion
faoliyatni qisqartiradi. Jahon bozorlaridagi talabning pasayishi ham
investitsiyalarni kamaytirishi mumkin, chunki eksportga mo‘ljallangan ishlab
chiqarish korxonalari kengayish rejalarini cheklaydi. Texnologik modernizatsiyaga
sarmoya kiritish ham aynan iqtisodiy barqarorlik sharoitida amalga oshadi, beqaror
sharoitlar esa investitsiyalarning umumiy hajmini pasaytiradi.
Yalpi talabning pasayishiga ta’sir qiluvchi yana bir omil — davlat
xarajatlarining qisqarishi. Davlat byudjetidagi taqchillik o‘sib borayotgan
davrlarda davlat ko‘pincha xarajatlarni qisqartirishga majbur bo‘ladi. Bu esa
iqtisodiy tizimdagi umumiy xarajatlarning kamayishiga olib keladi, chunki davlat
iqtisodiyotning yirik iste’molchisi sifatida muhim rol o‘ynaydi. Ta’lim, sog‘liqni
saqlash, infratuzilma, ijtimoiy himoya yoki mudofaa xarajatlarining qisqarishi
iqtisodiy faollikni pasaytiradi. Ayniqsa infratuzilmaga sarflanadigan
mablag‘larning kamayishi ko‘plab tarmoqlarga salbiy ta’sir qiladi, chunki
infratuzilma investitsiyalari ko‘p sonli korxonalar va ishchi kuchi jalb qilinadigan
sohadir. Soliqlarning oshishi ham davlat xarajatlaridan qat’i nazar, uy xo‘jaliklari
va korxonalar xarajatlarining qisqarishiga sabab bo‘ladi, bu esa yalpi talabning
pasayishiga olib keladi. Davlatning jamg‘arishga o‘tishi, ya’ni byudjetni
«konsolidatsiya qilish» jarayonlari iqtisodiyotda talabning keskin tushishiga sabab
bo‘lishi mumkin.
Sof eksportning pasayishi ham yalpi talabni kamaytiruvchi asosiy omillardan
biridir. Agar eksport kamayib, import oshsa, sof eksport manfiy ko‘rsatkichga ega
12

bo‘ladi va umumiy talab pasayadi. Eksportning qisqarishi global iqtisodiyotdagi
pasayishlar, savdo cheklovlari, valyuta kursining kuchayishi,
raqobatbardoshlikning pasayishi yoki boshqa davlatlarning proteksionistik
siyosatlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, jahon bozorida talabning
kamayishi eksportga mo‘ljallangan mahsulotlar sotuvini qisqartiradi. Valyuta
kursining haddan tashqari mustahkamlanishi ham eksportni qimmatlashtiradi va
raqobatbardoshlikni pasaytiradi. Importning ortishi esa aksincha, ichki
mahsulotlarga bo‘lgan talabni qisqartiradi. Agar aholining chet eldan tovar sotib
olish imkoniyati oshsa yoki valyuta kursi arzon bo‘lsa, importning o‘sishi milliy
iqtisodiyotdagi ishlab chiqaruvchilarni raqobatda qiyin ahvolga soladi. Shunday
qilib, tashqi savdo balansidagi o‘zgarishlar yalpi talab egri chizig‘ining chapga
siljishi uchun muhim sabab bo‘ladi.
Yalpi talabning pasayishiga ta’sir qiluvchi omillardan biri real balans effekti
bilan bog‘liq. Narxlar darajasi oshganda aholining real boyligi pasayadi. Bu
degani, jamg‘armalar, depozitlar yoki naqd pullarning sotib olish qobiliyati
kamayadi. Real boylikning qisqarishi iste’molchilarni kamroq xarajat qilishga
majbur qiladi. Bu jarayon Tobin effekti sifatida ham izohlanadi, ya’ni aktivlarning
real qiymati pasayganda iste’mol ham qisqaradi, natijada yalpi talab kamayadi.
Inflyatsiya kuchaygan davrlarda aynan shu sababli iqtisodiyotda talabning
qisqarishi kuzatiladi.
Foiz stavkasi effekti ham AD egri chizig‘ining pasayishida muhim rol
o‘ynaydi. Narxlar oshgan sari pulga bo‘lgan talab ortadi, natijada foiz stavkalari
ko‘tariladi. Foiz stavkalari yuqori bo‘lganda uy xo‘jaliklari va korxonalar kredit
olishni kamaytiradi. Kreditlar qimmatlashganda iste’molchilar uzoq muddatli
tovarlarni xarid qilishdan tiyiladi, korxonalar esa investitsiya rejalarini qisqartiradi.
Kreditlash jarayonidagi susayish iqtisodiyotning umumiy faolligini pasaytiradi.
Shunday qilib, foiz stavkasining oshishi talabning pasayishiga olib keladi.
Valyuta kursi effekti esa narx darajasining oshishi milliy valyutaning nisbiy
qadrsizlanishi yoki qadrining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Agar narxlar darajasi oshsa,
import nisbatan arzonlashishi yoki eksport qimmatlashishi mumkin. Bu holat sof
13

eksportning pasayishiga olib keladi va egri chiziq chapga siljiydi. Bu mexanizm
ochiq iqtisodiyotlarda ayniqsa kuchli seziladi. Xalqaro savdo faol bo‘lgan
mamlakatlarda kichik o‘zgarishlar ham talabning sezilarli pasayishiga olib kelishi
mumkin, chunki eksportchilar ichki narxlarning ortishiga bevosita ta’sirchan
bo‘ladi.
Pul-kredit siyosati ham talabning pasayishiga sabab bo‘ladi. Markaziy
bankning qat’iy siyosati, ya’ni foiz stavkalarini oshirishi yoki pul massasini
qisqartirishi iqtisodiy faoliyatni sekinlashtiradi. Pul taklifining kamayishi
iqtisodiyotdagi likvidlikni cheklaydi, kredit olish qiyinlashadi, narxlar pasayishiga
yoki iqtisodiy o‘sishning sekinlashishiga olib keladi. Shu bilan birga, fiskal
siyosatning qat’iylashuvi, ya’ni soliqlarning oshirilishi yoki davlat xarajatlarining
kamaytirilishi ham talabning umumiy darajasini pasaytiradi. Bunday siyosatlar
ko‘pincha inflyatsiyani jilovlash yoki byudjet taqchilligini kamaytirish maqsadida
amalga oshiriladi, ammo ular qisqa muddatda yalpi talabning pasayishiga olib
kelishi mumkin.
Bundan tashqari, demografik omillar ham talabning uzun muddatda
pasayishiga sabab bo‘ladi. Aholining qarishi, tug‘ilishning kamayishi yoki
migratsiya oqimlarining o‘zgarishi iste’molning qisqarishiga olib keladi.
Keksaygan aholi odatda kam iste’mol qiladi va ko‘proq jamg‘arma qiladi. Ishchi
kuchi sonining kamayishi ham iqtisodiyotning umumiy talab salohiyatiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
1.3 Yalpi taklif (AS) tushunchasi va uning turlari.
Yalpi taklif (AS) makroiqtisodiyotning eng asosiy tushunchalaridan biri
bo‘lib, iqtisodiyotda ma’lum vaqt davomida ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif
etiladigan tovar va xizmatlarning umumiy miqdorini bildiradi. U o‘zida barcha
korxonalar, firmalar, ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchi subyektlarning
umumiy ishlab chiqarish hajmini mujassamlashtiradi. Yalpi taklifning mazmuni
shundan iboratki, u narxlar darajasi bilan real ishlab chiqarish hajmi o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Narxlar darajasi oshgan sari ishlab chiqaruvchilar ko‘proq
14

mahsulot ishlab chiqarishga moyil bo‘ladilar, chunki yuqori narx ularga yuqoriroq
foyda olish imkonini beradi. Ammo yalpi taklifning xulqi vaqt davriga – qisqa
muddatga va uzoq muddatga – qarab farq qiladi. Qisqa muddatli va uzoq muddatli
yalpi taklif modellari bir-biridan keskin farq qiladi, chunki qisqa muddatda ishlab
chiqarish omillari – mehnat, kapital va texnologiya – o‘zgarmas deb qaraladi, uzoq
muddatda esa barcha ishlab chiqarish omillarini o‘zgartirish mumkin. Yalpi taklif
iqtisodiyotda muvozanat daromadini aniqlash, inflyatsiyani tushuntirish, ishsizlik
darajasiga ta’sir ko‘rsatish va iqtisodiy o‘sish jarayonlarini izohlashda juda muhim
ahamiyatga ega.
Yalpi taklif tushunchasini chuqurroq anglash uchun iqtisodiyotdagi ishlab
chiqarish jarayonining mohiyatini ko‘rib chiqish zarur. Ishlab chiqarish jarayoni
mehnat, kapital, texnologiya va tabiiy resurslardan foydalanish orqali tovar va
xizmatlar yaratishga asoslanadi. Yalpi taklif aynan shu resurslar miqdori va ularni
qay darajada samarali foydalanilishiga bog‘liq. Agar mehnat unumdorligi oshsa,
texnologiya rivojlansa yoki kapital ko‘paytirilsa, yalpi taklif ham ortadi. Ammo
resurslarning qimmatliligi yoki ularning tanqisligi yalpi taklifni cheklashi mumkin.
Shu sababli yalpi taklif egri chizig‘ining shakli resurslar bozoridagi sharoitlarga,
ishlab chiqarish xarajatlarining dinamikasiga va texnologik imkoniyatlarga bog‘liq
holda o‘zgaradi.
Yalpi taklifning eng muhim jihatlaridan biri uning vaqt omili bilan
bog‘liqligidir. Qisqa muddatli yalpi taklif (SRAS) narxlar darajasining
o‘zgarishiga tezda javob beradi, chunki qisqa muddatda korxonalar ishlab
chiqarish hajmini o‘zgartirish orqali moslashishi mumkin. Masalan, firma
ishchilarni qo‘shimcha ish soatiga jalb qilishi, mavjud uskunalarni ko‘proq
ishlatishi yoki mehnat intensivligini oshirishi orqali ishlab chiqarishni ko‘paytiradi.
Ammo kapital hajmi qisqa muddatda o‘zgarmaydi. Shu sababli SRAS odatda
ijobiy qiyalikka ega bo‘ladi, ya’ni narxlar oshganda ishlab chiqaruvchilar taklifni
ko‘paytiradi. Buning asosiy sababi shundaki, qisqa muddatda ayrim ishlab
chiqarish xarajatlari qotib qoladi, masalan, ish haqi, ijara haqi, uzoq muddatli
shartnomalar va boshqa qat’iy xarajatlar. Bu xarajatlar o‘zgarmasligi sababli
15

narxlarning oshishi firmalarga ko‘proq foyda keltiradi, natijada ular ishlab
chiqarishni kengaytirishga moyil bo‘ladilar.
Qisqa muddatli yalpi taklifning o‘sishiga yoki pasayishiga ta’sir qiluvchi
omillar ko‘p. Resurslar narxining oshishi yalpi taklifni kamaytiradi, chunki bu
korxonalar uchun ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga olib keladi. Masalan,
xom ashyo, yoqilg‘i, elektr energiyasi narxining oshishi ishlab chiqarish tannarxini
ko‘taradi, firmalar kamroq mahsulot taklif qiladi. Ish haqi xarajatlarining
ko‘tarilishi ham korxonalar uchun qo‘shimcha bosim yaratadi. Qisqa muddatda
energiya narxlari, soliqlar, import qilinadigan resurslar narxi va ta’minot
zanjiridagi uzilishlar yalpi taklifni qisqartiruvchi omillardandir. Aksincha,
texnologik taraqqiyot, davlat subsidiyalari, soliq imtiyozlari va ishlab chiqarish
samaradorligining oshishi SRASni o‘ngga siljitadi, ya’ni yalpi taklif ortadi. Qisqa
muddatli taklifning o‘zgarishi iqtisodiyotda inflyatsion bosimning kuchayishi yoki
pasayishiga sabab bo‘ladi. Agar taklif qisqarsa, narxlar oshadi, natijada inflyatsiya
kuchayadi. Taklif ortsa, narxlar pasayadi va iqtisodiy barqarorlik kuchayadi.
Uzoq muddatli yalpi taklif (LRAS) esa butunlay boshqacha xususiyatga ega.
Uzoq muddatda barcha ishlab chiqarish omillari o‘zgarishi mumkin: korxonalar
yangi uskunalar sotib oladi, yangi texnologiyalar joriy etadi, ishchilar malakasi
oshadi, ishchi kuchi soni o‘zgaradi, investitsiyalar ko‘payadi va barcha resurslar
qayta taqsimlanadi. Shu sababli LRAS vertikal yoki deyarli vertikal shaklda
tasvirlanadi, bu esa narxlar darajasi o‘zgargan taqdirda ham iqtisodiyotning
potensial ishlab chiqarish darajasi o‘zgarmasligini bildiradi. Uzoq muddatda ishlab
chiqarish hajmi narxlarga emas, balki ishlab chiqarish omillarining mavjudligiga
bog‘liq bo‘ladi. Potensial YaIM (ichki yalpi mahsulot) mehnat, kapital,
texnologiya va resurslar qancha ekanligi bilan belgilanadi. Agar iqtisodiyotda
texnologik taraqqiyot ro‘y bersa yoki kapital hajmi oshsa, LRAS o‘ngga siljiydi,
bu potensial ishlab chiqarishning o‘sishini anglatadi. Uzoq muddatli yalpi
taklifning o‘zgarishi iqtisodiy o‘sishning eng muhim manbalaridan biridir. Uning
o‘zgarishi nafaqat taklifni, balki iqtisodiyotning umumiy farovonligini belgilaydi.
16

Yalpi taklifning o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni umumiy qilib uch
guruhga ajratish mumkin: ishlab chiqarish omillari miqdori, resurslar narxi va
texnologik rivojlanish. Ishchi kuchining soni va sifati yalpi taklifning eng asosiy
determinantlaridan biridir. Aholi sonining o‘sishi, mehnatga layoqatli yoshdagi
aholining ko‘payishi yoki migratsiya oqimlarining kuchayishi iqtisodiyotning
ishlab chiqarish salohiyatini oshiradi. Bundan tashqari, ishchilar malakasini
oshirish, ta’lim sifatini yaxshilash va kasbiy tayyorgarlikni kuchaytirish mehnat
unumdorligini oshiradi, natijada yalpi taklif ortadi. Ishlab chiqarish jarayonidagi
texnologik yutuqlar esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirib, kam resurs bilan
ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkonini beradi. Innovatsiyalar,
avtomatlashtirish, sun’iy intellekt, robototexnika va raqamli texnologiyalar yalpi
taklifni o‘ngga siljituvchi asosiy omillardandir. Kapital hajmining oshishi – yangi
zavodlar qurish, yangi uskunalar sotib olish va ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirish – ham uzun muddatda taklifni oshiradi.
Resurslar narxi esa asosan qisqa muddatli yalpi taklifga ta’sir qiladi. Energiya
narxining o‘zgarishi barcha sohalarga ta’sir qiladi, chunki elektr energiyasi, gaz,
yoqilg‘i kabi resurslar ishlab chiqarishning ajralmas qismidir. Xalqaro bozorlar
narxining o‘zgarishi, valyuta kursining tebranishi yoki logistika muammolari
resurslar narxining oshishiga olib kelishi mumkin. Soliqlar va davlat siyosati ham
yalpi taklifning o‘zgarishida muhim o‘rin tutadi. Soliqlarning oshishi korxonalar
xarajatlarining ko‘payishiga, natijada taklifning kamayishiga olib keladi. Soliq
imtiyozlarining berilishi esa korxonalarni ko‘proq ishlab chiqarishga
rag‘batlantiradi.
Yalpi taklifning turlari haqida gap ketganda, odatda uch asosiy model tilga
olinadi: klassik model, keynsiy model va zamonaviy aralash model. Klassik
modelda yalpi taklif egri chizig‘i vertikal shaklda bo‘ladi. Bu modelga ko‘ra, bozor
har doim to‘liq bandlik sharoitida ishlaydi va ishlab chiqarish hajmi faqat ishlab
chiqarish omillari bilan belgilanadi. Narxlarning o‘zgarishi real ishlab chiqarishga
ta’sir qilmaydi. Klassik nazariyaga ko‘ra, narxlar, ish haqi va boshqa iqtisodiy
17

ko‘rsatkichlar moslashuvchan bo‘lib, bozor o‘z-o‘zini tartibga soladi. Bu
yondashuv uzoq muddatli iqtisodiyotga mos keladi.
Keynsiy model esa qisqa muddatga bag‘ishlangan bo‘lib, unda yalpi taklif
egri chizig‘i gorizontal yoki ijobiy qiyalikda bo‘lishi mumkin. Keynsga ko‘ra,
narxlar qisqa muddatda barqaror bo‘lib qoladi, ish haqi va xarajatlar tezda
moslasha olmaydi. Shu sababli talabning pasayishi ishlab chiqarishning
qisqarishiga, ishsizlikning oshishiga olib keladi. Keynsiy yondashuvda yalpi
taklifning past darajada yotgan qismi bozorning to‘liq bandlikka erisha olmasligini
ko‘rsatadi va davlatning aralashuvi zarurligini asoslaydi.
Zamonaviy aralash model esa ikki yondashuvni birlashtiradi. Unga ko‘ra,
yalpi taklif egri chizig‘i uch qismdan iborat: gorizontal qism (recession), ijobiy
qiyalik qismi (intermediate range) va vertikal qism (full employment). Bu model
iqtisodiyotning real hayotda qanday ishlashini aniqroq aks ettiradi. Iqtisodiy
inqiroz davrlarida ishlab chiqarish talab bilan bog‘liq bo‘lib, narxlar barqaror
qoladi. Talab ortib borar ekan, iqtisodiyot asta-sekin o‘sadi va bandlik oshadi.
To‘liq bandlikka erishilgandan so‘ng narxlar tez o‘sadi, ishlab chiqarish esa
o‘zgarmaydi.
Yalpi taklifning o‘zgarishi iqtisodiyotda inflyatsiya jarayonlarini
tushuntirishda katta rol o‘ynaydi. Agar yalpi taklif qisqarsa, ya’ni chapga siljisa,
narxlar oshadi. Bu holat taklif inflyatsiyasiga olib keladi. Xom ashyo narxlarining
oshishi, energiya narxlarining yuqoriligi, soliqlarning ko‘tarilishi, ta’minot
zanjiridagi uzilishlar taklif inflyatsiyasining asosiy sabablaridan biridir. Aksincha,
yalpi taklifning ko‘payishi narxlarning pasayishiga va iqtisodiy barqarorlikning
oshishiga olib keladi. Shu sababli davlat va markaziy bankning iqtisodiy siyosati
ko‘pincha taklifni oshirishga qaratilgan bo‘ladi.
II BOB: AD–AS MODELINING IQTISODIYOTDA QO‘LLANILISHI.
2.1. Makroiqtisodiy muvozanat: muvozanat daromadi va narx darajasi.
Makroiqtisodiy muvozanat tushunchasi zamonaviy iqtisodiy nazariyaning eng
muhim kategoriyalaridan biri bo‘lib, u iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning
18

o‘zaro ta’siri natijasida shakllanadigan umumiy muvozanat holatini ifodalaydi.
Makroiqtisodiy muvozanat iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar
hajmi bilan iqtisodiy agentlar tomonidan xarid qilinadigan mahsulotlar
miqdorining tenglashuvi orqali ifodalanadi. Bu holatning mohiyati shundan
iboratki, iqtisodiyotda narxlar darajasi, ishlab chiqarish hajmi, daromadlar, bandlik
va boshqa asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘zaro muvofiq holatga kelib,
ularning uzoq muddatli barqarorligi ta’minlanadi. Makroiqtisodiy muvozanat AD–
AS modeli orqali eng aniq ifodalanadi, chunki aynan shu model iqtisodiyotning
real ishlab chiqarish hajmi (YaIM) va narxlar darajasi o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni aks ettiradi. Narxlar darajasi va daromadlarning qaysi nuqtada
barqarorlashishi iqtisodiyotning rivojlanish jarayonlarini chuqur anglash uchun
alohida ahamiyatga ega.
Makroiqtisodiy muvozanatning eng asosiy xususiyati shundan iboratki, u
iqtisodiyotda ishlab chiqarishning real hajmi bilan iqtisodiy agentlar tomonidan
unga bo‘lgan talabning tenglashuvi natijasida yuzaga keladi. Ya’ni, muvozanat
nuqtasida iqtisodiyotda ortiqcha ishlab chiqarish ham bo‘lmaydi, ortiqcha talab
ham. Yalpi talab elastik bo‘lib, narx darajasi o‘zgarganda u pasayishi yoki
ko‘tarilishi mumkin, yalpi taklif esa qisqa va uzoq muddatli sharoitda turlicha
munosabat bildiradi. Narx darajasi oshganda iste’molchilar kamroq xarajat qilishga
moyil bo‘ladilar, investitsiyalar kamayadi va sof eksport ham qisqarishi mumkin.
Shu bilan birga, narxlarning oshishi qisqa muddatda korxonalarga ko‘proq foyda
olib kelib, ishlab chiqarishni oshirishga undaydi. Bularning natijasida
iqtisodiyotning muvozanat nuqtasi shakllanadi. Biroq bu muvozanat har doim
iqtisodiyotning mukammal ishlayotganini anglatmaydi; u faqat shu vaqtdagi
holatni ifodalaydi.
Makroiqtisodiy muvozanatni o‘rganishda asosiy e’tibor muvozanat daromadi
va muvozanat narxlar darajasi masalasiga qaratiladi. Muvozanat daromadi deganda
iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning umumiy qiymati, ya’ni real
YaIMning yalpi talab bilan tenglashgan darajasi tushuniladi. Bu daromad
iqtisodiyotda bandlikning qaysi darajada ekanligini, ishlab chiqarish quvvatlarining
19

qay darajada ishlatilayotganini va iqtisodiy resurslarning qay darajada samarali
taqsimlanganini ko‘rsatadi. Agar iqtisodiyotda real YaIM potensial YaIMdan past
bo‘lsa, bu iqtisodiyot resurslaridan yetarli darajada foydalanilmayotganini
bildiradi. Bunday vaziyatda iqtisodiy inqiroz, ishsizlikning ortishi va faollikning
pasayishi kuzatiladi. Agar real YaIM potensial YaIMdan yuqori bo‘lsa, iqtisodiyot
haddan tashqari qizib ketgan bo‘ladi, bu esa inflyatsiyaning kuchayishiga olib
keladi. Potensial YaIM iqtisodiyotning to‘liq bandlik sharoitidagi ishlab chiqarish
darajasini bildiradi. Makroiqtisodiy muvozanat nuqtasi aynan real YaIMning
potensial YaIMga qanchalik yaqin yoki uzoq ekanini aniqlashga yordam beradi.
Narxlar darajasi muvozanati esa iqtisodiyotda mavjud narxlarning o‘rtacha
ko‘rsatkichini bildiradi. Makroiqtisodiy muvozanat nuqtasida narxlar darajasi
shunday shakillanadiki, iqtisodiyotda talab qancha bo‘lsa, taklif ham o‘shanchadir.
Agar narxlar darajasi juda yuqori bo‘lsa, talab qisqaradi va iqtisodiyot o‘z-o‘zidan
muvozanatga qaytadi. Aksincha, narxlar juda past bo‘lsa, talab ortadi, ammo taklif
iqtisodiyotning mavjud imkoniyatlari bilan cheklanadi. Natijada narxlar yana
ko‘tarila boshlaydi va muvozanatga keladi. Bu jarayonlarning barchasi erkin bozor
tamoyillariga asosan shakllanadi, biroq davlatning fiskal va monetar siyosati ham
muvozanatga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Makroiqtisodiy muvozanatning vujudga kelish jarayoni talab va taklifning
turli omillar ta’sirida o‘zgarishiga bog‘liq. Masalan, iste’mol xarajatlari oshsa, AD
egri chizig‘i o‘ngga siljiydi. Bu holatda narxlar darajasi ko‘tarilishi va ishlab
chiqarish hajmi oshishi mumkin. Aksincha, taklif omillari, masalan, energiya
narxlarining oshishi, xom ashyo tanqisligi yoki texnologik pasayish natijasida
SRAS chapga siljiydi. Bu holatda narxlar oshadi, ishlab chiqarish qisqaradi va
inflyatsiya bilan tanazzul (stagflyatsiya) yuzaga kelishi mumkin. Bunday
o‘zgarishlar muvozanat daromadiga va narx darajasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Makroiqtisodiy muvozanat yana bir asosiy tushuncha — ko‘paytirgich
(multiplikator) orqali izohlanadi. Iqtisodiy agentlar tomonidan amalga oshirilgan
qo‘shimcha xarajatlar umumiy daromadning bir necha barobar ortishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Masalan, investitsiyalarning 100 milliard so‘mga ko‘payishi
20

milliy daromadning 300 yoki 400 milliard so‘mga o‘sishiga olib kelishi mumkin.
Bunday jarayon iste’molga moyillik va jamg‘arishga moyillik koeffitsiyentlari
orqali belgilanadi. Ko‘paytirgich effektining mavjudligi makroiqtisodiy
muvozanatning o‘zgarishini tushunishda juda muhim, chunki iqtisodiy siyosatning
kichik o‘zgarishlari ham iqtisodiyotga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Muvozanat daromadi va narxlar darajasini o‘rganishda AD–AS modelining
uchta asosiy holatini farqlash zarur: deflyatsion bo‘shliq, inflyatsion bo‘shliq va
potensial muvozanat holati. Deflyatsion bo‘shliqda real YaIM potensial darajadan
past bo‘ladi, talab yetarli bo‘lmagani uchun iqtisodiyot kam quvvat bilan ishlaydi.
Bu holatda narxlar barqaror yoki pasayib boradi, ishsizlik darajasi esa yuqori
bo‘ladi. Iqtisodiy siyosatning vazifasi talabni ko‘paytirish orqali muvozanatni
yuqoriga ko‘tarishdir. Buning uchun davlat xarajatlari oshirilishi yoki soliq
stavkalari pasaytirilishi mumkin. Inflyatsion bo‘shliqda esa real YaIM potensial
darajadan o‘tib ketadi, bu narxlar darajasining tez o‘sishiga olib keladi. Iqtisodiyot
haddan tashqari qizib ketadi. Bu holatda davlat soliq yukini oshirish yoki
xarajatlarni qisqartirish orqali talabni kamaytirishga intiladi. Potensial muvozanat
holatida esa real YaIM potensial darajaga teng bo‘ladi, narxlar barqaror,
iqtisodiyot to‘liq bandlik holatida ishlaydi.
Makroiqtisodiy muvozanatning shakllanishida davlatning fiskal siyosati —
soliqlarni tartibga solish, davlat xarajatlarini o‘zgartirish — juda muhim o‘rin
tutadi. Agar soliqlar oshirilsa, iste’mol va investitsiyalar qisqaradi, AD chapga
siljiydi, ishlab chiqarish hajmi pasayadi va narxlar barqarorlashadi. Aksincha,
soliqlar kamaytirilsa, uy xo‘jaliklarining daromadlari oshadi, investitsiyalar
ko‘payadi va talab ortadi. Monetar siyosat ham muvozanatga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi: foiz stavkalarining oshirilishi talabni qisqartiradi, foiz stavkasining
pasaytirilishi esa aksincha uni ko‘paytiradi.
Makroiqtisodiy muvozanatning shakllanishi tashqi omillar bilan ham bog‘liq.
Jahon bozorlaridagi o‘zgarishlar, valyuta kursining tebranishi, global inflyatsiya,
energetika inqirozlari va geosiyosiy risklar milliy iqtisodiyotda narxlar darajasi va
ishlab chiqarish hajmiga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, eksportga bo‘lgan
21

talabning oshishi yalpi talabni ko‘paytiradi, bu narxlar darajasining ko‘tarilishiga
sabab bo‘ladi. Import narxining oshishi esa ishlab chiqarish tannarxining
ko‘tarilishiga olib keladi va taklifni qisqartiradi. Bunday o‘zgarishlar muvozanat
holatini siljitadi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun makroiqtisodiy muvozanatning to‘g‘ri
shakllanishi alohida ahamiyatga ega, chunki mamlakatda bozor iqtisodiyotiga
o‘tish jarayonlari davom etmoqda. So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan
islohotlar, jumladan, soliq tizimini soddalashtirish, bank-moliya sektorini isloh
qilish, davlat xarajatlarini optimallashtirish, raqobatbardosh iqtisodiy muhit
yaratish kabi chora-tadbirlar makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga
qaratilgan. AD–AS modeli orqali iqtisodiyotdagi talab va taklifning o‘zgarishini
tahlil qilish, narxlar dinamikasini baholash va YaIMning o‘sish sur’atlarini
aniqlash mumkin.
2.2. AD–AS modelida inflyatsiya jarayonlari.
AD–AS modeli inflyatsiya jarayonlarini chuqur tahlil qilishda eng muhim
makroiqtisodiy vositalardan biri hisoblanadi. Ushbu model orqali narxlar
darajasining o‘sishiga olib keladigan omillar, ya’ni talab inflyatsiyasi va taklif
inflyatsiyasi, shuningdek, ularning iqtisodiy tizimga ta’siri qiyosiy ravishda
o‘rganiladi. Inflyatsiya odatda narxlarning umumiy darajasining doimiy o‘sishi
sifatida ta’riflanadi va u iqtisodiyotning barcha bo‘g‘inlariga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. AD–AS modeli yordamida inflyatsiya jarayonlarining shakllanish
mexanizmlari, uning kelib chiqish sabablari, narx darajasiga ta’sir qiluvchi omillar
hamda real ishlab chiqarish darajasi va bandlikka ko‘rsatadigan ta’siri aniq
tasvirlanadi. AD–AS modelida inflyatsiya ikki asosiy ko‘rinishda namoyon
bo‘ladi: talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasi. Ushbu ikki ko‘rinish o‘rtasida
ayrim o‘xshashliklar mavjud bo‘lsa-da, ularning kelib chiqish manbalari,
iqtisodiyotga ko‘rsatadigan ta’siri va muvozanat nuqtalarini o‘zgartirish
mexanizmlari keskin farq qiladi.
22

Talab inflyatsiyasi (demand-pull inflation) yalpi talabning keskin o‘sishi
natijasida yuzaga keladi. AD–AS modeliga ko‘ra, agar AD egri chizig‘i o‘ngga
siljisa, iqtisodiyotda tovar va xizmatlarga bo‘lgan umumiy talab ortadi, bu esa
narxlar darajasining oshishiga olib keladi. Bu jarayon ayniqsa ishlab chiqarish
potensial darajaga yaqin bo‘lgan va taklifning tez o‘sish imkoniyati cheklangan
sharoitlarda kuchayadi. Talab inflyatsiyasining asosiy sabablari sifatida
iste’molchilar daromadlarining oshishi, davlat xarajatlarining ko‘payishi,
investitsiyalar hajmining ortishi, eksportning ko‘payishi yoki pul massasining
kengayishi kabi omillar ko‘rsatiladi. Masalan, foiz stavkasining pasayishi
investitsiyalarni rag‘batlantiradi, iqtisodiyotda qo‘shimcha pul aylanishga kiradi va
AD egri chizig‘i o‘ngga siljiydi. Natijada narxlar oshadi, real ishlab chiqarish
hajmi esa qisqa muddatda ortadi. Biroq to‘liq bandlik darajasida ishlab chiqarish
hajmi deyarli o‘zgarmaydi, balki faqat narxlar darajasi ko‘tariladi.
Talab inflyatsiyasining AD–AS modeli orqali tasvirlanishi klassik bozor
mexanizmlarining qanday ishlashini aniq ko‘rsatadi. Agar AD1 dan AD2 ga siljish
yuz bersa, muvozanat narx darajasi P1 dan P2 ga ko‘tariladi, ishlab chiqarish esa
Y1 dan Y2 ga oshadi. Ammo iqtisodiyot to‘liq bandlik darajasi Yf ga yaqinlashgan
sari AD ning yanada o‘ngga siljishi faqat narxlarning keskin ko‘tarilishiga sabab
bo‘ladi, real ishlab chiqarish esa o‘zgarmaydi. Bu yuqori talab sharoitida ishlab
chiqaruvchilar resurslar yetishmasligi, ishlab chiqarish quvvatlarining
cheklanganligi yoki mehnat bozorining bandligi tufayli qo‘shimcha ishlab
chiqarishni kengaytira olmasliklari bilan izohlanadi. Shu sababli talab inflyatsiyasi
iqtisodiyotning cho‘qqi davrlarida ko‘proq kuzatiladi va ko‘pincha markaziy
bankning pul-kredit siyosati orqali jilovlanadi.
Taklif inflyatsiyasi yoki xarajatlar inflyatsiyasi (cost-push inflation) esa yalpi
taklifning qisqarishi bilan bog‘liq bo‘lib, SRAS egri chizig‘ining chapga siljishi
natijasida yuzaga keladi. Bu inflyatsiya turi narxlarning o‘sishi bilan birga ishlab
chiqarishning pasayishi bilan kechadi. Taklif inflyatsiyasi energetika narxlarining
oshishi, xom ashyo va resurslar tanqisligi, ish haqi xarajatlarining keskin
ko‘tarilishi, soliqlar oshishi, import qilinadigan resurslar narxining oshishi yoki
23

texnologik jarayonlarning sekinlashuvi natijasida yuzaga keladi. Agar SRAS1 egri
chizig‘i SRAS2 ga chapga siljisa, muvozanat narxlar darajasi P1 dan P2 ga
ko‘tariladi, real ishlab chiqarish esa Y1 dan Y2 ga pasayadi. Bunday holat
“stagflyatsiya” deb ataladi, ya’ni narxlar oshishi bilan iqtisodiy o‘sishning
sekinlashuvi bir vaqtda sodir bo‘ladi. 1970-yillarda jahon iqtisodiyotida energiya
inqirozlari aynan taklif inflyatsiyasini yuzaga keltirgan.
Taklif inflyatsiyasi ko‘pincha talab inflyatsiyasiga qaraganda xavfliroq
hisoblanadi, chunki u nafaqat narxlarning o‘sishiga, balki ishlab chiqarishning
qisqarishiga va ishsizlikning ortishiga ham sabab bo‘ladi. Iqtisodiyot bunday
holatda juda murakkab vaziyatga tushadi: narxlar oshyapti, ammo iqtisodiy faollik
pasaymoqda. Bunday sharoitda amalga oshiriladigan fiskal yoki monetar siyosat
juda ehtiyotkorlik bilan olib borilishi kerak. Masalan, talabni qisqartirish orqali
narxlarni pasaytirish mumkin, lekin bu ishlab chiqarishning yanada qisqarishiga
olib keladi. Shu sababli taklif inflyatsiyasiga qarshi kurashda odatda ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish, resurslar ta’minotini yaxshilash, energiya
samaradorligini oshirish, texnologik modernizatsiya kabi taklifni oshiruvchi
siyosatlar qo‘llaniladi.
AD–AS modelida inflyatsiya jarayonlarining yana bir muhim jihati shundaki,
inflyatsiyaning turli davrlardagi ta’siri qisqa muddat va uzoq muddatda farqlanadi.
Qisqa muddatda narxlarning oshishi ishlab chiqaruvchilar uchun ko‘proq foyda
keltirishi mumkin, chunki ayrim xarajatlar qotib qolgan bo‘ladi. Ammo uzoq
muddatda barcha resurslar narxi oshib boradi va bu firmalarning daromadiga ham
bosim o‘tkazadi. Natijada LRAS o‘zgarmaydi va inflyatsiya faqat narxlar
darajasining o‘sishiga olib keladi, real ishlab chiqarish esa potensial darajada
qoladi.
Inflyatsiyaning kutilmalar bilan bog‘liqligi ham AD–AS modelida alohida
o‘rin tutadi. Agar iqtisodiyotda inflyatsiya yuqori bo‘lishi kutilsa, ishchilar yuqori
ish haqi talab qiladi, ishlab chiqaruvchilar esa yuqori narx belgilaydi. Bu jarayon
SRAS egri chizig‘ining yana chapga siljishiga olib keladi va inflyatsiya o‘z-o‘zini
24

kuchaytiruvchi ko‘rinishga aylanadi. Shuning uchun markaziy bankning
inflyatsion kutilmalarni boshqarishi iqtisodiy barqarorlik uchun juda muhim.
Inflyatsiya jarayonlarini AD–AS modeli orqali tushuntirishda iqtisodiyotning
holatiga qarab turli stsenariylar yuzaga keladi. Masalan, iqtisodiyot past o‘sish
yoki inqiroz sharoitida bo‘lsa, talab inflyatsiyasi paydo bo‘lishi qiyin, chunki
ishsizlik yuqori bo‘lgan sharoitda iste’mol va investitsiyalar past bo‘ladi. Ammo
iqtisodiyot tiklana boshlagan davrlarda talab inflyatsiyasi kuchayishi mumkin.
Taklif inflyatsiyasi esa aksincha, iqtisodiyotning har qanday bosqichida yuzaga
kelishi ehtimoli bor, chunki resurslar narxining oshishi doimo taklifning
qisqarishiga olib keladi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ham talab va taklif inflyatsiyasining alohida
misollarini ko‘rish mumkin. Masalan, aholining daromadlari o‘sishi, kreditlar
hajmining kengayishi va investitsiyalarning ortishi talab inflyatsiyasini
kuchaytiradi. Shu bilan birga, energiya narxlarining oshishi, import qilinadigan
resurslarga bog‘liqlik, logistika xarajatlarining ko‘tarilishi taklif inflyatsiyasining
shakllanishiga sabab bo‘ladi. AD–AS modeli orqali ushbu jarayonlarning
iqtisodiyotga qanday ta’sir ko‘rsatishi tahlil qilinadi va ular asosida samarali
iqtisodiy siyosat ishlab chiqiladi.
2.3. Ishsizlik va iqtisodiy o‘sishning AD–AS modeli orqali tahlili.
Ishsizlik va iqtisodiy o‘sish makroiqtisodiyotning asosiy ko‘rsatkichlari
bo‘lib, ular iqtisodiyotning umumiy holati, resurslardan qay darajada
foydalanilayotgani va mamlakatning potensial rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlab
beradi. AD–AS modeli ushbu jarayonlarning mohiyatini chuqur tahlil qilish
imkonini beradi, chunki aynan ushbu modelda yalpi talab, yalpi taklif, narxlar
darajasi, real ishlab chiqarish hajmi va bandlik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik aniq
aks ettiriladi. Ishsizlikning turli shakllari, uning o‘zgarishiga olib keluvchi omillar,
iqtisodiy o‘sishning manbalari hamda iqtisodiy sikllarning ta’siri AD–AS modeli
orqali chuqurroq tushuniladi. AD–AS modeli iqtisodiyotning qisqa muddatli va
uzoq muddatli dinamikasini o‘rganishga imkon beradi. Qisqa muddatda yalpi
25

taklifning shakli ijobiy qiyalikda bo‘lib, narxlar o‘sishi ishlab chiqarishning
oshishiga olib kelishi mumkin. Uzoq muddatda esa yalpi taklif vertikal holatga
keladi va real ishlab chiqarish faqat mavjud resurslar, texnologiya va kapital
hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli ish bilan bandlikning darajasi, ishsizlikning
ko‘lami va iqtisodiy o‘sish sur’atlari AD–AS modelida muhim tahlil mezonlari
sifatida qaraladi.
Ishsizlik darajasi iqtisodiyotda mehnat resurslarining qay darajada samarali
ishlatilayotganini ko‘rsatuvchi asosiy indikatorlardan biri bo‘lib, u AD–AS
modelida real ishlab chiqarish hajmining potensial YaIMdan og‘ishi orqali
tushuntiriladi. Agar iqtisodiyot potensial YaIM darajasida ishlayotgan bo‘lsa, bu
holat to‘liq bandlik deb ataladi. To‘liq bandlik ishsizlikning butunlay yo‘qligini
anglatmaydi, balki faqat tabiiy ishsizlik darajasi mavjud bo‘lgan holatni bildiradi.
Tabiiy ishsizlik tarkibiy va friksion ishsizlikdan iborat bo‘lib, ular iqtisodiyot
uchun normal holat hisoblanadi. Biroq potentsial YaIMdan past ishlab chiqarish
darajasida iqtisodiyotda siklik ishsizlik paydo bo‘ladi. AD–AS modeli orqali bu
jarayon aniq ko‘rsatib beriladi: agar yalpi talab yetarli bo‘lmasa, AD egri chizig‘i
chapga siljiydi, narxlar darajasi pasayadi, ishlab chiqarish kamayadi va ishsizlik
ortadi. Bunday vaziyat odatda iqtisodiy inqiroz, investitsiyalarning kamayishi,
aholining real daromadlarining pasayishi, fiskal yoki monetar siyosatning
cheklanganligi natijasida yuzaga keladi.
Iqtisodiyotdagi ishsizlikning oshishi AD–AS modelida muvozanat real
YaIMning potensial darajadan pastga tushib ketganini bildiradi. Masalan, AD1 dan
AD2 ga siljish natijasida muvozanat nuqtasi P1, Y1 dan P2, Y2 ga o‘zgaradi,
bunda real ishlab chiqarish kamayadi, narxlar pasayadi va ishsizlik ko‘payadi. Bu
jarayon iqtisodiyot uchun salbiy oqibatlarga olib keladi, chunki ishlab chiqarish
korxonalari kamroq mahsulot ishlab chiqarishga majbur bo‘ladi, firmalar ishchi
kuchini qisqartiradi, iqtisodiy faollik pasayadi va kontraktsiya bosqichi boshlanadi.
Agar bu jarayon uzoq davom etsa, iqtisodiyot retsessiya holatiga kirib qoladi. Shu
sababli ishsizlikning iqtisodiyotdagi o‘rnini AD–AS modeli orqali tahlil qilish
siyosatchilar uchun juda muhim bo‘lib, ular talabni rag‘batlantirish,
26

investitsiyalarni ko‘paytirish, bandlik dasturlarini kengaytirish orqali iqtisodiy
tiklanishni jadallashtirishga harakat qiladi.
Boshqa tomondan, iqtisodiy o‘sish AD–AS modelida uzoq muddatli yalpi
taklif (LRAS)ning o‘ngga siljishi orqali ifodalanadi. Iqtisodiy o‘sish kapital
hajmining ortishi, texnologik taraqqiyot, mehnat resurslarining ko‘payishi,
malakaning oshishi va ishlab chiqarish samaradorligining yaxshilanishi natijasida
yuzaga keladi. Uzoq muddatda iqtisodiyot real ishlab chiqarish hajmini faqat taklif
omillari orqali oshiradi. LRAS egri chizig‘ining o‘ngga siljishi iqtisodiyotning
yangi potensial ishlab chiqarish darajasiga erishganini bildiradi. Bu esa
ishsizlikning kamayishi, mehnat bozorida yangi ish o‘rinlarining paydo bo‘lishi,
firmalarning kengayishi va investitsiyalarning ko‘payishi bilan birga kechadi.
Iqtisodiy o‘sish AD–AS modelida narxlarning barqarorligi bilan ham bog‘liq
bo‘lishi mumkin. Agar taklif o‘sishi talab o‘sishidan tezroq bo‘lsa, narxlar barqaror
qoladi yoki hatto pasayadi; agar talab taklifdan tezroq o‘sadigan bo‘lsa, inflyatsiya
kuchayadi.
Iqtisodiy o‘sishning tahlilida kapitalning o‘sishi muhim omil hisoblanadi.
Kapitalning o‘sishi korxonalarning yangi uskunalar sotib olishi, ishlab chiqarish
quvvatlarini kengaytirishi, yangi texnologiyalarni joriy etishi orqali amalga oshadi.
Mehnat unumdorligining oshishi, investitsiyalar oqimining ko‘payishi ham
iqtisodiyotning taklif salohiyatini kuchaytiradi. Agar LRAS egri chizig‘i LRAS1
dan LRAS2 ga siljisa, iqtisodiyotning potensial ishlab chiqarish darajasi Yf1 dan
Yf2 ga ko‘tariladi. Bu jarayon bandlikni oshiradi, ishsizlikni kamaytiradi va
yashash darajasining yaxshilanishiga olib keladi. Shu bilan birga, texnologik
taraqqiyot ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytiradi, SRAS egri chizig‘i ham
o‘ngga siljiydi va narxlar darajasi pasayishi mumkin. Bu holat iqtisodiy o‘sishning
“sifatli” shakli bo‘lib, inflyatsiya darajasi past bo‘lgan holda iqtisodiy o‘sish
kuzatiladi.
Ishsizlik va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi bog‘liqlikni AD–AS modeli orqali
tahlil qilish Ouken qonuni va Filips egri chizig‘i nazariyasiga ham mos keladi.
27

Ouken qonuniga ko‘ra, real ishlab chiqarish potensial YaIMdan ma’lum foizga
pasayganda ishsizlik oshadi. Masalan, potensialdan 1% past ishlab chiqarish
ishsizlikning 2% ga ortishiga olib kelishi mumkin. Bu AD–AS modelida ishlab
chiqarish hajmining kamayishi bilan bog‘liq bo‘lgan bo‘shliq bilan izohlanadi.
Filips egri chizig‘i esa qisqa muddatda inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasida teskari
bog‘liqlik mavjudligini ta’kidlaydi: narxlar o‘sganda ishlab chiqarish kengayadi,
ishsizlik pasayadi; talab qisqarganda esa ishlab chiqarish kamayadi va ishsizlik
ortadi. AD–AS modeli bu jarayonni aniq tasvirlaydi.
Iqtisodiy o‘sishning AD–AS modeli orqali tahlili shuni ko‘rsatadiki, talab
omillarining ortishi qisqa muddatli o‘sishga olib keladi, ammo uzoq muddatli
barqaror o‘sish faqat taklif omillari bilan bog‘liq. Masalan, davlat xarajatlarining
oshishi AD egri chizig‘ini o‘ngga siljitadi, real YaIM oshadi, lekin bu inflyatsiya
xavfini keltirib chiqaradi. Taklif o‘smas ekan, iqtisodiyot narxlarning oshishi bilan
yuzlashadi. Shuning uchun barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun mehnat
bozorini isloh qilish, texnologik modernizatsiya, investitsiya muhitini yaxshilash
va innovatsion rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash muhimdir.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ham ishsizlik va iqtisodiy o‘sish AD–AS modeli
orqali tahlil qilinganda muhim xulosalar chiqarish mumkin. Mamlakatda olib
borilayotgan modernizatsiya siyosati, investitsiyalarni jalb etish, yangi korxonalar
tashkil etish, infratuzilmani rivojlantirish va ta’lim tizimini isloh qilish LRASning
o‘ngga siljishiga yordam beradi. Bu esa potensial YaIMni oshiradi, bandlikni
kengaytiradi va iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlaydi. Shu bilan birga,
qisqa muddatli inflyatsion bosimlar, energiya narxlarining oshishi, resurslar
ta’minoti bilan bog‘liq muammolar SRASni chapga siljitishi va iqtisodiy
faoliyatning sekinlashishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatlarni bartaraf etish
uchun taklifni oshiruvchi siyosat yuritish muhimdir.
III BOB: O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA AD–AS MODELINING
AMALIY TAHLILI.
28

3.1. O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talab omillari tahlili.
O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talab (AD) makroiqtisodiy jarayonlarni tahlil
qilishda eng muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi, chunki u iqtisodiyotdagi
tovar va xizmatlarga bo‘lgan umumiy talabni, real ishlab chiqarish hajmini, narxlar
darajasini va iqtisodiy faollikni belgilaydi. Yalpi talabni shakllantiruvchi omillar
iqtisodiyotning turli sohalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular iste’mol,
investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksport-importdan iborat bo‘ladi. Ushbu
omillar O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanish strategiyasi, inflyatsiya darajasi,
ishsizlik va ishlab chiqarish barqarorligini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega.
Iste’mol xarajatlari O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talabning asosiy tarkibiy qismi
bo‘lib, aholining daromad darajasi, soliq siyosati, narxlar darajasi va qarzlar
sharoiti bilan bevosita bog‘liq. Aholi daromadlari oshishi, ish haqi va pensiya
miqdorining ko‘tarilishi iste’mol xarajatlarini rag‘batlantiradi, bu esa AD egri
chizig‘ini o‘ngga siljitadi. Shu bilan birga, soliq yukining kamayishi ham aholi
xarajatlarini oshiradi, ularni iqtisodiyotdagi faol xaridorlarga aylantiradi.
O‘zbekiston sharoitida aholining daromadlaridagi o‘sish, ayniqsa, so‘nggi yillarda
amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlar, ish haqi va pensiya indeksatsiyasi,
ijtimoiy nafaqalar tizimining takomillashuvi orqali namoyon bo‘lmoqda. Natijada
iste’mol talabi kuchayadi, bu esa ishlab chiqarish hajmini oshirishga va
iqtisodiyotda barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlashga xizmat qiladi.
Investitsiyalar ham yalpi talabni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida investitsiyalar tarkibi ichki va tashqi bo‘linadi. Ichki
investitsiyalar korxona va firmalarning yangi texnologiyalarni joriy etish, ishlab
chiqarish quvvatlarini kengaytirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va mahsulot
sifatini yaxshilashga yo‘naltiriladi. Tashqi investitsiyalar esa xorijiy kompaniyalar
tomonidan O‘zbekistonga kiritiladigan kapital bo‘lib, u iqtisodiy faoliyatni
rag‘batlantirish, yangi texnologiyalarni joriy etish va eksport salohiyatini oshirish
imkonini beradi. Investitsiyalar hajmining oshishi AD egri chizig‘ini o‘ngga
siljitadi, narxlar darajasi va ishlab chiqarish hajmini oshiradi. O‘zbekiston
hukumatining so‘nggi yillarda amalga oshirgan soliq va moliyaviy rag‘batlantirish
29

siyosati, jumladan, imtiyozli soliq rejimlari, investitsiya krediti va subsidiyalar,
investitsiyalar oqimini oshirishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, davlatning
to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyaviy xarajatlari ham ADni oshiruvchi omil hisoblanadi,
chunki davlat infratuzilma loyihalarini moliyalashtiradi, transport, energetika,
ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalarida xarajatlarni amalga oshiradi.
Davlat xarajatlari O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talabning muhim tarkibiy
qismidir. U davlatning moliyaviy siyosati orqali iqtisodiyotga ta’sir qiladi.
O‘zbekiston hukumati byudjet mablag‘larini taqsimlash orqali talabni
rag‘batlantiradi. Masalan, yangi maktablar, shifoxonalar qurilishi, yo‘l va
kommunikatsiya infratuzilmasi, davlat dasturlariga ajratilgan xarajatlar ADni
oshiradi, ishlab chiqarish va ish bilan bandlikni rag‘batlantiradi. Shu bilan birga,
davlat xarajatlari orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlarini barqarorlashtirish, inflyatsiya
va ishsizlik darajasini nazorat qilish mumkin. O‘zbekiston sharoitida fiskal
siyosatning talabni rag‘batlantiruvchi roli pandemiya davrida sezilarli namoyon
bo‘ldi: davlat tomonidan aholiga va biznesga ko‘rsatilgan moliyaviy yordam, qisqa
muddatli qarzlar, subsidiyalar iqtisodiy faollikni saqlab qolishga xizmat qildi.
Yalpi talabni shakllantirishdagi yana bir muhim omil sof eksport-import
balansidir. O‘zbekiston iqtisodiyotida eksport tarkibi asosan to‘qimachilik, paxta
mahsulotlari, oltin va boshqa qimmatbaho metallar, meva-sabzavot va gaz
mahsulotlaridan iborat. Sof eksport, ya’ni eksport hajmining import hajmidan
oshishi, yalpi talabni oshiradi, iqtisodiyotdagi pul oqimini ko‘paytiradi, ishlab
chiqarish va bandlikni rag‘batlantiradi. Aksincha, importning ortishi, ayniqsa, ichki
ishlab chiqarishni o‘rnini bosadigan tovarlarning ko‘payishi, ADni kamaytiruvchi
omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston sharoitida eksportni rivojlantirish, yangi
bozorlarni jalb etish, mahsulotning qo‘shilgan qiymatini oshirish orqali yalpi
talabni kuchaytirish mumkin. Shu bilan birga, importni nazorat qilish, ichki ishlab
chiqarishni qo‘llab-quvvatlash orqali ichki talabni rag‘batlantirish imkoniyati
mavjud.
Pul-kredit siyosati ham O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talabni
shakllantiruvchi muhim omil hisoblanadi. Markaziy bankning foiz stavkalari
30

siyosati, kredit berish hajmi va pul massasining o‘sishi ADni o‘ngga siljitadi. Foiz
stavkasining pasayishi bank kreditlarini arzonlashtiradi, firmalar va uy xo‘jaliklari
investitsiya va iste’mol xarajatlarini oshiradi. Shu bilan birga, pul massasining
ko‘payishi, inflyatsiya xavfini hisobga olgan holda, iqtisodiy faollikni
rag‘batlantiradi. O‘zbekiston sharoitida Markaziy bankning monetar siyosati
moliya bozorlarini barqarorlashtirish, kreditlashni rag‘batlantirish va inflyatsiya
darajasini nazorat qilish orqali yalpi talabga bevosita ta’sir qiladi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talabning o‘zgarishi qisqa muddatli va uzoq
muddatli jarayonlarda turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Qisqa muddatda AD o‘sishi ishlab
chiqarish hajmini oshiradi, ish bilan bandlikni kuchaytiradi, narxlar darajasi esa
biroz ko‘tariladi. Uzoq muddatda esa yalpi talabning o‘sishi faqat inflyatsion
bosimni kuchaytiradi, real ishlab chiqarish esa yalpi taklifning oshishiga bog‘liq
bo‘ladi. Shu sababli O‘zbekiston iqtisodiyotida barqaror o‘sishni ta’minlash uchun
ADni rag‘batlantirish bilan bir vaqtda LRASni oshiruvchi siyosat, ya’ni texnologik
modernizatsiya, investitsiyalarni jalb qilish, mehnat unumdorligini oshirish muhim
hisoblanadi.
Shuningdek, ijtimoiy va demografik omillar ham O‘zbekiston iqtisodiyotida
yalpi talabga ta’sir qiladi. Aholi sonining o‘sishi, ishchi kuchining kengayishi va
urbanizatsiya iqtisodiyotdagi talabni oshiruvchi omillardir. Yosh va mehnatkash
aholi sonining ko‘pligi iste’mol va xizmatlar sohasidagi talabni kuchaytiradi, bu
esa ishlab chiqarish hajmini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, ijtimoiy
siyosat, bandlik dasturlari va mehnat bozorini tartibga soluvchi chora-tadbirlar
ADni barqarorlashtiradi va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlaydi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talabni shakllantiruvchi omillar iste’mol,
investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksport-importdan iborat bo‘lib, ular
iqtisodiy faollik, narxlar darajasi va ishlab chiqarish hajmini belgilaydi. Pul-kredit
siyosati, fiskal siyosat, demografik va ijtimoiy omillar ADni o‘ngga yoki chapga
siljituvchi qo‘shimcha ta’sir ko‘rsatadi. Yalpi talabning tahlili AD–AS modeli
orqali amalga oshiriladi, bu esa iqtisodiy siyosatni samarali rejalashtirish,
inflyatsiya va ishsizlik darajasini nazorat qilish hamda barqaror iqtisodiy o‘sish
31

sur’atlariga erishish imkonini beradi. O‘zbekiston sharoitida ADni kuchaytirish va
barqarorlashtirish strategiyasi, ayniqsa, iqtisodiy islohotlar, investitsiyalarni jalb
qilish, aholi daromadlarini oshirish va ichki ishlab chiqarishni rag‘batlantirish
orqali amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, yalpi talabni rivojlantirish
siyosatining samaradorligi iqtisodiyotning uzoq muddatli o‘sishi va bandlikni
oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u iqtisodiy barqarorlik va xalq farovonligini
ta’minlaydi.
3.2. O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi taklif omillari tahlili.
O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi taklif (AS) iqtisodiyotning ishlab chiqarish
salohiyati va resurslardan foydalanish darajasini belgilovchi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkich hisoblanadi. Yalpi taklifni shakllantiruvchi omillar iqtisodiyotdagi
ishlab chiqarish quvvatlari, mehnat resurslari, kapital zaxiralari, texnologik
taraqqiyot, ishlab chiqarish samaradorligi va tashqi sharoitlar bilan bevosita
bog‘liq. Ushbu omillar O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligi, ishlab chiqarish
hajmi, ish bilan bandlik va inflyatsiya darajasini tahlil qilishda muhim ahamiyatga
ega. Yalpi taklif ikki asosiy ko‘rinishda: qisqa muddatli (SRAS) va uzoq muddatli
(LRAS) shakllanadi. Qisqa muddatda yalpi taklif egri chizig‘i ijobiy qiyalikka ega
bo‘lib, narxlar darajasining oshishi ishlab chiqarish hajmining oshishiga olib
keladi, uzoq muddatda esa yalpi taklif vertikal holatga keladi va real ishlab
chiqarish faqat mavjud resurslar, texnologiya va kapital hajmiga bog‘liq bo‘ladi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi taklifni shakllantiruvchi eng muhim
omillardan biri mehnat resurslari hisoblanadi. Ishchi kuchining soni, malaka
darajasi, ish samaradorligi va bandlik darajasi ishlab chiqarish salohiyatini
belgilaydi. Mehnat bozorining samarali ishlashi, yosh ishchi kuchining yetarli
darajada tayyorlanishi va professional malaka oshirilishi SRAS egri chizig‘ini
o‘ngga siljitadi, ishlab chiqarish hajmini oshiradi. Shu bilan birga, ish haqi
darajasining oshishi qisqa muddatda ishlab chiqarish xarajatlarini ko‘paytiradi va
SRASni chapga siljitishi mumkin. O‘zbekiston sharoitida ta’lim tizimining
takomillashuvi, kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalari orqali ishchi
32

kuchining malakasini oshirish, shuningdek, bandlikni rag‘batlantiruvchi ijtimoiy
dasturlar SRASni barqarorlashtiruvchi va uzoq muddatli o‘sishga hissa qo‘shuvchi
omil sifatida qaraladi.
Kapital omili ham yalpi taklifni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ishlab chiqarish infratuzilmasi, uskunalar, texnologik
jihozlar, transport va energetika tizimlari ishlab chiqarish quvvatini belgilovchi
asosiy kapital resurslar hisoblanadi. Ichki va tashqi investitsiyalar orqali kapital
zaxiralari kengayadi, ishlab chiqarish samaradorligi oshadi va uzoq muddatli yalpi
taklif egri chizig‘i (LRAS) o‘ngga siljiydi. Shu bilan birga, kapital resurslarining
eskirishi, texnologik jihatdan ortda qolishi yoki ishlab chiqarish uskunalarining
etishmasligi SRASni chapga siljituvchi omil hisoblanadi. O‘zbekiston sharoitida
hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan investitsion siyosat, jumladan, davlat
tomonidan moliyalashtiriladigan infratuzilma loyihalari, xususiy sektorni qo‘llab-
quvvatlash va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish SRAS va LRASni o‘ngga
siljituvchi omil sifatida iqtisodiyotda barqaror o‘sishni ta’minlaydi.
Texnologik taraqqiyot va ishlab chiqarish samaradorligi ham O‘zbekiston
iqtisodiyotida yalpi taklifga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yangi texnologiyalarni joriy
etish, avtomatlashtirish va raqamlashtirish ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytiradi,
mahsulot sifatini oshiradi va ishlab chiqarish quvvatini kengaytiradi. SRAS egri
chizig‘ining o‘ngga siljishi esa ishlab chiqarish hajmining oshishiga olib keladi, bu
esa iqtisodiyotda barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlaydi. O‘zbekiston sharoitida
“Raqamli O‘zbekiston” dasturi, sanoatni modernizatsiya qilish loyihalari va
innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish orqali ishlab chiqarish
samaradorligi oshirilmoqda. Shu bilan birga, texnologik taraqqiyotning
sekinlashishi yoki resurslarning eskirishi SRASni chapga siljitadi va narxlar
darajasi oshishi bilan birga real ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi.
Energiya va xomashyo resurslari ham O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi taklifni
shakllantiruvchi muhim omildir. Energiya resurslarining yetarliligi, narxlari va
uzluksiz ta’minoti ishlab chiqarish xarajatlarini belgilaydi. Agar energiya narxi
oshsa, SRAS chapga siljiydi, ishlab chiqarish qiyinlashadi va narxlar darajasi
33

oshadi. Shu sababli O‘zbekiston sharoitida energetika inqirozini oldini olish, gaz
va elektr energiyasini barqaror ta’minlash, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini
rivojlantirish iqtisodiyotning barqaror yalpi taklifini ta’minlashga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, xomashyo resurslarining narxi va mavjudligi ishlab chiqarish
hajmiga bevosita ta’sir qiladi, chunki ko‘plab sanoat tarmoqlari va ishlab chiqarish
jarayonlari ularni talab qiladi.
Soliq va normativ siyosat ham yalpi taklifga ta’sir qiladi. Ishlab chiqaruvchilar
uchun soliqlar darajasi, bojxona tariflari, litsenziya va ruxsatnomalar ishlab
chiqarish xarajatlarini belgilaydi. Soliqlar pasayganda ishlab chiqarish xarajatlari
kamayadi, SRAS o‘ngga siljiydi, ishlab chiqarish hajmi oshadi. Aksincha, soliqlar
ko‘tarilganda SRAS chapga siljiydi va ishlab chiqarish qisqaradi. O‘zbekiston
sharoitida soliqlarni optimallashtirish, ishlab chiqaruvchilar uchun
soddalashtirilgan soliq rejimlarini joriy etish va investitsiyalarni rag‘batlantiruvchi
imtiyozlar SRASni qo‘llab-quvvatlaydi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi taklifni shakllantiruvchi tashqi omillar ham
muhim hisoblanadi. Jahon bozoridagi narxlar, eksport va import hajmi, global
iqtisodiy holat ishlab chiqarish xarajatlariga va resurs yetkazib berishga ta’sir
qiladi. Masalan, import qilinadigan xomashyo va texnologiyalarning narxi oshsa,
ishlab chiqarish xarajatlari oshadi va SRAS chapga siljiydi. Shu bilan birga,
eksport imkoniyatlarining kengayishi ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi, ishlab
chiqarish hajmi va yalpi taklif oshadi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi taklifning uzoq muddatli o‘sishi asosan
kapital, mehnat, texnologik taraqqiyot va resurslarni samarali boshqarish orqali
amalga oshadi. LRAS egri chizig‘ining o‘ngga siljishi iqtisodiyotning potensial
ishlab chiqarish darajasini oshiradi, barqaror o‘sish va ish bilan bandlikni
ta’minlaydi. Shu bilan birga, qisqa muddatli yalpi taklifning o‘zgarishi
iqtisodiyotdagi narxlar darajasini belgilaydi, SRASni o‘ngga yoki chapga
siljituvchi omillar iqtisodiy sikllar va inflyatsion bosimlarni tushuntirishga yordam
beradi.
34

O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi taklifni shakllantiruvchi omillar mehnat
resurslari, kapital zaxiralari, texnologik taraqqiyot, ishlab chiqarish samaradorligi,
energiya va xomashyo resurslari, soliqlar va normativ siyosat hamda tashqi
iqtisodiy sharoitlar bilan chambarchas bog‘liq. Bu omillar SRAS va LRAS egri
chiziqlarini o‘ngga yoki chapga siljitadi, ishlab chiqarish hajmi, narxlar darajasi va
iqtisodiy barqarorlik darajasini belgilaydi. O‘zbekiston sharoitida yalpi taklifni
oshirish va barqarorlashtirish siyosati investitsiyalarni jalb qilish, mehnat
unumdorligini oshirish, texnologik modernizatsiya va resurslarni samarali
boshqarish orqali amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, yalpi taklifni rivojlantirish
siyosati iqtisodiy barqarorlik, bandlikni oshirish va milliy farovonlikni
ta’minlashda muhim vosita hisoblanadi.
3.3. AD–AS modeli asosida O‘zbekiston iqtisodiy muvozanati.
O‘zbekiston iqtisodiyoti so‘nggi yillarda tub islohotlar, modernizatsiya va
investitsiya faoliyatining faollashuvi orqali muhim o‘zgarishlarga duch kelmoqda.
Shu jarayonda AD–AS modeli iqtisodiy muvozanatni, ya’ni yalpi talab va yalpi
taklif o‘rtasidagi moslikni tahlil qilishda samarali vosita sifatida xizmat qiladi.
AD–AS modeli orqali iqtisodiyotdagi real ishlab chiqarish hajmi, narxlar darajasi,
ishsizlik va inflyatsiya kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘zaro bog‘liqlikda
tushuntiriladi va mamlakatning makroiqtisodiy barqarorligi tahlil qilinadi.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy muvozanat AD va AS egri chiziqlari orqali
aniqlanadi: AD egri chizig‘i iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlarga bo‘lgan umumiy
talabni ko‘rsatadi, SRAS esa qisqa muddatda ishlab chiqarish xarajatlari va narxlar
darajasiga bog‘liq holda o‘zgaradi, LRAS esa uzoq muddatli ishlab chiqarish
salohiyatini ifodalaydi. Muvozanat nuqtasi esa real ishlab chiqarish va narxlar
darajasining bir vaqtning o‘zida o‘zaro mos keladigan nuqtasi sifatida namoyon
bo‘ladi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida AD–AS modeli orqali muvozanatni tahlil qilishda
birinchi navbatda yalpi talab omillari muhim ahamiyatga ega. Iste’mol xarajatlari,
35

investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksport-import talabni belgilaydi.
O‘zbekiston sharoitida aholining daromad darajasi ortishi, ish haqi va pensiyalarni
indeksatsiya qilish, ijtimoiy nafaqalarni oshirish iste’mol xarajatlarini
rag‘batlantiradi va ADni o‘ngga siljitadi. Shu bilan birga, davlat tomonidan amalga
oshirilayotgan investitsiya loyihalari, infratuzilma qurilishi va xususiy sektorni
qo‘llab-quvvatlash iqtisodiy faollikni oshiradi, investitsiya talabini kuchaytiradi va
AD–AS modelida muvozanat nuqtasini yuqoriga va o‘ngga ko‘chirishga xizmat
qiladi. Sof eksportning oshishi va ichki ishlab chiqarish mahsulotlariga bo‘lgan
talab ADni qo‘llab-quvvatlaydi, shu bilan birga, importning o‘sishi talabni
pasaytiruvchi omil sifatida e’tiborga olinadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti global bozor
bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgani uchun jahon narxlari va tashqi talabdagi
o‘zgarishlar AD egri chizig‘ining siljishiga bevosita ta’sir qiladi.
Yalpi taklif omillari muvozanat nuqtasini belgilashda AD bilan bir qatorda
muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston sharoitida ishlab chiqarish salohiyati mehnat
resurslari, kapital zaxiralari, texnologik taraqqiyot, ishlab chiqarish samaradorligi
va energiya resurslarining yetarliligi bilan bog‘liq. SRAS egri chizig‘i qisqa
muddatli ishlab chiqarish xarajatlari va narxlar darajasiga bog‘liq bo‘lib, narxlar
o‘sishi ishlab chiqarish hajmining oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, kapital va
mehnat resurslarining cheklanishi, energiya narxlarining oshishi yoki texnologik
yetishmovchilik SRASni chapga siljitadi va ishlab chiqarish hajmining pasayishiga
olib keladi. LRAS esa uzoq muddatda iqtisodiyotning maksimal ishlab chiqarish
salohiyatini ifodalaydi, bu esa iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va potentsial
YaIM darajasini belgilaydi. O‘zbekiston sharoitida investitsiya va texnologik
modernizatsiya, mehnat unumdorligini oshirish orqali LRASni o‘ngga siljitish
muhim vazifa hisoblanadi, chunki bu uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlik va
o‘sishni ta’minlaydi.
O‘zbekiston iqtisodiy muvozanatining tahlilida narxlar darajasi va ishsizlik
darajasi muhim makroiqtisodiy indikator sifatida qaraladi. AD–AS modelida
muvozanat nuqtasida narxlar darajasi va real ishlab chiqarish hajmi bir vaqtning
36

o‘zida mos keladi. Agar AD o‘sishi SRAS o‘ngga siljishdan tezroq bo‘lsa, narxlar
darajasi oshadi, inflyatsiya bosimi paydo bo‘ladi. Shu sababli O‘zbekiston
iqtisodiyotida qisqa muddatli inflyatsiya nazorati uchun markaziy bankning pul-
kredit siyosati va fiskal siyosat muhim vosita hisoblanadi. Shu bilan birga, real
ishlab chiqarish hajmi potentsial YaIMga yaqin bo‘lsa, ishsizlik darajasi tabiiy
ishsizlik darajasiga yaqinlashadi. Agar AD yetarli bo‘lmasa va ishlab chiqarish
potentsialdan past bo‘lsa, iqtisodiyotda siklik ishsizlik yuzaga keladi, ishlab
chiqarish qisqaradi va iqtisodiy faollik pasayadi.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy muvozanatni saqlash va barqarorlashtirish
uchun davlatning fiskal va monetar siyosati muhim ahamiyatga ega. Davlat
xarajatlari orqali iqtisodiyotdagi talabni rag‘batlantirish, soliqlar va subsidiyalar
orqali ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish AD–AS modelida muvozanat
nuqtasini barqarorlashtiruvchi vosita hisoblanadi. Shu bilan birga, markaziy
bankning foiz stavkalarini tartibga solishi, kreditlash hajmini oshirishi va pul
massasini nazorat qilishi qisqa muddatli inflyatsiya bosimini nazorat qilishga
xizmat qiladi. Masalan, pandemiya davrida O‘zbekiston hukumati tomonidan
amalga oshirilgan moliyaviy yordam paketlari, ijtimoiy nafaqalar va kreditlarni
rag‘batlantirish ADni oshirish orqali iqtisodiy faoliyatni barqarorlashtirdi va
muvozanat nuqtasini saqlashga yordam berdi.
O‘zbekiston iqtisodiy muvozanatini tahlil qilishda tashqi omillar ham muhim
rol o‘ynaydi. Jahon bozoridagi narxlar, neft-gaz va boshqa xomashyo resurslariga
bo‘lgan talab, tashqi investitsiyalar va savdo sharoitlari AD va AS egri chiziqlariga
bevosita ta’sir qiladi. Masalan, neft narxlarining oshishi energiya xarajatlarini
ko‘paytiradi, SRAS chapga siljiydi va narxlar darajasi oshadi. Shu bilan birga,
eksport imkoniyatlarining kengayishi ADni oshiradi va muvozanat nuqtasini
yuqoriga ko‘chirishga xizmat qiladi. Shu sababli O‘zbekiston iqtisodiyoti global
iqtisodiy muhitdan mustaqil emas va muvozanatni tahlil qilishda xalqaro
sharoitlarni hisobga olish zarur.
37

Iqtisodiy muvozanatning uzoq muddatli tahlilida O‘zbekistonning potensial
ishlab chiqarish hajmi va yalpi taklifni oshirish muhim ahamiyatga ega. LRAS egri
chizig‘ining o‘ngga siljishi iqtisodiyotning potentsial YaIM darajasini oshiradi,
barqaror iqtisodiy o‘sish va bandlikni kuchaytiradi. Shu bilan birga, qisqa muddatli
yalpi talabning o‘sishi ishlab chiqarish hajmini oshiradi, lekin inflyatsiya xavfini
keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli O‘zbekiston iqtisodiy siyosati AD–AS
modeli asosida muvozanatni saqlash va barqaror rivojlanishni ta’minlashga
qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqishga yo‘naltirilgan.
AD–AS modeli O‘zbekiston iqtisodiyotida yalpi talab va yalpi taklif
o‘rtasidagi muvozanatni tahlil qilishda muhim vosita hisoblanadi. Muvozanat
nuqtasi real ishlab chiqarish, narxlar darajasi, ishsizlik va inflyatsiya darajasini
belgilaydi. O‘zbekiston sharoitida muvozanatni ta’minlash fiskal va monetar
siyosat, investitsiyalarni rag‘batlantirish, mehnat va kapital resurslarini samarali
ishlatish, texnologik taraqqiyot va tashqi iqtisodiy omillarni hisobga olgan holda
amalga oshiriladi. Shu bilan birga, AD–AS modeli qisqa va uzoq muddatli
jarayonlarni tahlil qilish orqali iqtisodiy siyosatni samarali rejalashtirish va
mamlakatning barqaror iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlashga yordam beradi.
O‘zbekiston iqtisodiy muvozanatining barqarorligini saqlash va muvozanat
nuqtasini optimal darajada ushlab turish mamlakatning iqtisodiy barqarorligi, ish
bilan bandlik va xalq farovonligini oshirishning asosiy omili hisoblanadi.
XULOSA
Makroiqtisodiyot doirasida O‘zbekiston iqtisodiyotini AD–AS modeli orqali
tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi
muvozanat mamlakatning iqtisodiy barqarorligi, ishlab chiqarish hajmi, narxlar
darajasi, ishsizlik va inflyatsiya darajasini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti so‘nggi yillarda amalga oshirilgan tub islohotlar,
investitsiyalarni jalb qilish, texnologik modernizatsiya, davlat siyosatining
moliyaviy va fiskal vositalari hamda tashqi savdo imkoniyatlarining kengayishi
38

orqali sezilarli darajada o‘zgarib bormoqda. AD–AS modeli orqali tahlil natijalari
shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy muvozanat nafaqat real ishlab chiqarish va narxlar
darajasining bir vaqtda mos kelishini ifodalaydi, balki qisqa va uzoq muddatli
iqtisodiy jarayonlarni tushunish, iqtisodiy siyosatni rejalashtirish va inflyatsiya
hamda ishsizlik kabi makroiqtisodiy muammolarni nazorat qilishda muhim vosita
sifatida xizmat qiladi. Yalpi talab tarkibidagi omillar, ya’ni iste’mol xarajatlari,
investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksport-import balansi O‘zbekiston
iqtisodiyotidagi ishlab chiqarish hajmini, narxlar darajasini va iqtisodiy faollikni
belgilovchi asosiy elementlar hisoblanadi. Aholining daromad darajasi ortishi, ish
haqi va pensiyalarni indeksatsiya qilish, ijtimoiy nafaqalar tizimining
takomillashuvi iste’mol talabini oshiradi va AD egri chizig‘ini o‘ngga siljitadi. Shu
bilan birga, investitsiyalarning ko‘payishi iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi, ishlab
chiqarish hajmini oshiradi va ADni yuqoriga siljitadi, bu esa qisqa muddatli
iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlaydi. Davlat xarajatlari esa ADni
rag‘batlantiruvchi vosita bo‘lib, infratuzilma loyihalari, ta’lim va sog‘liqni saqlash
sohalaridagi xarajatlar orqali iqtisodiy muvozanat nuqtasini barqarorlashtiradi. Shu
bilan birga, tashqi savdo va eksport-import balansi ham ADni shakllantiruvchi
muhim omil hisoblanadi. Sof eksportning oshishi ADni o‘ngga siljitadi, ishlab
chiqarish hajmini va iqtisodiy faollikni oshiradi, importning oshishi esa ADni
kamaytiruvchi omil sifatida e’tiborga olinadi. Jahon bozoridagi narxlar, global
talab va tashqi investitsiyalarning oqimi O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun muhim
tashqi omillar bo‘lib, ular AD egri chizig‘ining siljishiga bevosita ta’sir qiladi.
Yalpi taklif omillari iqtisodiy muvozanatni belgilovchi yana bir muhim
jihatdir. O‘zbekiston iqtisodiyotida mehnat resurslari, kapital zaxiralari, texnologik
taraqqiyot, ishlab chiqarish samaradorligi va energiya resurslarining yetarliligi AS
egri chizig‘ini shakllantiradi. Qisqa muddatli SRAS egri chizig‘i narxlar darajasi
va ishlab chiqarish xarajatlariga bog‘liq bo‘lib, narxlar darajasi oshganda ishlab
chiqarish hajmi ortadi. Shu bilan birga, ish haqi va energiya narxlarining oshishi
SRASni chapga siljitadi, ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va ishlab chiqarish
hajmini kamaytiradi. Uzoq muddatli LRAS esa iqtisodiyotning maksimal ishlab
39

chiqarish salohiyatini ifodalaydi va potentsial YaIM darajasini belgilaydi.
O‘zbekiston sharoitida investitsiya hajmining oshirilishi, texnologik
modernizatsiya, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mehnat resurslarini
rivojlantirish orqali LRASni o‘ngga siljitish uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish va
barqarorlikni ta’minlaydi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish resurslarining
yetishmovchiligi, texnologik eskirganlik va energiya xarajatlarining oshishi
SRASni chapga siljitadi, qisqa muddatli inflyatsion bosimni kuchaytiradi va ishlab
chiqarish hajmini pasaytiradi.
O‘zbekiston iqtisodiy muvozanatini AD–AS modeli orqali tahlil qilish shuni
ko‘rsatadiki, qisqa muddatli va uzoq muddatli jarayonlar bir-biriga bog‘liq. Qisqa
muddatda AD o‘sishi ishlab chiqarish hajmini oshiradi, lekin inflyatsiya xavfini
kuchaytiradi, ishsizlik darajasi esa kamayadi. Shu bilan birga, uzoq muddatda yalpi
taklifning oshishi ishlab chiqarish salohiyatini kengaytiradi, potentsial YaIMni
oshiradi va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini barqarorlashtiradi. Shu sababli O‘zbekiston
sharoitida iqtisodiy siyosat AD–AS modeliga asoslangan holda rejalashtiriladi,
ya’ni qisqa muddatli fiskal va monetar rag‘batlar orqali talabni tartibga solish,
inflyatsiya va ishsizlikni nazorat qilish hamda uzoq muddatli investitsiyalar,
texnologik modernizatsiya va mehnat samaradorligini oshirish orqali yalpi taklifni
kuchaytirish strategiyasiga asoslanadi.
Pul-kredit siyosati va fiskal siyosat iqtisodiy muvozanatni ta’minlashda
muhim vosita hisoblanadi. Markaziy bankning foiz stavkalarini tartibga solishi,
kreditlash hajmini oshirishi, pul massasini nazorat qilishi qisqa muddatli
inflyatsiya va ishlab chiqarish balansini barqarorlashtiradi. Shu bilan birga, davlat
xarajatlari, soliqlarni optimallashtirish va subsidiyalar orqali ishlab chiqarish
xarajatlarini boshqarish AD–AS modeli orqali muvozanat nuqtasini saqlashga
xizmat qiladi. O‘zbekiston sharoitida amalga oshirilayotgan moliyaviy rag‘batlar,
davlat investitsiya loyihalari, ijtimoiy yordam dasturlari va iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantiruvchi chora-tadbirlar AD va AS egri chiziqlarini moslashtirish va
muvozanat nuqtasini barqarorlashtirishga xizmat qilmoqda.
40

O‘zbekiston iqtisodiy muvozanatini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy
barqarorlik va uzoq muddatli o‘sish nafaqat talabni rag‘batlantirish, balki yalpi
taklifni oshirish orqali amalga oshiriladi. Investitsiyalarni jalb qilish, texnologik
modernizatsiya, ishchi kuchi samaradorligini oshirish, kapital zaxiralarini
kengaytirish va energiya resurslarini barqaror ta’minlash iqtisodiyotning
muvozanat nuqtasini yuqori darajada ushlab turishga yordam beradi. Shu bilan
birga, global iqtisodiy sharoitlar, tashqi savdo va eksport imkoniyatlari, jahon
bozoridagi narxlar iqtisodiy muvozanatga ta’sir qiluvchi tashqi omillar sifatida
doimiy e’tiborda bo‘lishi kerak. AD–AS modeli iqtisodiy jarayonlarni vizual
tarzda tushuntirish va siyosatni rejalashtirishda samarali vosita sifatida xizmat
qiladi, chunki u ishlab chiqarish, narxlar darajasi, inflyatsiya va ishsizlik
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniq ko‘rsatadi va makroiqtisodiy muvozanatni saqlash
strategiyasini ishlab chiqishda qo‘llanadi.
Shunday qilib, AD–AS modeli asosida o‘rganilgan O‘zbekiston iqtisodiy
muvozanati makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ishlab chiqarish hajmini
optimal darajada ushlab turish, inflyatsiya va ishsizlikni nazorat qilish, uzoq
muddatli iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va xalq farovonligini oshirish
imkoniyatlarini ochib beradi. Muvozanatning saqlanishi iqtisodiyotning ichki va
tashqi sharoitlarini hisobga olgan holda rejalashtirilgan fiskal va monetar siyosat,
investitsiyalarni rag‘batlantirish, mehnat va kapital resurslarini samarali
boshqarish, texnologik modernizatsiya va tashqi iqtisodiy omillarni
muvofiqlashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, AD–AS modeli nafaqat
iqtisodiy jarayonlarni tushuntirish, balki kelajakdagi siyosat va islohotlar
samaradorligini baholash, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini barqarorlashtirish va milliy
farovonlikni oshirishda muhim instrument sifatida xizmat qiladi.
41

Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Иoляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребеников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
10. «O’qituvchi»,1994
11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot.
– 2012, 282 b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
42

Internet saytlari
1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti.
4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti.
6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti.
7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti.
11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti.
13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti.
43

Yalpi talab-yalpi taklif modeli

Sotib olish