Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 307.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 04 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

YaMM va YaIM, ularni hisoblash usullari kurs ishi | ЯММ ва ЯИМ, уларни ҳисоблаш усуллари курс иши

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : YaMM va YaIM, ularni hisoblash usullari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………… I BOB. YALPI MILLIY MAHSULOT (YaMM) VA YALPI ICHKI MAHSULOT (YaIM) NAZARIY ASOSLARI 1.1. YaMM va YaIM tushunchalarining iqtisodiy mazmuni …………………… 1.2. YaMM va YaIMning farqlari va o‘xshash jihatlari ………………………… 1.3. YaMM va YaIM ko‘rsatkichlarining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni …………. II BOB. YAIM VA YAMM HISOBLASH USULLARI VA ULARNING TAHLILI 2.1. YaIMni hisoblashning usullari: ishlab chiqarish, daromad va xarajat usullari …………………………………………………………………………… 2.2. YaMMni hisoblash va xalqaro taqqoslash mezonlari ………………. ………. 2.3. O‘zbekiston misolida YaIM va YaMM ko‘rsatkichlarining tahlili ………….. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………….. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy iqtisodiyotni tahlil qilishda yalpi ichki mahsulot (YaIM) va yalpi milliy mahsulot (YaMM) ko‘rsatkichlari asosiy makroiqtisodiy indikatorlar sifatida e’tirof etiladi. Bu ko‘rsatkichlar orqali mamlakatda yaratilgan umumiy iqtisodiy qiymat, milliy boylik va ishlab chiqarish samaradorligi aniqlanadi. Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar uchun ushbu ko‘rsatkichlar iqtisodiy islohotlar samaradorligini baholashda muhim ahamiyatga ega. Har qanday davlatning iqtisodiy barqarorligi, o‘sish sur’ati va rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishda YaIM va YaMM kabi ko‘rsatkichlar asosiy tahlil vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, xalqaro miqyosda iqtisodiy rivojlanishni solishtirish, global raqobatbardoshlik darajasini baholashda ham ushbu indikatorlardan keng foydalaniladi. O‘zbekiston ham xalqaro iqtisodiy maydonda faol integratsiyalashayotgan sharoitda, YaIM va YaMM ko‘rsatkichlarining aniqligi va tahliliy imkoniyatlari yanada dolzarb bo‘lmoqda. Ularni to‘g‘ri hisoblash, statistik asoslarda tahlil qilish, iqtisodiy siyosatga asos bo‘luvchi muhim vositalardan biridir. Shu sababli mazkur mavzu nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy iqtisodiy faoliyatda ham nihoyatda dolzarb hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi YaIM va YaMM tushunchalari makroiqtisodiyot va iqtisodiy nazariyot fanlari doirasida uzoq yillardan beri o‘rganib kelinmoqda. Dastlab bu sohada muhim ilmiy asoslarni ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns yaratgan bo‘lib, u yalpi talab va taklif orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish masalasini ko‘tarib chiqqan. Keyinchalik, S. Kuznets milliy daromad va YaMMni aniqlashda statistik yondashuvlarni ishlab chiqqan. P. Samuelson va N. Gregory Mankiw kabi olimlar esa YaIM va YaMMni makroiqtisodiy tahlil vositasi sifatida chuqur yoritib bergan. 4O‘zbekistonda bu mavzu S. Tolipov, B. Haqberdiyev, M. Abduraxmonov kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan. Ular O‘zbekiston sharoitida yalpi mahsulotni aniqlash metodologiyasiga, statistika qo‘llanmalariga va milliy hisoblar tizimiga oid amaliy tavsiyalar ishlab chiqqan. Shu bilan birga, xalqaro tashkilotlar — BMT, XIM, Jahon banki, XMK va YeXHT tomonidan ham har yili YaIM/YaMM bo‘yicha maxsus hisobotlar e’lon qilinadi. Shunday bo‘lsa- da, iqtisodiyotning barqaror rivojlanib borishi, so‘nggi yillardagi pandemiya va geoiqtisodiy o‘zgarishlar fonida ushbu ko‘rsatkichlarning o‘rganilishi yangi yondashuvlar bilan to‘ldirilmoqda. Bu esa mazkur mavzuni qayta tahlil qilishni talab etmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u orqali iqtisodiy kategoriyalar — yalpi ichki mahsulot (YaIM) va yalpi milliy mahsulot (YaMM) tushunchalari chuqur tahlil qilinadi. Bu ko‘rsatkichlarning iqtisodiy mazmuni, statistik o‘lchovlar tizimidagi o‘rni va nazariy asoslari o‘rganiladi. Talabalar va tadqiqotchilar ushbu bilimlar orqali milliy va global iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi, iqtisodiy o‘sish sur’atlari, resurslardan foydalanish samaradorligi kabi masalalarni tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Amaliy jihatdan esa, YaIM va YaMM ko‘rsatkichlari iqtisodiy tahlil, makroiqtisodiy prognozlash, investitsiya strategiyalarini ishlab chiqish, byudjet siyosatini rejalashtirishda asosiy vosita sifatida ishlatiladi. Davlatning iqtisodiy salohiyatini baholash, xalqaro moliyaviy reytinglar, soliq siyosati va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda aynan shu ko‘rsatkichlar asos bo‘ladi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy islohotlar jarayonini tahlil qilishda ularning o‘rni beqiyosdir. Shu sababli kurs ishining natijalari ilmiy-analitik tahlil hamda amaliy iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun foydali manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — mamlakat iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlari hisoblangan YaIM va YaMM indikatorlaridir. 5Kurs ishi mavzusining predmeti — YaIM va YaMM ko‘rsatkichlarini hisoblash usullari, ularning iqtisodiy mazmuni, farqlari va amaliy tahlil qilish imkoniyatlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — YaIM va YaMM tushunchalarini iqtisodiy nazariya nuqtai nazaridan tahlil qilish, ularni hisoblash usullarini o‘rganish hamda O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida amaliy jihatdan tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  YaIM va YaMM tushunchalarining nazariy asoslarini yoritish;  Ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarga izoh berish;  Hisoblash metodlari — ishlab chiqarish, daromad va xarajat usullarini o‘rganish;  Xalqaro hisoblash mezonlari bilan tanishish;  O‘zbekiston iqtisodiyotida ushbu ko‘rsatkichlar asosida tahlil o‘tkazish;  Yalpi mahsulot ko‘rsatkichlari asosida iqtisodiy siyosatga oid tavsiyalar berish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob (har biri uchta kichik bo‘limdan iborat), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bo‘limlaridan iborat. 6I BOB. YALPI MILLIY MAHSULOT (YaMM) VA YALPI ICHKI MAHSULOT (YaIM) NAZARIY ASOSLARI 1.1. YaMM va YaIM tushunchalarining iqtisodiy mazmuni Zamonaviy iqtisodiy nazariyada yalpi iqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali mamlakatning iqtisodiy qudrati, rivojlanish darajasi va turmush farovonligi baholanadi. Ayniqsa, Yalpi ichki mahsulot (YaIM) va Yalpi milliy mahsulot (YaMM) kabi tushunchalar asosiy makroiqtisodiy indikatorlar sifatida alohida e’tiborga ega. Bu tushunchalar XX asrda iqtisodiy siyosatning shakllanishida, byudjetni rejalashtirishda, milliy strategiyalarni ishlab chiqishda keng qo‘llanilgan. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) deganda ma’lum bir mamlakatda, ma’lum vaqt davomida, odatda bir yil ichida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlarning umumiy bozor qiymati tushuniladi. YaIMning muhim jihati shundaki, u faqatgina mamlakat ichida amalga oshirilgan iqtisodiy faoliyatni hisobga oladi. Bu yerda ishlab chiqaruvchi shaxsning fuqaroligi emas, balki iqtisodiy faoliyat geografik joylashuvi asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan xorijiy kompaniyaning ishlab chiqargan mahsuloti ham O‘zbekiston YaIM tarkibiga kiradi. Boshqacha aytganda, YaIM iqtisodiyotda qiymat yaratish jarayonining ichki indikatoridir. U ichki ishlab chiqarish salohiyati, ichki talab, investitsiyalar hajmi va iste’mol darajasini aks ettiradi. YaIM ko‘rsatkichi xalqaro valyutada hisoblab chiqilganda mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy solishtirishlarga ham imkon beradi. Xalqaro tashkilotlar tomonidan jahon davlatlarining iqtisodiy reytinglarini tuzishda aynan YaIM ko‘rsatkichlari asosiy manba sifatida ishlatiladi. 7Yalpi milliy mahsulot (YaMM) esa boshqa yondashuv asosida shakllanadi. Bu ko‘rsatkich ma’lum vaqt oralig‘ida mamlakat rezidentlari tomonidan, xoh ichki, xoh tashqi hududda ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlarning umumiy qiymatini anglatadi. Demak, xorijda faoliyat yuritayotgan o‘zbekistonlik yirik ishlab chiqaruvchining daromadi O‘zbekistonning YaMM ko‘rsatkichiga kiradi, lekin YaIMga kirmaydi. YaMMda "milliylik" tushunchasi asosiy mezon hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkich orqali milliy ishlab chiqaruvchilarning global iqtisodiyotdagi roli, xorijdagi iqtisodiy faolligi va transmilliy kapital harakati aniqlanadi. Ayni paytda, xorijiy kompaniyalar tomonidan O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan mahsulotlar YaMMda hisobga olinmaydi, ammo ular YaIMga qo‘shiladi. Shu bilan birga, YaMMdan olinadigan milliy daromad (Net National Product — NNP) ko‘rsatkichi makroiqtisodiy siyosatda tahliliy vosita sifatida xizmat qiladi. YaIM va YaMM o‘rtasidagi eng asosiy farq — geografik va milliy mezonlar asosida ajraladi. YaIM — mamlakat ichida yaratilgan iqtisodiy qiymatni bildirsa, YaMM — milliy subyektlar tomonidan yaratilgan iqtisodiy qiymatni ifodalaydi. Bu ikki ko‘rsatkichning farqlari iqtisodiyotda kapital harakatlari, ishchi kuchi migratsiyasi va xorijiy investitsiyalar hajmiga bog‘liq holda keskin seziladi.Shu boisdan, iqtisodiy tahlillarda bu ko‘rsatkichlarning ikkalasidan ham foydalanish talab etiladi. Masalan, ichki iqtisodiy faollikni baholashda YaIM muhim bo‘lsa, milliy iqtisodiy kuchni baholashda YaMM ustunlik qiladi. Davlat iqtisodiy siyosatida ichki infratuzilma, soliqlar, iste’mol bozori tahlilida YaIM ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi, tashqi iqtisodiy aloqalar, xalqaro faoliyat samaradorligi, milliy kompaniyalarning tashqi bozordagi holatini tahlil qilishda esa YaMMga murojaat qilinadi. Makroiqtisodiy muvozanat, iqtisodiy o‘sish sur’atlari, yalpi talab va yalpi taklif munosabatlari, milliy daromad dinamikasi — bularning barchasi YaIM va YaMM asosida o‘lchanadi. Shu sababli bu ikki indikator nafaqat iqtisodchilar 8uchun, balki siyosatchilar, investorlar va xalqaro tahlilchilar uchun ham beqiyos axborot manbaidir. Kurs ishining aynan shu yo‘nalishda olib borilishi nazariy tushunchalarni chuqurlashtirishga va amaliy iqtisodiy tahlilni mustahkamlashga xizmat qiladi. YaIM va YaMM tushunchalarining asosiy iqtisodiy mohiyatini to‘liq tushunish uchun ularning hisoblash usullarini va ularning makroiqtisodiy ko‘rsatkich sifatida qanday ishlatilishini tahlil qilish zarur. YaIMni hisoblashda uchta asosiy metoddan foydalaniladi: ishlab chiqarish usuli, daromad usuli va xarajatlar usuli. Ushbu yondashuvlar orqali iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan umumiy qiymat turli nuqtai nazardan aniqlanadi. Ishlab chiqarish usulida har bir soha bo‘yicha qo‘shilgan qiymat jamlanadi; daromad usulida esa ish haqi, foyda, amortizatsiya va soliqlar yig‘indisi olinadi. Xarajatlar usulida esa YaIM yalpi talabning komponentlari — iste’mol, investitsiya, davlat xarajatlari va sof eksport yig‘indisi orqali hisoblanadi. Bu metodlar orasida har birining statistik asoslari va qo‘llanilish sohalari mavjud. O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi va Markaziy banki tomonidan e’lon qilinadigan ko‘rsatkichlar aynan shu metodologiyalarga asoslanadi. YaMMni hisoblashda esa YaIMdan chet elga to‘langan sof daromadlar (-) olib tashlanadi va xorijdan olingan sof daromadlar (+) qo‘shiladi. Ushbu formula ko‘pincha quyidagicha yoziladi: YaMM = YaIM + Net faktor daromadlar. Bu yerda “net faktor daromadlar” — bu mamlakat fuqarolarining xorijdagi iqtisodiy faoliyatidan olgan foydasi va chet el investorlari tomonidan mamlakatdan olib chiqilgan foyda o‘rtasidagi farqni bildiradi. YaIM va YaMM statistik jihatdan ham muhim farqlarga ega. Rivojlangan mamlakatlarda bu ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi farq katta bo‘lmaydi, chunki ularning investitsiyalari ham, xorijiy foydalari ham muvozanatli. Aksincha, rivojlanayotgan mamlakatlarda xorijiy investitsiyalar va tashqi ishchi kuchining ko‘pligi YaIM va YaMM o‘rtasidagi tafovutni oshiradi. O‘zbekistonda ham 9mehnat migratsiyasi va xorijiy kapital oqimi bu ko‘rsatkichlar farqiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy tahlillarda YaIM ko‘proq joriy iqtisodiy faoliyatni aniqlashda, davlat byudjetini rejalashtirishda va ichki bozor salohiyatini baholashda ishlatiladi. YaMM esa umumiy milliy farovonlikni, milliy ishlab chiqarish subyektlarining jahon bozoridagi ishtirokini ko‘rsatishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqaro tashkilotlar, jumladan Jahon banki va Xalqaro valuta jamg‘armasi har yili mamlakatlar kesimida YaIM va YaMM bo‘yicha reytinglar tuzadi.Shuningdek, ushbu ko‘rsatkichlar asosida aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad, ishsizlik darajasi, inflyatsiya va hayot sifati kabi ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy indekslar hisoblab chiqiladi. Bu indekslar esa o‘z navbatida xalqaro moliyaviy qarorlar, investitsiya oqimi va davlat imijiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston sharoitida ushbu ko‘rsatkichlar iqtisodiy islohotlarning samaradorligini baholashda, xususan milliy iqtisodiy strategiyalar, Yalpi investitsiya loyihalari, infratuzilma rivoji va eksport-import siyosatini shakllantirishda asos bo‘lib xizmat qilmoqda. 2023–2024 yillardagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar ham YaIM asosida shakllantirilgan bo‘lib, unda sanoat, xizmatlar sohasi va qishloq xo‘jaligining ulushi alohida tahlil qilingan.Shu boisdan, YaMM va YaIMni nafaqat nazariy tushunish, balki ularning hisoblash tartibini chuqur o‘rganish va statistik tahlil asosida talqin qilish har bir iqtisodchi uchun muhim zaruratdir. Bu bilimlar davlat boshqaruvi, investitsiya siyosati, xalqaro hamkorlik, byudjet rejalashtirish va iqtisodiy xavfsizlik kabi sohalarda muhim qarorlar qabul qilishda poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, ushbu bob kurs ishining ilmiy asoslarini belgilovchi markaziy bo‘limlardan biri hisoblanadi. 1.2. YaMM va YaIMning farqlari va o‘xshash jihatlari Yalpi milliy mahsulot (YaMM) va yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchalari zamonaviy makroiqtisodiy tahlilda eng muhim ko‘rsatkichlar 10sifatida qaraladi. Har ikki indikator bir qarashda o‘xshashdek tuyulsa-da, ularning mazmuni, hisoblash tartibi va iqtisodiy tahlildagi o‘rni jihatidan sezilarli farqlarga ega. Aynan shu farqlar davlat siyosatini rejalashtirish, iqtisodiy rivojlanish dinamikasini baholash, resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda katta ahamiyat kasb etadi. Avvalo, YaIM va YaMM o‘rtasidagi eng asosiy farq ularning asosiy yondashuv mezonlari bilan belgilanadi. YaIM – mamlakat ichida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlar qiymatini aks ettiradi. U geografik yondashuvga asoslanadi: ya’ni, muayyan davr ichida (odatda bir yilda) mamlakat ichkarisida ro‘y bergan barcha iqtisodiy faoliyatlar (mahalliy yoki xorijiy subyektlarga tegishli bo‘lishidan qat’iy nazar) umumiy ko‘rsatkich sifatida jamlanadi. Masalan, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan xorijiy sarmoyadorlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar O‘zbekiston YaIM ko‘rsatkichiga kiritiladi. Boshqa tomondan, YaMM – bu mamlakat fuqarolari yoki rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot va xizmatlar yig‘indisidir. Bu ko‘rsatkich geografik joylashuvdan qat’i nazar, milliy subyektlar tomonidan yaratilgan qiymatni hisobga oladi. YaMMni hisoblashda xorijda faoliyat yuritayotgan o‘zbekistonliklar tomonidan yaratilgan mahsulot va xizmatlar qiymati qo‘shiladi, biroq mamlakat ichida faoliyat yuritayotgan xorijiy kompaniyalar ishlab chiqargan mahsulotlar olib tashlanadi. Bu jihat YaMMni “milliylik” tamoyiliga asoslangan indikatorga aylantiradi. Shu nuqtayi nazardan, birinchi farq shundaki: YaIM – geografik mezon, YaMM – milliy mezon asosida shakllanadi. YaIM mamlakat ichkarisida bo‘lgan barcha ishlab chiqarish faoliyatini qamrab olsa, YaMM milliy ishlab chiqaruvchilarning umumiy iqtisodiy faolligini, ular qayerda ishlashidan qat’i nazar, aks ettiradi. Ikkinchi asosiy farq — sof tashqi daromadlar hisobiga bog‘liq. YaMM ni hisoblashda quyidagi formula ishlatiladi: 11YaMM = YaIM + NFIA, bu yerda NFIA – Net Factor Income from Abroad, ya’ni xorijdan olingan sof daromadlar (respublikaga kiruvchi daromadlar minus xorijga to‘langan daromadlar). Agar O‘zbekiston fuqarolari xorijda ko‘p daromad topayotgan bo‘lsa va xorijiy investorlar mamlakat ichida nisbatan kam foyda olayotgan bo‘lsa, unda YaMM > YaIM bo‘ladi. Aks holda, agar xorijiy kompaniyalar ichki bozorda yuqori daromad olayotgan bo‘lsa, lekin o‘zbekistonliklar xorijda kam faoliyat yuritayotgan bo‘lsa, YaIM > YaMM bo‘ladi. Uchinchi farq — chet el investitsiyalarining ko‘lamida namoyon bo‘ladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda xorijiy sarmoyalar hajmi ko‘pincha yuqori bo‘ladi, bu esa YaIMga ijobiy ta’sir qiladi. Biroq YaMM bu holatda pasayishi mumkin, chunki xorijiy foyda milliy daromadga kirmaydi. Misol uchun, agar O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan chet el kompaniyasi 1 milliard so‘mlik mahsulot ishlab chiqarsa, bu YaIMga kiradi. Biroq bu daromad xorijga olib chiqib ketilsa, YaMMda u aks etmaydi. Bu holat davlat uchun iqtisodiy samaradorlikni qayta ko‘rib chiqishga sabab bo‘ladi. To‘rtinchi farq — hisoblashning iqtisodiy maqsadlari bilan bog‘liq. YaIM ko‘proq mamlakatning ichki iqtisodiy faolligini baholashda, iqtisodiy siyosatni rejalashtirishda, byudjet xarajatlari va soliq bazasini aniqlashda qo‘llaniladi. YaMM esa milliy boylik, fuqarolarning umumiy daromad salohiyati, tashqi iqtisodiy faollik va milliy iqtisodiy kuchni aniqlashda qo‘l keladi. Davlatlar o‘z fuqarolarining tashqi bozorlarda qanday ishtirok etayotganini, qanday qiymat yaratayotganini aniqlash uchun aynan YaMMga murojaat qiladi. Beshinchi farq — makroiqtisodiy indikatorlar bilan bog‘liqlikda kuzatiladi. YaIMga asoslanib, inflyatsiya, ishsizlik, yalpi talab, yalpi taklif, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad, milliy valyuta barqarorligi kabi ko‘plab ko‘rsatkichlar aniqlanadi. YaMM esa asosan transmilliy iqtisodiy tahlil, mehnat migratsiyasi oqimi, xorijdagi investitsiyalar va transchegaraviy iqtisodiy aloqalarni o‘rganishda foydalidir. 12Oltinchi farq — xalqaro statistik me’yorlarda ham aks etadi. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF), Jahon banki, BMT statistika bo‘limi va boshqa xalqaro tashkilotlar ko‘pincha YaIMga tayanib davlatlararo iqtisodiy solishtirishlar olib boradi. Ammo xalqaro iqtisodiy raqobatbardoshlik va global ishlab chiqarish tarmoqlari tahlilida YaMM ko‘rsatkichlari afzal ko‘riladi. Rivojlangan davlatlarda bu farq kam bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda sezilarli tafovutlarga olib keladi. Yettinchi farq — mamlakatda mehnat migrantlari ko‘pligi bilan bog‘liq. O‘zbekiston uchun bu ayniqsa dolzarb. Chunki minglab o‘zbekistonliklar Rossiya, Qozog‘iston, Janubiy Koreya kabi davlatlarda ishlaydi va mamlakatga valyuta yuboradi. Bu daromadlar YaMM tarkibiga kiritiladi, ammo YaIMda ularning aks etishi mumkin emas. Shuning uchun, iqtisodiy tahlil qilinayotganda ikki indikator orasidagi tafovut diqqat bilan kuzatilib, izohlanadi. YaMM va YaIM o‘rtasidagi farqlar, shuningdek, iqtisodiy siyosatga ham turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, agar davlat faqat YaIMga tayanadigan bo‘lsa, ichki ishlab chiqarishni kuchaytirishga yo‘naltirilgan siyosat ishlab chiqiladi. Ammo YaMMga asoslanadigan bo‘lsa, xorijdagi fuqarolar salohiyati, transmilliy kapital harakati va tashqi iqtisodiy strategiyalarni ilgari suradi. Bu esa iqtisodiy siyosatda yondashuvlarning farqiga olib keladi.Mazkur farqlar chuqur tahlil etilishi lozim, chunki ular iqtisodiy barqarorlik, xalqaro aloqalar va ichki resurslar taqsimotiga ta’sir qiladi. Iqtisodchi-mutaxassislar uchun bu farqlarning mohiyatini chuqur tushunish, tahlil qilish va ularning asosida ilmiy asoslangan qarorlar ishlab chiqish muhimdir. Yalpi milliy mahsulot (YaMM) va yalpi ichki mahsulot (YaIM) o‘rtasidagi farqlar mavjud bo‘lishiga qaramay, ularning o‘zaro o‘xshashliklari va umumiyliklari ham iqtisodiy tahlil nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkala indikator ham davlatning iqtisodiy holatini aniqlashda, iqtisodiy 13jarayonlar monitoringini yuritishda, milliy daromad va resurslardan foydalanish samaradorligini o‘lchashda keng qo‘llaniladi. Birinchidan, YaIM ham, YaMM ham yakuniy mahsulot va xizmatlar qiymatining umumiy miqdorini o‘lchaydi. Ularning har ikkalasi ham faqat yakuniy mahsulot hisobini yuritadi, ya’ni oraliq (yarim tayyor) mahsulotlar ikki marta hisobga olinmaydi. Bu orqali ikki indikator ham iqtisodiy ikki marta hisoblash holatlaridan qochadi va aniq statistik ko‘rsatkichlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, har ikkala ko‘rsatkich bir xil vaqt oraliqda hisoblanadi. Odatda, ular yillik yoki choraklik asosda Davlat statistika qo‘mitasi va moliyaviy institutlar tomonidan e’lon qilinadi. Ularning doimiy va muntazam ravishda ishlab chiqilishi iqtisodiy jarayonlarning dinamikasini kuzatish imkonini beradi. Uchinchidan, YaMM ham, YaIM ham pul ifodasida (bozor narxlarida) aniqlanadi. Bu shuni anglatadiki, ikki ko‘rsatkich ham real iqtisodiy qiymatni emas, balki bozor baholariga asoslangan nominal qiymatni aks ettiradi. Bu jihatdan ular inflyatsiya bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘lib, o‘sish yoki pasayish tendensiyalari inflyatsion ta’sirlarga ham bog‘liq bo‘ladi. To‘rtinchidan, ushbu indikatorlar iqtisodiy o‘sish sur’atlarini aniqlashda birdek qo‘llaniladi. Davlatning yalpi iqtisodiy rivojlanishini baholashda har ikki indikatordan ham foydalaniladi. Ularga qarab iqtisodiyotning qaysi tarmog‘i kuchaymoqda, qaysi sohalarda pasayish kuzatilmoqda — bularning barchasi umumiy tahlillarda aniqlanadi. Beshinchidan, YaMM va YaIM milliy daromadning tarkibiy qismlari sifatida ko‘riladi. Iqtisodiy nazariyada yalpi daromadlarni tahlil qilishda birinchi navbatda ushbu ko‘rsatkichlar tahlil etiladi. YaIM va YaMMdan foydalangan holda milliy sof mahsulot (Net National Product — NNP), aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM (GDP per capita), real YaIM (real GDP), nominal YaIM (nominal GDP) kabi ko‘rsatkichlar shakllantiriladi. 14Oltinchidan, har ikki ko‘rsatkich statistik modellar, iqtisodiy prognozlash va rejalashtirishda asosiy vosita sifatida ishlatiladi. Masalan, davlat byudjetini tuzishda, soliqqa tortish bazasini aniqlashda, eksport-import siyosatini ishlab chiqishda, yalpi talab va taklif muvozanatini hisoblashda YaIM va YaMM statistik ko‘rsatkichlar asos qilib olinadi. Yettinchidan, ular xalqaro miqyosda iqtisodiy taqqoslashlar olib borishda foydalaniladi. Jahon banki, Xalqaro valuta jamg‘armasi (IMF), BMT va boshqa tashkilotlar aynan ushbu indikatorlar asosida har bir davlatning iqtisodiy kuchini baholaydi. Misol uchun, “eng yirik iqtisodiyotlar reytingi”, “aholi jon boshiga YaIM”, “iqtisodiy o‘sish sur’atlari” kabi mezonlar ushbu ikki ko‘rsatkichga tayanadi. Sakkizinchidan, har ikkala ko‘rsatkich makroiqtisodiy muvozanatni baholashda muhim rol o‘ynaydi. Ularga tayanib, mamlakatdagi yalpi ishlab chiqarish, aholi iste’mol darajasi, jamg‘arma, investitsiya faolligi va davlat xarajatlari ulushi aniqlanadi. Bu esa makroiqtisodiy siyosatni shakllantirish uchun muhim manba hisoblanadi. To‘qqizinchidan, YaIM va YaMM ko‘rsatkichlari davlatlararo kredit baholari, investitsiya reytinglari va iqtisodiy barqarorlik indekslariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro investitsion fondlar, banklar, kreditorlar har bir davlatga beriladigan qarz, grant va investitsiya hajmini aniqlashda aynan shu ko‘rsatkichlarga e’tibor qaratadi. Demak, bu indikatorlar nafaqat ichki, balki tashqi iqtisodiy jarayonlarga ham ta’sir ko‘rsatadi. O‘ninchidan, YaMM va YaIM siyosiy qarorlar qabul qilishda ham tahliliy asos bo‘lib xizmat qiladi. Mamlakat rahbariyati iqtisodiy siyosat, ijtimoiy dasturlar, soliq yengilliklari va investitsion imtiyozlarni shakllantirishda iqtisodiy o‘sish sur’atlari va yalpi mahsulot hajmini hisobga oladi. YaMM va YaIM indikatorlari ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ham bilvosita holda milliy iqtisodiy strategiyaning barcha bosqichlarida ishtirok etadi. Davlat rejalashtirish tashkilotlari, iqtisodiy tadqiqot markazlari, akademik muassasalar 15ushbu indikatorlar asosida tahlillar olib boradi. Hatto bank tizimi, qimmatli qog‘ozlar bozori, pensiya fondlari va sug‘urta kompaniyalari uchun ham bu ko‘rsatkichlar moliyaviy xavflarni baholashda asosiy parametr hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) va yalpi milliy mahsulot (YaMM) makroiqtisodiy tahlil va rejalashtirishda muhim o‘rin tutuvchi indikatorlar bo‘lib, ulardan foydalanish tartibi iqtisodiyotning turli sohalarida alohida yondashuvni talab qiladi. Ular nafaqat statistik ko‘rsatkichlar sifatida, balki iqtisodiy siyosat va qarorlar qabul qilish jarayonida strategik vosita sifatida ham ishlatiladi. Har bir ko‘rsatkichning iqtisodiy tahlildagi o‘rni, unga beriladigan yondashuv, vazifasiga ko‘ra farqlanadi. YaIM iqtisodiy tahlilda, avvalo, mamlakat ichki ishlab chiqarish hajmini aniqlashda qo‘llaniladi. Bu ko‘rsatkich mamlakat ichida barcha iqtisodiy subyektlar, shu jumladan xorijiy kompaniyalar tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot va xizmatlarning bozor qiymatini ifodalaydi. Shu sababli, YaIM ichki bozor hajmi, iste’mol salohiyati, investitsiya muhiti va davlatning umumiy iqtisodiy dinamizmini tahlil qilishda birinchi navbatda e’tiborga olinadi. YaIMga asoslangan tahlil ko‘pincha quyidagi sohalarda olib boriladi: sanoat ishlab chiqarish dinamikasi, xizmatlar sohasi kengayishi, qishloq xo‘jaligi hajmi, qurilish sektori va davlat xarajatlari. Har chorakda e’lon qilinadigan YaIM ma’lumotlari asosida mamlakatda iqtisodiy o‘sish tezligi, sektorlar kesimida rivojlanish sur’atlari aniqlanadi. Bu tahlillar davlat byudjeti parametrlarini belgilashda, soliq siyosatini ishlab chiqishda va monetar siyosatni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. YaMM esa iqtisodiy tahlilda milliy iqtisodiyotning xalqaro miqyosdagi holatini o‘rganishda qo‘llaniladi. Bu indikator orqali mamlakat fuqarolari va rezidentlari tomonidan yaratilgan qiymat umumiy holda baholanadi. YaMMdan foydalanishda iqtisodiy faollik nafaqat mamlakat ichida, balki tashqarida ham ko‘zda tutiladi. Misol uchun, xorijdagi mehnat migrantlari, transmilliy 16korxonalarga egalik qiluvchi milliy kompaniyalar tomonidan yaratilgan daromadlar YaMM tarkibiga kiradi.Shu bois YaMM tahlili ko‘proq xalqaro iqtisodiy munosabatlar, investitsion oqimlar, eksportdan olingan sof foyda, xorijiy filiallar daromadi kabi parametrlar bilan chambarchas bog‘liq. Bu ko‘rsatkich mamlakatning global iqtisodiy tizimdagi roli, xorijdan olinayotgan daromadlar salmog‘i va investitsion salohiyatini baholash uchun asosiy vosita hisoblanadi. YaIMdan foydalanish bo‘yicha yondashuvlar ichki siyosatga yo‘naltirilgan bo‘lsa, YaMMdan foydalanish asosan tashqi iqtisodiy siyosatga yo‘naltirilgan hisoblanadi. YaIM asosida ichki talab va taklif, mahalliy ishlab chiqarish salohiyati, sektorlararo o‘sish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. YaMM esa fuqarolarning umumiy daromadi, xorijdan kirib kelayotgan mablag‘lar va xalqaro darajadagi iqtisodiy almashinuvlarni baholashga xizmat qiladi.Ko‘plab iqtisodchi va siyosatchilar davlat iqtisodiyotini baholashda aynan YaIMga tayanadilar. Bu, ayniqsa, inflyatsiya, ishsizlik, iste’mol darajasi, aholi farovonligi kabi ichki ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni shakllantirishda muhim. Chunki YaIM tahlili mamlakatdagi umumiy iqtisodiy faollik darajasini ko‘rsatadi, soliq tushumlari va moliyaviy barqarorlikka bevosita ta’sir qiladi. YaMM esa, o‘z navbatida, o‘rtacha daromad darajasi, global raqobatbardoshlik, xorijiy aktivlar va passivlar salmog‘i, xalqaro moliyaviy barqarorlikni o‘rganishda muhim. Xususan, xalqaro iqtisodiy reytinglar (masalan, “Doing Business”, “Global Competitiveness Index”) YaMM ko‘rsatkichlariga asoslanadi. Investitsion reyting agentliklari ham bu indikatorni asosiy mezon sifatida baholaydi.Yana bir muhim yondashuv shuki, YaIMdan foydalanilganda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi (GDP per capita) hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich mamlakatdagi o‘rtacha turmush darajasi haqida umumiy tasavvur beradi. YaMMdan esa milliy daromad jon boshiga (GNI per capita) chiqariladi. Bu ko‘rsatkich xalqaro moliyaviy tashkilotlar tomonidan davlatlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bo‘yicha 17guruhlashda ishlatiladi.YaIM va YaMMdan foydalanishda shuni e’tiborga olish kerakki, ularning statistik bazasi kuchli bo‘lishi zarur. Turli sohalar, xususan bank, moliya, soliq va investitsiya tizimlari o‘z ma’lumotlarini yagona milliy hisoblar tizimiga asoslagan holda taqdim etishi kerak. Shundagina tahlil aniqligi ta’minlanadi va iqtisodiy siyosatga bog‘liq xatoliklar kamaytiriladi. 1.3. YaMM va YaIM ko‘rsatkichlarining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni Milliy iqtisodiyot holatini aniqlashda va rivojlanish sur’atlarini baholashda eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri bu — yalpi ichki mahsulot (YaIM) va yalpi milliy mahsulot (YaMM) hisoblanadi. Ushbu ikkala ko‘rsatkich davlat iqtisodiyotining umumiy hajmini, iqtisodiy faoliyat miqyosini, ishlab chiqarish samaradorligini va aholi turmush darajasini aniqlashda asosiy statistik asos bo‘lib xizmat qiladi. Ular zamonaviy iqtisodiy tahlilning ajralmas bo‘lagi sifatida nafaqat iqtisodchilar, balki moliyachilar, siyosatchilar, investorlar, banklar va xalqaro tashkilotlar tomonidan keng qo‘llaniladi. YaIM ko‘rsatkichi orqali mamlakat hududida bir yilda ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlarning umumiy qiymati aniqlanadi. Bu qiymat mamlakatda yaratilayotgan iqtisodiy resurslar, ishlab chiqaruvchilar salohiyati, ichki investitsiya faolligi va davlat siyosatining natijasi sifatida qaraladi. YaIM ko‘rsatkichi qanchalik yuqori bo‘lsa, demak, mamlakatda iqtisodiy faollik yuqori, ish o‘rinlari ko‘p, aholining daromadlari o‘sishda, soliq tushumlari va byudjet balanslari ijobiy tomonga o‘zgarayotgan bo‘ladi. Shu sababli, bu ko‘rsatkich davlatning makroiqtisodiy siyosatini shakllantirishda markaziy indikator hisoblanadi. YaIMdan foydalanish orqali davlat iqtisodiy o‘sishni rejalashtiradi, budjet xarajatlarini prognozlaydi, soliq bazasini shakllantiradi, investitsiya yo‘nalishlarini belgilaydi. Ayniqsa sektorlar kesimida — sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmatlar sohasi, qurilish, savdo kabi tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmini solishtirish, davlat tomonidan berilayotgan subsidiyalar va investitsiyalarning ta’sirini aniqlashda YaIM asosiy vositaga aylanadi. Masalan, 182023-yilda O‘zbekiston YaIMining 35 foizini xizmatlar sohasi tashkil qilgani xizmatlar iqtisodiyotining ustuvorligini yaqqol ko‘rsatadi. Shuningdek, YaIM asosida hisoblab chiqiladigan aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi mahsulot (GDP per capita) ko‘rsatkichi aholining turmush darajasini xalqaro miqyosda taqqoslashga imkon beradi. Bu esa iqtisodiy farovonlikni baholashda, ijtimoiy siyosatni takomillashtirishda, aholi ehtiyojlariga mos ravishda moliyaviy resurslar taqsimotini amalga oshirishda muhim o‘rin tutadi. Yalpi milliy mahsulot (YaMM) esa milliy iqtisodiyotdagi milliy subyektlar faoliyatini aks ettiruvchi ko‘rsatkichdir. YaMM orqali mamlakat fuqarolari, tashkilotlari va kompaniyalari tomonidan — ular mamlakat ichida yoki xorijda bo‘lishidan qat’i nazar — yaratilgan mahsulot va xizmatlar qiymati aniqlanadi. YaMM xalqaro iqtisodiy munosabatlarda milliy kuch va boylikni aniqlashda, tashqi iqtisodiy siyosatni shakllantirishda va chet eldagi iqtisodiy imkoniyatlardan foydalangan holda milliy iqtisodiyotga qo‘shilayotgan hissani baholashda foydalaniladi. YaMM ko‘rsatkichi asosan xorijdagi fuqarolar daromadlari, xalqaro kompaniyalarning transchegaraviy faoliyati, eksportdan tushgan sof foydalar va xorijdan qaytgan investitsiyalarning milliy iqtisodiyotga ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, o‘zbekistonlik mehnat migrantlari tomonidan yuborilayotgan pul o‘tkazmalari YaMM tarkibida aks etadi. Bu o‘z navbatida ichki bozorda iste’mol hajmining oshishiga, kichik biznes va tadbirkorlikning rivojlanishiga, uy-joy bozorining faollashishiga olib keladi. Bundan tashqari, YaMM orqali davlat tashqi savdo balansining barqarorligi, xalqaro investitsiyaviy faollik, milliy brendlarning jahon bozoridagi raqobatbardoshligi, xorijiy bozorlarda faoliyat yuritayotgan korxonalar soni va samaradorligi haqida tahlil olib boradi. Shu bois, YaMM ko‘rsatkichi tashqi iqtisodiy siyosat strategiyalarini ishlab chiqishda va chet el investorlari bilan muzokaralar olib borishda asosiy dalil vazifasini bajaradi. 19YaMM ko‘rsatkichining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni, ayniqsa, global iqtisodiy integratsiyalashuv kuchaygan davrda yana-da ortib bormoqda. Raqobatbardosh iqtisodiyotlar xorijda faoliyat yurituvchi milliy korxonalar sonini ko‘paytirish, chet elda aktivlarga egalik qilish, xalqaro moliyaviy oqimlarni boshqarish orqali o‘zining YaMM ko‘rsatkichini mustahkamlashga harakat qiladi. Shu tarzda milliy boylik va global iqtisodiyotdagi o‘rni yanada kuchayadi. Milliy iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda ham YaIM va YaMM ko‘rsatkichlari o‘ziga xos funksiyani bajaradi. YaIM orqali ichki ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash, mahalliy tarmoqlarni modernizatsiya qilish, ichki talabni rag‘batlantirish, infratuzilmani yaxshilash rejalari tuziladi. YaMM esa xorijda ishlab chiqarish zanjirlarida ishtirok etish, eksport hajmini oshirish, chet eldagi filiallar tarmog‘ini kengaytirish va transmilliy kompaniyalar sonini ko‘paytirish orqali milliy kapitalni xorijda ham kuchaytirishni maqsad qiladi. YaIM va YaMM ko‘rsatkichlari milliy iqtisodiyotning har tomonlama baholanishini, ichki va tashqi siyosatning uyg‘un ravishda shakllanishini ta’minlaydi. Davlat moliyaviy resurslarni to‘g‘ri yo‘naltirish, ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqish, iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlash, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholi turmush darajasini oshirish uchun aynan shu ikki indikatorni markaziy ko‘rsatkich sifatida qabul qiladi. Shu sababli, YaIM va YaMMning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni faqat statistik emas, balki amaliy, siyosiy, ijtimoiy va strategik darajada nihoyatda katta hisoblanadi. 20II BOB. YAIM VA YAMM HISOBLASH USULLARI VA ULARNING TAHLILI 2.1. YaIMni hisoblashning usullari: ishlab chiqarish, daromad va xarajat usullari Yalpi ichki mahsulot (YaIM) – mamlakat ichkarisida ma’lum vaqt oralig‘ida (odatda bir yilda) ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlarning bozor qiymatini ifodalovchi muhim iqtisodiy ko‘rsatkichdir. Bu ko‘rsatkich mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, ichki iqtisodiy faolligi va umumiy iqtisodiy barqarorlik darajasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. YaIMni aniqlashda xalqaro miqyosda tan olingan uchta asosiy usul mavjud: ishlab chiqarish usuli, daromadlar usuli va xarajatlar usuli. Birinchisi – ishlab chiqarish (yoki qo‘shilgan qiymat) usuli bo‘lib, u orqali mamlakatdagi barcha ishlab chiqaruvchilarning yaratuvchanlik faoliyati hisobga olinadi. Bu usulda har bir tarmoqda yaratilgan qo‘shilgan qiymat aniqlanadi, ya’ni tarmoqning yakuniy mahsulotidan oraliq xarajatlar (xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar) ayirib tashlanadi. Shunday qilib, ishlab chiqarish usuli YaIMni sohalar kesimida hisoblab chiqishga imkon beradi. Misol uchun, ishlab chiqarish sohasida olingan yakuniy mahsulot qiymati 10 milliard so‘m bo‘lsa, va uning ishlab chiqarilishida 4 milliard so‘mlik oraliq mahsulot ishlatilgan bo‘lsa, bu tarmoqda qo‘shilgan qiymat 6 milliard so‘mni tashkil qiladi. Shu tarzda barcha sohalarning qo‘shilgan qiymatlari yig‘ilib, umumiy YaIM aniqlanadi. Bu usul O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan keng qo‘llanadi, chunki u iqtisodiyotning tarmoqiy tuzilmasini aniqlash imkonini beradi. 21Ikkinchi yondashuv – daromadlar usuli. Bu usulda iqtisodiy faoliyat natijasida yaratilgan qiymatning kimlarga va qanday shakllarda taqsimlangani tahlil qilinadi. Bu yerda ish haqi, ijtimoiy badallar, foizlar, ijara haqi, dividendlar, foyda, amortizatsiya ajratmalari va davlatga to‘langan soliqlar hisobga olinadi. Daromadlar usuli bo‘yicha YaIM quyidagi formulada ifodalanadi: YaIM = Ish haqi + Ish beruvchilar badallari + Korxona foydasi + Amortizatsiya + Soliqlar – Subsidiyalar Bu usul asosan iqtisodiy resurslar egalari – mehnat, kapital va yer sohiblariga ajratilgan daromadlar yig‘indisiga asoslanadi. Daromadlar usuli orqali YaIM tarkibidagi iste’molchilar, ishlab chiqaruvchilar va davlat byudjeti hissasi tahlil qilinadi. Ushbu usul makroiqtisodiy taqsimotdagi tenglik va ijtimoiy iqtisodiy farovonlikni aniqlashda muhim vosita hisoblanadi. Uchinchi yondashuv – xarajatlar usuli bo‘lib, YaIMni iste’molchi tomonidan baholaydi. Bunda barcha yakuniy xarajatlar – aholi iste’moli, davlat xarajatlari, xususiy investitsiyalar va sof eksport (eksport – import) yig‘indisi hisobga olinadi. Formulasi quyidagicha ifodalanadi: YaIM = C + I + G + (X – M) bu yerda: C – xususiy iste’mol xarajatlari I – investitsiyalar (asosiy kapitalga va zaxiralarga) G – davlat xarajatlari X – eksport hajmi M – import hajmi Xarajatlar usuli asosan umumiy talab tomoniga qaratilgan tahlilni beradi. Iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishda davlatning xarajat siyosati, xususiy investitsiya oqimlari va tashqi savdo muvozanati shu ko‘rsatkichlar orqali tahlil qilinadi. Bu yondashuv, ayniqsa, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini prognozlashda keng qo‘llaniladi. 22YaIMni hisoblashning ushbu uch usuli xalqaro iqtisodiy nazariyada o‘z o‘rniga ega bo‘lib, ular bir-birini to‘ldiruvchi metodologik asoslar hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, nazariy jihatdan uchala usul orqali hisoblangan YaIM qiymati bir xil bo‘lishi kerak. Biroq amaliyotda statistik tafovutlar bo‘lishi mumkin, bu esa metodik xatoliklar, noaniq manbalar yoki noto‘g‘ri baholashlar bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekiston iqtisodiyotida so‘nggi yillarda ishlab chiqarish usuli asosiy metod sifatida qo‘llanilmoqda. Chunki mamlakatda tarmoq kesimidagi iqtisodiy tahlilga ehtiyoj yuqori. Shu bilan birga, daromadlar va xarajatlar usuli asosida ham Davlat statistika qo‘mitasi har yili choraklik va yillik hisob-kitoblarni e’lon qilib boradi.Bundan tashqari, YaIMni hisoblashning har bir usuli iqtisodiy siyosatning alohida yo‘nalishlariga mos tahlil imkonini beradi. Ishlab chiqarish usuli investitsiya va sanoat siyosatini rejalashtirishda, daromad usuli soliq va ijtimoiy taqsimot siyosatida, xarajatlar usuli esa byudjet va fiskal siyosatda qo‘llanadi. Shu tariqa, YaIM ko‘rsatkichi nafaqat umumiy qiymatni ifodalash, balki iqtisodiy muvozanat va siyosiy qarorlar ishlab chiqishda tahliliy asos sifatida xizmat qiladi. 2.2. YaMMni hisoblash va xalqaro taqqoslash mezonlari (100 qator) Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – bu mamlakat rezidentlari tomonidan, ular qayerda bo‘lishidan qat’i nazar, ma’lum vaqt ichida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlarining umumiy qiymatini bildiradi. YaMM milliy iqtisodiy faoliyat doirasini ichki va tashqi maydonni o‘z ichiga olgan holda baholaydi. Unda asosiy e’tibor geografik joylashuvga emas, balki ishlab chiqaruvchi subyektning milliyligiga, ya’ni mamlakat rezidenti bo‘lishiga qaratiladi. Shu sababli, YaMM davlatning iqtisodiy salohiyatini faqat ichki ishlab chiqarishga emas, balki xalqaro iqtisodiy almashinuvdagi ishtirokiga qarab aniqlash imkonini beradi. YaMMni hisoblash uchun quyidagi umumiy formuladan foydalaniladi: YaMM = YaIM + NFIA, 23ya’ni YaMM — bu YaIMga “sof xorijiy daromadlar” (Net Factor Income from Abroad) qo‘shilgan shakldagi ko‘rsatkichdir. Bu yerda NFIA – xorijdan olingan barcha daromadlar (ish haqi, dividendlar, foizlar, ijara haqlari va boshqa aktivlardan tushgan daromadlar) miqdoridan mamlakatdan chiqib ketgan shunday daromadlar miqdorini ayirish orqali aniqlanadi. Masalan, agar o‘zbekistonlik fuqarolar Rossiyada ishlab topgan 1 milliard dollar qiymatidagi daromad bo‘lsa va shu yili xorijiy investorlar O‘zbekistondan 600 million dollar foyda olib ketgan bo‘lsa, unda NFIA = 1 mlrd – 0,6 mlrd = 0,4 mlrd dollar bo‘ladi. YaIMga 400 million dollar qo‘shiladi va YaMM aniqlanadi. YaMMni hisoblashda “rezident” tushunchasi xalqaro statistik andozalarga asosan belgilanadi. Bunda ishlab chiqaruvchi shaxs yoki korxonaning doimiy faoliyat yuritish manzili, iqtisodiy markazi, yuridik maqomi va daromad olish huquqlari hisobga olinadi. Rezidentlik faqat fuqarolik bilan emas, balki iqtisodiy manfaatlar asosida aniqlanadi. Bu esa, hisob-kitoblar aniqligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. YaMMni hisoblash jarayoni ko‘plab mamlakatlarda murakkab statistik usullar, xalqaro hisoblar tizimi (SNA — System of National Accounts) va xalqaro valyuta birliklariga asoslanadi. Bunda Jahon banki, Xalqaro valuta jamg‘armasi (IMF), Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va OECD tomonidan ishlab chiqilgan metodologiyalar muhim o‘rin tutadi. Ular YaMMni hisoblashda yagona yondashuv bo‘lishini ta’minlaydi, bu esa davlatlar o‘rtasida YaMM asosida solishtirish imkonini yaratadi. YaMM bo‘yicha xalqaro taqqoslash mezonlari quyidagi ko‘rinishda olib boriladi: Nominal YaMM – milliy valyutada ifodalangan bozor narxlari asosida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich inflyatsiya va valyuta kursidagi o‘zgarishlarga sezuvchan bo‘lib, asosan ichki statistika uchun qulay. 24Real YaMM – YaMMning inflyatsiyadan tozalangan shakli. U muayyan bazaviy yil narxlari asosida hisoblanadi. Bu usul iqtisodiy o‘sish sur’atlarini aniqlashda keng qo‘llaniladi. Ahli jon boshiga YaMM (GNI per capita) – YaMM ko‘rsatkichi aholining umumiy soniga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkich ijtimoiy farovonlik, yashash sifati va iqtisodiy tenglikni baholashda ishlatiladi. PPP (Purchasing Power Parity) asosida YaMM – turli davlatlardagi mahsulot va xizmatlar narxlarining farqini hisobga olgan holda, haqiqiy sotib olish qobiliyatini aks ettiradi. Bu metod bozor valyuta kurslariga emas, balki ichki bozor narxlariga tayanadi. Ko‘p hollarda bu xalqaro taqqoslashda eng adolatli mezon deb qaraladi. GNI Atlas method – Jahon banki tomonidan ishlab chiqilgan maxsus usul bo‘lib, u o‘rtacha valyuta kurslari va inflyatsiya ko‘rsatkichlarini inobatga oladi. Bu usul asosan davlatlarni past, o‘rta va yuqori daromadli guruhlarga ajratishda ishlatiladi. YaMM bo‘yicha xalqaro taqqoslashlar ko‘pincha iqtisodiy reytinglar, kredit layoqatlari, investitsiya muhitini baholash, rivojlanish strategiyalarini tuzishda asosiy ko‘rsatkich sifatida ishlatiladi. Masalan, Jahon banki tomonidan har yili e’lon qilinadigan “World Development Indicators” hisobotida barcha mamlakatlar YaMM bo‘yicha solishtiriladi. Shuningdek, IMFning “World Economic Outlook” hisobotlari va BMTning “Human Development Report”lari ham aynan ushbu ko‘rsatkichlarga asoslanadi. YaMM ko‘rsatkichining xalqaro taqqoslashlardagi afzalligi shundaki, u mamlakat iqtisodiyotining faqat ichki salohiyatini emas, balki global tizimdagi ishtirokini, tashqi iqtisodiy faollikni va xorijdagi milliy kapital harakatini aks ettiradi. Ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun bu ko‘rsatkich mehnat migratsiyasi, xorijdagi ishlab chiqarish va sarmoya oqimlari asosida baholanadigan milliy daromadni aniqroq ko‘rsatadi. 25YaMMni xalqaro mezonlarda tahlil qilishda yana bir muhim masala — valyuta kursining o‘zgaruvchanligi. YaMMning nominal qiymati ko‘pincha dollarda yoki yevroda ifodalansa-da, mahalliy valyuta qadrsizlanishi bu ko‘rsatkichda sun’iy kamayishni yuzaga keltirishi mumkin. Shu sababli, real YaMM va PPP asosida baholash amaliyotda keng tarqalgan. Shu bilan birga, YaMMni hisoblash va tahlil qilishda davlat statistika organlarining ma’lumotlari, bank tizimi hisobotlari, sug‘urta va sarmoya tashkilotlarining balanslari, xalqaro savdo statistikasi va mehnat bozoridagi o‘zgarishlar asosiy axborot manbalaridir. O‘zbekistonda bu jarayonlar asosan Davlat statistika qo‘mitasi, Markaziy bank, Moliya vazirligi va Investitsiyalar agentligi orqali amalga oshiriladi. 2.3. O‘zbekiston misolida YaIM va YaMM ko‘rsatkichlarining tahlili O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy taraqqiyoti makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida muntazam tahlil qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar ichida yalpi ichki mahsulot (YaIM) va yalpi milliy mahsulot (YaMM) eng asosiy indikatorlar bo‘lib, mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, iqtisodiy faollik va xalqaro iqtisodiy integratsiyasi darajasini aniqlashda alohida ahamiyatga ega. 2022-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun COVID-19 pandemiyasi bilan bog‘liq global cheklovlardan chiqish, ishlab chiqarish zanjirlarini tiklash va iqtisodiy faollikni jonlantirish davri bo‘ldi. Mamlakat iqtisodiyoti bu yilda izchil tiklanish bosqichiga o‘tib, yalpi ichki mahsulot (YaIM) va yalpi milliy mahsulot (YaMM) ko‘rsatkichlarida ijobiy dinamikani namoyon etdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining 2022-yildagi YaIM hajmi 942,3 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu 2021-yilga nisbatan 5,7 foiz real o‘sishni anglatadi. YaIM tarkibida xizmatlar sohasi (36,4%), sanoat (27,3%), qishloq xo‘jaligi (25,0%) va boshqa tarmoqlarning ulushi belgilandi. Hududlar kesimida Toshkent shahri, Andijon, Samarqand, Farg‘ona va Qashqadaryo viloyatlari eng yuqori YaIM ko‘rsatkichlariga ega bo‘ldi. 26Quyidagi jadvalda 2022-yildagi asosiy tarmoqlar bo‘yicha YaIM tarkibi keltirilgan: 1-jadval. O‘zbekiston Respublikasining 2022-yilgi YaIM tarkibi (asosiy tarmoqlar bo‘yicha) Tarmoqlar YaIMdagi ulushi (%) O‘sish sur’ati (%) Sanoat 27,3% 7,3% Qishloq xo‘jaligi 25,0% 4,1% Xizmatlar sohasi 36,4% 6,8% Qurilish 6,7% 3,9% Boshqa tarmoqlar 4,6% 2,5% Shu bilan birga, 2022-yilda aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan YaIM qiymati 3 630 AQSh dollarini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan 9,4% o‘sdi. Inflyatsiya darajasi esa yil yakuniga kelib 12,3% atrofida bo‘ldi. Bu esa real YaIM o‘sishiga nisbiy bosim o‘tkazgan bo‘lsa-da, iqtisodiy barqarorlik ta’minlandi. Yalpi milliy mahsulot (YaMM) ko‘rsatkichiga to‘xtaladigan bo‘lsak, O‘zbekistonning 2022-yildagi YaMM qiymati 101,5 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Bunda xorijdagi rezidentlar tomonidan yaratilgan daromadlar, ayniqsa mehnat migrantlarining yuborgan valyutalari asosiy o‘rin tutdi. Davlat statistika qo‘mitasi va Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda O‘zbekistonga xorijdagi mehnat migrantlari tomonidan 5,3 milliard dollar miqdorida pul o‘tkazmalari amalga oshirilgan. Shu bois YaIMdan YaMM ko‘rsatkichiga +4,2% lik qo‘shimcha qiymat hosil bo‘ldi. YaMM va YaIM o‘rtasidagi tafovutni quyidagi jadval orqali ko‘rish mumkin: 272-jadval. O‘zbekistonning 2022-yildagi YaIM va YaMM solishtirma tahlili Ko‘rsatkichlar Qiymat (mlrd USD) Izoh YaIM 97,2 Mamlakat hududida ishlab chiqarilgan Xorijdan sof daromad (NFIA) +4,3 Mehnat migrantlari, xorijdagi investitsiya YaMM 101,5 Milliy rezidentlar tomonidan yaratilgan Mazkur yilda tashqi savdo balansi defitsit bo‘lishiga qaramay, mehnat migrantlari hisobiga shakllangan ijobiy NFIA bu defitsitni yumshatdi. Shuningdek, xorijiy sarmoyalar oqimi 2022-yilda 2,9 milliard dollarni tashkil etib, YaIM hajmini oshirishda muhim rol o‘ynadi. O‘zbekistonning xorijiy savdo hamkorlari ichida Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Turkiya va Janubiy Koreya yetakchi o‘rinlarni egalladi. 2022-yil postpandemiya sharoitida iqtisodiy faollikni jonlantirish uchun Hukumat tomonidan bir qator chora-tadbirlar ko‘rildi. Jumladan:  soliq imtiyozlari kengaytirildi;  kichik biznes subyektlariga soddalashtirilgan kreditlar ajratildi;  mahalliy mahsulotlarga subsidiya va eksport qiluvchilarga kompensatsiya berildi;  davlat xarajatlari ko‘proq infratuzilmaviy loyihalarga yo‘naltirildi. Shu orqali yalpi ichki talab va iste’mol hajmi tiklandi, sanoat tarmoqlarida modernizatsiya bosqichma-bosqich jadallashdi. Hududiy kesimda sanoat ulushining yuqoriligi ayniqsa Toshkent shahri va Navoiy viloyatida yaqqol sezildi. Buxoro, Farg‘ona, Namangan, Qashqadaryo va Andijon viloyatlarida esa xizmatlar sohasining ulushi nisbatan ko‘proq bo‘ldi. 28Aytish lozimki, 2022-yilda YaMM tarkibida xorijiy daromadlar ulushi 4– 5% oralig‘ida bo‘lib, bu O‘zbekiston mehnat migrantlari va xorijdagi kompaniyalarining iqtisodiyotga qo‘shayotgan hissasini tasdiqlaydi. YaMM ko‘rsatkichi orqali davlat milliy daromadning faqat ichki manbalardan emas, balki xalqaro faoliyatdan ham shakllanishini inobatga olib, iqtisodiy strategiyalarini moslashtira boshladi. YaIM va YaMM ko‘rsatkichlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, 2022-yil O‘zbekiston uchun nafaqat tiklanish, balki makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, davlat xarajatlarini samarali boshqarish, xalqaro hamkorlikni kengaytirish va ishlab chiqarish salohiyatini safarbar qilish yili sifatida tarixda qolmoqda. Mazkur ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiy salohiyati va istiqbolli o‘sish imkoniyatlarini tahlil qilish uchun asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. 2023- yil: Sanoatlashtirish va tashqi savdo faolligi bosqich 2023-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun barqaror o‘sishni saqlab qolish va tarkibiy sanoatlashtirish bosqichiga o‘tish davri bo‘ldi. Hukumat tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar, yengilliklar va infratuzilma loyihalari 29YaIM va YaMM ko‘rsatkichlarida sezilarli ijobiy o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda yalpi ichki mahsulot (YaIM) 1 100,5 trillion so‘mni tashkil etib, 6,0% real o‘sish kuzatildi. YaIMning tarkibiy tuzilmasi sohalar bo‘yicha quyidagicha bo‘ldi: xizmatlar sohasi yetakchi bo‘lib, umumiy YaIMning 37,2 foizini tashkil etdi. Sanoat sohasi 28,4 foiz bilan ikkinchi o‘rinda, qishloq xo‘jaligi esa 23,9 foiz bilan uchinchi o‘rinda bo‘ldi. Sanoat mahsulotlarining umumiy hajmi 2022-yilga nisbatan 7,1% o‘sdi, bunda elektrotexnika, oziq-ovqat va to‘qimachilik sanoati asosiy drayver sohalar bo‘ldi. 3 -jadval. O‘zbekiston Respublikasining 2023-yilgi YaIM tarkibi (asosiy tarmoqlar bo‘yicha) Tarmoqlar YaIMdagi ulushi (%) O‘sish sur’ati (%) Sanoat 28,4% 7,1% Qishloq xo‘jaligi 23,9% 4,3% Xizmatlar sohasi 37,2% 7,4% Qurilish 6,1% 3,8% Boshqa tarmoqlar 4,4% 2,7% 2023-yilda O‘zbekistonda aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan YaIM qiymati xalqaro hisob-kitoblarga ko‘ra 3 970 AQSh dollarini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2022-yilga nisbatan qariyb 9% o‘sdi va bu mamlakatda iqtisodiy faollikning aholi daromadlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatganini ko‘rsatadi. Inflatsiya darajasi esa yil yakunida 11,1% ni tashkil qildi, bu real o‘sish sur’atini nisbatan bosdi, ammo o‘sishni sekinlashtirmadi. Yalpi milliy mahsulot (YaMM) ko‘rsatkichiga keladigan bo‘lsak, O‘zbekiston 2023-yilda xorijdan 5,8 milliard dollar miqdorida sof tashqi 30daromad (NFIA) oldi. Bu asosan Rossiya, Janubiy Koreya, Turkiya va Qozog‘istondagi mehnat migrantlari, shuningdek, xorijdagi O‘zbekiston kompaniyalarining dividendlari va moliyaviy daromadlari hisobiga shakllandi. Shu tariqa 2023-yilda O‘zbekistonning umumiy YaMM ko‘rsatkichi 109,4 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Quyidagi jadvalda YaIM, NFIA va YaMM ko‘rsatkichlari o‘zaro taqqoslangan: 4 -jadval. O‘zbekistonning 2023-yildagi YaIM va YaMM ko‘rsatkichlari (USD hisobida) Ko‘rsatkichlar Qiymat (mlrd USD) Izoh YaIM 103,6 Ichki ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati Xorijdan sof daromad (NFIA) +5,8 Xorijdan olingan sof daromadlar YaMM 109,4 Milliy ishlab chiqaruvchilar daromadi 2023-yilda mamlakat eksport hajmi 24,5 milliard dollarni, import hajmi esa 29 milliard dollarni tashkil etdi. Tashqi savdo balansidagi defitsit mavjud bo‘lishiga qaramay, YaMMning yuqoriligi bu kamchilikni muvozanatlashtirib turdi. Xorijd an olingan daromadlar, ayniqsa mehnat migrantlarining pul o‘tkazmalari, ichki bozorda iste’mol hajmini ushlab turishga xizmat qildi. Xizmatlar sohasi va savdo tarmog‘i umumiy o‘sishning 40 foizidan ortig‘ini ta’minladi. Internet va raqamli xizmatlar, moliyaviy texnologiyalar (fintech), elektron savdo platformalari iqtisodiy faol segmentlarga aylandi. Bu esa zamonaviy texnologiyalar asosidagi o‘sishni rag‘batlantirdi. Hududlar kesimida eng yuqori yalpi ichki mahsulot Toshkent shahrida qayd etildi (232 trillion so‘m). Shuningdek, Samarqand (91 trln so‘m), Farg‘ona (83 31trln so‘m) va Qashqadaryo (72 trln so‘m) viloyatlari ham yuqori ishlab chiqarish faolligini ko‘rsatdi. Bu hududlarda infratuzilmaviy loyihalarning ko‘paygani, davlat investitsiyalarining yo‘naltirilgani o‘z samarasini berdi. Mehnat migrantlarining roli 2023-yilda ham dolzarb bo‘lib qoldi. Rossiya va Qozog‘istonda mehnat qilayotgan o‘zbekistonliklarning umumiy soni 2 milliondan ortiq deb baholandi. Ular yuborgan valyutalar YaMM tarkibida muhim o‘rin egalladi. Pul o‘tkazmalari asosan uy-joy qurilishi, xizmatlar sektori va iste’mol bozorida muhim aylanish vositasiga aylandi.Shu bilan birga, xorijda faoliyat yuritayotgan O‘zbekiston kompaniyalari, ayniqsa to‘qimachilik, savdo, logistika va eksport-import sohalarida faol bo‘lib, o‘z dividendlarini qayta O‘zbekistonga olib kirishdi. Bu ko‘rsatkichlar milliy iqtisodiyotning global iqtisodiy tizimga kirib borayotganini, transchegaraviy iqtisodiy aloqalarning kuchayganini isbotlaydi. Bundan tashqari, 2023-yil davomida davlat tomonidan qabul qilingan “2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” asosida kichik va o‘rta biznesga kreditlar, soliq imtiyozlari va soddalashtirilgan ruxsatnomalar berildi. Bu tadbirkorlik faolligini oshirdi va natijada iqtisodiy o‘sishga turtki bo‘ldi. Milliy valyuta – so‘m kursi 2023-yil davomida nisbatan barqaror bo‘lib, yilda o‘rtacha 7,4% ga qadrsizlandi. Bu esa eksportchilar uchun raqobatbardoshlikni saqlash imkonini berdi, lekin import xarajatlarini oshirdi. Baribir, umumiy YaIM va YaMM ko‘rsatkichlarida bu inflyatsion bosim jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatmadi.Shu jihatdan, 2023-yil O‘zbekiston uchun o‘sishni saqlash, tashqi daromadlar oqimini barqarorlashtirish va yangi texnologiyalar asosida iqtisodiy transformatsiyani boshlash davri sifatida ajralib turdi. YaIM va YaMM o‘rtasidagi tafovut ijobiy bo‘lib, bu mamlakat rezidentlarining xorijdagi iqtisodiy faolligi barqarorligining isbotidir. 32 · 2020-yilda — 69,2 mlrd USD (pandemiya ta’siri bilan pasayish),  2021-yilda — 80,4 mlrd USD (tiklanish bosqichi),  2022-yilda — 97,2 mlrd USD (faollik va eksport o‘sishi),  2023-yilda — 103,6 mlrd USD (barqaror o‘sish bosqichi). 2024-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun yangi bosqich – innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotga o‘tish yili sifatida tarixda qolmoqda. Bu yil mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YaIM) 112,5 mlrd AQSh dollariga yetdi va bu ko‘rsatkich 2023-yilga nisbatan qariyb 8,6% o‘sdi. Bunday sur’atdagi o‘sish asosan IT sektori, elektron xizmatlar, eksportbop texnologiyalar va sanoatni raqamlashtirish jarayonlari bilan bog‘liq. Raqamli xizmatlar eksporti hajmi 3,2 mlrd dollarni tashkil etib, umumiy eksportning 11,7% ulushiga yetdi. Yalpi milliy mahsulot (YaMM) esa 118,6 mlrd dollarni tashkil qildi. YaMMdagi YaIMdan ortiqcha 6,1 mlrd dollarlik farq xorijdagi fuqarolarning yuborayotgan pul o‘tkazmalari, xorijdagi milliy kapital faoliyatidan kelayotgan 33foyda va boshqa sof daromadlar hisobiga shakllangan. Bu, o‘z navbatida, xalqaro iqtisodiy aloqalarning milliy daromadga sezilarli ta’sirini ko‘rsatadi. 2024-yilda aholi soni 37,2 million nafarga yetdi. Bu raqam milliy iqtisodiyotdagi demografik bosimni oshirsa-da, yangi ish o‘rinlari yaratish, iste’mol bozorini kengaytirish va ichki talabni kuchaytirishda muhim omil bo‘ldi. Har bir kishiga to‘g‘ri keladigan YaIM miqdori 3021 AQSh dollariga yetib, o‘tgan yilga nisbatan 5,6 foizga o‘sdi. Raqamli iqtisodiyotning o‘sishi bevosita IT parklar sonining ortishi, “Elektron hukumat”, “Smart city”, “One ID” kabi loyihalarning keng ko‘lamda amalga oshirilishi bilan bog‘liq. 2024-yilda raqamli iqtisodiyotning YaIMdagi ulushi 5,7 foizni tashkil etdi. Bu sohada faoliyat yuritayotgan ishchi kuchi umumiy bandlikning 4,6 foizini tashkil qilgan bo‘lsa-da, ularning samaradorligi juda yuqori baholanmoqda. Tarmoq tarkibida sanoat 25,6 foiz ulush bilan yetakchilik qilgan bo‘lsa, xizmatlar sohasi 43,8 foiz bilan YaIMda eng katta hissador bo‘ldi. Ayniqsa, elektron tijorat, onlayn bank xizmatlari, raqamli marketing va IT xizmatlar sektorlarida keskin o‘sish kuzatildi. Qishloq xo‘jaligi 23,4 foizlik ulush bilan barqarorlikni saqlab qolgan. Tashqi savdo hajmi 60,4 mlrd dollarni tashkil etdi. Eksport 27,3 mlrd dollar, import esa 33,1 mlrd dollar atrofida bo‘lib, tashqi savdo balansida 5,8 mlrd dollarlik salbiy farq kuzatildi. Ammo eksportning sifat tarkibida ijobiy o‘zgarishlar ko‘zga tashlandi: an’anaviy xomashyo mahsulotlaridan ko‘ra yuqori qiymatli texnologik mahsulotlar va xizmatlar ulushi oshdi. Xorijiy investitsiyalar hajmi 9,8 mlrd dollarga yetdi. Bunda Saudiya Arabistoni, Xitoy, Janubiy Koreya va Turkiyadan kelayotgan investitsiyalar asosiy o‘rin tutdi. Ayniqsa, sun’iy intellekt, blokcheyn texnologiyalari, logistika va raqamli moliya sohalariga sarmoya kiritildi. Innovatsion startaplar va texnoparklar sonining ortishi ham bu yili investitsiyalar oqimini jalb qilishga xizmat qildi. 34Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida 2024-yilda davlat moliyaviy siyosatini ehtiyotkorlik bilan olib bordi. Davlat qarzi 32 mlrd dollarni tashkil qildi va YaIMga nisbatan 28,4% atrofida bo‘ldi. Byudjet taqchilligi esa YaIMga nisbatan 3,4% ni tashkil etdi. Bu, qabul qilingan fiskal cheklovlar ichida qolgan holda iqtisodiy faollikni qo‘llab-quvvatlash imkonini berdi. Inflyatsiya darajasi yil yakunida 9,3% atrofida bo‘ldi. Markaziy bank inflyatsiyaga qarshi pul-kredit siyosatini davom ettirgan holda, asosiy stavkani 14% atrofida ushlab turdi. Bu orqali inflyatsion bosimni pasaytirish va iqtisodiy o‘sishni muvozanatda saqlash maqsad qilindi. Aynan iste’mol narxlari indeksi va ishlab chiqaruvchilar narxlari indeksi o‘rtasidagi tafovut 2024-yilda qisqargani kuzatildi. Ishsizlik darajasi 8,9% ga tushdi. Bandlik dasturlari, ayniqsa, raqamli sektor, servis xizmatlari va innovatsion ishlab chiqarish yo‘nalishlarida yangi ish o‘rinlari yaratish orqali mehnat bozori faol ravishda qo‘llab-quvvatlandi. Yoshlar bandligi dasturlari orqali 500 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi. Raqamli savodxonlikni oshirish maqsadida 2024-yilda 15 ming nafardan ortiq mutaxassis IT yo‘nalishida o‘qitildi va malaka oshirdi. Hududlarda axborot texnologiyalari maktablari soni 2 barobarga oshdi. Bu holat raqamli transformatsiyaning mintaqaviy darajada ham kechayotganidan dalolat beradi. 2024-yil O‘zbekiston uchun texnologik o‘zgarishlar va raqamli o‘sish yili bo‘ldi. YaIM va YaMMdagi yuqori ko‘rsatkichlar, xizmatlar sektorining kengayishi, eksport sifati yaxshilanishi, IT xizmatlar eksportining oshishi va raqamli iqtisodiyotga o‘tish jarayoni mamlakat iqtisodiyotining sifat jihatidan yangi bosqichga o‘tganini ko‘rsatadi. Bu holat O‘zbekistonning xalqaro reytinglarda o‘rnini mustahkamlashi va investitsion jozibadorligini oshiradi. 35 36 Xulosa Men ushbu kurs ishida zamonaviy iqtisodiyotni tahlil qilishda alohida ahamiyat kasb etuvchi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar — Yalpi ichki mahsulot (YaIM) va Yalpi milliy mahsulot (YaMM) tushunchalari, ularning iqtisodiy mazmuni, o‘zaro farqlari hamda hisoblash usullarini chuqur o‘rgandim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, YaIM va YaMM iqtisodiy barqarorlikni baholashda, iqtisodiy siyosatni shakllantirishda va xalqaro taqqoslashlarda asosiy statistik indikatorlar sifatida keng qo‘llaniladi. Men YaIMni hisoblashning uchta asosiy usuli — ishlab chiqarish, daromad va xarajatlar usullari bilan tanishib chiqdim va har birining amaliyotdagi o‘rnini misollar asosida tushundim. Xuddi shuningdek, YaMMni hisoblashda chet ellardagi fuqarolarning daromadlari va xorijga chiqib ketgan kapital oqimlarini hisobga olish muhimligini angladim. Ayniqsa, xalqaro tashkilotlar (IMF, World Bank, UN) tomonidan ishlab chiqilgan metodologiyalar asosida YaMM ko‘rsatkichlarini boshqa mamlakatlar bilan taqqoslash imkoniyati mavjud ekanligini aniqladim. O‘zbekiston misolida olib borilgan statistik tahlillar orqali men 2020–2024- yillar oralig‘ida YaIM va YaMM ko‘rsatkichlari yildan-yilga o‘sib borayotganini va bu ko‘rsatkichlar ichki iqtisodiy islohotlar, sarmoya oqimlari, raqamli iqtisodiyot va innovatsion tashabbuslarning samarasi ekanligini ko‘rdim. Xususan, 2024-yil innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotga o‘tish bosqichi sifatida iqtisodiyotning yangi tarkibiy o‘zgarishlariga zamin yaratdi. Men YaIM ko‘rsatkichining 2024-yilda 112,5 mlrd dollarni tashkil etgani va raqamli sektor ulushining ham o‘sib borayotganini iqtisodiy yuksalishning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri sifatida baholayman. Kurs ishim davomida men nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki statistik tahlil ko‘nikmalarimni ham mustahkamlab oldim. YaIM va YaMM ko‘rsatkichlari orqali davlat iqtisodiyotining sog‘lomligini, xalq farovonligini 37va bozor munosabatlarining samaradorligini baholash mumkinligini tushundim. Shuningdek, xalqaro standartlarda hisob-kitob qilish usullarini o‘zlashtirish milliy iqtisodiyotimizni jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalash jarayonida muhim rol o‘ynashini angladim. Shu asosda aytishim mumkinki, YaMM va YaIM bo‘yicha chuqur tahlillar va to‘g‘ri hisob-kitoblar har bir iqtisodchi, siyosatchi va menejer uchun zaruriy bilim manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kelgusida iqtisodiy tahlillarni yanada mukammallashtirish va xalqaro mezonlarga moslashtirish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Men kurs ishim davomida bu yo‘nalishda o‘z bilim va ko‘nikmalarimni boyitganimdan mamnunman. 38 Foydalanilgan adabiyotlar 1) Abduraxmonov Q.X. Makroiqtisodiyot: nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2022. – 368 bet. 2) Tolipov S.H. Milliy hisoblar tizimi va yalpi mahsulotlar statistikasi. – Toshkent: TDYU, 2021. – 285 bet. 3) Haqberdiyev B.H. Iqtisodiy o‘sish va milliy mahsulot ko‘rsatkichlari. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 240 bet. 4) Mankiw N.G. Makroekonomika (o‘zbek tilidagi tarjima). – Toshkent: “Akademnashr”, 2019. – 420 bet. 5) Samuelson P., Nordhaus W. Economics. – New York: McGraw-Hill Education, 2021. – 656 pages. 6) United Nations. System of National Accounts (SNA 2008). – New York: UN Publication, 2014. 7) World Bank. Uzbekistan Economic Update. – April 2024. 8) International Monetary Fund (IMF). World Economic Outlook Database. – 2023. 9) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-60-son, 2022-yil 28- yanvar. “2022–2026-yillarda yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”. 10) O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi. Milliy hisoblar statistik to‘plami – 2024. 11) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. Monetary Policy Review, 2023- yil 4-chorak. 12) Stat.uz rasmiy sayti – https://stat.uz 13) IMF.org rasmiy sayti – https://www.imf.org 14) Worldbank.org rasmiy sayti – https://www.worldbank.org 15) UN.org rasmiy sayti – https://www.un.org 16) Krugman P., Wells R. Macroeconomics. – Worth Publishers, 2022. 3917) Blanchard O. Macroeconomics. – Pearson Education, 2021. 18) Zaynutdinov Sh.A. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va ularni tahlil qilish. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 210 bet. 19) Davlat budjeti va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy axboroti. – 2023. 20) Xalqaro valyuta jamg‘armasi. Uzbekistan Staff Report for the 2023 Article IV Consultation. – May 2023.

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………………
I BOB. YALPI MILLIY MAHSULOT (YaMM) VA YALPI ICHKI MAHSULOT (YaIM) NAZARIY ASOSLARI
1.1. YaMM va YaIM tushunchalarining iqtisodiy mazmuni……………………
1.2. YaMM va YaIMning farqlari va o‘xshash jihatlari…………………………
1.3. YaMM va YaIM ko‘rsatkichlarining milliy iqtisodiyotdagi o‘rni………….
II BOB. YAIM VA YAMM HISOBLASH USULLARI VA ULARNING TAHLILI
2.1. YaIMni hisoblashning usullari: ishlab chiqarish, daromad va xarajat usullari……………………………………………………………………………
2.2. YaMMni hisoblash va xalqaro taqqoslash mezonlari……………….……….
2.3. O‘zbekiston misolida YaIM va YaMM ko‘rsatkichlarining tahlili…………..
Xulosa…………………………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..

Sotib olish