Yangi davrda islom dinining ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga taʼsiri - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	100.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Yangi davrda islom dinining ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga taʼsiri

Купить

___ _______________________________________________________________
_________________________________________________________________
Kurs ishini rasmiylashtirish qoidalariga javob berish darajasi: ___ ______________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________
Umumiy
xulosa: __________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________
Ilmiy rahbar: __________
_______________________
KURS ISHI HIMOYASI NING
NATIJASI
Baho Mezon Erishilgan
natija
( Baho )
5 baho Rasmiylashtirilganlik darajasi uchun
5 baho
Himoya vaqtidagi ma ruza uchunʼ
5 baho
Berilgan savollarga qaytarilgan javoblar uchun
Umumiy baho
5 baho
Komissiya a zosi
ʼ : __ _________ ________________
Jahon tarixi kafedrasi mudiri,
k omissiya raisi : ___________ O.V.Mahmudov
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………....….. 4–5
1

I BOB. XV ASRDAN XVII ASR OXIRIGACHA BO LGAN DAVRDA ʻ
MUSULMON DAVLATLARIDA IJTIMOIY- IQTISODIY
HAYOT....................................................................................................... 6–21
II BOB. XVIII ASRDAN XX ASR OXIRIGACHA BO LGAN DAVRDA
ʻ
MUSULMON DAVLATLARIDA IJTIMOIY- IQTISODIY HAYOT ..
….................................................................................... 22–37
XULOSA ……………………………………...…………………………. 38
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO YXATI
ʻ ……………………………………………………………… 39
KIRISH
2

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi dunyo murakkab va turfa xil.
Unda turli madaniyatlar yonma-yon yashaydi va bir-biriga ta sir ko rsatadi.ʼ ʻ Butun
dunyo bilan muvaffaqiyatli munosabatlarga kirishish, do stlik va hamkorlikni
ʻ
rivojlantirish uchun mavjud voqelikning muammolarini chuqur bilish va bu
bilimdan umum iy manfaat yo lida foydalanish lozim bo ladi.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov o zining
ʻ ʻ
“O zbekiston XXI asr bo sag asida:
ʻ ʻ ʻ xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot shartlari va
kafolatlari” kitobida dunyo mamlakatlari bilan tinch-totuv yashash va hamkorlik
qilishning ahamiyati xususida to xtalib, shunday yozadi:
ʻ “Biz yashayotgan davr
qanday xususiyatlarga ega? So nggi vaqtlarda yuz bergan, dunyoning jug rofiy -
ʻ ʻ
siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan o zgarishlar hozirgi zamon va
ʻ
kelajak uchun qanday tarixiy ahamiyatga molik? Bular haqida mulohaza y u ritish
va ularga to g ri baho berish juda muhim”
ʻ ʻ 1
.
Dunyo iqtisodiy hayotining globallashuvi muhim hayotiy va milliy
manfaatlarga javob beradi. Chunki , u davlatlarning dunyo xo jalik jarayoniga
ʻ
qo shilishiga va dunyo texnologiyasi, fani va madaniyati yutuqlaridan
ʻ
foydalanishga ko maklashadi.
ʻ Shu munosabat bilan Birinchi Prezidentimiz
shunday yozadi: “ Milliy tafakkur o z taraqqiyotida madaniy qurilish vazifalariga
ʻ
dunyo miqyosida yondashishi, boshqa xalqlarning taqdiri, ularning o zaro
ʻ
munosabatlari bilan yaqindan qiziqishi, ular hayotining eng teran nuqtalarigacha
kirib borishi, milliy manfaatlarni hisobga olish kerak ” 2
.
Xususan, musulmon dunyosi mamlakatlari siyosatini o rganish O zbekiston
ʻ ʻ
kelajak hayoti uchun besamar bo lmaydi.
ʻ Aynan mana shu yo lda namuna sifatida ʻ
men musulmon dunyosini tanladim. Musulmon dunyosini siyosiy, iqtisodiy,
madaniy jihatlarini o rganish jarayonida O zbekiston va jahon mamlakatlari
ʻ ʻ
taraqqiyotidagi o xshash va farqli jihatlarini ko ra olamiz.
ʻ ʻ
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Har bir bajarilgan ish maqsadsiz
bo lmaydi.
ʻ Shu kabi men ham ushbu kurs ishimni yozishdan ma lum bir maqsadni ʼ
1
Karimov I.A. O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot
ʻ ʻ ʻ
kafolatlari. –T. 1997.
2
Karimov I.A.Yuksak ma naviyat
ʼ – yengilmas kuch. – T.: Manaviyat, 2008. – B. 74.
3

ko zlaganman.ʻ Musulmon dunyosini ijtimoiy-iqtisodiy hayoti borasida ma lumot ʼ
zarur o rinlarda kurs ishimdan bemalol foydalana olishlarini xohlayman.
ʻ
Kurs ishining davrlashtirilishi. Mening ushbu kurs ishim xronologik
jihatdan XV asrdan XX asrning boshlariga qadar bo lgan davrda
ʻ Musulmon
dunyosi hayotida bo lgan voqealarni qamrab oladi.
ʻ Bu davrni voqeiy jihatdan esa,
1405-yilda Amir Temur vafotidan keyingi holatidan to XX asrning so nggigacha
ʻ
bo lgan davr
ʻ da musulmon dunyosi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yoritdim.
Kurs ishining obyekti, predmetini belgilash. Tayyorlagan ishimni obyekti
sifatida aynan tanlagan davlatim to g risidagi fikrlarni belgiladim.
ʻ ʻ Aynan
musulmon dunyosi to g risida yozilgan ilmiy ma
ʻ ʻ qola lar, faktlar kurs ishining
asosini tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa
qismidan iborat. Mavzu yuzasidan fikrlarimni xulosalab o tganman va oxirida
ʻ
foydalangan manba va adabiyotlarimni keltirib o tdim. Kurs ishim 36 sahifadan
ʻ
iborat.
4

I.BOB.
XV ASRDAN XVII ASR OXIRIGACHA BO LGAN DAVRDA MUSULMONʻ
DAVLATLARIDA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT
Hech qachon islomiy g oyalar va institutlar siyosiy markazlashuvni
ʻ
rag batlantirish yoki uyushgan davlat mavjud bo lmagan musulmon turmush
ʻ ʻ
tarzini qo llab-quvvatlash qobiliyatini yaxshiroq namoyish qilmagan, xoh islom
ʻ
uzoq vaqtdan beri mavjud bo lgan hududlarda yoki u yangi kelgan hududlarda. Bu
ʻ
davrning yirik davlatlari zamonaviy yevropaliklarni hayratda qoldirdi. Ularda
islom san atining eng katta yutuqlaridan ba zilari yaratilgan.
ʼ ʼ Bu davrda
musulmonlar zamonaviy davrga olib kirgan madaniy andozalar va amallarni
shakllantirdilar . Islom dini taxminan hozirgi tarqalishigacha kengaydi. Islom
diniga e tiqod qilish kengaygani sari uzoqdagi madaniy hududlar o ziga xos hayot
ʼ ʻ
kechira boshladi. Ushbu mintaqalarning bir nechtasining birligi imperiya orqali
ifodalangan – janubi-sharqiy Yevropadagi Usmonlilar, Anadolu , Sharqiy Afrika,
Misr va Suriya; Eron va Iroqdagi Safaviylar; Hindistonda Boburiylar hukmronlik
qildi 3
.
Bu imperiyalarda sunniylik va shialik har qachongidan ham katta miqyosda
identifikatsiyaga aylandi, katta populyatsiyalar o rtasidagi raqobatni ifoda etdi; bir
ʻ
vaqtning o zida shialik xalqaro muxolifatni keltirib chiqaradigan doimiy asosga
ʻ
ega bo ldi. Boshqa joylarda kamroq rasmiy va ko pincha tijorat aloqalari uzoq
ʻ ʻ
joylardan kelgan musulmonlarni bog laydi.
ʻ Marokash va G arbiy ʻ Sudan
o rtasidagi o sib borayotgan savdo va siyosiy aloqalar trans-Saxara g arbiy Islomni
ʻ ʻ ʻ
keltirib chiqardi. Misr islomiy markaz va sharqiy Sudanga ta sir ko rsatdi fors tili
ʼ ʻ
esa uning tili sifatida qabul qilindi. Aslida, fors tili xalqaro tilga eng yaqin tilga
aylandi. Lekin islomning kengayishi va naturalizatsiyasi bir qator mahalliy tillarni
islomiy boshqaruv va yuksak madaniyat — Usmonli, Chag atoy, Urdi va Malay
ʻ
tillari uchun vositaga aylantirdi. Hamma joyda musulmonlar boshqa din
tarafdorlari bilan to qnash kelishgan va yangi qabul qilinganlar ko pincha avvalgi
ʻ ʻ
3
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 426.
5

odatlaridan voz kechmagan holda Islomga amal qilishgan. Musulmonlarning diniy
sinkretizm va ko plikka bo lgan munosabatining turli usullari bugungi kungachaʻ ʻ
ishlab chiqilmoqda 4
. Bu katta o zgarishlar va kengayish davri edi. 15-asr
ʻ
boshlarida Sharqiy yarimsharda musulmonlarning mavjudligini osonlik bilan
aniqlash mumkin edi, lekin faqat qiyinchilik bilan u tez orada jahon tarixidagi eng
buyuk uchta imperiyani yaratishi mumkinligini tasavvur qilish mumkin edi.
Atlantikadan Tinch okeanigacha, Bolqondan Sumatragacha musulmon hukmdorlar
nisbatan kichik qirolliklarga boshchilik qilganlar. Lekin hech qayerda jahon
darajasidagi sulolaning paydo bo lishini oldindan aytib bo lmaydi. Andaluziyada
ʻ ʻ
faqat bitta musulmon davlati Granada Pireney yarim orolidagi nasroniylar
hukmronligiga qarshilik ko rsatish uchun qoldi. Afrika deyarli butun nasroniy
ʻ
Liberiya va sharqqa qaragan Mamluk Misr va Suriya o rtasida joylashgan,
ʻ
Mariniylar va Hafsidlar o rtasida bo lingan. Sahroikabir Sudan kamariga o tib
ʻ ʻ ʻ
ketgan joyda, Gaodagi Mali imperiyasi musulmonlar tomonidan boshqarilgan va
musulmonlar ta lim markazlari bo lgan Timbuktu kabi Sahroning bir qancha
ʼ ʻ
“port” shaharlarini o z ichiga olgan.
ʻ Suaxili qirg og ida, har doimgidek o zining ʻ ʻ ʻ
ichki qismidan ko ra ko proq Hind okeani tomon yo naltirilgan, Kilva kabi muhim
ʻ ʻ ʻ
portlarda bir nechta kichik musulmon siyosati markazlashgan. G arbiy Anadolu va
ʻ
Bolqon yarim orolida Sulton Mehmed I boshchiligidagi Usmonlilar davlati
Temurdan yengilganidan keyin tiklanayotgan edi. Iroq va G arbiy Eron
ʻ
Qoraqo y
ʻ unli deb nomlanuvchi turkiy qabila sulolalarining mulki edi. Ular
temuriylar avlodiga mansub son-sanoqsiz shahzodalar bilan Eron bilan
chegaradosh edilar va yangi mo g ullar, yangi temuriylar o zbeklar davlati
ʻ ʻ ʻ
Movoraunnahrda hukmronlik qilgan. Kaspiyning shimolida bir qancha musulmon
xonliklari shimolda Moskva va Qozongacha hukmronlik qilgan. Hindistonda
musulmonlar ozchilikni tashkil qilsalar ham, ular Vijayanagar tomonidan
boshqariladigan janubdan tashqari hamma joyda o z kuchini mustahkamlay
ʻ
boshladilar. Islomning uzoq janubi-sharqida, Samurda musulmon davlati
Sumatrada hukmronlik qildi va Molikka hukmdorlari yaqinda islomni qabul qilib,
4
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 427.
6

janubiy Malay yarim oroliga tarqala boshladilar. Hattoki O rta Osiyoningʻ chetlari
va janubidagi kabi uyushgan davlat mavjud bo lmagan joylarda ham
ʻ Xitoy , tarqoq
kichik musulmon jamoalari ko pincha vohalarda joylashgan.
ʻ Bu davrning oxiriga
kelib, Islom davlati chegaralari faqat Rossiya va Liberiyadan chekindi, ammo bu
yo qotishlar Yevropa, Afrika, Markaziy Osiyo, Janubiy va
ʻ Janubi-Sharqiy Osiyoda
davom etayotgan kengayish bilan qoplandi . Deyarli hamma joyda bu davlatlarning
ko pligi
ʻ qonuniylashtirish va tuzilish shakllari bilan tajribalar asosida qayta
tartibga solish va konsolidatsiyadan o tdi
ʻ 5
.
Usmonli davlati Temur tomonidan halokatli mag lubiyatga uchraganidan
ʻ
so ng, uning rahbarlari jangovar ruhning hayotiyligini (uning hukmronligi va
ʻ
murosasizligisiz) va shariatning (mustaqilligini cheklamasdan ) o z kuchini saqlab
ʻ
qolishlari kerak edi. 1453-yilda Mehmed II Konstantinopolni zabt etish orqali
jangchi idealini amalga oshirdi. Vizantiya imperiyasini tugatish va mahalliy
nasroniy va yahudiy aholini o ziga bo ysundirish. Biroq, o sha paytda ham
ʻ ʻ ʻ
qonuniylikning yangi shakli shakllana boshladi. Usmonlilar chegarada
nasroniylarga qarshi urush olib borishda va yig im olishda va diniy qabul qilishda
ʻ
davom etdilar.Yosh nasroniylar sultonning uyida va armiyasida xizmat qilishlari
kerak edi, ammo jangchilar er yordami bilan nafaqaga olindi va ularning o rniga
ʻ
sultonga ko proq qarashli qo shinlar qo yildi. Majburiy diniy qabul qilinganlardan
ʻ ʻ ʻ
tashqari, qolgan musulmon bo lmagan aholi shariat afzalligi bo yicha haq to lash
ʻ ʻ ʻ
uchun himoyalangan va o z-o zini boshqaruvchi jamoalarga
ʻ ʻ tuzilgan. Qolaversa,
sultonlar xalifalikka da vo qila boshladilar, chunki ular uning an anaviy ikkita
ʼ ʼ
shartiga javob berdilar: ular asosan shariatga ko ra adolatli hukmronlik qildilar,
ʻ
shuningdek, Misr , Suriya va Mamluklarni zabt etishlari kabi chegaralarni himoya
qildilar va kengaytirdilar. Shu bilan birga, ular saljuqiylar va mo g ullar
ʻ ʻ
amaliyotiga asoslanib, ulamolarning an anaviy muxolif pozitsiyasini uch yo l bilan
ʼ ʻ
yo q qila boshladilar: Ular davlat tomonidan ulamolar tayyorlashga yordam
ʻ
berishdi; ular harbiy xizmatchilarning bir qismi sifatida diniy idoralar egalarini
aniqladilar. Ular shariat bilan bir qatorda sulolaviy qonunning ham haqiqiyligini
5
O‘sha joyda. – B. 428.
7

tajovuzkorlik bilan ta kidladilar. ʼ Shu bilan birga, ular Vizantiya merosini
ta kidladilar
ʼ Ayasofiya (Ilohiy donolik cherkovi) kabi Vizantiya ramzlarini Islom
timsoliga aylantirish va ularning imperiyasining Rum deb atalgan Yevropa qismiga
ustunlik berish orqali qonuniylik 6
.
Klassik Usmonli tizimi Sulaymon I (Qonunchi; 1520–1566-y. hukmronlik
qilgan) davrida kristallandi. Shuningdek, u imperiya chegaralarini deyarli eng
chekka chegaralarigacha – shimoli-g arbda Vena devorlarigacha, Afrika bo ylab
ʻ ʻ
janubi-g arbda Marokashgacha, sharqda Iroqqa va
ʻ janubi – sharqda Yamanga surib
qo ydi.
ʻ Sulaymon hukmronligi davrida Usmonlilar hatto portugal
mustamlakachilariga qarshi yordam berish uchun janubiy dengizlarga ekspeditsiya
yubordilar. Nazariy jihatdan Sulaymon to rt qismdan iborat muvozanatli tuzilmani
ʻ
boshqargan: saroy xonadonida sultonning barcha xotinlari, kanizaklari, bolalari va
xizmatkorlari bor edi; byurokratiya (vazirlik va g aznachilik); qurolli kuchlar; va
ʻ
diniy muassasa. Armiya va byurokratiyadagi muhim lavozimlar ulamolarning
qarmog iga o tdi. Nasroniy yoshlar islomni qabul qildilar va sultonning shaxsiy
ʻ ʻ
“qullari” bo lish uchun poytaxtda maxsus tayyorgarlikdan o tdilar. Davlat
ʻ ʻ
lavozimlariga ega bo lgan ulamolar yirik madrasalarda muntazam ta lim olganlar
ʻ ʼ
va shuning uchun Usmonli davlatida boshqa davlatlardagi hamkasblariga
qaraganda ancha integratsiyalashgan; hali ular ozod tug ilgan musulmonlar edi,
ʻ
sultonning quli sifatida tuzumga kiritilmagan. Hukmron tabaqa faqat o zlari
ʻ
foydalanish uchun ishlab chiqilgan, turkiy sintaksisni birlashtirgan usmonli tilida
muloqot qilgan asosan arab va fors lug atiga ega. Tarixchi
ʻ Mustafo Naima ,
ensiklopediyachi Qotib Chalabiy va sayohatchi Evliya Chalabiy kabi ko plab
ʻ
muhim shaxslar Usmonlilar manfaatlarining ko lami va nafosatini ana shu yangi
ʻ
tilda namoyish etdilar. Usmonlilar poytaxtining ulug vorligi Sulaymonning bosh
ʻ
me mori, yunon devshirmega qarzdor edi. Muhtasham masjidlar va madrasalar
ʼ
bilan shahar sil-usini o zgartirgan
ʻ Sinan 7
. Hatto Usmonli hukmronligi bilvosita
bo lgan
ʻ Shimoliy Afrika va Hosildor Yarim O lkada ham uning ma muriyatining, ʻ ʼ
ayniqsa er tadqiqotlari, tariq va soliq tizimlarining ta siri sezilishi mumkin edi.
ʼ
6
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
7
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 429.
8

Usmonli tuzumining qoldiqlari 17-asrning birinchi choragida Usmonlilar nazorati
yumshata boshlaganiga qaramay, Isroil va Livan kabi zamonaviy davlatlarning
siyosiy hayotida rol o ynashda davom etmoqda. O sha paytga kelib davlatʻ ʻ
g aznasini nazorat qilish yer grantlari orqali mahalliy aholi qo liga o tayotgan edi.
ʻ ʻ ʻ
Ayan ular asta-sekin haqiqiy hukmdorga aylanib, imperiya manfaatlariga emas,
balki mahalliy manfaatlarga xizmat qiladilar. Shu bilan birga , ulamolarning
to xtatilishi
ʻ va imperator idoralariga merosxo rlikning kuchayishi yangi hayot ʻ
manbalarini to xtatdi. Yoshligida saroyga qamalgan monarxlar kuchsizlanib,
ʻ
harbiy ishlar va hukumat kengashlarida kamroq qatnashdilar. 1630-yildayoq
Sulton Murod IVga maslahatchilaridan biri tomonidan qabul qilingan tanazzulning
sabablarini tushuntiruvchi va Sulaymon davrida mavjud bo lgan tizimni qayta
ʻ
tiklashga chaqiruvchi memorandum taqdim etildi. Murod IV Usmonlilarning
samaradorligini va markaziy nazoratini tiklashga harakat qildi va uning sa y-
ʼ
harakatlari keyingi sultonlar tomonidan davom ettirildi, bu esa iste dodli vazirlar
ʼ
oilasi tomonidan qo llab-quvvatlandi.
ʻ Biroq, 1683-yildan 1699-yilgacha Muqaddas
Liga (Avstriya, Rossiya , Venetsiya va Polsha) bilan urush paytida , Venaga yirik
hujum muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi, Usmonlilar dushmanga birinchi jiddiy
yo qotishlarga duchor bo ldilar va zaiflikni fosh qildilar. Ular 1699-yilda
ʻ ʻ
Karlovitsda va 1718-yilda Pasarovitsda ikkita shartnoma imzoladilar, bu ularning
janubi-sharqiy Yevropadagi yo qotishlarini tasdiqladi va
ʻ ularning Gabsburg
koalitsiyasidan pastligini ko rsatdi va 20-asrda saqlab qolish uchun mudofaa
ʻ
pozitsiyasini o rnatdi
ʻ 8
.
1501-yilga kelib, Safaviylar Shimoliy Eronning Oq qoyunli hukmdorlarini
mag lub etishga muvaffaq bo lishdi, shundan so ng ularning o smir rahbari. Ismoil
ʻ ʻ ʻ ʻ
I (1501-1524-yillarda hukmronlik qilgan) o zini shoh deb e lon qildi va deyarli
ʻ ʼ
900-yil ichida birinchi marta islomgacha bo lgan bu unvonni ishlatdi va shu bilan
ʻ
qadimgi Eron shon-shuhratini qayta tikladi. Shu tariqa, Safaviylar Usmonlilarning
barcha musulmonlar uchun xalifalik hokimiyatini tiklagani haqidagi da volariga
ʼ
qarshi chiqqan ko p vatanli qonuniylikni tasdiqladilar. Oxir-oqibat, tirnash
ʻ
8
O‘sha joyda. – B. 429.
9

xususiyati xavf tug dirdi: 1510-yilga kelib, Ismoil butun Eronni taxminan hozirgiʻ
chegaralarigacha va sharqda o zbeklarga va g arbda Usmonlilarga qarshi itarib
ʻ ʻ
yubora boshladi, ularning ikkalasi ham allaqachon shialarning sezilarli
qarshiliklaridan aziyat chekkan va ularni Safaviy muvaffaqiyatlari osonlik bilan
qo zg atishi mumkin edi.
ʻ ʻ Ikki jabhada jang qilish har qanday musulmon imperiyasi
duch kelishi mumkin bo lgan eng qiyin harbiy muammo edi. Barqaror mo g ullar
ʻ ʻ ʻ
qo shiniga ko ra, qo shin hukmdor xonadoniga bog langan va har doim u bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
birga harakatlanadigan yagona kuch edi; shuning uchun samarali markaziy nazorat
ostidagi hududning kattaligi bitta kampaniya mavsumida erishish mumkin bo lgan
ʻ
eng uzoq nuqtalar bilan cheklangan edi. Ismoil sharqiy jabhasi bilan shug ullanib,
ʻ
g arbga burildi. Iroqning shimoli-g arbiy qismidagi Choldiranda (1514) porox
ʻ ʻ
qurolini qo llashdan bosh tortgan Ismoil Usmonlilar qo lida Temurdan qanday
ʻ ʻ
mag lubiyatga uchradi, xuddi shunday mag lubiyatga uchradi. Shunga qaramay,
ʻ ʻ
Shoh Ismoil va Usmonli sultoni o rtasidagi yozishmalar to plamida olib borilgan
ʻ ʻ
so z urushi orqali Salim I va keyingi 60 yil davomida har ikki jabhada sodir
ʻ
bo lgan ko plab bosqinlar natijasida Safaviylar davlati omon qoldi va gullab-
ʻ ʻ
yashnadi. Iroq va Erondagi barcha oldingi imperiyalarni qo llab-quvvatlagan trans-
ʻ
Osiyo savdosining chorrahasida hali ham o z mavqeyini saqlab qolgan holda,
ʻ
janubga yanada muhimroq dengiz yo llarining bosqichma-bosqich paydo bo lishi
ʻ ʻ
bilan u hali ham buzilmadi. Safaviylar davlatining saqlanib qolishi uchun birinchi
talab uning asosiy qismi jamoaviy-sunniy bo lgan aholining imomiy shialikni
ʻ
qabul qilishi edi. Bunga davlat tomonidan tayinlangan diniy jamoa rahbari
tomonidan nazorat qilinadigan hukumatning sa y-harakatlari bilan erishildi. Asta-
ʼ
sekin taqvodorlikning so fiy shialigiga xos bo lgan shakllari paydo bo ldi. Ular
ʻ ʻ ʻ
imomlar bilan bog liq muhim joylarga ziyorat qilish, shuningdek, shia tarixidagi
ʻ
muhim voqea , xalifa Yazid I 661 -yil Muharram oyining 10-kunida Karbaloda
Imom al-Husaynni yo q qilishini har yili eslash va qayta jonlantirishga qaratilgan
ʻ
edi. Muharram oyining 10-kuni yoki Butun Islom olamida ro za bilan
ʻ
nishonlangan ashuro Eron shialari uchun diniy taqvimning markaziga aylandi.
Muharram oyining dastlabki 10 kuni umumiy motam aylandi, bu davrda
10

taqvodorlar o zlarining qadimgi shahidlari bilan tanishish uchun o zlariga azob-ʻ ʻ
uqubatlarni yukladilar, va zlarni tingladilar va tegishli nafis she rlar o qidilar.
ʼ ʼ ʻ
Keyingi safaviylar davrida bu motamning nomi, ta ziya shuningdek, al-
ʼ
Husaynning shahidligi bilan bog liq voqealarni jonlantirish uchun ijro etilgan
ʻ
ehtirosli pyesalarda ham qo llanila boshlandi. Shialar o zlarining chuqur iztiroblari
ʻ ʻ
orqali, oxirzamonda Husaynning shahid bo lishi bilan bog liq adolatsizlikni
ʻ ʻ
bartaraf etishga yordam bera olishdi, bu vaqtda barcha gunohlar tuzatiladi, barcha
zolimlar jazolanadi va imomlarning barcha haqiqiy izdoshlari mukofotlanadi.
Davlat ham omon qoldi, chunki Ismoilning vorislari xuddi Usmonlilar
singari ularni hokimiyatga olib kelgan qonundan farqli qonuniyatga o tishdi. Bu
ʻ
taraqqiyot hukmronligi davrida boshlangan
TNahmasp (1524—1576) va eng buyuk
Safaviy shohi hukmronligi bilan yakunlangan Abbos I (1588-1629-yillarda
hukmronlik qilgan). Ismoil davridan boshlab qabilalar Safaviy podshohiga ruhiy
rahbar sifatida ishonchini yo qota boshlagan edi. Endi Abbos ko proq mutlaq
ʻ ʻ
monarx va xarizmatik so fiy ustoz yoki mujassam imom sifatida kamroq yordam
ʻ
so radi. Shu bilan birga, u cherkas, gruzin va arman nasroniy asirlaridan iborat
ʻ
pullik armiyaga tobora ko proq qaram bo lib, o ziga bo ysunmagan qabila
ʻ ʻ ʻ ʻ
amirlaridan ozod bo ldi. Shu bilan birga, u mas uliyati cheklangan bosh vazir
ʻ ʼ
boshchiligidagi katta byurokratiyaga tayanishda davom etdi, lekin Usmonli
zamondoshlaridan farqli o laroq, u diniy jamoa a zolarini davlat aralashuvidan
ʻ ʼ
uzoqlashtirdi va ularga vaqfni boshqarishda mustaqil yordam manbai bo lishiga
ʻ
imkon berdi. Chunki shia ulamolari mustaqillik an analariga ega bo lib, ularni
ʼ ʻ
shohning harbiy “xo jaliklari”
ʻ qo shilishga qarshilik ko rsatishga majbur qilgan, ʻ ʻ
Abbos siyosati, ehtimol, mashhur bo lmagan, lekin oxir-oqibat uning davlatining
ʻ
qonuniyligiga putur yetkazgan. Muhokama qilinayotgan davrning oxiriga kelib,
yashirin imomning so zlovchisi bo lgan din peshvolari, mujtahidlar edi.
ʻ ʻ
Usmonlilar davlati harbiy homiylik g oyalariga mushtarak bo lib, Safaviylar
ʻ ʻ
sivilizatsiyalar dunyoviy va diniy tus oldi. Hukumat va diniy muassasa o rtasidagi
ʻ
bu uzilishning uzoq muddatli oqibatlari keng ko lamli bo lib, 1978-yilda Eron
ʻ ʻ
11

Islom Respublikasining tashkil topishi bilan yakunlandi. 9
Abbos o zining yangiʻ
rolini poytaxtini taxminan 1597-1598-yillarga ko chirish orqali ifoda etdi. Forsdagi
ʻ
Isfahon qadimiy islomgacha bo lgan Eron imperiyalarining markaziy viloyati
ʻ
bo lib, ramziy ma noda turkiydan ko ra forsiyroqdir. Baland va go zal muhiti
ʻ ʼ ʻ ʻ
ma qul bo lgan Isfahon dunyoning eng go zal shaharlaridan biriga aylanib, uni
ʼ ʻ ʻ
ko taruvchilarni “Isfahon – dunyoning yarmi” deyishlariga sabab bo ldi. U
ʻ ʻ
ko pincha qirol homiyligi tufayli son-sanoqsiz saroylar, bog lar, masjidlar,
ʻ ʻ
madrasalar , karvonsaroylar, ustaxonalar va hammomlarni o z ichiga olgan .
ʻ
Ularning aksariyati hali ham saqlanib qolgan, shu jumladan mashhur Masjed-e
Shoh masjidi , katta markaziy savdo markazi bilan ulkan yopiq bozor va boshqa
ko plab inshootlarni baham ko radi. Aynan u yerda Abbos yevropaliklardan
ʻ ʻ
diplomatik va tijorat tashriflarini, jumladan, Papaning Karmelit missiyasini qabul
qilgan. Klement XIII (1604) va sarguzashtlar Sherli Elizabet davridagi Angliyadan
kelgan birodarlar. Mehmonlar undan o z manfaati yo lida foydalanishga umid
ʻ ʻ
qilganidek, Abbos ham ulardan o qotar qurollar va harbiy texnika manbalari yoki
ʻ
Usmonlilarga qarshi iqtisodiy urushida piyoda sifatida foydalanishga umid qilgan,
bunda u aftidan har kimdan yordam so rashga tayyor edi. Shu jumladan ruslar,
ʻ
portugallar va gabsburglardan ham. Safaviylar hukmronligi davrida Eron 16—17-
asrlarda fors tili va tasviriy san at orqali ifodalangan yirik madaniy gullash
ʼ
markaziga aylandi. Bu gullash Safaviylarga qo shni davlatlar — Usmonlilar,
ʻ
Shayboniylar va Boburiylarga ham tarqaldi. Ulardan oldingi boshqa shia sulolalari
singari, safaviylar ham shia ezoterizmi va kosmologiyasiga hamroh sifatida
falsafani rivojlantirishga da vat etganlar. Ikki yirik mutafakkir, Mir Domad va
ʼ
uning shogirdi Ishroqiy yoki nuroniy maktab a zolari bo lgan Mulla Sadra inson
ʼ ʻ
mazmuni masalalarini tushunishning bir usuli sifatida tasvirlar yoki ramziy
tasavvur sohasini o rgangan. Safaviylar davri shialik shariat tafakkurining
ʻ
rivojlanishi uchun ham muhim bo lib, u Abbos saltanati yilnomachisi yirik tarixchi
ʻ
Iskandar beg Munshiyni yetishtirgan edi. Abbosning vorislaridan hech biri unga
tenglasha olmadi, garchi uning davlati har qachongidan ham zaifroq bo lsa-da, bir
ʻ
9
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
12

asr davomida saqlanib qoldi. Oxirgi Husayn I (1694–1722) o zini na poytaxtdagiʻ
qabila bosqinlaridan, na Muhammad Boqir Majlisiy boshchiligidagi
mujtahidlarning (keyinchalik uning aralashuvlari Eron Islom Respublikasida
muhim ahamiyatga ega bo lgan) aralashishdan himoya qila olmadi. 1722-yilda
ʻ
afg on qabilalari Eronga sharqdan bostirib kirgach, Isfahonni osongina egallab oldi
ʻ
va markaziy hokimiyatdan qolgan narsalarni yo q qildi
ʻ 10
.
Temuriylar merosi Usmonli va Safaviylar davlatlariga ta sir qilgan bo lsa-
ʼ ʻ
da, eng ko p o z ta sirini va o sha davrning uchinchi yirik imperiyasining asoschisi
ʻ ʻ ʼ ʻ
Boburga (1483–1530) ko rsatdi. Boburning otasi Farg onalik Umar Shayx Mirzo
ʻ ʻ
(1494-yilda vafot etgan) ulug ajdodlari zabt etgan yerlarning kichik bo laklarida
ʻ ʻ
hukmronlik qilishni davom ettirgan ko plab temuriy “shahzodalar”dan biri edi.
ʻ
Otasining o limidan so ng, nafaqat Temurdan, balki Chingizxondan
ʻ ʻ (ona
tomonida) kelib chiqishini da vo qilgan 11 yoshli Bobur o z davri va makonining
ʼ ʻ
eng og ir haqiqatlaridan biriga tezda duch keldi. Yoshligida u Samarqandni Temur
ʻ
saltanatini tiklash uchun baza sifatida egallashni orzu qilgan. Safaviylar o zbek
ʻ
Muhammad Shayboniyxonni mag lubiyatga uchratganidan keyin bir yil davomida
ʻ
Bobur va uning Chig atoy
ʻ izdoshlari Samarqandni Safaviylar vassali sifatida
tutdilar, ammo Safaviylar o z navbatida mag lubiyatga uchragach, Bobur nafaqat
ʻ ʻ
Samarqandni, balki vatani Farg onani ham boy berdi. U 1504-yilda bosib olgan
ʻ
Kobulga chekinishga majbur bo ldi. U yerdan hech qachon Temur imperiyasini
ʻ
tiklamadi, balki shimolga yoki g arbga ko chib o tishga to sqinlik qilib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Temuriylar merosini janubga, Temurda zarracha taassurot qoldirmagan yurtga olib
bordi. Bobur shimolga burilganda Hindiston , Dehlidan Lodi sultonlari tomonidan
boshqarilgan, bu subkontinent bo ylab tarqalgan ko plab mahalliy turkiy
ʻ ʻ
sulolalardan biri. 1526-yilda Panipatda Bobur ancha kattaroq bo lgan Lo diy
ʻ ʻ
qo shini bilan uchrashdi va ularni mag lub etdi.
ʻ ʻ Uning g alabasida unga ʻ
Choldirondagi Usmonlilar singari o z artilleriyasi yordam berdi. To rt yil o tgach,
ʻ ʻ ʻ
vafoti bilan u eng ko p Boburiylar imperiyasi sifatida tanilgan ajoyib imperiyaga
ʻ
asos soldi. Chig atoy turklari o sha zamonda saqlanib qolgan mo g ullardan ajralib
ʻ ʻ ʻ ʻ
10
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
13

turgani Bobur va uning vorislari Temurni o z hokimiyatining asoschisi deb tanʻ
olganliklari uchun uni hind-temuriylar deb atashgan 11
. Bobur o zining xotiralari
ʻ
bilan ham esda qolgan Boburnoma da o
ʻ sha paytda yangi paydo bo lgan ʻ islom
adabiy tili bo lgan chig atoy tilida yozilgan
ʻ ʻ uning asari uni o z zamonasi, italyan ʻ
Nikkolo Makiavelli (1469-1527)bilan tengdoshga aylantirgan keng ko lamli
ʻ
qiziqishlar, didlar va hissiyotlar haqida jonli va ta sirchan tasvirlaydi. Boburiylar
ʼ
sulolasidagi Sulaymon va Abbosning hamkasbi ularning zamondoshi, Boburning
nabirasi Akbar (1556–1605-yillarda hukmronlik qilgan) edi. Uning davrida
imperiya hududi shimolda Balxdan janubda Godovari daryosigacha, g arbda
ʻ
Arabiston dengizidan sharqda Bengaliya qo ltig igacha bo lgan ulkan hududni
ʻ ʻ ʻ
qamragan. G arbdagi zamondoshlari, xususan, Usmonlilar singari, bu davlat ham
ʻ
hukmdorning keng ko lamli qurilish loyihalarini qo llab-quvvatlash uchun
ʻ ʻ
markaziy g aznaga mablag lar bilan ta minlaydigan muntazam va adolatli soliq
ʻ ʻ ʼ
tizimi tufayli bardosh berdi. Man
sNabdorlar, imperator xizmatining harbiy va
byurokratik zobitlari. Bu asosiy xizmatkorlar uchun Akbarshoh, yana g arbdagi
ʻ
hamkasblari singari, asosan uning xizmati uchun maxsus tayyorlangan chet
elliklarga tayanardi. Mansabdorlar o z mansablarini meros qilib olishlari kerak
ʻ
emas edi va ularga nazorat qilish uchun yerlar ajratilgan bo lsa-da, hukmdor
ʻ
manfaatlariga sodiqliklarini ta minlash uchun ularning o zlari markaziy g azna
ʼ ʻ ʻ
orqali maosh oldilar. Garchi Akbarshoh imperiyasi, xuddi Sulaymon va Abbos
imperiyasi singari, harbiy homiylik davlati bo lsa-da, uning ahvoli va shuning
ʻ
uchun uning ko plab muammolari muhim jihatlari bilan ularnikidan farq qilar edi.
ʻ
Islom uning imperiyasining ko p qismida boshqa ikkitasiga qaraganda yaqinda
ʻ
o rnatilgan va musulmonlar ko pchilikni tashkil etmas edi. Garchi qolgan ikki
ʻ ʻ
davlat diniy yoki etnik jihatdan bir xil bo lmasa-da, ularning ichki
ʻ darajasi
musulmonlar va g ayrimusulmonlar yonma-yon yashab, to qnash kelgan Akbar
ʻ ʻ
bilan solishtirib bo lmasdi: ya qubiylar (miafiziy Suriya cherkovi a zolari),
ʻ ʼ ʼ
so fiylar, ismoiliy shialar, zardushtiylar, jaynlar, iyezuitlar, yahudiylar va hindular.
ʻ
Binobarin, Akbar Usmonlilardan ko ra ko proq diniy ko plik masalasiga qarshi
ʻ ʻ ʻ
11
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 366.
14

turishga majbur bo ldi. Usmonli tariq tizimining har qanday versiyasida bo lganiʻ ʻ
kabi, yuzlab yoki minglab tariqlarni aniqlash mumkin bo lgan bunday keng
ʻ
hududda agressiv konvertatsiya qilish imkoniyati deyarli mumkin emas edi 12
.
Akbar arab musulmonlari VII–IX asrlarda Nil-Oksus mintaqasida ozchilik
bo lganlarida duch kelgan vaziyatga qaysidir ma noda
ʻ ʼ bo rttirilgan shaklda duch ʻ
keldi. Musulmon bo lmaganlarga, hatto asl ma noda “Ahli kitob” bo lmagan,
ʻ ʼ ʻ
o zlarining uyushgan
ʻ diniga ega bo lganlarga ham himoyalangan maqom berish ʻ
qonuniy va ma muriy jihatdan oqlanishi mumkin edi, lekin agar ular haddan
ʼ
tashqari o zaro aloqa qilishdan saqlanmasa. musulmon aholi bilan islomning o zi
ʻ ʻ
ta sir qilishi mumkin. Nufuzli Chishtiylar singari so fiy tariqatlarning kuchi va
ʼ ʻ
hindlarning Guru Nanak tasavvuf harakati allaqachon jamoalar-aro o zaro ta sir va
ʻ ʼ
o zaro ulug lanishni rag batlantirgan edi. Akbarning javobi Abbosinikidan farq
ʻ ʻ ʻ
qiladi xalifa al-Mahdiy. Musulmon bo lmagan ta sirlarga nisbatan murosasizlikni
ʻ ʼ
institutsionalizatsiya qilish va jamoat munosabatlarini qattiqlashtirish o rniga,
ʻ
Akbar murosasizlikni va hatto musulmon bo lmaganlarga nisbatan maxsus soliqni
ʻ
taqiqladi. Ulamolar e tiroz bildirmasliklari uchun Usmonilar va Safaviylarga
ʼ
qaraganda turli sabablarga ko ra ularni davlatga moliyaviy jihatdan bog lashga
ʻ ʻ
harakat qildi. Uning boshqa dinlarga nisbatan shaxsiy qiziqishi namunali edi.
Uning yordamida so fiy maslahatchisi va tarjimai holi Abu al-Faxil
ʻ diniy
munozaralar uchun o ziga xos salon yaratdi.
ʻ Aftidan, shaxsiy shogirdlarning juda
kichik doirasi Akbarning o ziga xos Tavhid-i ilohiy (“Ilohiy birlik”) brendiga
ʻ
taqlid qilganga o xshaydi. Bu Makka haniflari va Muhammad (s.a.v) ning o zi bir
ʻ ʻ
paytlar amal qilgan narsaga o xshash umumiy Tavhid bo lib ko rinadi,
ʻ ʻ ʻ
shuningdek, Rumiy va Ibn al-Arabiy kabi buyuk so fiylarning chegarani buzuvchi
ʻ
panteistik ongiga o xshaydi. Janubiy va Janubi-
ʻ Sharqiy Osiyoda Akbar barcha
dinlarga nisbatan bag rikenglik bilan o ziga nisbatan nomaqbul bo lib tuyulgan
ʻ ʻ ʻ
qullik va beva ayollarni o ldirish kabi odatlarni qoralash bilan birlashtirdi
ʻ 13
. Yarim
asr davomida Akbarning dastlabki ikki davomchisi, Jahongir va Shoh Jahon o z
ʻ
siyosatini davom ettirdi. Dehlida qayta qurilgan poytaxt Fatehpur Sikri va
12
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 369.
13
O‘sha joyda. – B. 370.
15

Agraning eski poytaxtlariga, Shoh Jahonning eng mashhur binosi Toj Mahal
joylashgan joyga qo shildi. Hindu va musulmon urf-odatlarining qorishishi barchaʻ
san atlarda, ayniqsa naturalistik va hissiy rangtasvirda namoyon bo lgan keramika,
ʼ ʻ
inlay va to qimachilikda juda nozik va murakkab dizayn va nozik, ammo
ʻ
monumental arxitekturaga aylandi. Shohjahonning o g li
ʻ ʻ Dora Shikoh (1615-1659)
so fiy mutafakkir va yozuvchi bo lib, musulmonlar va hindular uchun umumiy
ʻ ʻ
asos yaratishga harakat qilgan. Bunday urinishlarga javoban Naqshbandiya tariqati
yetakchisi bilan bog liq bo lgan shariatga asoslangan qat iy jamoatchilik harakati
ʻ ʻ ʼ
paydo bo ldi.
ʻ Shayx Ahmad Sirhindiyning qo shilishi bilan ʻ Avrang-zeb (1658-
1707-yillarda hukmronlik qilgan), bir necha asrlar o tib Mohandas K. (Mahatma)
ʻ
Gandi ismli musulmon bo lmaganda qayta paydo bo lgan qizg in ekumenizm
ʻ ʻ ʻ
an anasi himoyalangan g ayri-musulmonlarga nisbatan jazo choralarini ko radigan
ʼ ʻ ʻ
qattiqroq kommunalizm bilan almashtirildi va ta kidladi
ʼ . Shohning shariatni tatbiq
etishi tufayli musulmon rahbari sifatidagi roli Usmonli va Safaviylar davlatlaridan
farqli o laroq, boburiylar imperiyasi XVIII asr boshlarigacha kengayib bordi,
ʻ
ammo imperiya Avrangzeb hukmronligi tugaganidan ko p o tmay, Safaviylar va
ʻ ʻ
Usmonlilar hokimiyati ham tez pasayib borayotgan paytda parchalana boshladi 14
.
XV—XVIII asrlarda ulamolarning e tirozlariga qaramay, kofe, choy va
ʼ
tamaki iste mol qilish uchala imperiyada ham keng tarqalgan.
ʼ Choyxonalar uy,
masjid , bozor va hammomdan tashqari, erkaklar bilan muloqot qilishning muhim
yangi markazlariga aylandi. Ayollar bilan muloqot qilish asosan uyda va hammom
bilan cheklangan edi. Choyxonalarda erkaklar allaqachon rivojlangan hikoyachilik
san ati bilan shug ullanishlari va tildan oqilona foydalanishdan zavqlanishlari
ʼ ʻ
mumkin edi. Ming bir kecha ( Alf laylah va laylah ), bizgacha yetib kelgan eng
qadimgi bu davrga oid qo lyozmalar va arab qahramoni Attorning hikoyalari,
ʻ
forscha Mulla Nasriddin (Nasriddin) nomi bilan mashhur bo lgan donishmand
ʻ
ahmoqning, turkchada Xojaning hikoyalari kabi mashhur bo lsa kerak. Arab tilida
ʻ
Juha. Nasriddinning ba zan so fiy darveshi yoki qirol maslahatchisi qiyofasida
ʼ ʻ
qilgan ishlari ko pincha markazlashgan absolyutizm va tasavvufni hazil bilan
ʻ
14
O‘sha joyda. – B. 470.
16

tasvirlaydi. Usmonlilar XVI asrning boshlarida O rta yer dengizining janubiyʻ
qirg oqlari bo ylab kengayib ketganlarida, ular Marokashni o z tarkibiga qo sha
ʻ ʻ ʻ ʻ
olmadilar, bu yerda Marokashning paydo bo lishiga javoban yangi davlat tashkil
ʻ
topdi. 15
Portugallar o zlarining dengiz bo ylab kengayishlari, shuningdek,
ʻ ʻ
Rekonkistaning bajarilishi va Pireney yarim orolining markazida agressiv chidab
bo lmas nasroniy rejimining o rnatilishi natijasida hosil bo lgan tezlikni surdilar .
ʻ ʻ ʻ
Marokash davlatning shakllanishiga na jangchilarning g ayrati, na
ʻ shia birdamligi,
tiklanishi turtki bo lgan.
ʻ Aksincha, bu qonuniylikning juda qadimgi shakli bo lib, ʻ
ayniqsa Afrikada kuchli ekanligi isbotlangan. U oxirgi marta Idrisiylar bilan
bog liq edi; endi shariflar ko pincha marabutlar deb nomlanuvchi so fiy muqaddas
ʻ ʻ ʻ
kishilar bilan bog liq edi. U shunday bir so fiy edi, Siydiy Barakot, uni
ʻ ʻ
qonuniylashtirgan Sa di
ʼ shariflar oilasi portugallarni quvib chiqargan va janubga
kengayish uchun yetarlicha kuchli mustaqil davlat (1511-1603) o rnatgan jihod
ʻ
rahbarlari sifatida. Shu bilan birga, Sudanning eng buyuk musulmon shohligi,
Songai shimolga qarab kengayib bordi va uning Marokashga olib boradigan asosiy
savdo yo llari ustidan nazorat kuchayib borishi Marokash aralashuviga sabab
ʻ
bo ldi. 1591-yilda bosib olingan Songai 40 yil davomida Marokash vassali sifatida
ʻ
hukmronlik qildi, bu davrda Marokashning o zi siyosiy tartibsizlik va beqarorlikni
ʻ
boshdan kechirdi. Marokash Ismoil (1672-1727-yillarda hukmronlik qilgan)
davrida qayta birlashtirildi. Muqaddas Sijilmassa oilasi, alaviylar arab
qabilalarining yordami bilan hokimiyat tepasiga keltirildi va oxir-oqibat ular qora
tanli qullarning qimmat armiyasi bilan almashtirildi. Sa dilar singari ular ham ikki
ʼ
yo l bilan qonuniylashdilar. Yetakchi so fiylarning tan olinishi va Payg ambardan
ʻ ʻ ʻ
nasl-nasabi Ali orqali ularga o tgan deb hisoblangan maxsus ruhiy sifat (
ʻ baraka )
bilan. Garchi ular shia bo lmasalar ham, ular ulamolarning
ʻ shariatdan foydalanish
qudratiga putur etkazadigan xarizmatik yetakchilikni rivojlantirdilar. 16
Ularga
qarshi shuningdek, mutlaq monarxlar sifatida o z hokimiyatlarining chegaralarini
ʻ
tan oldilar va o z saltanatini hokimiyat va hokimiyatsiz hududga bo lishdi (bu erda
ʻ ʻ
ko plab Amazig qabilalari yashagan). Shunday qilib, Marokash shariflari
ʻ
15
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
16
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
17

qonuniylik, sodiqlik va nazorat kabi umumbashariy muammolarni o z holatlarigaʻ
moslashtirilgan tarzda hal qildilar. Sa dilar
ʼ sulolasi Marokashda hukmronlik qilgan
bir paytda, lekin uning Sahroyi Kabirga bostirib kirishidan ancha oldin, bir qancha
kichik islom davlatlari yerning bir chetidan siqib chiqarildi. Sudan mintaqasi
boshqasiga Senegambiya, Sonxay, Air, Mosi, Kupe, Hausa, Kanem-Bornu, Darfur
va Funj islom bu hududlarga savdo va ziyorat yo llari bo ylab, ayniqsa, bir qancha
ʻ ʻ
bilimdon o qituvchi-savdogar oilalarning sa y-harakatlari bilan kelgan. Odatda
ʻ ʼ
hukmron elita arab muhojirlari, savdogarlari yoki sayohatchilarining malakalarini
ishga solib, mahalliy diniy urf-odatlar yoki qonuniy tamoyillarni siqib
chiqarmagan holda arab tili va shariatning siyosiy va tijorat afzalliklaridan
foydalangan holda birinchi bo lib musulmon bo ldi
ʻ ʻ 17
. XVI asrga kelib Sudan
mintaqasidagi musulmon davlatlari nafaqat Mag rib va
ʻ Misrning yirik musulmon
markazlari bilan aloqada bo lgan.
ʻ Balki paydo bo lgan trans-Sudan ziyorat yo li ʻ ʻ
orqali bir-biri bilan. Qolaversa, Islom o sha paytgacha XI-asrdagi Almoravid
ʻ
harakati bilan taqqoslanadigan poklanish sa y-harakatlarini qo zg atish uchun
ʼ ʻ ʻ
yetarlicha mustahkamlangan edi. Ba zan bu sa y-harakatlar asta-sekin va birinchi
ʼ ʼ
navbatda ta limga qaratilgan edi.
ʼ Uning o limidan keyin asrlar davomida ko plab ʻ ʻ
G arbiy Afrika musulmonlari tomonidan o qilgan asarlarida ko plab mavzular,
ʻ ʻ ʻ
jumladan, adolatni tiklash va Islomni mustahkamlash uchun Mahdiyning kelishi
haqida gap ketgan. Shuningdek, u G arbiy Afrikadagi
ʻ musulmon olimlari va
hukmdorlariga 2000 mildan (3200 km) uzoqroqda joylashgan maktublar yozib,
shariatni tushuntirib, unga ehtiyotkorlik bilan rioya qilishga undagan.
17
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 473.
18

II . BOB.
XVIII ASRDAN XX ASR OXIRIGACHA BO LGAN DAVRDAʻ
MUSULMON DAVLATLARIDA IJTIMOIY- IQTISODIY HAYOT
Zamonaviy islom tarixi ko pincha “G arb” ta siri bilan izohlanadi
ʻ ʻ ʼ . Shu
nuqtai nazardan qaraganda, XVIII asr tanazzul davri va Yevropa hukmronligining
debochasi bo lib, 1798-yilda
ʻ Napoleon Ining Misrni bosib olishi bilan ifodalanadi .
Shunga qaramay, G arb hukmronligi davri davom etayotgan hukmronlik davrining
ʻ
oraliq qismi bo lganini ham ta kidlash mumkin.
ʻ ʼ mahalliy aholining rivojlanishi
modernizatsiya uslublari. Bu savolni hal qilish uchun “zamonaviy” davrni butun
islom dinida faollik va uyg onish bo lgan XVIII asrdan boshlash kerak.
ʻ ʻ Uchta yirik
musulmon imperiyasi XVIII asrda o zlarining oldingi kuchlari va Yevropadagi
ʻ
kuchayib borayotgan kuchlar bilan solishtirganda tanazzulga yuz tutdi , ammo
aksariyat musulmonlar Yevropaning qisman aybdor ekanligini hali bilmas edilar.
Shunga o xshash pasayish avval ham ko p bo lgan edi, bu harbiy-bosqinchi
ʻ ʻ ʻ
davlatning muqarrar zaif tomonlari mahsuli markazlashtirilgan absolyutizmga
aylandi, doimiy kengayishga haddan tashqari qaramlik, boshqaruvga
tayyorgarlikning zaiflashishi, samaradorlikni saqlash qiyinligi. katta va murakkab
qirollik xonadoni va armiyasidagi sodiqlik va tobora dabdabali saroy hayoti uchun
yetarli daromadni saqlab qolish qiyinligi. Bundan tashqari, XVIII asr dunyosida
deyarli hamma joyda bo lgani kabi, inflyatsiya va qimmat islohot markaziy
ʻ
hukumatlarning daromadlarini kamaytirganidek, aholi soni ko paydi.
ʻ Biroq, Ibn
Xaldunning fikrlarini hisobga olsak , siyosiy kuchni tiklash uchun yangi birlik
tuyg usiga ega yangi guruhni kutish mumkin edi
ʻ 18
. Agar musulmonlar boshqa
barcha jamiyatlar bilan teng bo lib qolganlarida edi, ular qayta tiklanishi mumkin
ʻ
edi. Ammo XVIII asrga kelib G arbiy Yevropadagi jamiyatlarning ma lum bir
ʻ ʼ
to plami yunonlar tomonidan belgilab qo yilgan agrar asoslangan o troq
ʻ ʻ ʻ
dunyoning 5000-yillik cheklovlarini yengib o tishga
ʻ qodir bo lgan iqtisodiy va ʻ
ijtimoiy tizimni ishlab chiqdi — ular buni Oikoumene deb atashgan. Islom
18
http://www.ziyouz.com/
19

davlatlarining aksariyat davlatlaridan farqli o laroq, bu jamiyatlar tabiiyʻ
resurslarga (ayniqsa, qazilma yoqilg ilarga) boy edi.
ʻ bu inson va hayvonlarning
kuchini to ldirishi mumkin) va kengayish uchun fazoda kambag al. Musulmonlar
ʻ ʻ
tomonidan Sharqdan quruqlikdagi yo llarni nazorat qilish imkoniyatidan mahrum
ʻ
bo lgan yevropalik tadqiqotchilar janubiy dengizlarda raqobatlashish va yangi
ʻ
dengiz yo llarini va tasodifan Amerikada yangi boylik manbasini kashf qilish
ʻ
uchun musulmon dengizchilik texnologiyasini yaratdilar va undan o zib ketishdi.
ʻ
Yevropada markazlashgan absolyutizm ideal bo lsa-da, islomdagi muvaffaqiyatga
ʻ
erisha olmadi. Shaharlardan ko ra yer egalari tabaqalaridan kelib chiqqan holda, u
ʻ
mustaqil shahar savdo sinflaridan foyda ko rgan va ular tomonidan cheklangan.
ʻ
Islomda savdogarlarning hokimiyati imperator tomonidan mahalliy xususiy
tadbirkorlikka haddan tashqari soliq solish, savdo foydalarini o zlashtirish va chet
ʻ
el savdogarlariga imtiyozlar berish orqali to xtatilgan edi.
ʻ Kapitulyatsiyalar 19
.
Yevropada mustaqil moliyaviy va ijtimoiy resurslar texnologik eksperimentlar
uchun g ayrioddiy erkinlikni ta minladi va buning natijasida jamiyatning boshqa
ʻ ʼ
sohalarini ham texnikaviylashtirishga yordam berdi. Oikoumendagi oldingi
innovatsiyalardan farqli o laroq, Yevropa texnologiyasini asosiy ijtimoiy va
ʻ
iqtisodiy o zgarishlarni boshdan kechirmagan jamiyatlarga osonlikcha tarqatish
ʻ
mumkin emas edi. Yevropadan tashqarida, 5000-yil davomida o zgarish va
ʻ
madaniy tarqalishni tavsiflovchi “yangi” ning asta-sekin o zlashtirilishi ,
ʻ
shoshilinch taqlid bilan almashtirilishi kerak edi, bu esa juda chalkashlik bilan
namoyon bo ldi.
ʻ Bu innovatsiyalarning kombinatsiyasiga taqlid Oikoumenning
turli qismlari o rtasida misli ko rilmagan va doimiy muvozanatni keltirib chiqardi.
ʻ ʻ
Musulmonlarning javoblari boshqa “g arbga mansub bo lmagan” xalqlarning
ʻ ʻ
javoblari bilan o xshash edi, lekin ko pincha filtrdan o tkazilib, o ziga xos islomiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki islomiy ramzlar va motivlarda ifodalangan. Ijtimoiy qadriyatlar manbai
sifatida islomning kuchi allaqachon ko p marta kuchayib, susaygan edi; XVIII-
ʻ
XIX asrlarda kuchayib, XX asr boshlarida chekindi va XX asr o rtalaridan keyin
ʻ
yana ko tarildi. Shunday qilib, yevropalik mustamlakachilar davom etayotgan
ʻ
19
Исламский исследовательский центр университета аль-Азxар. [Электронный ресурс]. — Режим доступа:
http://www.аzhar.еg/magmaa (дата обращения: 29.12.21).
20

jarayonning o rtasida paydo bo ldi, ular katta ta sir ko rsatdi, lekin to liqʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
o zgarmadi
ʻ 20
.
XVII asr o rtalaridan XVIII asr va XIX asr boshlarigacha ba zi musulmonlar
ʻ ʼ
o z jamiyatlaridagi ichki zaiflikdan xabardor bo lishdi. Ayrim hududlarda
ʻ ʻ
musulmonlar Yevropaning yuksalishidan deyarli bexabar edilar; Hindiston ,
Sumatra va Java kabi boshqa mamlakatlarda 18-asr aslida Yevropa nazoratini olib
keldi. Ba zan rasmiy va goh norasmiy, goh islomiylashtirib, goh
ʼ
yevropalashtirishga bo lgan munosabat ikki toifaga bo lingan, buni quyidagi
ʻ ʻ
misollar ko rsatadi.
ʻ Ba zi hududlarda rahbarlar mavjud siyosiy tizimlarni ʼ qayta
tiklashga harakat qilishdi. Masalan, Eronda qayta tiklashga urinishlar harbiy va
diniy islohotlarni birlashtirgan . Taxminan 1730-yilda Xurosonlik Nadr Qoldi beg
ismli turkiy Safaviylar qo shinini 1736-yilda o zini o zi bilan almashtirgan Safaviy
ʻ ʻ ʻ
shohi nomiga qayta tuzdi. Nodirshoh, u Safaviylar davlatining chegaralarini har
qachongidan ham kengaytirdi; u hatto Usmonlilarni mag lub etdi va butun
ʻ
musulmonlarning rahbari bo lishga intilgan bo lishi mumkin.
ʻ ʻ Shu maqsadda u
Eron shialigini sunniy mazhablar bilan bir qatorda mazhab ( islom huquqi
maktabi ) sifatida namoyon etishga urinib, ularning tan olinishiga intilib, qo shni
ʻ
hukmdorlarga takliflar qildi. 1747-yilda u o ldirilganidan keyin uning islohotlari
ʻ
omon qolmadi va uning uyi parchalanib ketdi. Sherozlik lashkarboshi Karim Xon
Zend Safaviylar nomidan hukmronlik qilgan, ammo shohga haqiqiy hokimiyatni
qaytarmagan. Qojarlar ( 1779–1925) Eron chegaralarini tiklashga muvaffaq
bo lishdi.
ʻ Safaviylarning qonuniyligini qayta tiklash imkonsiz edi.
Usmonli imperiyasida restavratsiya yevropalik narsalarni tanlab taqlid
qilishni o z ichiga oladi. Uning birinchi bosqichi 1718-yildan 1730-yilgacha
ʻ
bo lgan davr sifatida tanilgan Lola davri boylar tomonidan o sha paytda
ʻ ʻ
Yevropada mashhur bo lgan fors-turk gulini yetishtirish tufayli.
ʻ Yevropa odoblari
va didlari bilan tajriba Yevropa harbiy texnologiyasi bilan tajriba bilan mos keldi .
Qayta tiklash Usmonlilarning oldingi muvaffaqiyatining kaliti bo lgan armiyani
ʻ
qayta tiklashga bog liq edi va bu vazifa uchun xristian yevropaliklar yollangan.
ʻ
20
https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom
21

Nodirshoh Usmonli qo shinini mag lubiyatga uchratgandan so ng, absolyutistikʻ ʻ ʻ
tiklanishning birinchi bosqichi tugadi, ammo Yevropa modasiga intilish Usmonli
hayotining doimiy elementiga aylandi. Shu bilan birga, markaziy kuch, ayniqsa
xalqaro savdo sohasida zaiflashishda davom etdi. Chet el fuqarolari uchun taslim
bo lish to g risidagi kelishuvlar bilan birga kelgan himoya guvohnomalari asta-
ʻ ʻ ʻ
sekin o zlarining chet ellik sheriklariga yo naltirilgan musulmon bo lmagan
ʻ ʻ ʻ
Usmonli fuqarolariga ham berildi. Bunday guruhlarning Usmonli davlatiga
integratsiyalashuvi tan olinishi bilan yanada zaiflashdi . Rus podshosining Usmonli
yunon pravoslav millatining himoyachisi sifatidagi Kuchuk Qaynarcha
shartnomasi imzolanishi bo ldi (1774)
ʻ 21
. Boshqa sohalarda rahbarlar o z-o zidan ʻ ʻ
islomiy bo lgan yangi ijtimoiy tuzumlarni
ʻ tasavvur qildilar yoki yaratdilar.
G ariblashuvning tobora ommalashib borayotgani va ijtimoiy qadriyatlar manbai
ʻ
sifatida islomga suyanishning kamayishi Islom dunyosining ko p qismlarida ta lim
ʻ ʼ
islohotidan tortib jihodgacha bo lgan barcha turdagi islomiy faollik bilan
ʻ
muvozanatlashgan edi. Islom siyosati ko pincha hukumatga nisbatan
ʻ
skeptitsizmning azaliy an analariga asoslangan muxolifat sifati bilan ajralib turardi
ʼ
. Tasavvuf juda boshqacha rol o ynashi mumkin edi. Qayta tiklangan tariqatlar ,
ʻ
muayyan islom ustozlari atrofidagi muloqotlar shaklida islohotni qo llab-
ʻ
quvvatlashi va ongni rag batlantirishi mumkin.panislamizm (islom yagona siyosiy
ʻ
va madaniy tuzumning asosi bo lishi mumkinligi haqidagi g oya) bilan belgilandi.
ʻ ʻ
So fiylar ko pincha Muhammad payg ambar (Hadis) haqidagi ertaklarni
ʻ ʻ ʻ
o rganishni rag batlantirdilar, ular uni ma naviy va axloqiy
ʻ ʻ ʼ qayta qurish uchun
namuna sifatida ko rsatdilar va ko plab qabul qilinishi mumkin bo lmagan
ʻ ʻ ʻ
an anaviy yoki odatiy islom amaliyotlarini bekor qildilar. So fiy tariqa
ʼ ʻ
mintaqalararo aloqa va aloqani hamda ba zi hollarda Liviya monarxiyasidagi kabi
ʼ
sulolaning barpo etilishiga olib kelgan ijtimoiy tashkilotning mahalliy shaklini
ta minladi .
ʼ Tasavvufni tanazzul manbai sifatida ham qoralash mumkin . Eng
mashhur va nufuzli jangari so ʼ fiylarga qarshi harakat Arabiston yarim orolida
paydo bo ʼ lgan va o ʼ zini al - Muvahidun (“ tavhidchilar ”) deb atagan . Vahhobiylik
21
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 446.
22

asoschisidan keyin Muhammad ibn Abdulvahhob (1703—92). Ibn Tasmiyadan
ilhomlanib ( yuqoriga qarang : “Migratsiya va yangilanish (1041–1405 )), Ibn al-
Vahhob Qur onʼ va Sunnat islom jamiyatini amalda qo llanila boshlagan ʻ
degenerativ shakldan qayta qurish uchun asos bo lishi mumkinligini ta kidladi. .
ʻ ʼ
Islomning o zi
ʻ to sqinlik qiluvchi ʻ kuch emas edi; “an anaviy” islom edi. ʼ
Vahhobiylar an anani targ ib qilishdan yiroq bo lib, an anaga aylangan narsa
ʼ ʻ ʻ ʼ
Qur on va Sunnatda hamisha uchratish mumkin bo lgan asosiy narsadan juda
ʼ ʻ
yiroqlashib ketganini ta kidladilar.
ʼ 22
Ular ko r-ko rona taqlid bilan bog langan ʻ ʻ ʻ
an anaviy; islohot, taqvodor shaxsiy sa y-harakatlar bilan (ijtihod) asoslarini
ʼ ʼ
tushunish uchun zarur. Islomiy kontekstda bu harakat turi konservativ emas edi,
chunki u o tgan narsalarni saqlab qolishga emas, balki tark qilingan narsalarni
ʻ
yangilashga intilgan. Vahhobiylar harakati Nazddagi bir qabila boshchiligidagi bir
qabila tomonidan qo llab-quvvatlandi Muhammad ibn Sa ud. Ushbu ittifoq
ʻ ʼ
tomonidan yaratilgan birinchi davlat uzoq davom etmagan bo lsa-da, Arabistonda
ʻ
mavjud Saudiya davlatining poydevorini qo ydi va shu kungacha boshqa joylarda
ʻ
ham xuddi shunday faollikni ilhomlantirdi.
G arbiy Afrikada XVIII asrdan XIX asrgacha bir qator faol harakatlar paydo
ʻ
bo ldi. Arabistonda bo lgani kabi u erda ham islomiy faollik adashgan
ʻ ʻ
musulmonlarga nisbatan kamroq musulmon bo lmaganlarga qaratilgan edi.
ʻ
Islomiyatning ko plab chekka hududlarida bo lgani kabi, Tukulor kabi mahalliy
ʻ ʻ
aholining o qimishli, kuzatuvchan musulmonlar guruhlari rasmiy Islomning
ʻ
tasodifiy, sinkretistik va opportunistik tabiatini tobora chidab bo lmas deb topishdi.
ʻ
Bunday musulmonlar ko p zamonlar va joylardan islohotchi olimlardan, masalan
ʻ
al-G azzoliy, as-Suyyutiy va al-Mag iliydan va vahhobiylarnikiga o xshash
ʻ ʻ ʻ jihod
nazariyasidan va yil oxirida mujaddid kutishlaridan ilhomlangan. Hozirgi Nigeriya
shimolida 1780-1790-yillardagi norozilik 1804-yilda avj oldi. Usmon dan Fodio
Hausa hukmdorlariga qarshi jihod e lon qildi.
ʼ 23
Boshqalar ham ergashdilar,
jumladan, Muhammad al-Jayloniy ham Airda. Shehuh Ahmad Lobbo Mahina, al-
Hajj Umar Tal
ʿ (islohotchi Tijāni tNarīqah a zosi ) ʼ Fouta Djallonda va Samory
22
https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom
23
https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom
23

Malinke (Mandingov) shtatlarida. Jihod faoliyati bir asr davom etdi; 1882-yilda
keyingi musulmon asrining boshiga yaqin yana ming yillik bo ldi , chunki Yevropaʻ
istilosiga qarshilik ko rsatish zarurati keskinlashdi. Misol uchun, Muhammad
ʻ
Ahmad o zini shunday deb e lon qildi Mahdiy
ʻ ʼ 1881 -yilda Sudanda 24
. Hind okeani
hududida islomiy faollik ko ʼ proq intellektual va ma ʼ rifiy xususiyatga ega edi .
Uning eng yaxshi namunasi edi Dehlilik Shoh Vali Olloh (1702–62), Hindiston
musulmonlarining keyingi islohot harakatlarining ruhiy ajdodi. Uning hayoti
davomida musulmon siyosiy hokimiyatining qulashi og riqli tarzda namoyon
ʻ
bo ldi. U Hindiston musulmonlarini
ʻ Akbar kabi so fiylik atrofida emas , balki ʻ
shariat atrofida birlashtirishga harakat qildi. Ibn Taymiya singari u ham shariatning
mustahkam manbalar — Qur on va Sunnatga asoslanganligini tushungan va u
ʼ
taqvodor harakatlar bilan hozirgi sharoitda qo llanilishi mumkin.
ʻ Hadisni o rganish ʻ
yana bir bor juda ko p
ʻ pretsedentlarni taqdim etdi va Muhammad payg ambarga ʻ
o xshash ijtimoiy tiklanishning ijobiy ruhini ilhomlantirdi.
ʻ
Usmonli imperiyasining oxirigacha ingliz mustamlakachiligining kuchayishi
qayta tiklash va qarshilik ko ʼ rsatishga qaratilgan ko ʼ plab urinishlar deyarli
muvaffaqiyatsiz bo ʼ ldi . 1818- yilga kelib Hindiston ustidan Britaniya gegemonligi
tugallandi va ko ʼ plab boshqa koloniyalar va mandatlar o ʼ sha paytdan va Birinchi
jahon urushidan keyingi davrda kuzatildi . Musulmon hududlarining hammasi ham
mustamlaka qilinmagan , ammo deyarli barchasi psixologik , siyosiy , texnologik ,
madaniy yoki iqtisodiy jihatdan qandaydir qaramlikni boshdan kechirgan . Ehtimol ,
faqat Arabiston yarim orolining markaziy qismlaridagi Saudiya rejimi har qanday
qaramlikdan qutulgan deb aytish mumkin edi , lekin u erda ham 1930- yillarda
boshlangan neft qidiruvi Yevropaning aralashuviga olib keldi . XIX asrda
g ʼ arblashuv va islomiy faollik birga yashab , raqobatlashdi . XX asr oxiriga kelib
dunyoviy etnik millatchilik islom dunyosida eng keng tarqalgan norozilik uslubiga
aylangan edi , lekin islomni qayta qurish ruhi ham dunyoviy millatchilik bilan
birgalikda yoki unga qarshi bo ʼ lgan holda saqlanib qoldi . 25
XIX asrda Usmonli
imperiyasida tanlab g ʼ arbiylashtirish islomni qayta ko ʼ rib chiqish bilan birga
24
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 468.
25
https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom
24

mavjud edi . Islohotlar dasturi deb nomlanadi 1839- yildan 1876- yilgacha amalda
bo ʼ lgan Tanzimat , diniy e ʼ tiqodidan qat ʼ i nazar , barcha Usmonli fuqarolariga teng
huquqiy mavqe berish va monarxning vakolatlarini cheklash orqali Yevropa
huquqi va boshqaruviga taqlid qilishni maqsad qilgan . 1860-yillarda guruh nomi
bilan tanilgan Yosh Usmonlilar Yevropa liberalizmining asosiy tamoyillarini va
hatto millatga muhabbatni Islomning o zi bilan aniqlashga harakat qilishdi. Erongaʻ
qojar shohlar ruslar tomonidan tayyorlangan va boshchiligidagi maxsus “kazaklar
brigadasi”ni olib kelishgan, shu bilan birga shia mujtahidlari o zlarining ruhiy
ʻ
yetakchilarining qarorlarini barcha Eron shialari uchun majburiy deb bilishgan va
o zlarini xalqdan mustaqil deb e lon qilganlar. Yosh Usmonlilar singari, shia diniy
ʻ ʼ
yetakchilari ham hukmdorga qarshi konstitutsiyaviylik bilan o zlashdilar
ʻ 26
.
Islomiy norozilik ko pincha unga qarshi jihod shaklida bo lgan
ʻ ʻ
Yevropaliklar Gollandiyaga qarshi Janubi-Sharqiy Osiyoliklar tomonidan; Sanusiy
tomonidan Liviyada Italiya nazorati ustidan tariqa; Sudandagi mahdistlar harakati
tomonidan; yoki yevropaliklar tomonidan aqldan ozgan mulla laqabini olgan
Sayyid Muhammad ibn Abdulloh Hasan boshchiligidagi Somalidagi solihiy tariqa
tomonidan . Ba zida diniy rahbarlar, masalan, diniy rahbarlar
ʼ Erondagi shialar
(1905—1911), konstitutsiyaviy inqiloblarda qatnashdilar. Ushbu faoliyatning
ko pchiligida pan-islomiy
ʻ tuyg u bor edi, u juda eski ʻ tushunchalarga tayangan
musulmonlar uchun yakuniy birdamlik guruhi sifatida. Eng ko zga ko ringan
ʻ ʻ
islomiy qayta quruvchilardan uchtasi Jamoliddin al-Afg oniy, uning misrlik
ʻ
shogirdi Muhammad Abduh
ʿ va hind shoiri Janob Muhammad Iqbol . Ularning
barchasi g arblashuvga ko r-ko rona intilishdan ogohlantirib, musulmonlarning
ʻ ʻ ʻ
zaif tomonlari uchun ayb Islom emas, balki musulmonlarning o zlari ekanligini,
ʻ
chunki ular ilk islom sivilizatsiyasini yaratgan ijtimoiy, axloqiy va intellektual
qayta qurishning ilg or ruhi bilan aloqani yo qotganligini ta kidladilar.
ʻ ʻ ʼ 27
insoniyat
tarixidagi eng buyuklaridan biri. Islom dinining ko p joylarida ta lim bergan va
ʻ ʼ
targ ibot qilgan al-Afg oniy millatiga ko ra tashkilot zarur bo lishi mumkinligini
ʻ ʻ ʻ ʻ
26
https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom
27
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 470.
27
25

tan olgan bo lsa-da, uni musulmon o ziga xosligidan past deb hisoblagan. ʻ ʻ U yana
G arb texnologiyasi musulmonlarni saqlab qolish va yetishtirish
ʻ orqaligina oldinga
siljishi mumkinligini ta kidladi o zlarining ma naviy va madaniy merosi. U bir
ʼ ʻ ʼ
vaqtlar musulmonlar dunyoda aqliy va ilmiy yetakchi bo lganliklarini ta kidlab,
ʻ ʼ
Abbosiylar xalifaligi davridagi oltin davrni belgilab, musulmonlarning “G arbga”
ʻ
ko p hissa qo shganiga ishora qildi. Al-Afg oniy singari, Iqbol ham musulmonlar
ʻ ʻ ʻ
dunyoda hayotiy kuch bo lgan, yagona xalqaro
ʻ hamjamiyatga birlashgan va til va
etnos tafovuti ta sir qilmagan paytda ega bo lgan kuchlarini islomsiz qayta tiklab
ʼ ʻ
bo lmaydi, deb hisoblardi. O tmishning bu tajovuzkor tiklanishi islomni qayta
ʻ ʻ
qurishning doimiy mavzusiga aylandi. Islomning ko plab hududlarida salafiylik
ʻ
deb nomlanuvchi harakat ham tarixda ideal davr, ya ni “taqvodor ajdodlar”
ʼ
( salaflar) davri bilan ajralib turadi.) Muhammad va uning sahobalarining ilk
musulmon davlatida va hozirgi musulmonlarni oldingi idealning ilg or
ʻ
standartlariga etkazish uchun o tmishga yo naltirilgan o zgarishlarni qo llab-
ʻ ʻ ʻ ʻ
quvvatlagan. Aniq islomiy mutafakkirlardan tashqari, misrliklar ham bor edi
Mu
sNtafo Kamol, kimningmillatchilik shunchaki dunyoviy emas edi. Kamol Misrni
bir vaqtning o zida yevropalik, usmonli va musulmon deb bildi. 1908-yilgi “ Yosh
ʻ
turklar inqilobi”dan so ng Usmonlilar imperiyasida milliy o ziga xoslik haqidagi
ʻ ʻ
xuddi shunday murakkab qarashlar muhokama qilingan davr keldi. Islom va milliy
identifikatsiya o rtasidagi ziddiyat XX asr boshlarida musulmonlar uchun hal
ʻ
qiluvchi ahamiyatga ega bo lib qoldi.
ʻ G arb mustamlakachilik hukmronligi ʻ
ostidagi mamlakatlarda milliy mustaqillik uchun kurash ko pincha islohotchi
ʻ
ziyolilarning asl musulmon jamoasining haqiqiy xabari deb o ylagan narsalarni
ʻ
qayta tiklashga bo lgan sa y-harakatlari bilan birga ketardi . Ikki jahon urushi
ʻ ʼ
o rtasida salafiylik harakatidan Islomning ikki xil talqini paydo bo ldi
ʻ ʻ 28
.
Panislomizmga asoslangan talqinlardan biri Islomni uning muqaddas yozuvlarini
ijtimoiy va siyosiy tuzumning asosi sifatida siyosatlashtirgan. Suriyalik misrlik
olimning asarlari Bunday talqinga Rashid Rido (1865–1935) asos bo ldi. Ilgari
ʻ
islohotchilar singari, Rido avliyolarga sig inishni (muqaddas siymolarni ulug lash)
ʻ ʻ
28
http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=436.0
26

islomning buzilishi deb hisobladi va u ilk kitoblarga asoslangan va ularga sodiq
bo lgan yangilangan dinni qidirdi. Qolaversa, bunday yangilanish ijtimoiy-siyosiyʻ
hayotda islomiy ahkomlarni tatbiq etishni nazarda tutadi, deb turib oldi. Rido
1924-yilda Usmonli xalifaligining parchalanishini dahshatli voqea deb hisobladi,
chunki musulmonlar jamiyati bu bilan o zining asosiy diniy va siyosiy vakilini
ʻ
yo qotdi. U, shuningdek, o sha yili arab qabilalari boshlig i Abdulaziz ibn Saud
ʻ ʻ ʻ
tomonidan Makkani bosib olinishini olqishladi. Bu 1932-yilda zamonaviy
davlatning asoslanishiga olib keldi Rido namunali islomiy davlat deb hisoblagan
Saudiya Arabistoni 29
. Rido to liq islomiy jamiyatga umid qilgan musulmonlar
ʻ
orasida juda ta sirli edi. Masalan, uning fikri ilhomlantirdi Hasan al-Banno (1906
ʼ
—1949), u 1928-yilda Misrda jangari tashkilotga asos solgan. Musulmon
birodarlar . Birodarlar keyinchalik boshqa jangari islomiy guruhlarga ta ʼ sir
o ʼ tkazdi . Bu mutafakkirlardan farqli ravishda Misr islohotchisi Ali Abduroziq
(1888-1966) islom jamiyatning siyosiy tizimining asosi bo la olmaydi, deb
ʻ
ta kidladi. Ar Roziqning ta kidlashicha, Xudodan to g ridan-to g ri vahiy
ʼ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
Muhammad bilan tugagandan so ng, Islom faqat ruhiy funksiyaga ega bo lishi
ʻ ʻ
mumkin edi; dindan siyosiy maqsadlarda foydalanish qonuniy bo lishi mumkin
ʻ
emas edi . Xalifalik faqat siyosiy qurilish edi va Islomning muhim jihati emas edi.
Uning oxiri bilan yo qolishi Usmonli imperiyasi , shuning uchun tashvishli masala
ʻ
emas edi. Bundan buyon, asosan musulmonlardan iborat har bir mamlakat o z
ʻ
siyosiy tizimini mustaqil ravishda belgilash huquqiga ega bo ladi. Garchi
ʻ
ulamolarning aksariyati Abduroziqning fikrini rad etgan bo lsa-da, dunyoviy elita
ʻ
uni jamiyatning liberal tushunchasi bilan uyg unlashtirdi, bu esa dinni
ʻ keng
qamrovli hayot kodeksi sifatida emas, balki bir nechta madaniy elementlardan
faqat biri sifatida ko radi. Masalan, Misrda liberal ziyolilar kabilar Toha Husayn
ʻ
(1889–1973) o z milliy
ʻ madaniyatiga islom, arab, qadimgi Misr va Yevropa
unsurlarini o zida mujassam etgan deb qaragan.
ʻ
Islom milliy madaniyat va siyosatning asosi bo lishi kerakmi, degan savol
ʻ
butun XX asr davomida va undan keyin islom mamlakatlarida siyosiy munozarada
29
Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013. – B. 474.
27

hukmronlik qildi. Xususan, Islomning siyosiy talqini G arb ʻ madaniyatiga qarshilik
bilan birga paydo bo ldi . kabi din ulamolari va ziyolilar
ʻ Abd al-Hamid ibn Badis
(1899–1940), 1931-yilda asoschisi Jazoir musulmon ulamolari uyushmasi va
Marokashda Alloh al-Fasiy (1910—1974) o z mamlakatlarining o ziga xosligini
ʻ ʻ
islomiy nuqtai nazardan qayta tushundi va mustaqillikka erishgunga qadar
millatchilik harakatlarida muhim rol o ynadi. Ikki jahon urushi oralig ida bu
ʻ ʻ
olimlar o g il va qizlar uchun arab tilida ta lim beradigan bir qancha islomiy
ʻ ʻ ʼ
xususiy maktablar tashkil etishdi. Islom ziyolilari va harakatlari ko pincha Islomni
ʻ
o z davri bilan uyg unlashtirish uchun o zlarining ta lim ishlarini o z loyihalari
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
markaziga qo yadilar.
ʻ 30
Shunday qilib, islomiy bilimlarning dunyoviy va
g arblashgan ta limga qarshi uzatilishi masalasi hal qiluvchi ahamiyatga ega
ʻ ʼ
bo ldi. Ko pgina islom mutafakkirlari bu ikki ta lim tizimini bir-biriga mos deb
ʻ ʻ ʼ
hisoblashgan va ular birlashtirilgan bo lishi kerakligini ta kidlaganlar.
ʻ ʼ va bir-birini
to ldirishi mumkin edi.
ʻ Masalan, Indoneziyadagi Nahdatul Ulama diniy va
dunyoviy bilimlarni o zida mujassamlashtirgan
ʻ modernizatsiya yo nalishlari ʻ
bo yicha islomiy ta lim tizimini qo llab-quvvatladi
ʻ ʼ ʻ 31
. XX asrning oxirida
mustamlaka qilingan musulmon jamiyatlari (Falastindan tashqari ) asta-sekin
siyosiy mustaqillikka erishdilar va yangi davlatlar qurdilar. Bu shtatlarning
aksariyati “musulmon” identifikatorini qabul qilib, uni turli yo llar bilan talqin
ʻ
qildilar va qonun, ta lim va axloqiy xulq-atvor kabi sohalarda amalga oshirdilar.
ʼ
Ikki davlat, garchi mustamlaka qilinmagan jamiyatlarda tashkil etilgan bo lsa-da,
ʻ
qarama-qarshi paradigmalarga misol bo ldi. 1924-yilda turk harbiy zobiti Mustafo
ʻ
Kamol Otaturk (“Turklarning otasi”) nomini olgan holda Usmonli xalifaligiga
rasman barham berdi. Islom turk jamiyatining qoloqligiga hissa qo shganini va
ʻ
zamonaviy davlat dindan ko ra ilm va aqlga asoslanishi kerakligini ta kidlab,
ʻ ʼ
Otaturk Islomni shaxsiy sohaga o tkazishni da vo qildi.
ʻ ʼ Bu dunyoviy hukumat
brendi Islomning ommaviy ifodasini ham nazorat qildi va davlat va dinni
ajratmadi. In Saudiya Arabistoni esa, davlat shariatning (Islom qonunlarining)
30
O‘sha joyda. 475.
31
http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=436.0
28

qat iy talqinidan foydalangan holda, ijtimoiy hayotni islom normalari asosidaʼ
tartibga solgan 32
.
1922-yildan keyin konstitutsiyaviy monarxiyaga aylangan Misr (garchi u
1952-yilgacha mustamlaka nazoratida bo lgan bo lsa ham), davlat va islom
ʻ ʻ
o rtasidagi munosabat masalasi dunyoviylar va islomni boshqaruv tizimi sifatida
ʻ
talqin qilganlar o rtasida keskin siyosiy qarama-qarshiliklarni keltirib chiqardi.
ʻ
Ikkinchisi orasida “Musulmon birodarlar” 1952-yilda polkovnik Hamal Abdal
Nosir boshchiligidagi monarxiyani ag darib tashlagan harbiy
ʻ to ntarishni ʻ “Ozod
zobitlar inqilobi”ga asosiy xalq qo llab-quvvatlovchi asosiy tashkilotdan ommaviy
ʻ
harakatga aylandi. Falastin, Suriya , Iordaniya va Shimoliy Afrikadagi shunga
o xshash harakatlar, avvalgi islohotchi intellektual yo nalishlarning
ʻ ʻ
siyosiylashtirilgan merosxo rlari, keyinchalik o zlarining siyosiy sahnalarida
ʻ ʻ
muhim ishtirokchilar sifatida paydo bo ldi. Biroq, 1960-yillarning oxiriga kelib,
ʻ
ular o z mamlakatlaridagi
ʻ avtoritar rejimlarga jiddiy siyosiy muammo
tug diradigan darajada kuchli bo ldilar
ʻ ʻ 33
. 1967-yil iyun oyida Olti kunlik (iyun)
urushida arab davlatlarining Isroil tomonidan mag lubiyatga uchrashi bilan Islom
ʻ
olamida sotsialistik va panarab mafkuralari pasayib, siyosiy islom ommaviy kuch
sifatida maydonga chiqdi. ta siri ostida bo lgan Misr
ʼ ʻ Sovet Ittifoqi 1950-yillarning
o rtalaridan boshlab, 1970-yillarda Pres ostidagi Sovetlar bilan tuzilgan harbiy va
ʻ
boshqa shartnomalardan chiqdi. Anvar al-Sadat . O rtasida yangi ittifoq Misr va
ʻ
Saudiya Arabistoni Saudiya Arabistoni va boshqa neft qazib oluvchi Fors ko rfazi
ʻ
davlatlarining Misrga iqtisodiy yordami tufayli islomning geosiyosiy xaritasini
o zgartirdi va yangi diniy
ʻ dinamikaga olib keldi. 1962-yilda Saudiya Arabistoni
rejimi o rnatdi. Butun dunyo musulmon ulamolari va
ʻ ziyolilari ishtirokida Makka
shahrida bo lib o tgan
ʻ ʻ Musulmonlar Jahon Ligasi . Vazifasi musulmonlarni
birlashtirish va Islomni yoyishni targ ib qilish bo lgan liga 1960-yillarda Islom
ʻ ʻ
olamida, keyingi o n yilliklarda esa G arbda o z vakolatxonalarini ochdi.
ʻ ʻ ʻ
Moliyaviy yordam va liganing diniy yo l-yo riqlari bilan Islom olamidagi
ʻ ʻ
uyg onish harakatlari va
ʻ Yevropa va Amerikadagi muhojir musulmon jamoalari
32
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
33
http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=436.0
29

tomonidan yangi islomiy tashkilotlar yaratildi 34
. Bu davrda jamiyat va
hukumatning islomiy qadriyatlarga mos kelishini ta kidlagan islomiy harakatlarʼ
o z mamlakatlarida Islom ustidan davlat nazoratini ochiqdan-ochiq tanqid qila
ʻ
boshladilar va o z hukumatlarining islom normalarini minimalist talqin qilishlarini
ʻ
qoraladilar. Bu harakatlar boshidan xilma-xil bo lib, 1979 yilga qadar,
ʻ Eronda
inqilob orqali islom davlati tashkil topguniga qadar omma e tiboriga tushmadi.
ʼ
Eron inqilobiga uchinchi dunyochalik ( rivojlangan G arb davlatlari va dunyoning
ʻ
boshqa qismlaridagi mamlakatlar o rtasidagi iqtisodiy tafovutni ta kidlaydigan
ʻ ʼ
siyosiy mafkura ) va marksizm ta sir ko rsatdi
ʼ ʻ shiddatli tanqid ayniqsa muhim edi
Jalol al-Ahmed (1923-69) tomonidan ishlab chiqilgan G arb ta siri va Ali
ʻ ʼ
Shari atiy (1933-77) tomonidan ilgari surilgan marksistik yo naltirilgan islom
ʼ ʻ
reformizmi. 35
Inqilob rahbari,Oyatulloh Ruhulloh Xumayniy (1900–89) merossiz
qolganlarni himoya qilish (Qur onning mustaz afin so zi bilan yuritiladi ) va
ʼ ʼ ʻ
g arbiylashishga qarshi turish mavzulariga alohida urg u bergan, bu tushunchani
ʻ ʻ
o zi “Al-Liyat” va Shariatdan olgan. U, shuningdek, yangi Islom respublikasida
ʻ
faqih, ya ni musulmon huquqshunosi hukumati tushunchasini ishlab chiqdi va
ʼ
amalga oshirdi . Eron inqilobi Islomning siyosiy safarbarlik va qarshilik uchun
poydevor sifatidagi salohiyatini namoyish qilib, shunga o xshash dasturlarga ega
ʻ
ko plab islomiy harakatlarga umid baxsh etdi. Bundan tashqari, u ularga haqiqiy
ʻ
Islomga xiyonat qilgan va korruptsiyaga aylangan hukumatlarga qarshi siyosiy
harakatlar rejasini taqdim etdi. Eron Islom respublikasi ham Saudiya Arabistoni
bilan xalqaro miqyosda Yaqin Sharqda ta sir o tkazish uchun
ʼ ʻ raqobatlashdi 36
.
Eron inqilobidan oldin ham shohlar Musulmon birodarlar islom olamining
boshqa qismlarida siyosiy islomni radikallashtirdi. Bu tendentsiyaning eng muhim
shaxslaridan biri misrlik muallif va Musulmon Birodarlar a zosi edi Sayyid Qutab.
ʼ
Mashhur yozuvchi Qutb 1966-yilda Nosir rejimi tomonidan qatl etilgan, ammo
vafotidan keyin ham islomchilar orasida nufuzli ovozi bo lib qoldi. Qutb o zining
ʻ ʻ
qamoqxona asarlarida g arb ta sirini e lon qilgan
ʻ ʼ ʼ sekulyarizm uning jamiyatini
34
https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom
35
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
36
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
30

g ayri-islomiy holga keltirgan va musulmonlarning yangi avangardlari uni Islomgaʻ
qaytarishi kerak; U buni butun islom olamida dinni hukumatning chekkasiga
tashlagan ikki barbod dunyoviy mafkura – kapitalizm va kommunizmning
“yechimi” deb bildi . Shunday qilib, yangi ummat Allohning hukmronligi va
Uning nozil kalomi ostida tuzilishi kerak edi , chunki nosirchilar tomonidan misol
qilib keltirilgan dunyoviy milliy davlatlar Misr ni faqat vahshiylikka olib keldi.
Qutbning mafkurasiga ham ta sir ko rsatdi Abu al-A lo al-Mavdudiy (1903—79),
ʼ ʻ ʼ
asoschisi 1941-yilda Britaniya Hindistoni Islom Assambleyasi , birinchi islomiy
siyosiy partiya . Islom Assambleyasi bo linganidan keyin qayta tuzilgan Pokiston
ʻ
va Hindiston 1947-yilda Pokistonda islom davlati barpo etilishini qo llab-
ʻ
quvvatlash maqsadida 37
.
1970-yillardan boshlab zo ravonlik qo llagan va mukammal islomiy
ʻ ʻ
ma lumotga ega bo lmagan yangi avlod siyosiy faollari o zlarining milliy
ʼ ʻ ʻ
rahbarlarini kuch bilan yo q qilish kerak bo lgan “murtadlar” ekanligini e lon
ʻ ʻ ʼ
qildilar. 1981-yilda “Misr islom jihodi” radikal guruhi Misr prezidentini o ldirdi.
ʻ
Anvar al - Sadat 1979- yilda Isroil bilan tuzgan tinchlik shartnomasi uchun , shu
jumladan . Ushbu tendensiya Shimoliy Afrika va Janubiy Osiyoda ham mavjud edi.
Ko p hollarda bu faollar zo ravonlik bilan qatag on qilingan. Ba zi hollarda
ʻ ʻ ʻ ʼ
hukumat organlari bilan to qnashuvlar 1992-2002-yillarda
ʻ Jazoirda bo lgani kabi ʻ
qonli fuqarolar urushlariga yoki harbiy kuchlar va islomiy guruhlar o rtasida uzoq
ʻ
davom etgan qurolli kurashlarga olib keldi. Misr 1970-yillardan 1990-yillarning
o rtalarigacha. Bu qatag on ko plab islomiy faollarning Yevropa va Amerikaga
ʻ ʻ ʻ
surgun qilinishiga sabab bo ldi va ko pchilikni Afg on Jihodi kabi harbiy
ʻ ʻ ʻ
jabhalarga qo shilishiga olib keldi.
ʻ 1970-yillarning oxiridan boshlab islomiy
guruhlar butun dunyo ommaviy axborot vositalarining doimiy e tiborini tortdi.
ʼ
Shunga qaramay, zo ravonliksiz guruhlar zo ravonlik qo llashni qo llab-
ʻ ʻ ʻ ʻ
quvvatlagan bir necha guruhlarga qaraganda kamroq e tibor oldi. Zo ravonliksiz
ʼ ʻ
islomchilar ko pincha qonuniy saylov siyosatida ishtirok etishga tayyor
ʻ
ekanliklarini bildirishgan. Bu 1990-yillarda, jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlarga
37
http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=436.0
31

duch kelgan va jamoatchilik oldida o zini qonuniylashtirishga intilayotganʻ
avtoritar rejimlar cheklangan siyosiy liberallashtirish siyosatini amalga oshirganida
mumkin bo ldi
ʻ 38
. “Musulmon birodarlar” ilk bor 1980-yillarda Misrda, 1989-yilda
esa Iordaniyada saylov siyosati bilan shug ullangan.
ʻ Marokashda “ Adolat va
taraqqiyot partiyasi” o zining ilk parlament vakillarini 1997-yilda saylagan.
ʻ
Indoneziyada 2004-yilda “Obod adolat” partiyasi qonunchilik saylovlarida ishtirok
etgan. Turkiya islomchilarga nafaqat saylovlarda qatnashishga, balki milliy
darajada boshqarishga ham ruxsat berdi. 2002-yilda o sha yilgi umumiy
ʻ
saylovlarda ko pchilik o rinlarni qo lga kiritgan Adolat va taraqqiyot partiyasi raisi
ʻ ʻ ʻ
Rajab Toyib Erdo g an G arb davlatlari bilan diplomatik aloqalarni
ʻ ʻ ʻ yo lga qo ygan ʻ ʻ
pragmatik islomiy hukumat tuzdi. Bu holatlarning barchasida asosiy oqimdagi
islomiy harakatlar saylovchilarni safarbar qilish qudratini namoyish etdi, bu
ularning ijtimoiy va xayriya faolligi, yaxshi boshqaruv dasturlari va hukumat
korrupsiyasiga qarshi kurash natijasidir. Musulmon jamoasining universalligi
haqida gapirishga moyil bo lishiga qaramay, asosiy islomchilar millatchilikni
ʻ
saqlab qolishdi. Konservativni ushlab turish Siyosat nuqtai nazaridan ular radikal
faollikning inqilobiy va utopik jihatlaridan voz kechib, o rniga jamoat va siyosiy
ʻ
hayotni axloqiylashtirish uchun kurashdilar, masalan, o yin-kulgi va jamoat xatti-
ʻ
harakatlarining “nopok” shakllariga e tiroz bildirish va siyosiy hokimiyat oldida
ʼ
javobgarlikni talab qilish orqali. Ularga boshqaruvga ruxsat berilganda, ular
kamdan-kam hollarda shariatga asoslangan qonunlarni o rnatdilar. Islom huquqiy
ʻ
an analaridan ilhomlangan qonunlar 1979-yilgi inqilobdan keyin Eronda va 1983-
ʼ
yildan keyin Shimoliy Sudanda turli shakllarda amalga oshirildi 39
. Saylov
siyosatini amalga oshirmagan mamlakatlarda muxolifat harakati norozilik va
ishtirok etishning boshqa vositalarini ishlab chiqdi. Saudiya Arabistoni 1992-yilda
100 dan ortiq ulamo va islomchilar tomonidan “Maslahat memorandumi”
imzolangan va u oliy ulamolar kengashi rahbari va shtat bosh muftiysi Shayx
Abdulaziz ibn Bozga yuborilgan. shohga. Ular ulamolarning rolini yanada
kuchaytirishni, Saudiya jamiyatida shariatni keng qamrovli tatbiq etishni , ijtimoiy
38
https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar-Khayyam#ref65996
39
https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom
32

yordam dasturlarini, inson huquqlarini hurmat qilishni va Saudiya tashqi siyosatini
“islomiy” yo nalishda qayta yo naltirishni talab qildilar. Zamonaviy islomiyʻ ʻ
harakatlar ikkita asosiy yo nalish o rtasida qutblangan.
ʻ ʻ Bir tomondan, aksariyat
harakatlar asosiy va pragmatik bo lib, oxir-oqibat siyosiy tizimda
ʻ ishtirok etish va
ommaviy munozaralar orqali boshqarishga intiladi . Boshqa tomondan, ko proq
ʻ
radikal muxolifat guruhlari saylov siyosatini rad etadi va ba zan zo ravonlik bilan
ʼ ʻ
inqilobiy o zgarishlarga intiladi.
ʻ G arbiy sohildagi ʻ Xamas va G azo sektori va ʻ
Livandagi Hizbulloh misolida bo lgani
ʻ kabi, ba zi ʼ guruhlar siyosiy sharoitlarga
qarab saylovda ishtirok etish yoki zo ravonlikni tanlab, bu qutblar o rtasida
ʻ ʻ
almashinadi. XX asrning so nggi o n yilligidan boshlab ba zi guruhlar transmilliy
ʻ ʻ ʼ
harakatlarga qo shilish maqsadida milliy siyosatdan uzildi.
ʻ
33

XULOSA
Islom dinini zamonaviylashtirish uzoq yillardan buyon davom etmoqda.
Lekin bu yo‘lga qarama qarshi islom dinini dastlabki ko‘rinishda saqlab qolish
ham vujudga keldi. Bu bir qarashda musulmon ahli uchun ijobiy jarayon. Biroq
ayni vaqtda zamonaviy hayotda buning aksi ro‘y bermoqda. Ayrim musulmon
davlatlaridagi siyosiy kuchlar, islom partiyalarining dinga siyosiy kuch deb
qarayotganliklari, dinga suyangan jamiyat asosida yashashga urinishlari, diniy
davlat barpo etishni tarģib qilayotganliklari misol bo‘la oladi. Ammo bu yo‘ldagi
harakatlar jiddiy qarama qarshiliklarni keltirib chiqarmoqda. Siyosiy kuchlar
harakatlarining sabablari dunyoning qator davlatlarida adolat tamoyillarining
buzilayotganligi, tengsizlik, muommolar chuqurlashib borayotganligi, jamiyatdagi
ayrim ma'naviy inqirozlar deb olsak xato bo‘lmaydi. Bunga yuqoridagi ayrim
tarixiy misollar ham dalil bo‘la oladi. Lekin zamonaviy hayot taraqqiyoti davrida
islom dinini qurol vositasi qilib olish to‘g‘ri emas. Natijada qirg‘inbarot urushlar,
begunoh odamlar vafoti, davlat tanazzuli kuzatiladi. Insonlar tinch bo‘lmas ekan,
jamiyat bo‘lmaydi. Jamiyati nosog‘lom fikrli a‘zolari bo‘lgan davlat kelajaksiz
davlat hisoblanmaydi.
34

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO YXATIʻ
1. Karimov I.A. O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid,
ʻ ʻ ʻ
barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari, – T. 1997.
2. Karimov I.A.Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch. T.: Manaviyat, 2008.
ʼ
3. Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr I-qism. – T. 2013.
4. Ergashev Sh. Jahon tarixi. Yangi davr II-qism. – T. 2015.
5. SHayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Islom tarixi. Birinchi kitob. Hilol
nashr. Toshkent 2018.
6. Islom ensiklopediyasi. Birinchi jild. Toshkent 2000.
Internet saytlar va resurslar
7. https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom
8. https://www.britannica.com/science/mathematics/Omar Khayyam#ref65996
9. www.ziyouz.com
10. Адыгамов Р . Islamic law in modern times. // Islamic studies. 2020. 13(2):349
Р -362. ( инглиз тилида ).
11. Адыгамов Р. Исламское право в новейшее время. // Islamic studies.
2020;13(2): Р- 349-362.
12. Исламский исследовательский центр университета аль-Азҳар.
[Электронный ресурс].— Режим доступа: http://www.аzhar.еg/magmaa
(дата обращения: 29.12.21).
13. http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=436.0
35

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi