Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	715.5KB
Покупки	26
Дата загрузки	08 Май 2024
Расширение	doc
Категория	Экономика

Yalpi talab - yalpi taklif modeli vositasida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi

2.2 AD-AS modelida narxlar va milliy ishlab chiqarish real
hajmining muvozanatli darajalari

Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi
tushuniladiki, unda yalpi talab va taklif hajmi bir-biriga mos kelishi yoki teng
bo’lishi kerak. Avvalo yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizigining
oraliq kesmada mos kelishini ko’rib chiqamiz. Narxlarning muvozanatli darajasi va
milliy ishlab chiqarish hajmining muvozanatli darajalari mos ravishda Re va Ye lar
bilan belgilangan. Nima uchun Re narxlarning muvozanatli darajasi va Ye milliy
ishlab chiqarishning muvozanatli darajasini bildirishini ko’rsatishimiz uchun
narxlarning muvozanatli darajasi Re emas, balki R1 deb hisoblaymiz. Narxlar
darajasi R1 bo’lgan vaziyatda korxonalar milliy ishlab chiqarish hajmini Y1
miqdoridan oshirmaydi.
Iste’molchilar narxlar darajasi R1 bo’lganda mahsulotlarni Y2 darajada sotib
olishga tayyor turadi. AD>AS bo’lganligi tufayli iste’molchilar o’rtasidagi raqobat
narxlar darajasini Re gacha suradi. Narxlar darajasining R1 dan Re gacha
ko’tarilishi ishlab chiqarish hajmini Y1 dan Ye gacha oshirishga va
iste’molchilarning talabini Y2 dan Ye gacha kamaytirishga olib kelali. Va bu AD,
AS to’g’ri chiziqlari e nuqtada kesishadi. Demak, aynan Re narx narxlarning
muvozanatli darajasi va e muvozanat nuqtasidir.
R AS
chizma. Yalpi taklif egri chizig’ining oraliq kesmadagi muvozanat
23 P
e e

P
1
AD

Y
1 Y
e Y
2 Y

0 Y1 Ye Y2
Y
chizma. Yalpi taklif egri chizig’ining keyns kesmasidagi muvozanati

Yalpi taklif o’zgarishining narxlarning va ishlab chiqarishning muvozanatli
darajasiga ta’sirini 6-chizma misolida ko’rib chiqamiz. Narxdan boshqa omillar
ta’sirida yalpi taklifning AS
1 dan AS
2 ga siljishi natijasida ishlab chiqarish xajmi Y
1
dan Y
2 gacha kamayadi, narxlar darajasi esa R1 dan R2 gacha ko’tariladi, ya’ni
stagflyatsiya ro’y beradi.

Boshqa bir vaziyatda, masalan, narxlarga bog’liq bo’lmagan omillardan
birortasi o’zgarib, yalpi taklifning o’zgarishiga olib kelsin. Ya’ni, erning narxi
pasaysa, korxonalardan olinadigan soliqlar kamaysa va bular natijasida mahsulot
2512 - chizma . Yalpi taklif o’zgarishining ta’siri

birligiga ketgan sarf-xarajatlar qisqarsa, unda jami taklif egri chizig’i AS
1 dan AS
3
holatga siljiydi. Bunda narxlar muvozanat darajasi R1 dan R3ga qadar pasayadi va
ishlab chiqarishning muvozanatli hajmi Y1 dan Y3 qadar oshadi, ya’ni, iqtisodiy
o’sish holati ro’y beradi.
26

 iste’molchilar kutishi, ya’ni kelajakda real daromadlarning ko’tarilishi
kutilsa, yoki inflyatsiya darajasi yuqoriroq bo’lishi bashorat qilinsa, aholi ko’proq
iste’mol qilishni boshlaydi;
 iste’molchilarning qarzlari miqdorining o’zgarishi – agar oldingi
iste’mol kredit hisobiga qilingan bo’lsa;
 iste’molchilar daromadlaridan olinadigan soliqlar miqdorining
o’zgarishi, soliqlarning pasayishi ixtiyordagi daromad hajmini oshiradi.
2. Investitsiya xarajatlaridagi o’zgarishlar:
 foiz stavkasidagi o’zgarishlar, bu erda Keyns samarasi emas, balki
foiz stavkasini boshka narxlar darajasiga bog’lik bo’lmagan o’zgarishlari nazarda
tutiladi. Masalan, pul massasining oshishi foiz stavkasini pasaytiradi va natijada
investitsiya xarajatlari oshadi;
 investitsiyalardan kutilayotgan foyda me’yorining o’zgarishi, masalan,
iste’mol xarajatlarning oshishi kutilayotgan bo’lsa, ishlab chikaruvchilarning
kutilayotgan foydasi ham oshadi va natijada ular ishlab chiqarishga ko’proq
investitsiya qilishga moyil bo’ladilar;
 korxonalardan olinadigan soliqlar miqdorining o’zgarishi, soliqlar
darajasining oshirilishi korxonalarning kapital qo’yilmalardan olgan foydasini
kamaytiradi va natijada ular kamrok investitsiya qiladi;
 yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga jalb qilinishi, yangi va
takomillashtirilgan texnologiyalarni ishlab chiqarishga jalb qilish uchun ishlab
chiqaruvchilar yangi uskunalar sotib oladi;
 zahiradagi quvvatlar o’zgarishi, zahiradigi ishlab chiqarish quvvatlari
miqdori yuqori bo’lsa, ishlab chiqaruvchilar yangi uskunalar sotib olishni va yangi
inshootlar qurishni to’xtatib qo’yyadilar.
3.Davlat xarajatlarining o’zgarishi. Masalan, xarbiy xarajatlar va yangi
kasalxona va boshqa muassasalar qurishga qaror qilinganda.
4. Sof eksport hajmidagi o’zgarishlar.
16

I BOB YALPI TALAB TUSHUNCHASI VA
MUVOZANATI
1.1Yalpi talab tushunchasi va uning hajmiga ta ’sir qiluvchi omillar.
Yalpi talab - bu barcha iste ’molchilar, ya’ni aholi, korxonalar va davlat
narxlarning o’rtacha darajasida sotib olishi mumkin bo’lgan turli tovarlar va
xizmatlarning umumiy hajmini, yoki milliy iqtisodiyotdagi real pul daromadlari
hajmini bildiradi. Boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda, narx darajasi qancha past
bo’lsa, iste’molchilar (mamlakat ichidagi hamda chet eldagi) milliy ishlab
chiqarish real hajmining shuncha katta qismini va aksincha, narx darajasi qancha
yuqori bo’lsa, shuncha kam qismini sotib oladi. Shunday qilib, narx darajasining
oshishi, boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda yalpi talab hajmining kamayishiga
sabab bo’ladi. Aksincha, narx darajasining pasayishi yalpi talabning oshishiga olib
keladi. Yalpi talabga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillarning o’zgarishi ham
milliy ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga olib keladi.
Narx darajasi va talab bildirgan milliy ishlab chiqarish hajmi o ’rtasidagi bu
teskari bog’liqlik 1-chizmada aniq ifodalangan.
Bu yalpi talab hajmiga ta ’sir etuvchi narxdan tashqari omillar quyidagilardir:
1. Iste ’molchilik sarflaridagi o’zgarishlar . Narx darajasining o’zgarishiga
bog’liq bo’lmagan holda, narxdan tashqari bir yoki bir nechta omillar ta’sirida
iste’molchilar xaridi hajmida o’zgarish ro’y berishi mumkin. Bu iste’molchi
farovonligi, iste’molchining kutishi, iste’molchining qarzlari va soliqlarning
o’zgarishi natijasi hisoblanadi.
4

Iste’mol xarajati umumiy talabning bir qismi bo’lganligi tufayli uning
kamayishi ADning pasayishiga olib ksladi.
P ↑→ Moliyaviy S ↓ aktivlarning
→ AD↓ real qiymati S ↑

Import xaridlari samarasi shuni bildiradiki, biror mamlakatda tovar va
xizmatlarning ichki narxlari tashqi narxlarga nisbatan oshib borsa, shu mamlakatda
ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga talab hajmi kamayadi va o’z navbatida
shu mamlakatda import mahsulotlarga bo’lgan talab oshadi. Va, aksincha, ichki
narxlarning pasayishi importning kamayishiga va eksportning oshishiga yoki
milliy mahsulotga talab hajmi oshishiga olib keladi. Bu esa sof eksport hajmi
orqali umumiy talab hajmiga ta’sir ko’rsatadi.
X↓
P↑ Xn↓→ AD↓
M↑
Yuqorida ko’rib o’tilgan omillar jami talabning narx omillari deb ataladi.
Bundan tashqari jami talabning narhlarga bog’liq bo’lmagan omillari ham mavjud.
Bu omillardagi o’zgarishlar jami talabning miqdorida o’z aksini topadi va uning
egri chizig’ini chapga yoki o’ngga siljitadi. Jami talabning narxlarga bog’liq
bo’lmagan omillariga quyidagilarni kiritamiz:
1. Iste’mol xarajatlaridagi o’zgarishlar:
 iste’molchilarning real moddiy aktivlari qiymatining o’zgarishi, bu
erda real moddiy aktivlarning qiymati inflyatsiya ta’sirida o’zgarishini emas (Pigu
samarasi), balki boshqa sabalarga ko’ra o’zgarishi nazarda tutiladi. Masalan
aktsiyalarning narxi keskin o’sishi bilan aktsiyadorlarning boyligi oshadi va ular
ko’proq iste’mol kilishga moyil bo’ladi va aksincha uylarning va erlarni narxi
keskin pasayishi bilan iste’molchining boyligi kamayadi va u ko’proq jamg’aradi;
15

real hajmi
chizma. Jami taklif egri chizig’i.
Yalpi talabning Keyns kesmasida iqtisodiyotni nisbatan qisqa muddatda amal
qilishini xarakterlaydi. Umumiy talabni tahlil qilish quyidagi shartlarga tayanadi: -
iqtisodiyot ishlab chiqarish omillari to’liq band bo’lmagan sharoitda amal qiladi;
- narxlar, nominal ish haqi qayd etilgan, bozor tebranishlaridan juda kam
ta’sirlanadi;
- real miqdorlar (ishlab chiqarish, bandlilik, real ish haqi) harakatchan va
bozor tebranishlaridan tez ta’sirlanadi.
2. Vertikal yoki klassik kesma. Egri chiziq bo’yicha o’ngga surilishi natijasida
ishlab chiqarishning mavjud hajmida iqtisodiyot to’liq bandlik sharoitiga yoki
ishsizlikning tabiiy darajasi sharoitiga erishgan vaziyatni ko’ramiz. Iqtisodiyot egri
chiziqning bu kesmasida o’zining ishlab chiqarish potentsiali darajasida bo’ladi.
Bu shuni bildiradiki, narxlarning har qanday oshishi ishlab chiqarish hajmining
oshishiga olib kelmaydi. Chunki, iqtisodiyot to’liq quvvatda faoliyat ko’rsatayapti.
To’liq bandlik sharoitida ayrim firmalar boshqa firmalarga nisbatan resurslarga
yuqoriroq narxlarni taklif etish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirishga harakat
qiladi. Ammo, bunday holatda ayrim firmalarning resurslar va ishlab chiqarish
hajmini oshirishi, boshqalari uchun yo’qotishga olib keladi. Natijada bu
mahsulotlar narxi oshishi mumkin, lekin ishlab chiqarishning real hajmi o’zgarmay
qoladi.
Klassik nazariyada yalpi taklifni tahlil qilish quyidagi shartlarga tayanadi:
- ishlab chiqarish hajmi faqatgina ishlab chiqarish
omi-
lari hajmiga va texnologiyalarga bog’liq va narxlar darajasiga bog’liq emas;
- ishlab chiqarish omillari va texnologiyalarda o’zgarish sekinlik bilan ro’y
beradi;
- iqtisodiyot to’liq bandlik sharoitida amal qiladi, ya’ni ishlab chiqarish hajmi
potentsial darajaga teng;
20

Bunday surilishning sababi har xil. Ya’ni, alohida olingan tovarlarda talab
egri chizig’ining surilishiga asosan daromad samarasi va o’rinbosar tovarlar sabab
bo’lar edi. Ayrim tovarlarning narxi pasayganda, iste’molchilarning pul
daromadlari ko’proq mahsulot sotib olish imkonini beradi (daromad samarasi).
Shuningdek, narx pasayganda iste’molchi ushbu tovarni ko’proq boshqa sotib
oladi, chunki u boshqa tovarlarga nisbatan arzonroq bo’ladi (o’rnini bosadigan
tovarlar).
Milliy bozorda AD-egri chizig’ining traektoriyasini avvalo pulning miqdoriy
nazariyasi tenglamasi yordamida izohlash mumkin.
M*V=Y*R
Bu erda: M — muomaladagi pul miqdori;
V — pulning aylanish tezligi;
R — iqtisodiyotdagi narxlar darajasi (narx indeksi);
Y — talab qilinayotgan real ishlab chiqarish xajmi.

M * V M * V
Bu tenglamadan P = ; Y= tenglamalarni keltirib chiqaramiz.
Y P
Bu tenglamalardan ko’rinadiki, narxlar darajasi qancha oshsa, real milliy
mahsulot xajmiga talab hajmi shuncha past bo’ladi, ya’ni pul massasi (M) va uning
13

5 - chizma . Yalpi talab egri chizig’i P
Y AD P
2
P
1
Y
2
Y
1 Narxlar
darajasi
Milliy mahsulotning real hajmi

XULOSA
Yalpi talab (tovarlar va xizmatlarga talab) — xaridor, iste molchining bozorda ʼ
muayyan tovarlarni, ne matlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan va pul
ʼ
imkoniyatlari bilan ta minlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga
ʼ
aylanadi. Rasman olganda talab iste mol kattaligi miqdoridir. Tovarlar dunyosidagi
ʼ
xilma-xillikka moye ravishda talab hosil bo ladi. Masalan, oziqovqat tovarlari,
ʻ
sanoat mollari, maishiy va ijtimoiy xizmatlarga bo lgan talablar tovarlarga talab
ʻ
tuzilmasini tashkil etadi. Mazmuni va harakati jihatidan haqiqiy, o sayotgan,
ʻ
barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, qondirilmagan, me yordagi va
ʼ
boshqa talablarga bo linadi. Har bir iste molchining, ya ni alohida shaxs, oila,
ʻ ʼ ʼ
korxona, firmaning biror tovar to plamiga yoki tovarlarga bildirilgan talablari
ʻ
yakka talab deyiladi. Muayyan tovarga yoki tovarlar to plamiga barcha xaridorlar
ʻ
bildirgan talab yig indisi bozor talabi, barcha bozorlarda barcha tovarlarga jamiyat
ʻ
miqiyosida bildirilgan ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi. Talab miqdorining
o zgarishiga bir qancha omillar ta sir qiladi. Ularning o'rasida eng muximi narx
ʻ ʼ
omilidir. Tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining o sishi va
ʻ
aksincha, narxning o sishi xarid miqdorining kamayishiga olib keladi. Taklif —
ʻ
muayyan vaqtda va muayyan narxlar bilan bozorga chiqarilgan va chiqarilishi
mumkin bo lgan tovarlar va xizmatlar miqdori bilan ifoda etiladi; taklif ishlab
ʻ
chiqaruvchi (sotuvchi)larning o z tovarlarini sotishga (bozorga) taklif etish istagi.
ʻ
Bozorda tovar narxi bilan uning taklifi miqdori o rtasqda bevosita bog liqlik
ʻ ʻ
mavjud: narx qanchalik yuqori bo lsa, boshqa sharoitlar o zgarmagan hollarda,
ʻ ʻ
sotish uchun shuncha ko proq tovar taklif etiladi, yoki aksincha, narx pasayishi
ʻ
bilan taklif hajmi qisqaradi. Masalan, 10 so m narxda 3 tovar birligi taklif etiladi,
ʻ
agar narx 15 so mga ko tarilsa, taklif hajmi 5 birlikka qadar ko payadi, agar narx
ʻ ʻ ʻ
20 so mga yetsa, taklif hajmi 6 birlikka yetadi. Shunday qilib, taklif miqdorining
ʻ
o zgarishlari taklif egri chizig ida bir nuqtadan ikkinchisiga ko chishida o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
ifodasini topadi. Egri chiziqning ijobiy og ishi tovar narxi bilan uning taklifi
ʻ
miqdori o rtasidagi bevosita bog liqdikni aks ettiradi.
ʻ ʻ
27

- narxlar va nominal ish haqi o’zgaruvchan, ularning o’zgarishi bozorlarda
muvozanatni ta’minlab turadi.
3. Oraliq kesma — ishlab chiqarish real hajmining o’sishi narxlar darajasining
o’sishiga mos ravishda o’sib boradi. Nima uchun? Chunki, iqtisodiyotning
pasayish holatidan to’liq bandlikka o’tishi notekis va turli vaziyatlarda ro’y beradi.
Masalan, ayrim tarmoqlarda resurslarning yotishmasligiga duch kelinsa, boshqa
tarmoqlarda hozircha ortiqcha resurslar mavjud bo’ladi. Shuningdek, ular ishlab
chiqarishni kengaytirish uchun yangi asosiy vositalar sotib olish
va malakasiz mutaxassislardan foydalanishiga to’g’ri keladi. Bu esa
mahsulotlar birligiga ketadigan xarajatlarning oshishiga va natijada narxlar
darajasining o’sishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish hajmi ko’payishi yoki kamayishi narxga bog’liq bo’lmagan
omillar hisobiga ham ro’y berishi, bu omillar esa yalpi taklif egri chizig’ini o’ng
yoki chap tomonga siljitishi mumkin. Narxga bog’liq bo’lmagan omillarnig
xususiyati shundaki, ular mahsulot birligiga ketgan xarajatlarga bevosita ta’sir
qiladi va shu orqali yalpi taklif egri chizig’ining siljishiga sabab bo’ladi.
Bu omillar quyidagilardan iborat
1. Resurslarga bo’lgan talabning o’zgarishi:
 ichki bozordagi resurslar miqdorining kamayishi ularning narxining oshishiga
olib keladi:
• er resurslari;
• mehnat resurslari;
• kapital;
• tadbirkorlik qobiliyatlari;
 valyuta kursining o’zgarishi sababli import resurslar narxlaridagi
o’zgarishlar;
 bozordagi hukmronlik va monopoliya, OPEK tomonidan neft
narxaning ko’tarilishi.
2. Ishlab chiqarish unumdorlikdagi o’zgarishlar .
21

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис,
2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
10. «O’qituvchi»,1994
11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil Vatanimiz
taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli ma’ruzalarini
o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. – 2012, 282
b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
28

yaponiyanikiga qaraganda arzonroq bo’ladi. Shu bilan birga amerikalik
iste’molchilar dollarning ma’lum summasiga kamroq yaponiya tovarlarini sotib
olishi mumkin. Bunday holda kutish mumkinki, Amerika eksporti o’sadi, importi
kamayadi. Sof eksportning ko’payishi o’z navbatida AQSh yalpi talabining
ko’payishiga olib kelishini bildiradi.
1.2 Yalpi talab va yalpi taklif o ’rtasidagi muvozanatlik hamda
uning o’zgarishi.
Yalpi talab egri chizig ’i va yalpi taklif egri chizig’i kesishgan nuqta narxning
muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli real hajmini
ko’rsatadi (3 - chizma).
Ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot real hajmi teng bo ’ lganda ,
iqtisodiyotda muvozanatlikka erishiladi faraz qilingki , mamlakatdan yalpi talab va
yalpi taklifning o ’ lchamlari quyidagi ma ’ lumotlar bilan xarakterlansin .
8

3. Huquqiy me’yordagi o’zgarishlar:
 soliq va subsidiyalarning o’zgarishi;
 davlatning tartibga solish jarayonidagi o’zgarishlar, davlat tomonidan
iktisodiyotni tartibga solinishi oxiri oqibat ishlab chikarish xarajatlarini oshiradi.
Masalan, soliq turlarini ko’paytirilishi qo’shimcha buxgalterning xizmatidan
foydalanishga majbur qilishi mumkin, ya’ni davlat tomonidan iqtisodiyotni yuqori
darajada tartibga solinishi qog’oz ishini ko’paytiradi.
22

KIRISH
Har qanday bozorda vaziyat talab va taklif o‘rtasidagi nisbatga bog‘liq bo‘lib, ular
hajmlarining o‘zgarishi baholarning o‘zgarishini keltirib chiqaradi. Baholarning
o‘zgarishi esa talab va taklif hajmlariga ta’sir ko‘rsatadi. Bunday o‘zaro bog‘liqlik
umumlashtirilgan holda ko‘rib chiqiladigan milliy bozorga ham ta’luqlidir.
Alohida tovarlar va xizmatlar bozoridagi bunday bog‘liqlik talab va taklif modeli
yordamida tadqiq qilinishini yaxshi bilamiz. Ammo makroko‘lamda milliy ishlab
chiqarish hajmining o‘zgarishi bilan birga baholar umumiy darajasining o‘zgarishi
o‘rtasida bog‘liqlikni tadqiq qilish, nima uchun milliy ishlab chiqarish hajmi ayrim
davrlarda barqaror o‘sishi, ba’zi davrlarda esa pasayib ketishni izohlab berish
uchun bu modellardan foydalanib bo‘lmaydi. Bu vazifani bajarish uchun yalpi
talab - yalpi taklif (AD-AS aggregate demand- aggregate supply) modelidan
foydalanamiz. Bu modelda yalpi taklif, baholarning umumiy darajasi kabi agregat
ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab
chiqarish hajmlari va baholar darajalarining tebranishlarini hamda ular
o‘zgarishining oqibatlarini o‘rganish uchun bazaviy model bo‘lib hisoblanadi. AD-
AS modeli yordamida davlat iqtisodiy siyosatining turli variantlari tasvirlab
berilishi mumkin. Yalpi talab – uy xo‘jaliklari, korxonalar, hukumat va chet ellik
xaridorlarning baholarning ma’lum darajasida iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan
yakuniy tovarlar va xizmatlarning umumiy hajmiga bo‘lgan talabidir. Yoki
boshqacha qilib aytganda yalpi talab iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy
tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilingan umumiy harajatlar yig‘indisidir.
3

chizmada yalpi talab egri chizig’i yalpi taklif egri chizig’ini Keyns kesmasida
kesib o’tadi. Bunday vaziyatda narxlar darajasi hech qanday ahamiyatga ega emas.
Buni tushunish uchun avvalo milliy ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini Ye
va muvozanatli narxlar darajasini Re bilan belgilaymiz.
Muvozanatli ishlab chiqarish hajmi aynan Ye ekanligini isbotlash uchun bu
hajmni Y
1 deb hisoblaymiz. U xolda AD<AS, oqibatida sotilmay qolgan tovarlar
va xizmatlar hajmining ortishi ishlab chiqarishni Ye darajaga pasaytirilishiga olib
keladi. Muvozanatli ishlab chiqarish hajmini Y
2 deb hisoblacak, aksincha, AS<AD
oqibatda korxonalarda tovar zaxiralari kamayib ularni ishlab chiqarishni Ye
darajaga oshirishga undaydi. Shunday qilib aynan jami taklif va jami talabning
kesishish nuqtasigina AD-AS modelda muvozanat nuqtasi va shu nuqtaga mos
keluvchi ishlab chiqarish hajmi esa milliy ishlab chiqarishning muvozanatli hajmi
deyiladi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yalpi taklif egri chizig’ining keyns
kesmasida yalpi talabning o’zgarishi ishlab chiqarish hajmining oshishi yoki
kamayishiga olib keladi, narxlar darajasi esa o’zgarmaydi.
Yalpi talab egri chizig’ini AS egri chizig’ining vertikal kesmasida o’zgarsa bu
ishlab chiqarish hajmiga ta’sir ko’rsatmaydi va faqat narxlar darajasi o’zgaradi,
xolos. Ya’ni, bu kesmada talabning oshishi talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi.
Yalpi taklifning bu kesmasida talabning har qanday o’zgarishi faqat narxlar
darajasi o’zgarishga olib keladi. Ishlab chiqarish hajmi esa to’liq bandlik sharoitida
o’zgarmay qoladi.
Oraliq va vertikal kesmalarda narxlar o’sib borishi bilan kuzatilgan yalpi
talabning ko’payishi talab inflyatsiyasi mavjudligini ko’rsatadi.
Yalpi taklifning o’zgarishi muvozanat narxlar darajasiga va milliy ishlab
chiqarish xajmining muvozanat darajasiga qanday ta’sir ko’rsatishini ko’rib
chiqamiz.

24

yalpi talabning qisqarishiga olib keladi. Aksincha, soliqlarning qisqarishi bunday
foydani va investitsion sarflarni ko’paytiradi.
Texnologiya . Yangi va takomillashgan texnologiya investitsion sarflarni va
shu orqali yalpi talabni rag ’batlantirish tamoyiliga ega bo’ladi.
Ortiqcha quvvatlar . Ortiqcha quvvatlar, ya ’ni mavjud foydalanilmaydigan
asosiy kapitalning ko’payishi, yangi investitsion tovarlarga talabni va natijada
yalpi talabni kamaytiradi. Ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq foydalanilganda
tadbirkorlar ko’proq mashina va uskunalar sotib olishga tayyor bo’ladi, demak
investitsion sarflari ko’payadi.
3. Davlat sarflari . Narxlarning mavjud darajasida, milliy mahsulotda davlat
xaridining ko ’payishi yalpi talabning o’sishiga olib keladi. Bunga davlatning o’z
armiyamizni tuzish to’g’risidagi qarori misol bo’la oladi. Davlat sarflarining
kamayishi yalpi talabning qisqarishiga olib keladi. Masalan, yangi avtomobil yo’li
qurishga davlat sarflarining qisqarishi shunday natijaga olib keladi.
4. Sof eksportdagi o ’zgarish . Sof eksportning ko’payishi yalpi talabni ham
ko’paytiradi. Birinchidan, eksportning yuqori darajasi, chet ellarda bizning
tovarlarga bo’lgan talabni oshiradi. Ikkinchidan, importning qisqarishi o’z
tovarlarimizga ichki talabning ko’payishini taqozo qiladi. Sof eksport hajmini
avvalo chet davlatlardagi milliy daromad va valyuta kurslari o’zgartiradi. Chet
mamlakatlarda daromadlar darajasi oshganda, ularning fuqarolari ham o’zlarining
tovarlarini va ham chet ellarda ishlab chiqarilgan tovarlarni ko’proq miqdorda
sotib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Chet ellarda milliy daromadning kamayishi
esa qarama-qarshi natija beradi: bizning eksportning sof hajmi qisqaradi.
Valyuta kurslari. Boshqa valyutalarga nisbatan milliy pul kursining
o ’zgarishi sof eksportga va demak yalpi talabga ta’sir ko’rsatadi. Faraz qilaylik,
ienaning dollardagi narxi o’sadi. Bu shuni bildiradiki, dollar ienaga nisbatan
qadrsizlanadi va iena kursi ko’tariladi. Dollar va iena o’rtasidagi yangi nisbat
natijasida yaponiyalik iste’molchilar ienaning ma’lum summasiga ko’proq dollar
olishi mumkin. Demak, yaponiyalik iste’molchilar uchun amerika tovarlari
7

aylanish tezligi(V) o’zgarmas bo’lsa, narxlar darajasi va umumiy talab o’rtasida
teskari bog’liqlik mavjud bo’ladi.
Buiday bogliqlik, shuningdek quyidagi narx omillari bilan izohlanadi:
1. Foiz stavkasi samarasi;
2. Boylik samarasi yoki real kassa qoldiqlari samarasi;
3. Import xaridlar samarasi.
Foiz stavkasi samarasi yoki Keyns samarasi shuni bildiradiki, jami talabning
egri chiziq bo’yicha surilishi narxlar darajasi o’zgarishining foiz stavkasiga
bo’lgan ta’siriga bog’liq.
Demak, tovarlarning narx darajalari oshsa, iste’molchilarga xarid qilish uchun
katta miqdorda naqd pul kerak bo’ladi. Ish-bilarmonlar uchun ham ish haqi va
boshqa xarajatlarni to’lashga katta miqdorda pul zarur bo’ladi. Qisqacha aytganda,
tovarlar narxsi darajalarining yuqoriligi pulga bo’lgan talabni oshiradi.
Pul taklifi hajmi o’zgarmagan holatda talabning oshishi foiz stavkasini
ko’tarilishiga olib keladi. Foiz stavkalari yuqori bo’lgan sharoitda
ishbilarmonlarning investitsiya tovarlariga bo’lgan talabi pasayadi.
Investitsiya harajatlari umumiy talabning bir qismi bo’lganligi tufayli bu
umumiy talab hajmining pasayishiga olib keladi.
P ↑→ M
d ↑ (M
s sonst) → R↑→ I ↓→ AD ↓
Boylik samarasi yoki real kassa koldiqlari samarasi (Pigu samarasi) shuni
bildiradiki, narxlar darjasining oshishi, nominal narxsi oldindan belgilangan
moliyaviy aktivlar (omonatlar, obligatsiyalar) real xarid qobiliyatini pasaytirib
yuboradi. Bunday sharoitda aholi joriy daromadidan iste’mol xarajatlari miqdorini
qisqartiradi, ya’ni iste’molga chegaraviy moyillik pasayib boradi. Masalan,
muayyan shaxs aktivida 10 mln. so’m bo’lsa, undan hech ikkilanmasdan birorta
avtomashina sotib olishi mumkin bo’ladi, agarda inflyatsiya ta’sirida mashina
narxi 12 mln. so’mga ko’tarilsa, u mashina sotib ololmasligi mumkin va yana 2
mln. so’m jamg’arish uchun joriy davrda olgan ixtiyoridagi daromadidan ko’proq
qismini jamg’aradi.
14

qiladi. Aksincha, yaqin kelajakda narxlar pasayishining kutilishi, bugungi iste’mol
miqdorining kamayishiga olib keladi.
Iste ’molchi qarzlari . Iste’molchi qarzlari ko’p bo’lganda, u joriy daromadini
qarzlarga to’lab, o’zlarining bugungi sarflarini qisqartirish mumkin. Aksincha,
iste’molchi qarzdor bo’lmasa, ular bugungi sarflarini ko’paytirishga tayyor bo’ladi.
Soliq. Daromad solig ’i stavkasining kamayishi, narxlarning mavjud darajasida
iste’molchilik sarflarini ko’paytiradi, soliqlarning oshishi iste’molchilik sarflarini
kamaytiradi.
2. Investitsion sarflar . Investitsion sarflar, ya ’ni ishlab chiqarish vositalarini
xarid qilish, yalpi talabning narxdan tashqari muhim omili hisoblanadi.
Narxlarning mavjud darajasida korxona sotib olishi mumkin bo’lgan yangi ishlab
chiqarish vositalarining kamayishi yalpi talabning kamayishiga, aksincha korxona
sotib oladigan investitsion tovarlar hajmining ko’payishi yalpi talabning
ko’payishiga olib keladi. Investitsion sarflarni o’zgartirish mumkin bo’lgan
narxdan tashqari omillarni alohida - alohida qarab chiqamiz.
Foiz stavkalari. Boshqa sharoitlar o ’zgarmay qolganda, foiz stavkasining
oshishi, investitsion sarflarning kamayishiga va yalpi talabning qisqarishiga olib
keladi. Bu erda gap mamlakatda pul massasi hajmining o’zgarishi oqibatida foiz
stavkalarining o’zgarishi haqida gap ketadi. Pul massasining ko’payishi foiz
stavkasini kamaytiradi va shu orqali kapital qo’yilmalar hajmini ko’paytiradi.
Aksincha, pul masasining kamayishi foiz stavkasining oshishiga va
investitsiyalarning qisqarishiga olib keladi.
Investitsiyalardan kutiladigan foyda . Kapital qo ’yilmalardan yuqori foyda
olishning kutilishi investitsion tovarlarga talabni oshiradi va aksincha, istiqbolda
investitsion dasturlardan foyda olish noaniq bo’lsa, investitsiyalarga sarflar
kamayish tamoyiliga ega bo’ladi, demak, yalpi talab ham kamayadi.
Soliqlar . Korxonadan olinadigan soliqlarning ko ’payishi kapital
qo’yilmalardan olinadigan foydaning kamayishiga va demak, investitsion sarflar va
6

Milliy mahsulotning real hajmi 8-chizma.
Yalpi talab, yalpi taklif va narxlar darajasi o’rtasidagi o’zaro
bog’liqlik
Narxlarning yuqori darajasi ishlab chiqaruvchilarga qo’shimcha mahsulot ishlab
chiqarishga rag’bat yaratadi va aksincha past narxlar mahsulot ishlab chiqarish
hajmini qisqarishga olib keladi. Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmi
bilan narxlar darajasi o’rtasida to’g’ri aloqa mavjud. Demak, mahsulot ishlab
chiqarish hajmi narxlar o’sib borishi bilan o’sib, pasayishi bilan tushib boradi.
Yalpi taklif (AS) egri chizig’i alohida tovar taklifi egri chizig’idan farq qilib uch
qismdan, gorizontal yoki keyns kesmasi, ko’tarilib boruvchi yoki oraliq kesma
hamda vertikal yoki klassik kesmadan iborat. Bu umumiy taklifni tahlil qilishga
klassik va keynschilarga xos yondashuv bilan izohlanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda
ko’pincha oraliq kesma ham keyns kesmasiga kiritib yuboriladi.
Yalpi taklif egri chizig’idagi bu kesmalar qanday iqtisodiy vaziyatlarni aks
ettiradi?
1. Keyns kesmasida milliy ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi to’liq bandlik
sharoitidagi milliy ishlab chiqarish hajmidan kamdir. Demak, gorizontal kesma
iqtisodiet inqirozga uchragan va katta miqdordagi resurslardan foydalanilmagan
sha-roitni ko’rsatadi. Foydalanilmayotgan ushbu resurslarni narxlar darajasiga
ta’sir ko’rsatmagan holda ishga tushirish mumkin. Bu kesmada milliy ishlab
chiqarish hajmi oshishi narxlar darajasi o’zgarmay qolgan sharoitda ro’y bsradi.

19

P
Narxlar
darajasi
Ishlab chiqarishning
Y Gorizontal yoki
keynsian kesma Ko’tarilib boruvchi
yoki oraliq kesma Vertikal yoki
klassik kesma

 boshqa mamlakatlar milliy daromadlarining o’zgarishi milliy
eksportga bo’lgan talabni oshiradi. Misol, jahondagi moliyaviy-iqtisodiy inkiroz
natijasida ko’plab rivojlangan mamlaktlardagi axolining real daromadlari tushib
ketgan va ularning bizning mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarga bo’lgan talabi
ham kamaygan. Hozirgi kunda neft narxining keskin o’sishi neft eksport qiluvchi
mamlakatlar milliy daromadlarini oshirib borishiga va natijada bu mamlakatlarda
bizning mahsulotlarga talabini oshib borishiga sabab bo’lmoqda.
 valyuta kurslaridagi o’zgarishlar, milliy valyuta so’mning kursi
pasayishi bilan xorijdan kelayotgan mehmonlar olib kelgan dollari evaziga ko’proq
so’mga ega bo’lishadi, ya’ni bizning mahsulotlarimiz xorijliklar uchun nisbatan
arzonroq bo’lib qoladi.
Pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi yuqoridagilardan tashqari umumiy
talabning narxlarga bog’liq bo’lmagan yana ikki omilni beradi. Bular: pul taklifi
(M) va pulning aylanish tezligi (V) dir. Narxlar o’zgarmagan holda, pul
massasining ko’payishi yoki pulning aylanish tezligining oshishi qisqa muddatda
jami talab egri chizig’ini o’ngga siljitadi, chunki bu o’zgarishlar iqtisodiyotdagi
mavjud bo’lgan real pul zahiralarini hamda iste’molchilarning sotib olish
qobiliyatini oshiradi.
Umumiy talabning narxga bog’liq bo’lmagan omillari ta’sirida AD egri
chizig’i o’ngga yoki chapga siljiydi. Natijada ma’lum narx darajasiga mos keluvchi
talab qilinayotgan milliy mahsulot xajmi o’zgaradi.
chizma. Umumiy talab egri chizma. Umuchiy taklif
17

Ushbu yilda barcha pul daromadlarining 529,5 mlrd . so ’ mi (16,6%) yalpi
talabga aylanmagan , ya ’ ni jamg ’ arilgan .
Yalpi talab egri chizig ’ i yalpi taklif egri chizig ’ ini yotiq kesmada kesib o ’ tsa ,
narx darajasi milliy ishlab chiqarish muvozanatli real hajmining shakllanishiga
hech qanday ta ’ sir ko ’ rsatmaydi .
Tik kesmada ishchi kuchi va ishlab chiqarish quvvatlari to ’ liq foydalaniladi ,
shu sababli yalpi talabning kengayishi faqat narx darajasiga ta ’ sir ko ’ rsatadi ya ’ ni
uni oshiradi . Milliy ishlab chiqarishning real hajmi esa o ’ zgarishsiz qoladi . Oraliq
kesmada yalpi talabning kengayishi milliy ishlab chiqarish real hajmining
ko ’ payishiga va narx darajasining oshishiga olib keladi .
Agar yotiq kesmada yalpi talab kamaysa, milliy ishlab chiqarishning real
hajmi kamayadi, narx darajasi esa o ’zgarishsiz qoladi. Tik kesmada narx tushadi,
milliy ishlab chiqarishning real hajmi esa to’liq bandlik darajasida qoladi. Oraliq
kesmada milliy ishlab chiqarishning real hajmi qisqaradi va narx darajasi pasayadi.
Ayni paytda bu erda shuni ta’kidlash lozimki, oraliq va tik kesmalarda yalpi
talabning qisqarish vaziyatni murakkablashtiruvchi omillar ta’sirida birdaniga
narxning pasayishiga olib kelmasligi mumkin. Bu murakkablik shundan iboratki,
tovarlar va resurslar narxi pasayish tamoyiliga ega bo’lmaydi. Shu sababli ayrim
iqtisodchilar bunday tamoyilga xrapovikli samara sifatida qaraydi. (xrapovik-bu
10

Iste ’molchining farovonligi iste’molchi ega bo’lgan barcha moliyaviy
aktivlarga (aktsiya va obligatsiya) hamda uy va er kabi ko’chmas mulklarga
egaligiga bog’liq bo’ladi. Ularning real qiymatining keskin kamayishi tovar xarid
qilishining kamayishiga olib keladi. Iste’molchilik sarflarining qisqarishi natijasida
yalpi talab kamayadi. Aksincha moddiy va moliyaviy qimmatliklar real
qiymatining oshishi natijasida, narxlarning mavjud darajasida iste’molchilik
sarflari o’sadi. Bunga, aktsiya kursining keskin oshishi, xatto narxlar darajasi
o’zgarmay qolganda iste’molchi farovonligining o’sishiga olib kelishini misol qilib
keltirish mumkin. Uy va er real qiymatining keskin kamayishi, narx umumiy
darajasining o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan holda iste’molchi farovonligining
pasayishiga olib keladi.
Iste ’molchining kutishi . Iste’molchilik sarflari hajmidagi o’zgarish,
iste’molchining narxlar va daromadlar darajasidagi kelajakdagi o’zgarishlarni
oldindan bilishiga bog’liq. Masalan, agar odamlar kelajakda o’zlarining real
daromadi ko’payadi, deb hisoblasa, ular joriy daromadlarining ko’proq qismini
sarflashga tayyor bo’ladi. Natijada bu davrda iste’molchilik sarflari ko’payadi,
jamg’arish esa kamayadi va yalpi talab ortadi. Aksincha, agar odamlar kelajakda
o’zlarining real daromadlari kamayadi deb hisoblasa, ularning iste’molchilik
sarflari va demak, yalpi talabi qisqaradi.
Xuddi shunday inflyatsiyaning kutilishi bugungi yalpi talabni oshiradi.
Chunki iste’molchilar narxlar oshguncha tovarlarni xarid qilib qolishga harakat
5

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI

TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Yalpi talab - yalpi taklif modeli vositasida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi
tahlili.
Bajardi: 2-kurs IQ22-S-03(A) guruh talabasi Xakimov Xumoyun Farxodjonovich

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024
1

II BOB YALPI TALABGA TASIR ETUVCHI OMILLAR VA AD-
AS MODELI
2.1 Yalpi talab va unga ta’sir etuvchi omillar
Makroko’lamda milliy ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan birga
narxlar umumiy darajasining o’zgarishi o’rtasida bog’liqlikni tadqiq qilish, nima
uchun milliy ishlab chiqarish hajmi ayrim davrlarda barqaror o’sishi, ba’zi
davrlarda esa pasayib ketishni izoxlab berish uchun yalpi talab - yalpi taklif
(ADAS aggregate demand – aggregate supply) modelidan foydalanamiz.
Bu modelda yalpi talab va taklif, narxlarning umumiy darajasi kabi agregat
ko’rsatkichlaridan foydalaniladi.
Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab chiqarish hajmlari va narxlar
darajalarining tebranishlarini hamda ular o’zgarishining oqibatlarini o’rganish
uchun asosiy model bo’lib hisoblanadi va boshqa bir qancha modellar AD-AS
modelining xususiy holi hisoblanadi. AD-AS modeli yordamida davlat iqtisodiy
siyosatining turli variantlari tasvirlab berilishi mumkin.
Yalpi talab — uy xo’jaliklari, korxonalar, xukumat va chet ellik
xaridorlarning narxlarning ma’lum darajasida iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan
yakuniy tovarlar va xizmatlarning umumiy hajmiga bo’lgan talabidir.
Yoki boshqacha qilib aytganda umumiy talab iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan
yakuniy tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilingan umumiy harajatlar
yig’indisidir. Formula ko’rinishida umumiy talabni quyidagicha tasvirlash
mumkin:
AD =S+I+G+X
n
Narxlar darajasi va talab qilingan milliy mahsulot hajmi o’rtasidagi
bog’liqlikni ifoda etuvchi chiziq jami talab egri chizig’i deb ataladi. Buni chizma
ko’rinishida tasvirlash mumkin (5- chizma). 5- chizmadan ko’rinib turibdiki, talab
egri chizig’i doimo pastga va o’ngga suriladi. Nima uchun?
12

Reja:
KIRISH…………………………………………………..3
I BOB YALPI TALAB TUSHUNCHASI VA
MUVOZANATI…………………………………………4
1. Yalpi talab tushunchasi va uning hajmiga ta ’sir qiluvchi
omillar……………………………………………………….4
2. Yalpi talab va yalpi taklif o ’rtasidagi muvozanatlik hamda
uning o’zgarishi………………………………………………….8
II BOB YALPI TALABGA TASIR ETUVCHI OMILLAR VA AD-
AS MODELI…………………………………………………….12
2.1 Yalpi taklif va unga ta’sir etuvchi omillar……………….…..12
2.2 AD-AS modelida narxlar va milliy ishlab chiqarish real
hajmining muvozanatli darajalari…………………………….…..23
XULOSA…………………………………………………………………..27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………28
2

mexanizm bo’lib bu g’ildirakni orqaga emas oldinga xarakat qilishga yordam
beradi). Xrapovikli samara shunga asoslanadiki, narx osonlik bilan oshadi, lekin
qiyinchilik bilan pasayadi. Shu sababli yalpi talabning oshishi narx darajasini
ko’taradi, lekin talab kamayganda, qisqa davr ichida narxning tushishini kutish
mumkin emas. Nima uchun narx pasayishi tamoyiliga ega emas degan savolga
javob berish qiyin bo’lsada, uning ayrim sabablarini ko’rsatish mumkin.
Birinchidan, ish haqi korxona umumiy xarajatlarining asosiy qismini (70-75 foiz)
tashkil qilib, qandaydir davr ichida pasayishi tamoyiliga ega bulmaydi. Chunki
ishchilarning asosiy qismi shartnoma (kasaba uyushmalar orqali) bo’yicha ishlaydi
va shartnoma muddati tugaguncha ish haqini pasaytirish ta’qiqlanadi. Boshqa
sababi, tadbirkorlar ish haqi darajasini pasaytirishni xoxlamasligi mumkin. Buning
ikkita sababi bor. Bir tomondan ancha past ish haqi ishchilarning mehnat
unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Shu bilan birga ancha past ish haqi maxsulot birligiga mehnat sarflarini
kamaytirsa, ancha past mehnat unumdorligi esa mehnat sarflarini oshiradi. Agar
ular ish haqini pasaytirishga qaror kilsa, malakali ishchi kuchidan ajrab qolishi
mumkin. Narxning pasayish tamoyiliga ega emasligining ikkinchi sababi shundan
iboratki, juda ko ’pchilik korxonalar etarli darajada manopol mavqega ega bo’ladi
va bu ularga talab kamayganda xam narxning pasayishiga qarshi turish imkonini
beradi.
11

egri chizig’idagi siljishlar chizig’idagi siljishlar
Pul taklifining, pulning aylanish tezligining oshishi, boshqa davlatlar milliy
daromadining oshishi, milliy valyuta kursining ma’lum miqdorda pasayishi (bular
eksportning ortishi, importning pasayishiga olib kelishi tufayli) oqibatida sof
eksportning pasayishi va yalpi xarajatlar turli komponentlarining oshishi AD egri
chizig’ining o’ngga siljishiga olib keladi. Bunga aksincha bo’lgan holatlarda AD
egri chizig’i chapga siljiydi.
Yalpi taklif deganda muayyan narxlar darajasida ishlab chiqarilishi va taklif
qilinishi mumkin bo’lgan tovar va xizmatlarning real hajmi tushuniladi. Umumiy
taklif tushunchasi ko’pincha yalpi ichki mahsulot sinonimi sifatida qo’llaniladi.
Yalpi taklif – bu muayyan narxlar darajasida ishlab chiqarilishi va taklif qilinishi
mumkin bo’lgan iste’mol hamda investitsiya tovarlari va xizmatlarning umumiy
miqdoridir. Narxlar darajasi deganda, turli xil tovar va xizmatlarning alohida
narxlarini umumlashtiruvchi jami narx tushuniladi. Narxlarni narxlar darajasiga,
jami iste’molchilarning to’lov qobiliyatli talabini jami talabga, barcha tovar va
xizmatlarni esa milliy ishlab chiqarishning real hajmiga bunday birlashtirish
yiriklashtirish deb ataladi. Ko’rsatkichlarni yiriklashtirishni bu usulidan
makroiqtisodiy tadqiqotlarda tez-tez foydalanib turiladi. Makrodarajada
iqtisodiyotni usiz tahlil qilib yoki oldindan aytib bo’lmaydi. Yalpi talab va taklif
hamda narxlar darajasi barcha makroiqtisodiy modellar to’zilishining asosi
hisoblanadi. Oddiy ko’rinishda bu ko’rsatkichlarning o’zaro bir-biriga bog’liqligi
grafik yordamida aks ettiriladi (A-chizma).
18
Narxlar darajasi
R

R

АS
АD
Talab egri chiz ig’i Taklif egri chizig’i

Купить