Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 59.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Yangi davrda osiyo mamlakatlari shaharlari (XVII-XX asr boshlari)

Y a n g i d a v r d a o s i y o m a m l a k a t l a r i s h a h a r l a r i ( X V I I - X X a s r b o s h l a r i ) Reja:   Kirish………………………….…………………………………………………….…….……2 I.BOBO. Y a n g i d a v r d a  o s i y o  m a m l a k a t l a r i  s h a h a r l a r i … … … … … . . … … 4 1.1.   Markaziy  Osiyoda  mustaqil  xonliklarning  vujudga  kelishi………………..…..……4 1.2 . Markaziy  Osiyoda  mustaqil  xonliklarning  madaniyati………………………….…..9 II.BOBO. XXasrning80  – yillar  oxiri  va  90  – yillar  boshida  ro’y  bergan  voqealar….13 2.1.           Mustaqil  xonliklar  va  amirlikning  o’zaro  madaniy  aloqalari…………….…....13 2.2.           Markaziy  Osiyo  madaniyatiga  Rus  va  dunyo  madaniyatining  ta’siri…………20 Xulosa…………………………………………………………………………………….…...30 Foydalanilgan  adabiyotlar  ro’yxati………………………………………………….…....31 1 Kirish XX asrning so’nggi o’n yilligi ijtimoiy dunyoqarash va jahon hamjamiyatining jo’grofiy – siyosiy tuzulishida tub o’zgarishlar davri bo’lib tarixga kirdi. Jahon hamjamiyati yangi davrga qadam qo’ydi. I.A.Birinchi Prezidentimiz Karimov ta’kidlaganidek: “…bugungi kunda xalqaro maydonda turli siyosiy kuchlar o’zining milliy va strategik rejalariga erishish uchun “Erkinlik va demokratiyani olg’a siljitish” niqobi ostida amalga oshirayotgan, uzoqni ko’zlagan siyosatning asl mohiyati va maqsadlarini o’z vaqtida sezish, anglash katta ahamiyat kasb etadi”. 1 Shuning uchun XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixini yangi adabiyotlar asosida yoritish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Jamiyat va davlatlar tarixi shuni ko’rsatadiki, biron – bir mamlakat boshqa davlatlar bilan hamkorlik qilmasdan taraqqiyotga erishgan emas. Sharq va G’arb mamlakatlarini bir – biriga bog’lagan Buyuk Ipak yo’lining markazida joylashgan O’zbekiston bir necha asrlardan buyon dinlar, millatlar va madaniyatlarning tutashuv nuqtasi bo’lib kelmoqda. Mazkur tadqiqot quyidagi omillarga ko’ra dolzarbdir: Birinchidan, XXasr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi yangi adabiyotlar asosida maxsus bitiruv malakaviy ish tarzida hozirga qadar tadqiq qilinmagan; Ikkinchidan, globallashuv jarayoni ro’y berayotgan bir vaqtda xalqaro munosabatlar va diplomatiya masalalarini yoritish nafaqat ilmiy balki, amaliy ahamiyat ham kasb etadi; Uchinchidan, jahon hamjamiyati va O’zbekiston munosabatlari bugungi kuning dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 1 Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent. :“Ma’naviyat” . 2008 yil. B – 116. 2 Mavzuning o’rganilish darajasi: Mustaqillikka erishishi narijasida O’zbekiston o’z tarixiy taraqqiyot yo’lini o’zi erkin tanlash imkoniyatiga ega bo’ldi. Istiqlol uning uchun jahon hamjamiyatiga teng huquqli a’zo sifatida kirish imkoniyatlarini ochib berdi. O’zbekiston davlatining asosiy maqsadi barqaror ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisoyotiga, samarali tashqi siyosatga ega bo’lgan huquqiy – demokratik davlatni barpo etishdan iborat bo’lib qoldi. Mavzuni o’rganilish borasida to’xtaladigan bo’lsak, avvalo Prezidentimiz I.A.Birinchi Prezidentimiz Karimovning mavzuga oid asarlari 1 alohida o’rin tutadi. Chunki shu asarlarda xalqimiz mustaqillikka erishganidan keyin mamlakatimizni jahon hamjamiyatida qo’shilishining asosiy tamoyillari va yo’nalishlari batafsil yoritib berilgan. Bundan tashqari mavzuning turli davrlarga oid bo’lgan adabiyotlar ham mavjud bo’lib, ular ham mavzuning mazmun mohiyatini ochib berishda muhim manbabo’lib xizmat qiladi. Ayniqsa, Yu.E.Ivaninning “Yangi davrda Yevropa diplomatiyasining tarixshunosligi” asarida xalqaro hamkorlikning asosiy yo’nalishlari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar bayon etilgan. Shu bilan birga M.S.Gaferli va A.N.Kosayevlarning “Rivojlanishning o’zbek modeli: tinchlik va barqarorlik, taraqqiyot asosi” nomli asari ham mavzuning nazariy jihatlarini ko’rsatib berishda muhim manbalardan biri bo’lib xizmat qiladi 2 I.BOBO. Y a n g i d a v r d a  o s i y o  m a m l a k a t l a r i  s h a h a r l a r i 1 2 Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari.T.:1997,Tinchlik uchun kurashmoq kerak.T.:2001, Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.T.:1998, Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.T.:2008, Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepisyasi. T.:2010. 2 3 Ivanin Yu.E. Istoragrafik novetsiya vremenya diplomatic Yevropa. M.,1998, M.S.Gaferli, N.N.Kosayev. Rivojlanishning o’zbek modeli: tinchlik va barqarorlik, taraqqiyot asosi. T.:1996. 3 1.1.  Markaziy  Osiyoda  mustaqil  xonliklarning  vujudga  kelishi XX asrning oxirida yuz bergan buyuk voqea sifatida tarixga kirgan sotsializm sistemasining yemirilishi, shubhasiz, tarixchilarning diqqat markazida turishi tabiiy. Markaziy va Janubi – Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlarda, shuningdek, sobiq SSSR da yuz bergan o’zgarishlar jarayonining kelib chiqish sabablari va oqibatlarini chuqur o’rganish hamda tegishli xulosalar chiqarish, amalga oshirilayotgan islohotchilik harakatlarini qiyosiy ravishda tahlil qilish nihoyatda ahamiyatlidir 1 . XX asr 80 yillarning o’rtalariga kelib, Sobiq Ittifoqda tanglik holati kuchaydi, u mamlakat hayotining barcha sohalarini qamrab oldi. Mustabid tuzum sharoitida davlat mulki monopoliyasi va boshqaruvda ma’muriy taqsimlash tizimi hukmronligi tobora kuchayib bordi. O’zbekiston Sobiq Ittifoq tarkibiga bo’lgan vaqtda xalqaro aloqalar faqat Markazning ruxsati va nazorati ostida amalgam oshirilar edi. O’zbekistonning sovet tuzumi doirasidagi xalqaro aloqalari haqida gapirganda shuni ta’kidlash kerakki, bu aloqalarning rivojlanish va ifodalanish shakllari sovet davlati tashqi siyosatining qing’irliklari bilan mustahkam bog’lanib ketgan bo’lib, ittifoq rahbariyatining strategic yo’l – yo’riqlarini va mustabid o’tmish burilishbosqichlaridagi jamiyat ahvolining o’ziga xos tomonlari ta’sirini boshdan kechirdi. O’zbekistonning faol ishtiroki bilan Pokiston bilan Hindiston o’rtasidagi tinchlik bitimi 1966 yilda Toshkentda imzolandi: Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi fan va madaniyat xodimlarining xalqaro konferensiyalari, simpoizumlari, konferensiyalari, ijodiy uchrashulari, kinofestivallari o’tkazildi. O’zbekiston sotsialistik mamlakatlarga zavod va fabrikalar, xo’jalik obyektlari, barpo etadigan, asbob uskunalarni montaj qiladigan, ularni ishlatishni yo’lga qo’yadigan mutaxassislarni yuborar edi. Masalan, “Toshtekstilmash” zavodi 1958 – 1967 yillarda sotsialistik mamlakatlarga to’qimachilik jihozlarini o’rnatish va ishga tushurishga qatnashish uchun o’zining 44 nafar vakilini yubordi. O’zbekistonlik 1 4 Kichkilov H. MDH tarixi: yutuqlar, muammolar va ziddiyatlar (1989 - 2009). T.: “Yangi nashr” . 2010. B – 5. 4 mutaxassislar Bolgariya, Kuba, Vetnam, Mo’g’iliston dehqonlariga respublikamizdan etkazib berilgan qishloq xo’jalik texnikasini o’zlashtirishda, melioratsiya – irrigatsiya ishlarini tashkil etish, paxta va boshqa ekinlarni etishtirish tajribasini egallashda katta yordam ko’rsatdilar. O’zbekiston vakillari o’zlarining baynalmilal burchlarini bajara borib, Afg’oniston, Nepalga, Shri – Lanka, Hindiston, Eron, Iroq, Suriya, Kampuchiya, Laos, Jazoir, Gviniya, Mali, Tunisda hamda boshqa ko’pgina mamlakatlarda yuzlarcha muhim xo’jalik obyektlarini (zavod va fabrikalar, gidrostansiyalar, irrigatsiya inshootlari, yo’l va ko’priklar sovxozlar va shu kabilarni) barpo etishda faol ishtirok etdilar. O’zbekistonlik mutaxassislar ishtirokida Afg’onistonda Nagla GESi qurildi, Angola, Jazoir, Yaman, Arab Respublikasida qishloq xo’jalik tajriba stansiyalari tashkil etildi. 1974 yilga kelib, Osiyo va Afrikaning deyarli 20 mamlakatida O’zbekistonlik 400 dan ortiq mutaxassis mehnat qilardi. 80 – yillarda esa respublikamizdan yuborilgan mutaxassislar 46 ta mamlaktda faoliyat ko’rsatdilar. O’zbekistonning horijiy mamlakatlar bilan avvalo sotsilistik yo’nalishdagi va “uchinchi dunyo” mamlakatlari bilan o’zaro munosabatlarida respublikaning oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida o’qitish tizimi orqali mutaxassislar tayyorlash tajribasi qo’l keldi. 60 – yillarning birinchi yarmidayoq, O’zbekiston oliy o’quv yurtlarida Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan kelgan 50 dan ortiq talaba ta’lim oldi, ular paxtachilik, irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash sohalariga ixtisoslashgan edilar. 80 – yillarda O’zbekistonda 25 ta oliy o’quv yurtida har yili jahonning 84ta mamlaktidan, shu jumladanOsiyo mintaqasidagi 22 mamlaktdan kelgan 3 mingdan ortiq talaba ta’lim oldi. Shuningdek har yili O’zbekistonning o’rta maxsus o’quv yurtlarida 270 dan ortiq xorijlik yoshlar o’qidilar. O’zbekistonda xorijlik mutaxassislarning tayyorlanishi odatda o’zaro manfaatli asosda emas, balki Markaz ko’rsatmasi bilan bepul asosda olib borildi. Xorijiy yoshlarning bu yerga kelib o’qishining maqsadi, xorijiy mutaxassislarning kasb mahoratini oshradigan fanlar 2 – darajali bo’lib qolgan edi. 5 70 – 80 – yillarda xorijiy mamlakatlarga ilmiy xizmat safariga yuborilgan taniqli o’zbek olimlari orasida seysmaloglar A.N.Sultonxo’jayev va V.V.Shcheglov, akademiklar S.A.Azimov , B.O.Toshmuhammedov, G’.O.Mavlonov, H.F. Fozilov, I.H.Hamroboyev va boshqalar bor edi. O’z navbatida xorijiy mamlakatlar deligatsiyalarining O’zbekistonga kelishi ortib bordi. 1971 – 75 – yillarda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining turli institutlariga 100 dan ortiq olimlarni o’z ichiga olgan 328 ta deligatsiya tashrif buyurdi. Xalqaro aloqalarning kuchayishi, ilmiy olamning O’zbekistonni o’ziga xos tarzda “kashf etishi” bilan bir qatorda, Toshkent ana shu yillarda xalqaro uchreashuvlar, konferensiyalar va seminarlar o’tkaziladigan markazlardan biri sifatida dunyoga tanildi. 1969 – 70 – yillarda O’zbekistonda 20 dan ortiq, keyingi 10 yilliklarda esa 10 dan ortiq yirik xalqaro anjumanlar o’tkazildi. 80 – yillarning o’rtalariga kelib bu aloqalar ko’rsatib o’tilgan shakllar bilan bir qatorda o’zbek olimlarining xorijiy mamlakatlarda ma’ruzalar bilan chiqishlari, xorijiy aspirantlarning O’zbekiston Fanlar Akademiyasi institutlada va universitetlarida stajmrovkadan o’tishlari birgalikdagi ekspeditsiyalar o’tkazish yo’lga qo’yildi. O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan o’zaro madaniy aloqalari 50 – yillardan boshlab qo’yildi. O’zbek adabiyoti arboblarining ijodini xorijdagi kitobxonlar zo’r qiziqish bilan o’qib o’rganishardi. 70 – yillarning o’rtalarida respublikamizda nashr etilgan kitoblardan 20 dan ortig’i xorijiy tillarga tarjima qilingan bo’lib, ular dunyoning 40 dan ortiq mamlakatlariga tarqaldi. Bular G’.G’ulom, P.Tursun, Oybek, A,Qahhor, Zulfiya, Sh,Rashidov, H.G’ulom, A.Muxtor, R.Bobojon, P.Qodirov, O.Yoqubov va boshqalarning asarlari edi. G’.G’ulomning “Shum bola” , H.Olimjonning “Lirika”, R.Fayziyning “Hazrati inson”, R.Bobojonning “Obu - hayot”, P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” asarlari va boshqalar xorijiy kitobxonlarning yuqori bahosiga sazovor bo’ldi. O’zbek adabiyoti arboblaridan ayrimlari xorijiy davlatlarning yuksak mukofatlariga sazovor bo’ldilar. Bulardan shoira Zulfiya Hindiston bilan Sobiq Ittifoq o’rtasidagi aloqalarni mustahkamlash sohasidagi faol xizmatlari uchun J.Neru nomidagi 6 mukofot sovrindori bo’ldi. U yana Bolgariyaning Kirill va Mefodiy ordeni bilan ham mukofotlandi. 60 – 70 – yillarda O’zbekistonning teatr jamoalari, yetakchi sahna ustalari xorijiy mamlakatlar – Vengriya, GDR , Chexoslabakiya, Polsha, Mo’g’iliston, Jazoir, Fransiya, Yaponiya, Angliya, AQSH va boshqa mamlakatlarga gastrolga bordilar. O’zbekistonning san’at sohasidagi hamrolik xorijiy mamlakatlar bilan madaniy aloqalari alohida o’rin tutadi. 1965- 75- yillarda O’zbekiston teatr san’ati xodimlaridan 100 dan ortiq kishi Yevropa va Osiyoning 40 dan ortiq mamlakatiga safar qildilar. Ular orasida xalq artistlari Mukarrama Turg’unboyeva, Galiya Izmaylova, Bernora Qorayeva, Saodat Qobilova, Muxtor Ashrafiy, Tamaraxonim va boshqalar bor edi. “Bahor” xalq raqs ansambli besh qit’a mamlakatlari Hindiston, Shvetsiya, Vengriya, Bolgariya va boshqa davlatlarda bergan konsertlarda zo’r olqishlarga sazovor bo’ldi, o’zbek xalqining raqs san’atini dunyo xalqlariga tanitdi. 1978 – yilda ansambl Italiyaning 15 ta shahrida, Mal’t orolida va Fransiyaning 14 ta shahrida konsertlar berdi. 1979 – yilda AQSHda mazkur jamoaning gastrollari muvaffaqiyatli o’tdi. 1984 – yilda ansambl dunyoning 8 ta mamlakatida – Iordaniya, Peru, Gretsiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Niderlandiya, Portugaliya, Efiopiyada bo’lib o’tgan ittifoq kunlarida qatnashdi “Yalla” davlat vocal cholg’u ansambli GDR da bo’lib o’tgan eng mashhur yoshlar jamoalarining chiqishlarida zo’r muvaffaqiyat qozondi. Shunday qilib, 50 – 80 – yillarda xorijiy mamlakatlar bilan ilmiy – madaniy aloqalari ittifoq tasarrufida, uning mafkuraviy andozalari va ko’rsatmalari asosida amalgam oshirilgan va sotsializm yutuqlarini jahonga tanitishga xizmat qilgan bo’lsa – da , lekin uning zaminida o’zbek xalqining buyuk ajdodlari, uning ilg’or ziyolilari va ularning ijodiy yutuqlari va kashfiyotlari noyob namunalari yotar edi. Ana shu mungli namunalar mafkuraviy cheklashlarga va millat sifatida kamsitishlarga qaramasdan, o’zbek xalqini, uning milliy madaniyatini dunyoga tanitishda muhim omil bo’lib xizmat qildi. 80 – yillarning o’rtalarida boshlangan “qayta qurish” jarayonida markaz bilan O’zbekiston o’rtasidagi munosabatlarda azaldan mavjud bo’lgan 7 ziddiyatlar, oshkorolik demokratiyalashtirish tufayli yaqqol ko’zga tashlanib qoldi. 80 – yillarning ikkinchi yarmida Markaz bilan O’zbekiston o’rtasidagi munosabatlarda mavjud bo’lgan nomutanosibliklar, nomuvofiqliklar va xal qilinmagan masalalar boshqa muammolar bilan qo’shilib qonuniy ravishda mustabid tuzumni inqirozga olib boruvchi omil sifatida maydonga chiqdi. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari Sobiq Ittifoq tashqi savdo vazirligi hamda boshqa tegishli ittifoq tashkilotlar nazoratida va boshqaruvida edi. Mustabid tuzum tomonidan kundan – kunga kuchyib brogan ixtisoslashuv va kooperatsiyalash O’zbekistonning erkin xo’jalik yuritish uchun imkom bermas edi. Bu esa O’zbekiston bilan Markazning milliy manfaatlari o’rtasida ziddiyatni yanada kuchytirib yubordi. 1990 – yilda e’lon qilingan ittifoq shartnomasi loyihasida ustuvorlik yana ittifoq markaziga berildi, respublikalarning huquqlari yana cheklanganligicha qolverdi; respublikalar xorijiy davlar bilan aloqa qilishda ovoz va huquqdan yana mahrum etildilar. 1991 – yil mart oyida respublika vakillari tomonidan ittifoq shartnomasining boshqa loyihasi tayyorlandi, bu loyiha “Suveren respublikalar ittifoqi to’g’risida” deb ataldi. Sobiq Ittifoq Prezidenti va 9 ta ittifoqdosh respubliklar rahbarlari ishtirokida Novo – Ogarivoda bo’lib o’tgan yig’ilishda prinsipal nizoli masalar yuzasidan tomonlarni qanoatlantiradigan bitimga kelishib olindi. “Suveren davlatlat ittifoqi to’g’risida”gi shartnomani tuzishga kelishib olindi. Hatto yangilangan ittifoq ham O’zbekiston va boshqa respublikalarni mustabid tuzumni qayta tiklanish xavfidan saqlab qola olmas edi. Biroq jamiyatning demokratiyalashuvida bu tuzumning qudratida ancha zil ketdi, ijtimoiy tuzumning va milliy munasabadlarning sifat jihatidan yangi tamoilllariga o’tish uchun keng imkoniyatlar ochildi. 1.2.  Markaziy  Osiyoda  mustaqil  xonliklarning  madaniyati. 8 Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi bilan dunyoga mashhur bo’ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi. Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan sovda-sotiq diplomatik aloqada bo’lgan. XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm- fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o’ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o’tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) «Tazkiratush-shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o’rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir ko’rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo’lganda bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o’sha davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak saviyada ekanligdan dalolat beradi. Bu davrning o’ziga xos xususiyati shundaki ko’plab adabiy va tarixiy asarlar o’zbek tilida yozildi. Muallifi nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning «Shayboniynoma» asarlari o’zbek tilida yozilgan. Bundan tashqari mashhur tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari xususan «Zafarnoma»si, Ulug’bekka bag’ishlangan «Muntahabi jome va tovorixi shohiy» degan asarlari o’zbek tiliga o’girildi. Shayboniylar davrida fanning qator tarmoqlari rivoj topdi. 1693 yilda Amin Ahmad Roziy «Haft iqlim»- yetti iqlim degan jug’rofi- biologiyaga oid lug’at tuzadi. Unga Mutribiyning dunyo xaritasi ilova qilinadi. 1541 yilda Muhammad Husayn as-Samarqandiy tibbiyot va farmakologiyaga oid ilmiy asar yozadi. U ko’z tabibi shoh Ali ibn Sulaymon Navro’z Ahmadjon huzurida ishlab, kasalliklar haqida «Tabiblik dasturul-amali» risolasini bitadi. Musiqa ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa qo’shgan 9 Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali Shiqobiy kabi husni hat ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad Buxoriy kalligrafiya sanati nazariyasiga oid asar yozadi. Shuningdek ko’plab qo’lyozmalar miniatyuralar va suratlar bilan bezatildi. Tarixiy va adabiy asarlardan «Fatxnoma» Tarixi Abulxayrxoniy, Navoiyning asarlari shular jumlasidandir. «Miniatyuralarda Markaziy Osiyo moddiy madaniyati aks ettiriladi va rassomlar voqelikni realistik tasvirlashga intiladi. Jaloliddin Yusuf, Keldi Muhammad va boshqalar rassomchilik sanatiga ulkan hissa qo’shadi. Xonliklar davrida qurilish inshootlari turlari yanada takomillashadi, ko’plab jamoat binolari (karvonsaroylar, ko’priklar, sardobalar, hammom, tim va boshqa savdo rastalari) quriladi. Monumental binolarning tarixi, qiyofasi o’zgaradi, hunarmandlar uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor bilan o’ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurishda (Misr Arab madrasasi, Xo’ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me’morchiligi an’analaridan foydalanildi. Shahar tashqarisida ham monumental binolar (Chorbakr) qurildi. Jome’ masjidlari saroy kabi serhasham qilib, madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to’rt tomondan ayvon va hujralar bilan o’raldi. Buxoro va Toshkentdagi Ko’kaldosh madrasalari bunga guvohlik beradi. Binolar bezashda mayda o’simlik-naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga gul terish kabi Temuriylar davridagi usullar rivojlantirildi. qabr toshlari yasashda yuksak badiiy darajada toshlarga yozuvlarni o’yib bitish rivojlandi. (Shayboniyxon qabr toshi va Childuxtaronda Abu Said qabriga qo’yilgan toshlar). Xullas, bu davrning ko’pgina betakror madaniyat sohalari o’z sirlarini mukammal saqlab kelmoqda. Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o’rtasidagi nizolar bo’lib tursada, ma’lum darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq davom topdi. Fan, adabiyot, san’atning rivojlanishi ko’proq saroy doirasida bo’lib, ham diniy, ham dunyoviy asarlar yozildi. Garchi o’z davri tarixnavisligi o’sha xonlik va amirlikdagi 10 siyosiy voqealar salnomasini ifodalaydi, o’sha davr ruhi aks etganligi bilan tarixiy ahamiyatga ega. Muhammad Yoqubning «Gulshan-ul mulk», Muhammad Mir Olimning «Tarixi Amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Sharifning «Tarixi amir Haydar», Muhammad Hakimjon To’raning «Muntaxabut tavorix» kabi asarlari diqqatga sazovordir. qo’qon adabiy muhiti ko’plab shoir va shoiralar ijodi bilan boyidi. qo’qon xoni Umarxonning o’zi «Amiriy» tahallusi bilan o’zbek tilida g’azallar yozgan. Uning rafiqasi Mohlaroyim «Nodira» tahallusi bilan fors-tojik tilida «Maknuna», «Komila» tahalluslari bilan she’rlar yozgan. Eri Umarxon vafot etgach, Nodira davlat ishlariga ham aralashib, mamlakat xo’jaligini yaxshilash, madaniy hayotni jonlantirish bo’yicha muhim tadbirlarni amalga oshirdi. qo’qonda madrasalar, karvonsaroylar, rastalar, yo’llar qurdirdi. U o’z atrofiga Uvaysiy, Mahzuna kabi qobiliyatli ijod ahlini to’pladi. Bu davrda Fazliy Namangoniy Mushrif, Mushfiqiy kabi shoirlar ijod qilgan. Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida «Malikush- shuaro» unvoniga ega bo’lgan bo’lsa, Fazliy Namangoniy qo’qon shoirlariga boshchilik qilgan, Umarxonning topshirig’i bilan Fazliy va Mushrif tomonidan «Majmuat-ush-shuaro» to’plami tuziladi. Bu davrda qo’qonda Xudoyorxonning saroy arki, Xivada turli obidalar qurildi. Taxminan XVII asrda yashab ijod qilgan shoirlardan biri Turdi Farog’iy haqida ma’lumot beruvchi asosiy manba shoirning o’z asaridir. U yuz urug’ining oqsoqollaridan biri sifatida Abdulazizxon saroyida e’tiborli kishilardan bo’lgan, keyin saroydan chetlashtirilgan. XVIII asr oxirida qo’qonda tug’ilgan shoir Mahmur og’ir sharoitda yashab, saroyda askarlik qilgan. U amaldorlar va saroy shoirlari bilan chiqisholmay, saroyni tashlab ketadi. Mahmur qiyinchilikda hapalak qishlog’ida 1844 yilda vafot etgan. Uning she’rlari ichida «Hapalak» hajviy asari mashhurdir. XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Farg’onada Muhammad Sharif- Gulhaniy tahallusi bilan tanilib, ajoyib lirik she’rlar, masallar yozdi. Uning 11 «Zarbulmasal» asari qahramonlari qushlar bo’lib, shoir ular orqali saroy a’enlarining kirdikorlarini fosh etadi. Yana bir qo’qonlik shoir g’oziy ham o’z asarlarida zodogonlar va ruhoniylarni fosh qiladi. XIX asrning 30 yillarida Shahrisbzda shoir Hiromiy hind, fors adabiyotida mashhur bo’lgan «Chor darvesh» va «To’tinoma» hikoyalarini o’zbek tiliga tarjima qiladi xalq dostonlari «Yusuf va Zulayho», «Tohir va Zuhro» «Bo’z o’g’lon», «Yusuf va Ahmad» va boshqa dostonlar vujudga keldi. Shahar maydonlarida qiziqchi va qo’g’irchoqbozlar, o’yinchi san’atkorlar xalq hayotidan hikoya qiluvchi lavhalarni o’ynab, tomosha ko’rsatar, boylar va saroy ahlini ochko’zligini fosh etib, ustidan kular edi. Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab mavjud edi: quyisi- maktab va oliy- madrasa. Boshlang’ich maktabda savod o’rgatilar va diniy matnlar yodlanar edi. Madrasada ham ilohiyat o’qitilar, shuningdek arab tili sarfu nahvi (grammatikasi), notiqlik san’ati, aljabr va handasa asoslari o’rgatilgan. Bundan tashqari Xofiz, Bedil, Navoiy asarlari o’qitilgan. O’sha davr shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa san’atining rivojiga ulkan hissa qo’shgan Mavlono Muhammadin Mug’anniy, Mavlono Kavkabiy, Xo’ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha yetib kelgan. Bu davrdagi me’morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining jimjimadorligi bilan ajralib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu davrda shakllandi. Sherdor madrasasining old peshtoqida rangin koshinlar bilan chekilgan bir juft sher tasvirlangan. Tillakori madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan» degan ma’noni beradi. Devorlardagi ajoyib naqshu nigorlar va ichki devorlardagi to’kis tilla bezaklar juda nafis ishlangan. XVIII asr oxirlaridan Xiva xonligida ta’mirlash va shaharsozlik ishlari avj oladi. Ollaqulixon madrasasi, Rahmonquli inoq saroyi hajm jihatidan ancha mahobatli qurilgan. qo’qon xonligi me’morchiligida rang-baranglik va yorqinlik, 12 pardozdagi koshinlarning yorqin tovlanishi kabi xususiyatlar ayniqsa Xudoyorxon saroyida yaqqol namoyon bo’ladi. II. XX  asrning  80  – yillar  oxiri  va  90  – yillar  boshida  ro’y  bergan  voqealar 2.1.   Mustakil  xonliklar  va  amirlikning  o’zaro  madaniy  aloqalari XX asrning 80 – yillar oxiri va 90 – yillar boshida ro’y bergan “real sotsializm”ning yemirilishi eng ulkan voqea sifatida tarixdan joy oldi 1 . Respublikada keng munozaralarga sabab bo’lgan muammolardan biri o’zbek tiliga davlat tili maqomi berish masalasi bo’ldi. Demokratik kuchlar qo’ygan masalani I. A. Birinchi Prezidentimiz Karimov boshchiligidagi yangi rahbariyat anglab etdi va uni hal qilishga kirishdi. Natijada “O’zbekistonning davlat tili to’g’risida”gi qonun 1989 yil oktyabrda qabul qilindi. O’zbek tili davlat tili deb e’lon qilindi. Ish yuritish asta – sekin o’zbek tiliga o’tkazila boshlandi, uni o’rganishni yaxshilash yuzasidan aniq chora tadbirlar belgilandi. Bu mamlakatimizning mustaqillik sari boshlagan birinchi qadami bo’ldi. O’zbekistonda Prezidentlik boshqaruvning joriy qilinishini, bir qancha omillar, eng avvalo Sobiq Ittifoqda 1990 – yil boshlariga kelib mustabid davlat siyosiy inqirozining kuchayganligini taqozo etdi. 1990 – yil mart oyida Litvaning mustaqil deb e’lon qilinishi, Latviya va Estoniyani Sobiq Ittifoq tarkibidan chiqishiga faollik bilan ochiqchasiga tayyorgarlik ko’rganligi unitar (qo’shma) sovet davlatining haqiqiy yemirilishi boshlanganidan dalolat berar edi. O’zbekiston jamiyati mustaqillik g’oyasini qabul qildi. O’zbekistonni Markaz bilan o’n yillar mobaynida bog’lab turgan zanjir uzib tashlandi. O’zbekistonning Mustaqil taraqqiyot yo’liga kirish jarayonini to’xtatib qolish mumkin emas edi. Chunki Sobiq Ittifoqi bu paytda inqirozga yuz tutgan edi. Mustaqillikka erishish azaldan o’zbek xalqining orzu umidlari, armon va istiroblarini o’zida mujassam etgan XX asr oxirida misli ko’rilmagan hodisalar sodir bo’ldi. Sotsializm deb 1 5 Kichkilov H. MDH tarixi: yutuqlar, muammolar va ziddiyatlar (1989 - 2009). T.: “Yangi nashr” . 2010. B – 3. 13 atalgan totalitar tuzum, komunistik mafkura deb ataluvchi zo’ravonlik va taziyiqqa asoslangan mafkura inqirozga yuz tutdi. Jahonga, yer yuziga mutloq hokimlikni davo qilgan Sobiq Ittifoq jamiyat sifatida ham, davlat sifatida ham jarga quladi. Mustaqillik imkoniyatlarini oldindan payqagan mamlakat ijtimoiy siyosiy jarayonlarining borishi to’g’ri anglagan holda to’g’ri baholay olgan O’zbekiston ittifoqdoshlari orasidan birinchilardan bo’lib o’z mustaqilligini tan oldi. 1991 – yil 31 – avgust kuni qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to’g’risidagi Bayonot O’zbekiston hukumatining siyosiy yo’lini to’la qonunlashtirib berdi. Bu tarixiy hujjatda quyidagi xulosalar ilgari surilgan edi. - O’tmishdan saboq chiqarib va Sobiq Ittifoqning siyosiy hamda ijtimoiy hayotidagi o’zgarishlarni e’tiborga olib; - Xalqaro huquqiy hujjatlarda qayt etilgan o’z taqdirini o’zi belgilash huquqiga asoslanib; - O’zbekiston xalqlarining taqdiri uchun butun mas’uliyatni anglab; - Shaxs huquq va erkinliklarning mustaqil davlatlar o’rtasidagi chegaralarning buzulmasligi to’g’risidagi Xelsinki shartnomalariga qat’iy sadoqatini bayon etib; - Millati, diniy e’tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qat’iy nazar respublika hududida yashovchi har bir kishining munosib hayot kechirishi, sha’ni va qadr qimmatini ta’minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishga intilib; - Mustaqillik Deklaratsiyasining amalgam oshira borib, O’zbekiston Sobiq Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi O’zbekistonning Davlat Mustaqilligini va ozod suveren davlat – O’zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e’lon qiladi. 1990 – yili 24 – mart kuni Respublika Oliy Kengashining birinchi sessiyasida O’zbekistonda Prezidentlik lavozimi tavsiya etish to’g’risidagi qonun 14 qabul qilindi. Bu sessiyada O’zbekiston Prezidenti saylovi o’tkazildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasi 1990 – yil 20 – iyun kuni “Mustaqillik Deklaratsiyasi” ni qabul qildi. 1991 – yil 31 – avgustida O’zbekiston tarixining yangi davri boshlandi. 1 – sentabr – O’zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni – umumxalq bayrami deb e’lon qilindi. Respublika xalqi va rahbariyatining donishmandligi va saboti va qat’iyatliligi, uzoqni ko’ra bilishi natijasida uning davlat mustaqilligiga erishuvi tinch, demokratik, parlament yo’li bilan ijtimoiy larzalarsiz, qurbonlar va vayronagarchiliksiz amalgam oshdi. Sobiq Ittifoqning parchalanishi bilan bog’liq siyosiy shart – sharoitlar hamma joyda bir xil bo’lishiga qaramasdan sobiq ittifoqdagi sobiq respublikalarning mustaqillikka erishuvi ularning hammasida ham bir xil kechgani yo’q, yangi tashkil topgan bir qator davlatlarda bu hol jamiyatning parchalanib ketishiga mujorolar va to’qnashuvlarga olib keldi. O’zbekison istiqlol yo’lining dastlabki, eng og’ir va xavfli qismini ezchil, osoyishta va o’ziga ishonch bilan bosib o’tdi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasi 1991 – yil 29 – dekabr kuni O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risidagi masala bo’yicha referendum o’tkazishga qaror qabul qilindi. Ovoz berish byuleteniga “O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan e’lon qilingan O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini ma’qullaysizmi?” degan savol kiritildi. Ushbu referendumda ovoz berish ro’yxatiga kiritilgan fuqarolar umumiy sonining 94,1 % i qatnashdi. Respublikaning davlat mustaqiligini ma’qullab 98,2 % saylovchi ovoz berdi. Siyosiy lug’atlarda mustaqillik suveretet, erkinlik tushunchalari aynasn o’xshash, bir xildagi tushunchalar sifatida talqin etiladi. O’zbekistonda davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach boshqaruvning demokratik tizimi shakllantirila boshlandi. Prezidentlik Respublika boshqaruvi davlat boshqaruvining o’zagini tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasi “O’zbekiston Respublikasi Prezidentlik saylovi to’g’risida” qonun qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qilib yoshi 35 dan kam bo’lmagan va 65 dan ortiq bo’lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, 15 saylovgacha kamida 10 yil O’zbekiston hududida muqum yashagan O’zbekiston fuqarosi saylanishi mumkin. O’zbekiston Prezidenti 5 muddatga saylanadi, bir fuqaroning o’zi ketma ket ikki muddatdan ortiq O’zbekiston Respublikasi Prezidenti bo’lishi mumkin emas. XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida me’morchilik hajm jihatdan ixcham binolar, goho bezak- pardozlardan butunlay holiligi bilan ko’zga tashlanadi. Xonliklar va amirlikda me’morchilik qurilishida va bezakda o’ziga xoslik ham seziladi. Farg’ona uylari kengkovul va ayvonli, guldor tokchali, o’yma ganchli, shiftlari naqshu nigorli qilib qurilsa, Samarqand va Buxoro uylari uchun chiroyli ko’rinishdagi ustunli ayvon, girih va islimiy naqshlar tushirilgan devor va ganch o’ymakorligi xosdir. Xiva o’ylari tashqi va ichki shaklda qurilib, ayvoni ichkariga qaragan, ustunlariga o’yma naqshlar chekilgan, murakkab shakldagi gullar bilan bezalgan. XIX asr boshlarida mehnatkash xalqning turmush madaniyati past darajada edi. Xonliklarning o’zaro urushlari ho’jalik va madaniy hayotni izdan chiqardi. Bu hol Chor Rossiyaning xonliklarni bosib olishini osonlashtirdi. Rossiyada sarmoyadorlik sanoatining o’sishi yangi bozor savdosiga va xom ashyo manbalariga bo’lgan talabni oshirdi. Rossiya Markaziy Osiyoni bosib olgach, mahalliy aholi rus va Rossiyaning boshqa xalqlari bilan aloqa o’rnatishga majbur bo’ldi. Sanoat va qishloq xo’jaligi texnikalari kirib kela boshladi. O’z o’rnida Rossiya va Yevropa madaniyati elementlari kirib keldi. Rus tuzem maktablari ochildi. Tipografiya va litografiyaning paydo bo’lishi madaniy hayotda katta voqea bo’ldi. Avval rus tilida, so’ngra mahalliy tillarda gazeta, jurnal va kitoblar chop etila boshladi. XIX asrning 80 yillarida A.S. Pushkin va I.A. Krilov asarlari ilk bor o’zbekchaga tarjima qilindi. 1880 yilda Toshkentda jamoat kutubxonasi ochildi. 1870 yilda rasadxona va kimyogarlik tajribaxonasiga asos solindi. Ilmiy jamiyatlar tuzildi, tarixiy va arxeologiya muzeylari ochildi. 16 O’lka tabiiy boyliklarini o’rganish ishiga rus olimlari ham qiziqa boshladi. 1870 yilda tabiat, antropologiya va etnografiya havaskorlari rus jamiyatning Turkiston bo’limi ochildi. N.A. Seversov, I.V. Mushketov, V.P. Fedchenko, V.F. Omanin singari olimlar bu jamiyat a’zolari edi. Rus jug’rofi F.P. Litko 1873 yilda Toshkent falakshunoslik va tabiatshunoslik rasadxonasi tashkil etilishga hissa qo’shdi. P.P. Semyonov Tyan-Shanskiy Tongritog’ tizmalari tarkibi va tuzumini haqida ma’lumotlarni chop ettirdi. A.P. Fedchenko Farg’ona vodiysining o’simlik dunyosini tadqiq qildi. I.V. Mushketov va G.D. Romanovskiy Turkiston o’lkasining yer ustki xaritasini tuzdilar. I.V. Mushketov oltin, temir ma’dani, qoramoy, ko’mir kabi qazilma boyliklarni aniqladi. Akademik V.V. Bartold o’lka tarixi va el-elatini o’rganish asosida ko’plab kitoblar chop qildi. Rus madaniyati ta’sirida xalq ma’rifatparvarlari shakllandi. Ular V.I. Gersei, N.T. Chernishevskiy, N.V. Dobrolyubovlar ta’sirida xalq ozodlik masalasini ko’tarib chiqdilar. O’rta asr qoloqligini tugatish, ta’lim-tarbiyaning ilg’or usullarini joriy qilishni o’z asarlarida kuylagan Furqat (1858-1909) misol tariqasida rus maktablarini ko’rsatdi. U A.S. Pushkinning bir qancha she’rlarini o’zbekchaga tarjima qildi. Muqimiy (1850-1909) o’zining hajviy she’rlarida xalq ommasining burjuaziya tomonidan ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853-1921) o’z she’rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi. XIX asr Turkiston adabiyoti ikki yo’nalishda rivojlandi. Shohlik va saroy muhitini kuylovchi adabiyot, hamda zo’rovonlikka qarshi norozilikni va qoloqlikni tugatishga qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, Rus va dunyo madaniyati ta’sirida mehnatkash xalq bilan bog’liq Turkistonda milliy madaniyatning rivojlanish jarayoni kuchayib bordi. U musulmonlar va qolaversa turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan uzilib qolganligi, bu g’oyat xavfli holga barham berish kerakligini hamda umumturkiy qavmlardagi jaholatni yo’q qilib, ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlarga tanglashish zarurligini birinchi bo’lib turkiy qrim-tatar xalqining 17 ulug’ farzandi Ismoil g’asparali (1851-1914) tushunib yetdi. U jadidchilik harakatining butun turk dunyosidagi «g’oyaviy otasi»dir. Musulmon turkiy olamini jahon ma’rifati, ilmi darajasiga ko’tarish g’oyasini amalga oshirish maqsadida Rossiyaga mustamlaka bo’lgan barcha musulmon hududlar maorifini mutlaqo isloh qilish ularda dunyoviy fanlarni o’qitish masalasini ko’tardi. Ismoil g’asparalining g’oyalarini yoyishda «Tarjimon» gazetasining xizmati juda katta bo’ldi. 1888 yilda uning «Rahbari muallimin» yoki «muallimlarga yo’ldosh» kitobining nashrdan chiqishi muhim voqea bo’ldi. U Buxoro, Turkistonga kelib jadid maktablarini ochishga urinadi. Uning shogirdlari Buxorolik Marjoniy, Domla Fozil, Mo’minxo’ja Vobkandiy, Mulla Xudoyberdi Boysuniy Buxoroda jadid maktablarini ko’paytirishga urinadilar. 1904 yilda «Mazaffariya» jadid maktabi ochiladi. Shunga qaramay 1898 yilda qo’qonda Salohiddin domla ikkinchi jadid maktabiga asos soldi. Shu yili To’qmoqda ham shu tipdagi maktab ochildi. 1899 yili Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldilar. 1903 yilda Turkiston o’lkasida 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari bor edi. Asr boshida jadidlar ziyolilarning butun bir vatanparvar avlodini tarbiyalab berishdek og’ir ishga fidoiylik bilan kirishdilar. Ularning boshida M. Behbudiy, A. Avloniy, S. Ayniy, A. Fitrat, Munavvar qori, Bobooxun Salimov va boshqa ko’plab taraqqiyoparvar insonlar turar edilar. Ular doimo quvg’in, qamoq, surgun kabi xavf-hatarlar boshida charx urib turgan holda ish olib borishga majbur bo’ldilar. Shulardan Toshkent jadidlarining otasi sifatida ziyoliylar orasida katta obro’-e’tibor qozongan Munavvar qori Abdurashidxonovning xizmatlari juda katta bo’ldi. 18 XX asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi shaharlarida o’nlab «usuli jadid» maktablari ochildi. Uni bitirganlar orasida Turkiston ma’naviy-ma’rifiy dunyosini milliy uyg’onishiga kuchli ijobiy ta’sir qiladigan zabardast namoyondalar ajralib chiqdi. Uning birinchi qaldirg’ochlari Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Siddiqiy Ajziy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ashurali Zohiriy, Lutfulla Olimiy, Muhammadsharif So’fizada, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, H.H. Niyoziy kabi o’nlab ulug’ zotlar. Jadidlar maktab va ma’rifatdan boshlangan faoliyatini siyosiy qiyofa kasb etguncha qadar davom qildirib, Turkistonda milliy mustaqil davlat barpo etishga urinish bilan eng yuqori pog’onaga ko’tarildilar. Turkistonda ma’rifatparvarlik harakati ikki bosqichda kechdi. Birinchi davrda feodal tuzum va tartiblarini tanqid qilish, madaniy yangiliklarni egallash, Ovropaning turli tillarini o’rganishni targ’ib qilish, yangicha ilm-fanning ahamiyatini ko’tarish kabi masalalar olg’a surildi. Ahmad Donish, Avaz o’tar, Furqat, Muqimiy, Zavqiy singari ma’rifatparvarlar yetishib chiqdilar. Ikkinchi bosqichda ma’rifatchilikdan jadidizm o’sib chiqdiki, u endilikda yangicha ta’lim-tarbiya, yangi usul maktablarini yo’lga qo’yish, dunyoviy ilmlarni har tomonlama egallash maorif-madaniyatda yangi tartiblarni o’rnatish, yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarni qo’yish darajasiga ko’tarildi. Jadidchilik harakati turkiy millatlarning ma’naviy-madaniy ko’tarilishiga turtki bo’ldi. Turkistonda yangi usul maktablari ochilib, ma’rifatparvar, ilg’or pedagoglar bu maktablar uchun turli darsliklar, o’qish kitoblari, qo’llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy, Munavvar qori, Fitrat, Abdulla Avloniy, Ibrat, Hamza kabilar bu sohada jonbozlik ko’rsatdilar va bu ishda faol ishtirok etdilar. Jadidlar boshqa o’lkadagi ma’rifatparvarlik harakatlari bilan ham aloqa o’rnata boshladilar. Bu davrda Turkistonda ma’rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi ta’lim-tarbiya, o’quv- o’qituv masalalarini o’zida aks ettiruvchi juda ko’p jurnallar nashr etildi. «Taraqqiyot», «Oyna», «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Samarqand» kabi jurnallar shular jumlasidandir. 19 Ma’rifatchilik harakati ayniqsa o’zining rivoj topgan bosqichida Turkistonda o’zga yurtlardagi ijobiy yutuqlardan foydalangan holda mustaqil ma’naviy taraqqiyot yo’lini qidirish va targ’ib etish masalalarini olg’a surdi. Bu harakat rus podsho hokimiyatining mustamlakachilik siyosatiga zarar keltirishdan cho’chigan chorizm amaldorlari uni chegaralash va bug’ib qo’yish chora tadbirlarini ko’ra boshladilar. 2.2. Markazii Osiyo  madaniyatiga  Rus  va  dunyo  madaniyatining  ta’siri Hozirgi kunda barcha xalqlar va davlatlar yer yuzida bo’layotgan voqealar, taraqqiyot jarayonlari bilan uzviy bog’langan sharoitda yashamoqdalar. Chunki dunyoning u yoki bu mintaqalarga ham o’z ta’sirini ko’rsatish tabiiy. Bu to’g’rida mamlakatimiz Prezidenti I.A.Birinchi Prezidentimiz Karimovning 2000 – yil sentabr oyida BMT Bosh Assambleyasida so’zlagan nutqini eslash joiz: “Kimki qandaydir tor xavfsizlik qobig’iga o’ralib, bu Yevropa, Amerika yoki boshqa biror mintaqaga taalluqli deya “o’zga” davlatlar muammolaridan go’yo chetda turishga intilayotgan bo’lsa, mavjud voqelikdan tamomila yiroqdir, bugun dunyo mamlakatlari bir – biri bilan uzviy bog’liq va ajralmasdir ” 1 . shu sababdan sodir bo’lgan bunday o’zgarishlarni chuqurroq o’rganib, ularga o’z munosabatimizni bildirishimiz muhim. Prezidenti I. Birinchi Prezidentimiz Karimov o’zining “O’zbekiston siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” degan ma’ruzasida “Davlatlararo munosabatlar sohasida yagona g’oyaga amal qilish lozim. Bu g’oyaning ma’nosi shuki, birgalikda tinch hayot kechirish, hamkorlikka intilish, suveren davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, turli nuqtai nazar va fikrlarga bardoshli bo’lish tamoyillarini o’zida aks ettirgan qonunlar ustuvorlik kasb etishi 1 6 Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. T.: “O’zbekiston” , 2001 – yil. B – 106 . 20 darkor” 2 , - deb ta’kidlaydi (I. Birinchi Prezidentimiz Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. 1996 yil 49 bet). Davlatlar tomonidan olib boriladigan tashqi siyosatning samarali bo’lishi ko’p jihatdan davlatlarning tashqi siyosati sohasida amal qiladigan tamoyillarda aks etadi. Yuqorida sanab ko’rsatilgan tamoyillardan tashqari davlatlar tashqi siyosatining ishonchli bo’lishida g’oyaviy muxoliflikdan voz kechish tamoyiliga amal qilish ham muhim ahamiyatga egadir. Jahon siyosati va xalqaro munosabatlar masalalariga doir muammolarni hal qilish ishida faollik ko’rsatish tamoyili davlatlar tashqi siyosatida muhim o’rin egallaydi. Sanab ko’rsatilgan tamoyillar har bir mamlakatning manfaatlariga mos kelishi kerak. Tashqi siyosat yuritishning quyidagi turlari mavjud: bosqinchilik, zo’ravonlik siyosati va tinch hamkorlik, yaxshi qo’shnichilik siyosati. Tashqi siyosatga xos bo’lgan umumiy aloqadorlikning mohiyati quyidagilar bilan belgilanadi: Birinchidan, siyosatning qanday kuchlar tomonidan ishlab chiqilishi barcha davlatlarga xos xususiyatdir. Ikkinchidan, davlatlar tomonidan olib boriladigan tashqi siyosat ma’lum bir maqsadga qaratilgan bo’ladi. Uchinchidan, tashqi siyosatni ishlab chiqishda umumiy qoidalarga amal qilish kerak. Bular, turli sinflar, guruhlar, millatlarning manfaatlarini hisobga olish, davlatning bir butunligini himoya qilish, osoyishtalik. Yer yuzida davlatlar sonining ko’payishi va rivojlana borishi ular o’rtasidagi munosabatlarning yanada takomillashib borishiga olib keldi. Mamlakatlar o’rtasida hamkorlikning xilma-xil shakllari tashkil topib bordi va ular 2 7 Birinchi Prezidentimiz Karimov I. A . Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. T.: 1996 yil 49 bet 21 xalqaro ahamiyatga ega bo’ldi. Hamkorlikning bunday shakllari orasida siyosiy hamkorlik munosabatlari ham rivojlandi. Xalqaro siyosiy munosabatlarda ro’y bergan o’zgarishlar har bir yangi tarixiy davrda o’z aksini topib keldi. Masalan, XX asrdan XX1 asrga o’tish bosqichida dunyoda ikki qutbli siyosiy munosabatlar davri yo’qolib, ko’p qutbli siyosiy munosabatlar davriga o’tilgan bir paytda yashamoqdamiz. Buning ma’nosi shundaki, ilgari yer yuzida bir-biriga tubdan qarama – qarshi ikkita katta siyosiy lager-kapitalistik va kommunistik lagerlar mavjud bo’lib, ular jahon miqyosidagi qarama-qarshiliklarning ikki qutbini tashkil etar va yer yuzida butun jahon urushining boshlanib ketishiga zamin bo’lib kelar edi. Bu kuchlarning kommunistik lager yetakchisi SSSRning parchalanishi, jahon kommunistik tuzumining ham parchalanishiga sharoit tug’dirdi. Bunday sharoitda voqelikka umumjahon tsivilizatsiyasi nuqtai-nazaridan sog’lom aql pozitsiyasidan turib qarash davr talabiga aylandi. Bugungi kunda Yer yuzida turli xil davlatlar, xalqlar, millatlar, elatlar, turlicha dinlar, mazhablar o’rtasida bir-birini tushunishga, bir-birini anglashga, bir- birini qo’llab-quvvatlashga intilish kuchaygan. Bu bir-birining nuqtai-nazarlari bilan hisoblashishga, bir-biriga nisbatan toqatli bo’lishga da’vat etadi. Chunki, bunday muammolarni yechishga bitta davlat yoki bir mintaqada yashovchi aholining qurbi yetmaydi. Shunday vaziyatda ko’pchilik davlatlarning hamkorligi va ittifoqi kerak bo’ladi. Asrimizning oxiriga kelib va XXI asr arafasida insoniyat taraqqiyotida bundan buyongi rivojlanish juda ko’p omillar ta’siri ostida jiddiy tarzda o’zgarib, tobora o’zaro bog’liqligi, yaxlitlikka va bir xillikka intilishi zo’rayib borayotganligi bilan ulkan ahamiyat kasb etadi. Hozir biz yashab turgan dunyo o’ta murakkab, rango-rang, jo’shqin, ehtiroslarga, ziddiyatlarga to’lib toshgan, bir-biriga qarama-qarshi an’analar bilan yo’g’rilgan g’oyat murakkab muqobilliklar, tashvish va orzu-umidlar dunyosidir. 22 Biz yashab turgan hozirgi dunyo taraqqiyotining qonuniyatlaridan biri uning birligi va yaxlitligi tomon og’ishmay rivojlanayotganidir. Hozirgi kunga kelib insoniyat qanchalik ijtimoiy, milliy, siyosiy, irqiy, diniy va boshqa belgilardan kelib chiqqan xilma-xil to’siqlar bilan turli guruhlarga ajratib tashlangan bo’lmasin, xalqlarning turmush tarzlarining hammasi bitta sayyora-Yerda istiqomat qiladilar, hamma uchun bir umumiy bo’lgan muhitda hayot kechiradilar. Insoniyat taraqqiyoti muqarrar tarzda tobora birlik, yaxlitlik, bog’liqlik, hamjihatlik tomon yuksalib borib, pirovardida jahon hamjamiyatini umuminsoniy hamdo’stlik darajasida olib chiqadi va uni jahon miqyosida siyosiy boshqarish imkoniyatlarini oshiradi. “Turkiston umumiy uyi”, “Osiyo – Tinch okean mintaqasi birligi”, “Amerika birligi”, “Afrika birligi”, “Atlantikadan Uralgacha umumovrupo uyi” va h.k. g’oyalar real voqelikka aylanishi uchun hozirgi jahon siyosatining nazariy va ilmiy – metodologik tarzda tahlil qilinayotgan o’zaro bog’liqligi insoniyatga katta ishonch va umid bag’ishlaydi. Haqiqatdan ham hozirgi dunyoning o’zaro bog’liqligi va ularning rivojlanishi dunyoning birbutunligidan kelib chiqqan holda qurilmoqda. Chunki bir mamlakatga vujudga kelgan muammo boshqa mamlakatlarga ham o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Bunday muammolarni hal qilish ko’pchilik mamlakatlar va xalqlar oldida turgan vazifalarga aylanib bormoqda. Xalqaro siyosiy munosabatlarning rivojlanishi bu munosabatlarda kelib chiqadigan turli xildagi ziddiyatlarga va ularni hal qilishga bog’liqdir. Ziddiyatlar jamiyat hayotining barcha sohalarida bo’lgani singari xalqaro siyosiy munosabatlarning ham harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Buning ma’nosi shundaki, xalqaro siyosiy munosabatlarda bu munosabatlarning rivojlanishiga to’siqlik qiluvchi muammolar paydo bo’lib turadi. Hozirgi davrda xalqaro siyosiy munosabatlarda mavjud bo’lgan ziddiyatlar quyidagilardan iborat. 23 a) xalqaro siyosiy munosabatlarda mavjud bo’lgan muammolar bilan ularni hal qilish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar; b) har bir mamlakatning milliy manfaatlari bilan ularning baynalminal manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlar; v) xalqaro siyosiy munosabatlarda ishtirok qiluvchi sub’ektlarning manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlar; g) xalqaro siyosiy munosabatlarni tartibga solish bilan uning imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar. Insoniyatning ko’p ming yillik tarixiy taraqqiyoti davomida oldinlari hech bo’lmagan va kutilmagan vaziyat yuzaga keldi: Ommaviy qirg’in qurollari, birinchi navbatda, termoyadro qurolining vujudga keltirilib, tobora takomillashtirib borilishi natijasida insoniyat hayot-mamoti, tsivilizatsiyasi uchun termoyadro xalokati xavfi tug’ildi, insonning ishlab chiqarish faoliyati ko’lami kengayib va ko’payib borgani sari jahon tsivilizatsiyasi va inson hayot mamoti uchun ekologik xalokat xavfi tug’ilib, kuchayib bormoqda. Es-xushi joyida bo’lgan har bir odam shuni yaxshi tushunadiki, termoyadro va boshqa ommaviy qirg’in qurollarini qo’llab, olib borilgan urushdan keyin atmosfera, yer va suv radiatsiya bilan zaxarlanib, ob-xavoning mudxish tarzda o’zgarishi, yer yuzi buylab tarqalishi faqat odamlar avlodining qurib ketishigina emas, balki xayvonot hamda o’simlik dunyosining ham ko’pchilik qismi yer yuzidan yo’q bo’lib ketishiga olib keladi. Yer sayyorasida umuman ongli hayot yana qaytadan vujudga kelishi mumkin bulmay qoladi. Jahon siyosati keng qamrovli, serqirra va xilma-xil xalqaro munosabatlar mazmuniga ega bo’lib borgani sari barcha umumbashariy muammolarni faqat “o’zining” tuzumi manfaatlari, faqat “o’zining” milliy-davlat maqsadi intilishlari nuqtai nazarida turib emas, balki hozirgi dunyoning birligi, yaxlitligi qonun- qoidalarini to’g’ri anglagan holda yechish yo’llarini topish ijobiy samara keltirib, maqsadga erishish imkoniyatini yaratib beradi. 24 “Xavfsiz dunyo, - deb ta’kidladi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov, - umuman, butun insoniyat uchun ham, huquqlari uchun kurashda ozmuncha nayzasi sinmagan har bir inson uchun ham oliy maqsaddir. Bugungi kunda jahondagi ko’pgina mintaqalarda yuz berayotgan, odamlarni eng asosiy huquqi – yashash huquqidan mahrum qilayotgan qonli to’qnashuvlar to’xtatilmas ekan, inson huquqlari va insoniyat taraqqiyoti sohasida erishilgan yutuqlar to’g’risida jiddiy gapirib bo’lmaydi” (I. Birinchi Prezidentimiz Karimov “Bunyodkorlik yo’lidan”. T., 1996 y, T-4, 35-bet). Hozirgi jahon siyosatining o’ziga xos xususiyati shundaki, har bir davlat o’zining tashqi siyosatini belgilashi jarayonida boshqa mamlakatlarning ham maqsad manfaatlarini hisobga olishi shart. Bu davrning amri va talabidir. Xozirgi davr muammolarini belgilab beruvchi ikki siyosiy moyillik – dunyo birligi va yaxlitligi aniq xisobga olingan holdagina to’g’ri xal qilish imkoniyati yaratiladi. O’zbekiston Mustaqilligining dastlabki yillarida o’zining Konstitutsiyasi, Davlat bayro’gi, gerbi va madhiyasiga ega bo’ldi. 1991 – yil 18 – noyabrda O’zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’i to’g’risida qonun O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasida qabul qilindi. Bayroqdagi havorang – zangori osmon va musaffo suv ramzidir. Moviy lojuvard – havorang sharqda azaldan qadrlanadi, vaqtida buyuk Amir Temur ham o’z bayrog’iga bu rangni tanlagan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda juda murakkab ijtimoiy- siyosiy hodisalar bilan birga uning madaniy hayotida ham tez va shiddatli o’zgarishlar ro’y berdi. Madaniyat, adabiyot, ta’lim-tarbiya, din, mafkura sohasida turli oqimlar paydo bo’ldi, ular orasidagi munosabatlar murakkab tus oldi. Yosh buxoroliklar, yosh xivaliklar harakati vujudga keldi. 1917 yildagi butun rossiyada yuz bergan fevral va oktyabr inqiloblari uning mustamlakasi bo’lmish Turkistonda ham to’ntarishlarga olib keldi. 25 Sovet davrida juda ham murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har xil tarzda ta’sir o’tkazdi, barcha sohadagi o’rgartirishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining asosiy tendensiyalari hamda yo’nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi. 30-yillarda madaniy-oqartuv masalalari tarmog’i kengayishda davom etib bordi. Yirik sanoat korxonalarida madaniyat saroylari bunyod etildi, qishloq xo’jalik artellari qoshida kolxoz klublari ochildi, rayon madaniyat uylari barpo etildi, kutubxonalar tarmog’i kengayib, ularning kitob fondlari boyib bordi, kinoteatrlar, klub va madaniyat uylari qoshidagi kino qurilmalarining soni ko’paydi, stadion va sport maydonchalari jihozlandi. Ko’p miqdorda kitob, gazeta va jurnallar nashr etildi. Radio eshittirishlari aholining kundalik turmushida rasm bo’lib qoldi. Biroq, 30-yillarda qaror topib borgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimi va shaxsga sig’inish mafkurasi respublikaning ijodiy xodimlarini, uning butun ma’naviy hayotini qattiq iskanjaga oldi. Ijodiyotni partiyaviylik tamoillariga, mafkuraviy qoida-qonunlarga bo’ysundirish, dunyoni badiiy tasvirlashni qo’pol ravishda sotsiologiyalashtirish uchun keng yo’l ochib berdi, dunyoviy imkoniyatlarni toraytirib qo’ydi. Partiyaning yangi turmushni madh etishga, xalq o’tmishiga nigilistik munosabat paydo bo’lishiga qaratilgan siyosati badiiy jarayondagi tarixiy izchillikni unutib yuborishga olib keldi. Madaniyatda murakkab ijtimoiy muammolarni bezatib, yengil tusga kiritib ko’rsatish, hato va kamchiliklar to’g’risida sukut saqlash tendensiyalari paydo bo’la boshladi. Oqibatda hayotiy haqiqat buzilib, san’atning tarbiyaviy salohiyati pasaytirib yuborildi. 30-yillardagi qatog’onlar milliy madaniyat uchun dahshatli fojeaga aylandi. qonunchilikni qo’pol ravishda buzilishi va inson qadr-qimmatlari poymol etilishi tufayli milliy madaniyat o’rni to’lmaydigan darajada zavol ko’rdi. Iste’dodli adabiyot va san’at arboblari Abdulla qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Shokir 26 Sulayman, Ziyo Said, Elbek, A’zam Ayub, Usmon Nosir, qosim Sorokin, Muhammad hasan, Abdusalom Niyoziy, Otajon Hoshimov va boshqalar milliy madaniyat quchog’idan uzib olinib xalq dushmanlari deb e’lon qilindi. qatog’on qilingan va ta’qib ostiga olingan shoir va yozuvchilarning asarlaridan foydalanish necha-necha yillar mobaynida taqiq bo’lib turdi. Nohaq unittirib yuborilgan, ko’pincha esa jismonan ham yo’q qilingan jasur xalq farzandlarining asarlari shaxsga sig’inish tugatilganidan keyin garchi xalqqa qaytarib berilgan bo’lsa-da, o’limidan keyingi hech qanday shon-shuhrat ular boshidan kechirgan tahqir-u qiynoqlarning alamini bosa olmaydi. Din va dindorlarni ta’qib qilish xalqning ma’naviy madaniyatiga nihoyat darajada katta zavol yetkazdi. Ma’muriy-buyruqbozlik tartiboti o’rnatilishi bilan dinga ilmiy nuqtai-nazardan yondoshish inkor etila boshlandi. Din bilan ateizmning dunyoqarash jihatidan bir-biriga qarama qarshiligi siyosiy qarama- qarshilik bilan almashtirildi. «Sotsializmda dinga o’rin yo’q, unga din begona» degan qoida ustun bo’lib qoldi. Shunday qilib unga nisbatan salbiy munosabat dinga qarshi zo’rlik ko’rsatishga aylanib ketdi. Na masjidlar, na cherkovlar, na dindorlar shu qadar miqyosdagi ta’qiblarni boshidan kechirmagan edilar. O’zbekiston ruhoniylarining asosiy qismi 30-yillarda qamoq lagerlariga jo’natildi. Masjid va madrasalarning deyarli hammasi o’tmishda garchi diniy marosimlarni o’tkazish o’choqlari bo’libgina qolmasdan, xalqning buyuk merosini saqlab, boyitib kelgan madaniyat, ilm, tarbiya, san’at markazlari ham bo’lganiga qaramay berkitib qo’yildi. Sobiq Sovet davrida Respublika madaniy hayotida progressiv va regressiv taraqqiyotning bir-biriga qarama-qarshi tendensiyalari tobora kuchayib bordi. 70- yillar va 80-yillarning birinchi yarmida, xuddi boshqa sohalarda bo’lganidek, O’zbekistonning ma’naviy hayotida ham inqirozga xos vaziyat vujudga keldi. Shu bilan birga ushbu yillar davomida respublika madaniyati umuman muayyan muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritdi. Madaniyat, maorif muassasalarining tarmog’i sezilarli darajada kengaydi, bularni moddiy-texnika bazasi mustahkamlandi, 27 aholining umumiy bilim darajasi o’sib, ijodiy ziyoliylar safi kengayib bordi. Talaygina ajoyib badiiy asarlar, teatr, musiqa asarlari yaratildi. Madaniyat va san’atning rivojiga iste’dodli yoshlarning butun bir katta guruhi qo’shildi, milliy o’z-o’zini anglashning o’sish jarayonlari belgi berib qoldi. Ma’naviy, badiiy hodisalarni baholashda sinfiylik, partiyaviylik singari, mafkuraning badiiyat ustidan hukmronligi singari prinsiplaridan foydalanish, adabiyotda sotsialistik realizm usulining ustuvorligi madaniyat va san’atning rivojlanishiga to’g’anoq bo’ladigan mexanizmni vujudga keltirdi. Bu prinsiplar partiyaning cheklanmagan totalitar hukmronligi taziqi ostida zo’rlik bilan amalga oshirib borildi. Ziddiyatlar, qarama-qarshiliklarning sababi ham xuddi ana shunda. Ma’naviy sohada, bir tomondan, chindan ham sezilarli o’zgarishlar ro’y berib borgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, inqirozga xos vaziyat yuzaga kelib bordi. Tub milliy manfaatlarni unutib qo’yish, zo’r berib baynalminallashtirish madaniy qurilishda salbiy rolni o’ynadi. Partiyaning madaniyat sohasida baynalminal madaniyatni birinchi qo’yadigan siyosati milliy madaniyatni rivojlantirish rejasini, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash va ulardan ma’naviy rivojlanishda foydalanishni orqa o’ringa surib qo’ydi. Madaniyatni mafkuralashtirish axloq-odob, adabiyot, san’atning samarali milliy zamindan ajralib qolishiga sabab bo’ldi, tarixiy xotira, milliy an’analar va odatlarni unutib yuborishga olib bordi. Baynalminal madaniyatning ustivor tarzda rivojlanishi O’zbekiston tub xalqlari tillarining qo’llanish sohasini toraytirib qo’ydi. Ma’naviy sohani boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi mustahkamlanib borishi bilan birgalikda fikr-mulohazalar va baholarning obro’yiga ko’r-ko’rona itoat qilish, ijodiy faoliyatga qo’pol ravishda aralashish, ijodiyotni eng oddiy erkinliklardan ham mahrum qilish rasm bo’lib bordi. Ma’naviy hayotga buyruqbozlik yo’li bilan rahbarlik qilish, mafkuraviy cheklashlar, to’g’anoq mexanizmi, madaniy siyosatdagi ziddiyatlar, ma’naviy soha 28 ehtiyojlarini inkor etish jamiyatning ma’naviy hayotida inqirozli holatlarni yuzaga kelishini belgiladi. Uzoq va yaqin o’tmishni hayoldan o’tkazib, mohiyatini anglashda 1991 yil 31 avgust kuni – O’zbekiston Respublikasining Mustaqil deb e’lon qilinishi tarixiy voqea bo’ldi. U milliy o’zlikni anglash, tom ma’nodagi milliy yuksalish uchun sharoit yaratdi. Jamiyat va millat tarixi, taqdirida yangi davr – Istiqlol davri boshlandi. «Istiqlol biz uchun taraqqiyotning butunlay yangi, keng ufqlarini ochdi, – degan edi I.A. Birinchi Prezidentimiz Karimov, – Kelajagimizni o’z qo’limiz bilan yaratadigan bo’ldik. Hayotimiz va yashayotgan xonadonimizni milliy manfaat va qadriyatlarimizga umumbashariyat e’tirof etgan demokratik mezonlarga monan qilib qurishdek noyob tarixiy imkoniyatga ega bo’ldik». 29 Xulosa Mustaqil davlatimiz xavfsizligini ta’minlash borasida barcha xalqaro mintaqaviy tashklilotlar bilan ko’p tomonlama hamkorlik qilishning afzalliklaridan unumli foydalanishga intilmoqda. Bu jihatdanuning butun dunyo miqyosida siyosiy jarayonlarga jiddiy ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lgan bir qancha yirik davlatlar bilan tenglikka asoslangan hamkorlik yo’li tanlanganligida yaqqol ko’rinmoqda. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek: “Bugun hech mubolag’asiz, g’urur va iftixor bilan aytish mumkinki, mustaqillikka erishganimizdan buoyn o’tgan tarixan qisqa davr ichida mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida o’zining munosib o’rnini egalladi” 1 . Bugungi davrda dunyo tinchligini saqlashda xalqaro hamkorlik va diplomatic munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yishga alohida ahamiyat berilmoqda. Yuqoridagi fikr va mulohazalarni hisobga olib, quyidagicha xulosa qilindi: Birinchidan, XX asr osirida dunyoda xalqaro vaziyat murakkab ko’rinishga kelganligi aniqlandi; Ikkinchidan, Sobiq Ittifoqning parchalanib ketishining obektiv sabablari ko’rsatib berildi; Uchinchidan, mustaqil O’zbekistonning xalqaro siyosatdagi tutgan yo’li tahlil qilindi va yoritib berildi; To’rtinchidan, dunyoda xalqaro hamkorlik aloqalarini rivojlantirishda O’zbekistonning ham hissasi borligi aniqlandi; Beshinchidan, Markaziy Osiyoda geosiyosatni barqarorlashtirishda O’zbekistonning tashqi siyosati tamoyillari alohida ekanligi ko’rsatib berildi; Oltinchidan, XX asr oxiri – XXI asr boshlarida xalqaro hamkorlik va diplomatiya tarixini o’rganishda Prezident I.A.Birinchi Prezidentimiz Karimovning nutq, ma’ruzalari va asarlari, Yu.E. Ivanin, A.G.Kosalyov, M.S.Gaferli, A.N. Kosayevlarning ilmiy tadqiqotlarini o’rni va ahamiyatini alohida ko’rsatib o’tish darkor. 1 8 Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: 1997. B – 14. 30 ADABIYOTLAR 1.         Birinchi Prezidentimiz  Karimov   I.A.   Tarixiy  xotirasiz  kelajak  yo’q. T.,  1998   y. 2.         Bartold   V.V.   Turkiston  madaniy  hayoti  tarixi.   L.,  1967   y. 3.         Buxoro  tarixi.  T.,  1976   y. 4.         Samarqand  tarixi.  T.,  1969-70   y.  2-jild. 5.         Xorazm  tarixi.  T.,  1976   y. 6.         O’zbekiston  xalqlari  tarixi  va  madaniyati.   T.,  1992   y. 7.         O’zbekiston   tarixi.   I-tom.   O’zbekiston   Chor   Rossiyasi mustamlakachiligi  davrida.   T.,  2000. 31

Yangi davrda osiyo mamlakatlari shaharlari (XVII-XX asr boshlari)

Купить