Yaponiya - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	99.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Yaponiya

Купить

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………...…………………………..……………3
I. BOB. XVI – XVII asr birinchi yarmida Yaponiyadagi o zgarishlar………..6ʻ
I.1. Yaponiyaning qo shni davlatlar bilan iqtisodiy-siyosiy aloqalari…………..…6
ʻ
I.2. Yaponiyada ichkiurushlar………………………………………………….…17
I.3. Yaponiya Tokugava syogunati davrida …………………………………..….23
II. BOB. XVII–XVIII asrlarda yaponiyaning ichki rivoji va madaniy hayoti...25
II.1. “Sakoku” siyosati va Yaponiya tashqi aloqalarining cheklanishi………..….25
II.2. XVI–XVIII asrlarda Yaponiyaning madaniy hayoti…………………..…….27
Xulosa…………………………………………………………………………….31
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati.....................................................................34
ʻ

KIRISH
Har bir xalqning milliy taraqqiyoti , madaniy va siyosiy o ʻ ziga xosligini
anglash , avvalo tarixni chuqur o ʻ rganishdan boshlanadi . Tarix insoniyat xotirasi ,
millat ruhining poydevoridir . Shu boisdan , tarixiy jarayonlarni chuqur tahlil qilish ,
boshqa davlatlarning tajribasini o ʻ rganish orqali xalqimizning bugungi va kelajak
taraqqiyot yo ʻ lini anglashda katta ahamiyat kasb etadi . Xususan , Yaponiya
tarixining XVI – XVIII asrlari o ʻ ziga xos siyosiy va madaniy o ʻ zgarishlar bilan
ajralib turadi . Ushbu davrda yapon jamiyatida kechgan tub o ʻ zgarishlar , islohotlar ,
ijtimoiy - iqtisodiy tizimdagi barqarorlik hamda ichki madaniy taraqqiyot butun
dunyo tarixchilari e ’ tiborini tortib kelmoqda .
O ʻ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta ’ kidlaganidek :
“ Tarixni bilmay , kelajakni qurib bo ʻ lmaydi . Biz o ʻ z tariximizni chuqur o ʻ rganish
bilan birga , boshqa xalqlarning ham tarixiy tajribasidan saboq olishimiz , ularning
yutuq va xatolarini tahlil qilishimiz zarur ” 1
. Bu fikr bugungi tarixshunoslikka
yangicha yondashuvni talab qiladi : faqatgina milliy tarix bilan cheklanmasdan ,
dunyo xalqlari tarixini o ʻ rganish orqali chuqur tahliliy fikr yuritish , global
jarayonlarni anglash , va eng muhimi , o ʻ z milliy g ʻ oyamizni boyitish imkonini
beradi .
Yaponiya misolida olib qaraladigan XVI – XVIII asrlar davri , davlatning
qanday qilib ichki siyosiy beqarorlikdan barqaror feodal tizimga o ʻ tganini ,
shuningdek , tashqi aloqalardan butunlay uzilib , o ʻ z ichki taraqqiyotiga urg ʻ u
bergan davlatchilik siyosatini kuzatish imkonini beradi . Sengoku davrining
yakunlanishi , Tokugava shogunligining vujudga kelishi , ijtimoiy tabaqalanishning
qat ’ iy belgilanishi , iqtisodiy va madaniy yuksalish kabi jarayonlar nafaqat
Yaponiya tarixini , balki umuman , Osiyo tarixini chuqur anglashda muhim manba
hisoblanadi .
Yaponiyaning bu tarixiy bosqichi boshqa davlatlar , jumladan , O ʻ zbekiston
kabi islohotlar yo ʻ liga kirgan davlatlar uchun ham dolzarb tarixiy saboqlarni o ʻ z
ichiga oladi . Ichki siyosiy barqarorlikka erishish , milliy madaniyatga asoslangan
1
Mirziyoyev, Shavkat. Yangi O zbekiston – taraqqiyot va ma’rifat yo liʻ ʻ . Toshkent : O ʻ zbekiston , 2022. 45 b
3

yuksalish , va tashqi xavflardan himoyalanishga qaratilgan siyosiy yo ʻ nalishlar
o ʻ zbek davlatchiligida ham muhim ahamiyatga ega .
Mavzuning dolzarbligi shundaki , Yaponiya tarixining XVI – XVIII asrlari
Osiyo mamlakatlari tarixidagi muhim burilish nuqtalaridan biri hisoblanadi . Bu
davrda Yaponiya bosqichma - bosqich harbiy feodallar hukmronligidan
markazlashgan siyosiy tuzum sari harakatlangan , natijada butun mamlakatni
yagona shogunlik ostida birlashtirishga muvaffaq bo ʻ lgan . Ayniqsa , Tokugava
Ieyasu tomonidan asos solingan Tokugava shogunligi yapon tarixida eng uzoq
davom etgan siyosiy barqarorlik davrini yaratgan . Bunday tarixiy jarayonlarni
o ʻ rganish orqali yosh tarixchilar Yaponiya tajribasidan xalqaro munosabatlar ,
siyosiy islohotlar , madaniy rivojlanish yo ʻ nalishlarida saboq olishi mumkin .
Yana bir jihat shuki , mazkur tarixiy davrda Yaponiyaning tashqi
aloqalardan butunlay yakkalanishi – “ sakoku ” siyosati – o ʻ ziga xos himoya
mexanizmini yaratgan . Bu holatning uzoq muddatli ijobiy va salbiy oqibatlarini
tahlil qilish , zamonaviy izolyatsion va ochiqlik siyosatlariga baho berish imkonini
beradi . Shu tariqa , bu mavzuning bugungi dolzarbligi bevosita xalqaro siyosat ,
davlat suvereniteti , milliy qadriyatlar va tashqi ta ’ sirlarga qarshi turgan siyosiy
strategiyalar bilan bog ʻ liqdir .
Kurs ishining maqsadi – XVI – XVIII asrlarda Yaponiyada yuz bergan
siyosiy , ijtimoiy va madaniy jarayonlarni tizimli o ʻ rganish , Tokugava davri
islohotlarining mohiyatini ochib berish , va ushbu davrning yapon xalqining
keyingi taraqqiyotiga ta ’ sirini tahlil qilishdan iborat .
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat :
– Sengoku davri siyosiy bo ʻ linishining sabab va oqibatlarini aniqlash ;
– Tokugava shogunligining tashkil topishi va boshqaruv tizimini yoritish ;
– “ Sakoku ” siyosatining mazmuni va natijalarini o ʻ rganish ;
– Edo davrida iqtisodiy va madaniy taraqqiyot yo ʻ nalishlarini tahlil qilish ;
– Yaponiyaning mazkur davrdagi rivojlanishini boshqa davlatlar bilan solishtirish
va umumiy xulosalar chiqarish .
4

Tadqiqot obyekti sifatida XVI – XVIII asrlardagi Yaponiya davlati , uning
siyosiy tuzumi , ijtimoiy tuzilmasi va madaniy hayoti o ʻ rganiladi .
Tadqiqot subyekti esa Tokugava shogunligi davridagi Yaponiyada amalga
oshirilgan siyosiy , ijtimoiy va madaniy o ʻ zgarishlar hisoblanadi .
Kurs ishining metodologik asosi sifatida tarixiy - tahliliy , taqqoslama ,
tizimli yondashuv , tarixiy jarayonlarni davriy asosda tahlil qilish kabi ilmiy usullar
tanlangan . Ayniqsa , tarixiy voqealarni faqat xronologik ketma - ketlikda emas , balki
ularning sabab - oqibat bog ʻ liqligida yoritish muhim deb topilgan . Shu bilan birga ,
Yaponiya tarixiga oid ilmiy manbalar , xorijiy va mahalliy tadqiqotlar , tarixiy
hujjatlar va zamonaviy tahlillar asos sifatida foydalanilgan .
Bu kurs ishida Yaponiya tarixining tanlangan davri ikki bobdan iborat
tuzilma asosida o rganiladi. Birinchi bobda Sengoku davri va Tokugavaʻ
shogunligining vujudga kelishi kabi siyosiy jarayonlar tahlil qilinadi. Ikkinchi
bobda esa “sakoku” siyosati, Edo davridagi iqtisodiy o sish va madaniy taraqqiyot
ʻ
yoritiladi. Har bir bo lim o z mavzusi doirasida chuqur tahlil, tarixiy faktlar va
ʻ ʻ
ilmiy mulohazalarga tayangan holda ishlab chiqilgan.
5

saqlagan. Avlodlar o tishi bilan e’tibor 1500-yillarning oxirigacha Yaponiyadaʻ
deyarli ma’lum bo lmagan neo-konfutsiylik tizimiga o tdi. 1700-yillarning
ʻ ʻ
boshlarida bir qator davlat maslahatchilari, jumladan, konfutsiy mutafakkiri Ogyu
Soray davrida Tokugava zarur tamoyillarni tushunish va amalga oshirish qobiliyati
bilan qonuniylashtirilgan «samoviy yo l» ning qonuniy qo riqchilari sifatida
ʻ ʻ
ko rilgan.
ʻ
Jamiyatni tartibli saqlash uchun. «Birinchi tashvish, - deb yozgan Ogyu, -
insonparvar hukumat bo lishi kerak.» U aytdi: «Bir viloyatning xo jayini o z
ʻ ʻ ʻ
jangchilari va umumiy aholini unga Osmon tomonidan berilgan oila, tashlab
ketolmaydigan oila deb bilishi kerak». Uning qo shimcha qilishicha, sub yektning
ʻ ʼ
burchi sodiqlikdir: “o z xo jayiniga xizmat qilish, uni tarbiyalash va
ʻ ʻ
tinchlantirish”.
Amaliy darajada bu mafkura jamiyatni to rtta tushuvchi tabaqa yoki maqom
ʻ
guruhiga — samuraylar, dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlarga ajratd. Shu
tartibda - va «jangchining yo li» jamiyatni boshqarish va qat’iy axloqiy kodeks
ʻ
bo yicha yashash ekanligini ta’kidlagan yangi bushido atamasini ifodaladi:
ʻ
xavfsizlik va farovonlik. Ikkinchisini ta’minlash uchun Nagasakini Xitoy va
Yevropa bilan savdo markazi sifatida tashkil etdi va ular Tsusima orolining
Daimyo va Satsuma janubidagi domenlari orqali Koreya va Ryu kyu orollari
bilan aloqalarni rivojlantirdilar. mos ravishda. Koreya ham, Ryu kyu ham yangi
syogunning qo shilishi kabi muhim voqealarni nishonlash uchun Edoga katta
ʻ
missiyalar jo natishdi, Koreya delegatsiyalari odatda 400 dan ortiq a’zodan iborat
ʻ
edi. Vaqti-vaqti bilan Tokugava kuch ishlatgan, xususan, Ryu-kyu orollari va
shimoliy Xokkaydoning tub aholisi, Aynu o rtasidagi hamkorlikni ta’minlash
ʻ
uchun. Bularning barchasi 1600-yillarda jonli savdo ayirboshlashiga olib keldi,
kumush va oltin oqib chiqdi va ipaklar oqib tushdi. Biroq, asr oxiriga kelib, chet
elliklar xavfsizlikka ko proq e tibor qarata boshladilar. natijada savdo 1700 yildan
ʻ ʼ
keyin qisqardi.
Xavfsizlik choralari Nagasakida eng yaqqol ko rindi. Qisman Osiyoning
ʻ
Xitoyga asoslangan tartibida o ziga bo ysunmaslik uchun va qisman G arb
ʻ ʻ ʻ
7

tajovuzining oldini olish uchun bakufu bir qator qoidalarni chiqardi, ular 1630-
yillarga kelib, xitoylarni Nagasaki va bir sektorda 2000 savdogarlar jamoasi bilan
cheklab qo ydi. Nagasaki bandargohidagi Dejima nomli sun’iy orolga G arbʻ ʻ
savdosini chekladi 3
. Ushbu qoidalarning asosiy maqsadi taqiqlangan xristianlik edi.
Ieyasuning nabirasi Iemitsu davrida 5000 ga yaqin nasroniylar, ba’zida xochga
mixlangan holda qatl etilgan. 1635-yilda keng qamrovli farmonda “Hech bir
yaponning chet elga chiqishiga ruxsat yo q” va “Agar biron bir yapon chet eldan u
ʻ
yerda yashab qaytsa, u o limga mahkum etilishi kerak” deb e’lon qilingan edi.
ʻ
Kyushuning Shimabara yarim orolidagi nasroniy bannerlari Tokugava xavfsizligi
qo rquvini tasdiqladi va yanada qattiqroq siyosatga turtki bo ldi. 1641 yilga kelib,
ʻ ʻ
ispanlar va portugallar ta’qiqlandi va inglizlar kelishni to xtatdilar va Gollandlarni
ʻ
Yaponiyadagi yagona Yevropalik qilib qo yishdi. Hatto gollandlar ham qattiq
ʻ
tartibga solindi - ular oddiy yaponlardan ajralib turuvchi mitti Dejima bilan
cheklangan edi. Yiliga o rtacha uchta savdo kemasi tashrif buyurib, ular ma’yus
ʻ
hayot kechirishdi. 1690-yillarning boshlarida Dejima shifokori Englebert Kaemp-
fer orol binolarini echki qo ralariga o xshatib, uning aholisiga «halol odamlar kabi
ʻ ʻ
emas, balki jinoyatchilar, xoinlar, josuslar, mahbuslar kabi munosabatda
bo lishlarini aytdi. Syogun garovlari, mahalliy aholi bizni har doim (o ylanib)
ʻ ʻ
chaqirishadi.” Biroq, profits savdogarlarning kelishini davom ettirdi va ular Edoga
har yili tashrif buyurganlarida Yevropa haqidagi ma’lumotlar e’lon qilinganlarni
tizimni shunday qilish kerakligiga ishontirdi. saqlanishi kerak. Boshqacha qilib
aytganda, gollandlar va xitoylar 1600-yillarning oxirida bakufuga aynan o zlari
ʻ
xohlagan narsani berdilar: barqaror savdo tizimi doirasida farovonlik va bilim.
milliy hayotni nazorat qilishdan ko ra xavfsizlikni ta’minlash vazifasi. Asrlar
ʻ
o tishi bilan qishloqlar, shaharlar va domenlar tomonidan rivojlanish tashabbusi
ʻ
tobora ko payib bordi. Garchi bakufu siyosati davrning oxirigacha muhim bo lib
ʻ ʻ
qolgan bo lsa-da, mamlakatdagi eng jadal o zgarishlarga poytaxtdan tashqaridagi
ʻ ʻ
odamlar, uzoq f lung domenlaridagi oddiy odamlar va elitalar ilhomlantirilgan, ular
iqtisodiy, adabiy va madaniy o zgarishlarni amalga oshira olmagan. 1600-yillarda
ʻ
3
Gulyamov X . G ., Tatiboev A . S . « 0 ‘ rta Osiyo va jahon tarixi » T „ 1993
8

bashorat qilingan. Bu o zgarishlar Yaponiyani milliylikka tomon siljishida halʻ
qiluvchi ahamiyatga ega bo ldi. 1600-yillar jamiyatning deyarli barcha sohalarida
ʻ
ajoyib yutuqlarga erishdi va bundan keyin bu sur at sekinlashgan bo lsa-da, ko p
ʼ ʻ ʻ
mintaqalarda o sish 1800-yillargacha davom etdi. Masalan, XVII asrda aholi soni
ʻ
12 milliondan, ehtimol, 25 millionga ko paydi. Ekilgan yer guruch ikki baravar
ʻ
ko paydi. Turmush darajasi barcha sinflar uchun yaxshilandi (garchi hamma
ʻ
odamlar uchun bo lmasa ham), katta uylar, yaxshiroq ovqatlar, qulayroq kiyimlar
ʻ
va uzoq umr ko rishni ta’minladi. Mamlakatning transport tizimi rivojlangan: Edo-
ʻ
Kyoto-Kaydo kabi belgili nuqtali magistrallar ziyoratchilar guruhlari bilan
ziyoratgohlarga, issiq buloqlarga ketishayotgan qishloq aholisiga, o z mollarini
ʻ
olibketayotgan savdogarlarga va Daimyo kortejlariga to la edi
ʻ 4
. Kaempferning
so zlariga ko ra, yo llar “Aholisi gavjum Yevropa shaharlari ko chalari kabi
ʻ ʻ ʻ ʻ
gavjum edi”, chunki “yaponiyaliklar boshqa odamlarga qaraganda tez-tez sayohat
qilishadi”. “Qaerga borsam ham, xo jayinlar va mulozimlardan tortib, kambag al
ʻ ʻ
baliqchilar va yog ochchilargacha, menga xushmuomalalik bilan munosabatda
ʻ
bo linglar va men bemalol kezib yura oldim”. Xon ko p bolalarni tug di. Men
ʻ ʻ ʻ
o zgartira olmasligim uchun davrning eng muhim belgisidir. Muxtoriyat har bir
ʻ
domenga o ziga xos tijorat va ma’muriy amaliyotni rivojlantirishga imkon berdi va
ʻ
shu bilan iqtisodiy o sishni va mintaqaviy farqlarni rag batlantirdi. Domenlararo
ʻ ʻ
savdo milliy tijorat tarmoqlari va kredit tizimlarini, shuningdek, naqd pul
iqtisodiyotini yaratdi, ammo har bir domen o z valyutasini yaratdi. Ish kuchi
ʻ
kamayganida, bir domen begonalarni immigratsiyaga undashi mumkin, boshqasi
esa ularni tark etmaslik uchun o z uy xo jaliklariga subsidiyalar bergan. Og ir
ʻ ʻ ʻ
kunlar boshiga tushganda, bir xon samuray xotinlarini ipak to qish bilan
ʻ
shug ullanishga undadi; yana biri jangchilarni dehqon bo lishini taklif qildi - bu
ʻ ʻ
ikkalasi ham neo-konfutsiy odob-axloqidan chetga chiqish. Hatto o sha davr
ʻ
terminologiyasi ham mahalliy mustaqillikni nazarda tutgan: domenlar ko pincha
ʻ
o zlarini xon deb emas, balki kuni (mamlakatlar) deb atashgan. Uzoq shimoldagi
ʻ
4
Анарина Н. Г. Сакральная цельность японской годественной вещи // Вещь в японской культуре. М.: Вост.
лит., 2003, с. 185-201.
9

Yonezava xo jayini “butun mamlakatni [kunini] bir oila deb hisoblayman”ʻ
deganda, u Yaponiyani emas, balki o zining xanini nazarda tutgan. Mintaqaviy
ʻ
Yaponiyani qamrab olgan o zgarishlarning yorqin misoli jadal o sishda namoyon
ʻ ʻ
bo ldi. qishloqlar va shaharlar, kichik aholi punktlari shaharlarga qaraganda ancha
ʻ
barqaror o zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Qishloq aholisi Tokugava Yaponiya
ʻ
aholisining qariyb 80 foizini tashkil qiladi. Ular bahorda sholi maydonlarini suv
bosgan, loyqa dalalarga ko chat o tqazib, kuzda g allani yig ib olishgan, keyin
ʻ ʻ ʻ ʻ
hosilidan soliq va ijara haqi to laganlar. Boshqa qishloqlar qirg oqlardan baliq
ʻ ʻ
tutib, tog larni qazib, ipak qurti uchun tut barglarini boqishgan. Ular Tokugava
ʻ
rivojlanishining ikki tomonini ko rsatdilar: ko pchilik uchun davom etayotgan
ʻ ʻ
qashshoqlik, ko payib borayotgan qishloq aholisining ta’sirchan o sishiga qarshi.
ʻ ʻ
Qishloq hayotining qiyin tomoni hamma joyda yaqqol ko rinib turardi. Edo
ʻ
qishlog ining dastlabki qoidalarini tez o qib chiqish qishloq hayoti qanchalik
ʻ ʻ
cheklangan va qayg uli bo lishi mumkinligini ko rsatadi: “qishloqlarda sake
ʻ ʻ ʻ
pishirilmasligi kerak”; “yo q dizaynga ruxsat beriladi” dehqon kiyimida;
ʻ
“Murabboli bulochkalar, loviya tvorogi va shunga o xshash narsalarni ayirboshlash
ʻ
mumkin emas.” Iqtisodiy voqeliklar esa ko pincha g azabni zulmatga aylantirdi
ʻ ʻ 5
.
Qashshoqlik hamma joyda edi. Ochlik keng hududlarni vayron qildi, chechak va
sifilis epidemiyalari kabi. Soliqlar odamlarni charchatdi. Va ifloslanish konchilik
hududlarida katta zarar ko rdi. Shimoli-sharqdagi Sachiu qishlog ida 1745 yilda
ʻ ʻ
dehqonlarning petitsiyasida shunday deyilgan: “Ifloslangan suv dalalarga etib
boradi va dehqonlar pishmagan ekinlarga ega bo lishdan o ta noqulayliklarga duch
ʻ ʻ
kelishadi. Hammasi bepusht bo lib qoldi.” Muammolar maqom tizimidan ham
ʻ
kelib chiqdi, bu esa ba’zan qishloq aholisi va tez-tez yaqin joyda yashaydigan teri
ishchilari, qamoqxona xodimlari va tadbirkorlardan iborat chetlangan guruhlar
o rtasida ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Eta va xinin o z guruh tuzilmalarida katta
ʻ ʻ
avtonomiyaga ega bo lgan bo lsa-da, Tokugava qoidalari avvalgi asrlarga
ʻ ʻ
qaraganda oddiy odamlar va chetlashtirilganlar o rtasidagi ajralishni qattiqroq
ʻ
qildi. Ular eta va xininlarning o z joylarida, dehqon qishloqlaridan tashqarida
ʻ
5
Gulyamov X . G ., Tatiboev A . S . « 0 ‘ rta Osiyo va jahon tarixi » T „ 1993
10

yashashlarini talab qildilar va ularga oddiy odamlarning uylariga kirishlarini, ular
bilan muloqot qilishlarini va ular kabi kiyinishlarini taqiqladilar. Bu ba’zi
chetlanganlarning moliyaviy jihatdan yaxshi ishlashiga xalaqit bermadi, chunki
ularning ko p funktsiyalari yuqori talabga ega edi. Ammo bu guruhlar o rtasidagiʻ ʻ
ziddiyatni kuchaytirdi va autsayderlik maqomiga ega bo lgan stigmani kuchaytirdi.
ʻ
Tokugava qishlog i hayotining yanada hayratlanarlisi va undan ham diqqatga
ʻ
sazovor tomoni edi. Qoidalarga qaramay, qishloq aholisining aksariyati soliqlarni
to lash va o zlariga e’tibor berishdan qochishlari sharti bilan o zlari xohlagancha
ʻ ʻ ʻ
yashashlari mumkin edi. Qishloq raxbarlaridan biri aytganidek: “Toki u o z
ʻ
dalalariga, dalalariga borib ishlasa, qiynalmay tirikchilik qila oladi. Xohlasa,
dehqon deb ayt.” 1600-yillarda iqtisodga yordam bergan qishloqlar 1700-yillarda
shaharlar o z kuchini yo qotgandan keyin ham o sishda davom etdi. Buning bir
ʻ ʻ ʻ
dalili qishloqlarda hosildorlikning oshishidadir. 1700-yillarda haydaladigan yerlar
miqdori nisbatan o zgarmagan bo lsa-da, dehqonchilikning yaxshilangan texnikasi
ʻ ʻ
tufayli ishlab chiqarish o sishda davom etdi. Dehqonlar sholini makkajo xori,
ʻ ʻ
shirin kartoshka, paxta, ipak, shakar va tamaki bilan to ldirishlari natijasida ekin
ʻ
navlari kengaydi. Ko pgina qishloqlarda qishloq xo jaligidan tashqari biznes ham
ʻ ʻ
rivojlangan. Misol uchun, Naganodagi tog li Shimoina aholisi yuk tashish va
ʻ
yog och buyumlari tufayli gullab-yashnagan. Xokkaydo baliqchilari paxta dalalari
ʻ
uchun seld go shtidan tayyorlangan o g it sotgan. Darhaqiqat, sanoatlashgan bu
ʻ ʻ ʻ
davrning qishloq aholisining asosiy xususiyati tijorat ruhi bo lishi mumkin edi,
ʻ
chunki fermerlar hamma joyda qishloq xo jaligi texnikasi haqidagi risolalarni
ʻ
o qib, miqyosda iqtisod yaratishga harakat qilishgan.
ʻ
1600-yillarda asosan yangi siyosiy tuzilma natijasida shaharlar butun
mamlakat bo ylab ko paydi. Har bir domenning ko pincha 10 000 dan ortiq aholisi
ʻ ʻ ʻ
bo lgan qal’a shahri bo lgan va qishloqlar qisman sankin ko tay yurishlariga
ʻ ʻ ʻ
xizmat qilish uchun yirik magistral yo llar bo ylab shaharlarga aylangan. Osaka
ʻ ʻ
(tijorat markazi) va Kioto (ishlab chiqarish markazi) kabi yirik markazlar XVII
asrda keskin o sib bordi, aholi soni 1700-yillarning boshlarida Kiotoda 375 000 va
ʻ
Osakada 500 000 ga yetdi. Eng ajoyib kengayish Edoda sodir bo ldi, Ieyasu
ʻ
11

ko rfazidagi botqoqlik o zining ma’muriy markazi sifatida tanladi. O nlab yillarʻ ʻ ʻ
davomida uning turli bo limlari kanallar bilan kesib o tgan, ko priklar bilan
ʻ ʻ ʻ
bog langan, Daimyo kvartallari bilan bezatilgan va yuz minglab samu-raylar va
ʻ
oddiy odamlar bilan to ldirilgan va bakufu uchun ishlash uchun kelgan. 1700-
ʻ
yillarga kelib, Edo aholisi milliondan oshib, uni dunyodagi eng katta shaharga
aylantirdi. Bir hisob-kitobga ko ra, 1600-yilda Yaponiya aholisining qariyb 1
ʻ
foizini tashkil qilgan shahar va shaharlar 1700-yillarning boshlarida 15 foizni
tashkil etgan. Samuraylar ko pchilik shaharlar aholisining bir qismini tashkil eta
ʻ
olmagan, garchi ular atigi 7 nafarni tashkil qilgan bo lsa-da. umumiy Yaponiya
ʻ
aholisining foizi. Nazariy jihatdan, bu jangchilar jamoat hayotini boshqarish
evaziga davlat stipendiyalari hisobiga yashagan 6
.
Ba’zi hududlarda bu jangchilarning to liq 70 foizi qo g irchoq yasashdan
ʻ ʻ ʻ
tortib qo g irchoq yasashgacha bo lgan g ayrioddiy pul ishlash sxemalari orqali
ʻ ʻ ʻ ʻ
dasturxonga ovqat qo yishadi. qizlarini xizmatkor qilib oldilar. Va ko p 1700-
ʻ ʻ
yillarda butun mamlakat bo ylab tarqalgan qimor zallariga tez-tez tashrif buyurgan.
ʻ
Samuraylar sarf-xarajatlarining katta qismi shahar energiyasining asosiy qismini
ta minlagan cho ninlar yoki shaharliklar sinflari g aznalariga tushardi
ʼ ʻ ʻ 7
. Texnik
jihatdan cho nin atamasi barcha samuray bo lmagan shaharliklarni anglatadi,
ʻ ʻ
ularning kamida yarmi uylar qurgan, tungi tuproqni olib ketgan, yong inga qarshi
ʻ
kurashgan va shahar hayotini saqlab turuvchi transportni ta’minlagan ishchilar edi.
Biroq, umumiy foydalanishda bu atama soliq va mafkuraviy cheklovlardan xoli
bo lgan va shu bilan har bir shahar aholisining ehtiyojlari va xohishlaridan
ʻ
foydalanishga qodir bo lgan savdogarlar va hunarmandlarni nazarda tutgan.
ʻ
Ko pchilik kambag al bo lsa-da, ko plari tadbirkor edi. Osakada ular dunyodagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
birinchi tovar fyuchers bozorini yaratdilar va milliy guruch savdosini
osonlashtirdilar. 1600-yillarning oxiriga kelib, har bir yirik shaharda ukiyo yoki
6
Григорьева Т. П. Понимание искусства в Японии // Григорьева Т. П. Движение красоты: Размышления о
японской культуре. М.: Вост. лит., 2005, с. 180-192.
7
Да.С. Штайнер. Феномен человека и японская традиция // Человек и культура: Индивидуальность и
историческая культура. М., 1990, с. 164-190
12

“floating dunyo” deb nomlangan hudud bor edi, bu erda barcha sinflardan erkaklar
(va bir nechta ayollar) kundalik hayotning qattiqligidan xalos bo lishga intilishdiʻ 8
.
Osaka, Kiotodagi Shimabara, Edodagi Yoshivara - har xil zavq-shavqni
taklif qiladigan hammom, teatr, choyxona va fohishaxonalarning assortimenti edi.
Asosiy figuralar 1700-yillarning o rtalaridan keyin geysha sifatida tanilgan, raqsga
ʻ
tushgan, qo shiq kuylagan va erkak tashrif buyuruvchilar bilan suhbat qurgan
ʻ
ko ngilochar ayollar edi. Oiran yoki xushmuomalalar ham har bir ko ngilochar
ʻ ʻ
maskan uchun muhim bo lib, 1760-yillarda sayyohlik yozuvchisi Xiraga Gennayni
ʻ
shunday izoh berishga undagan: Chiroqlar kunduzgi yorug likdan ham yorqinroq
ʻ
yonib, tamaki tovoqlari oldida o tirib, salqin chekish yoki xat yozishni yoritib
ʻ
turardi. Qora soch tolalari oppoq yoqalariga ajoyib tarzda yotardi. Bunday ayollar
bu dunyodan bo lishi mumkin emas.” Ukiyo mahallasidan ko p qirrali san’at va
ʻ ʻ
adabiy shakllar paydo bo ldi. Sahnada jo shqin tomoshalar va kabukining
ʻ ʻ
murakkab syujetlari samuraylarning qatnashishi nazariy jihatdan taqiqlangan
bo lsa ham, barcha sinflardagi ishtirokchilarni o ziga jalb qildi. 1500-yillarning
ʻ ʻ
oxirida Kiotoning Kamo daryosi bo yida ayollarning qo zg atuvchi raqslarida
ʻ ʻ ʻ
paydo bo lgan Kabuki aktyorligi 1650-yillardan keyin kattalar erkaklari uchun
ʻ
cheklangan edi va oxir-oqibat onnagata yoki ayol taqlid qiluvchilar uning eng
mashhur figuralari qatoriga kirdi. Fantaziya ham bunrakuga (qo g irchoq teatriga)
ʻ ʻ
o zining jozibasini berdi, qora kiyimdagi erkaklar tomoshabinlar ko rinishida
ʻ ʻ
realistik qo g irchoqlarni manipulyatsiya qilishdi. Kabuki singari, bunraku ham
ʻ ʻ
hayotning barcha qatlamlaridan kattalarni o ziga tortdi va uning eng buyuk
ʻ
dramaturgi Chikamatsu Monzaemon ko plab adabiy durdona asarlar yaratdi,
ʻ
jumladan, Sonezakidagi o z joniga qasd qilishda o z joniga qasd qilishda kotib va
ʻ ʻ
fohisha sinflararo nikoh taqiqlarini qabul qilish o rniga birga o ladi. Davrning
ʻ ʻ
asosiy vizual innovatsiyasi bo lgan yog ochdan yasalgan bosma o z nomini ham,
ʻ ʻ ʻ
boshlang ich mazmunini ham ukiyodan olgan. Ukiyo-e yoki “floating dunyo
ʻ
rasmlari” sifatida tanilgan, bu nashrlarning birinchisi ko ngilochar sohadagi
ʻ
yetakchi saroy ustalarining stilize qilingan portretlari edi. dunyo; keyinchalik
8
Хироаки Сато. Самурай // Хироаки Сато. Самураи: история и легенды. Санкт-Петербург. 1999, стр. 10-26
13

yog och bloklari oddiy hayot va landshaftlar kabi kengroq mavzularni tasvirlagan.ʻ
Garchi ular o sha paytda haqiqiy san’at sifatida hurmat qilinmagan bo lsa-da, ular
ʻ ʻ
juda mashhur bo lib, kulbalar va odamlarning devorlarida namoyish etilgan. Chet
ʻ
elliklar buddist va’zlari va konfutsiy nutqlarini maqtashsa-da, zavq-shavq
mahallasi aholisi badiiy adabiyotga yangi realizm olib kelgan va yozuvchilarga
birinchi marta pul topishga imkon beradigan darajada ko p sotuvlar bilan
ʻ
maqtangan asarlar yaratdilar 9
.
Xristianlikka targ ibotning boshlanishi XVI asrning 40-yillari boshlaridan
ʻ
Yaponiyaga yYevropaliklarning ilk qadamlari tashlandi. 1542-yilda Tanegasima
orolida sampani halokatga uchragandan keyin uchta portugal savdogarlari orolga
tushishdi. Kema bortida bo lgan mushket miltiqlari yaponlarning katta qiziqishiga
ʻ
sabab bo ldi. Keyingi yili iyezuit Mendish Pintu Bunga provinsiyasiga tashrif
ʻ
buyurdi. U Otomo knyazi bilan har yili ushbu orolga movut va ipak matolar,
shuningdek qurollar va poroxlar ortilgan portugal kemasi kelishi va ularni oltin
hamda kumushga ayriboshlash haqida kelishuv imzoladi. Yaponiyaga
yYevropaliklar kirib kelishining eng katta oqibatlaridan biri – bu o q otar
ʻ
qurollarning kirib kelishi bo ldi va keyinroq mamlakat ichida ishlab chiqarila
ʻ
boshlanishi bo ldi (Yaponiyada bu qurollar portugallar dastlab tushgan orolning
ʻ
nomi bilan “tanegasima” deb atalgan). Mendish Pintu yaponlarni o qotar qurollarni
ʻ
ishlab chiqarish maxorati bilan tanishtirdi, bu holat harbiy ishda yirik
o zgarishlarga olib keldi. Urush olib borishning yangi taktikalari paydo bo ldi:
ʻ ʻ
birinchi o ringa askar-profissionallardan iborat piyoda qo shin chiqdi. Hattoki
ʻ ʻ
mudofaa inshootlari qurilishida ham o ‘tochar qurollarga qarshi turish I nobatga
olina boshlandi. Portugal savdogarlarining kirib kelishi bilan Yaponiyada
ko zoynaklar, tamaki, kursi, shlyapa va ich kiyimlar qo llanilishi boshlandi.
ʻ ʻ
Yaponiyaga yYevropalik savdogarlar ortidan katolik ruhoniylari kelishdi.
1549-yilning avgustida Kagosimaga (Kyusyu orolidagi Sasuma knyazligi
poytaxti) iyezuitlar Fransisk Ksanye, Kome de Torres va Juan Fernandeslar kirib
9
А. Мещеряков. История сакэ // А. Н. Мещеряков Книга японских символов. М., 2003, стр. 419-431.
14

keldi. Shu vaqtdan e’tiboran Yaponiyada, asosan Kioto, Yamaguti va Kyusyuning
katta qismida xristianlikka targ ibot boshlandi. ʻ
Iyezuitlarning ushbu orol mahalliy knyazlardan ruxsat olib, seminariylari
va kollejlarning tashkil etilishi, Injil va Injil broshyuralarining chop etilishi va
tarqatilishi, xristian missionerlari tomonidan yapon bemorlariga ko rsatilgan
ʻ
tibbiy muolajalar ma’lum ma’noda xristianlikning yoyilishida muhim rol o ynadi.
ʻ
Yapon dehqonlarining o zaro qonli ichki kurashlardan charchaganligi ham
ʻ
xristianlikning biroz muvaffaqiyatli tarqalishiga xizmat qildi. Chunki muttasil
urushlar oqibatida mamlakat iqtisodiyoti ham izdan chiqqan edi, undan tashqari
mamlakatning janubi-g arbiy qismida dehqonlarning ahvoli boshqa hududlardan
ʻ
ko ra ancha og ir edi. Shuning uchun bo lsa kerak ushbu hududlardagi
ʻ ʻ ʻ
dehqonlar yangi din timsolida o zlariga yupanch topishga intildi.
ʻ
Yangi dinning qabul qilinishi janubi-g arbiy knyazliklarning ayirmachilik
ʻ
xarakatlarining namoyon bo lishi bilan birga, ularning markaziy hokimiyatga
ʻ
qarshilik qilish vositasi ham bo ldi. Yapon-portugal savdo aloqalarining
ʻ
o rnatilishi Yaponiyaning Min imperiyasi bilan savdosining sezilarli ravishda
ʻ
qisqarib ketishiga olib keldi, bunga 1549-yilda Xitoyning Yaponiya bilan rasmiy
munosabatlarni uzishi ham omil bo lib xizmat qildi. Bunday munosabatlar
ʻ
uzilishiga Yaponiyaning Xitoy qirg oqbo yi hududlarida dengiz qarorqchiligi bilan
ʻ ʻ
shug ullanishi sabab bo ldi. Shundan boshlab portugal savdogarlari Xitoy
ʻ ʻ
mahsulotlarini Yaponiyaga keltirish bo yicha monopol mavqyega ega bo lib oldi,
ʻ ʻ
ular asosan ipak xom-ashyosi, ipak matolar va kumush olib kelishgan, bundan juda
katta daromad olishgan. Portugal kemalari Goa, Malakka va Liampo (Naibo)dan
Kyusyusning janubiy portlariga kelgan. 1557-yilda Aomindagi portugal faktoriyasi
Yaponiya bilan savdo qilish bo yicha monopol huquqni qo lga kiritdi, ungacha bu
ʻ ʻ
yerga yavaliklar, malayaliklar va hind savdogarlari xitoy mahsulotlarini olib
kelishgan.
Portugal iyezuitlari ortidan Yaponiyaga ispaniyalik fransiskanlar va
dominikanlar kirib kelishdi. 1584-yilda Manilaning Xirado portidan birinchi ispan
kemasi Yaponiyaga yetib keldi. Oda Nobunaga to umrining oxirigacha
15

Yaponiyada xristianlik tarqalishiga g amxo rlik qilib keldi, bunga uning buddizmʻ ʻ
dinini yoqtirmasligi sabab bo lgan edi. Chunki mamlakatda mavjud bo lgan
ʻ ʻ
ko plab budda ibodatxonalari qo lida yirik yer mulklarni va kuchli harbiy
ʻ ʻ
drujinalarni ushlagan holda Odaga dushman bo lgan kuchlarni qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlaganlar va uning mamlakatni siyosiy jihatdan birlashtirish xarakatlariga
qarshilik qilgan 10
.
Oda Yevropa mamlakatlari bilan tashqi savdoni rivojlantirishni istasada, birinchi
navbatda qo shinni o tochar qurollar bilan ta’minlashni istardi, chunki mamlakatni
ʻ ʻ
birlashtirish uchun kurashlarda o tochar qurollarning mavjudligi oldindan
ʻ
ustunlikni ta’minlagan.
Garchi Oda Nobunaga uzoq vaqtlar davomida iyezuitlarga hayrixohlik
qilgan bo lsada, ammo umrining oxirlarida diniy missionerlarga ehtiyotkorona
ʻ
munosabatda bo la boshladi. Chunki u xristianlikning targ iboti orqali Yaponiyani
ʻ ʻ
Portugaliya mulkiga aylantirishga urinish bo layotganligidan xavfsiray boshladi.
ʻ
1582-yilda Oda Nobunaga o zining yaqin vassalaridan biri bo lgan, shuxratparast
ʻ ʻ
Aketi Misuxide tomonidan xiyonatkorona o ldirildi. U ham davlat boshlig i
ʻ ʻ
o rniga davogarlardan biri edi. Aketi bir muncha muddatga Ninzyo va Adzuti
ʻ
qal’alarini, shuningdek imperatorlik poytaxti bo lgan Kiotoni egallashga erishdi.
ʻ
Oda Nobunaga halok bo lgan yili Yaponiyada 200 ta xristian cherkovi, 5 seminariy
ʻ
va kollejlar, 75 ga yaqin missionerlar va xristianlikga o tgan 150 ming yaponlar
ʻ
bor edi.
Iyezuitlar ordeni a’zolari bo lgan Vilela va Valinyanilarning faol faoliyati
ʻ
ham Yaponiyada xristianlikning keng tarqalishiga xizmat qildi. Valinyanining
tashabbusi va kuzatuvi ostida 1582-yilda Ispaniya qiroli va Rim papasiga Kyusyu
orolining xristian-knyazlari vakillaridan iborat birinchi yapon missiyasi yuborildi.
Ushbu tashrifning eng muhim natijasi shu bo ldiki (missiya Yaponiyaga 1590-
ʻ
yilga kelib qaytib keldi), Rim papasi Grigoriy XIII 1585-yilda maxsus bulla
chiqarib, unga ko ra Yaponiyada Injil targ ibotini faqatgina iyezuitlar ordeniga
ʻ ʻ
berdi.
10
Boynazarov F . A . Qadimgi dunyo tarixi . 0 ‘ quv qo ʻ llanma . T.:“A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti”, 2004
y. 86 b.
16

I.2. Yaponiyada ichki urushlar.
Shimol va Janub sulolalari urushi davrida Yaponiyada ko plab iqtisodiy vaʻ
moliyaviy resurslarning yo qotilishi qaramasdan, XV asr boshlariga kelganda
ʻ
o zaro kurashlar yangi kuch bilan boshlandi. Deyarli 70 yil davomida
ʻ
mamlakatning turli hududlaridagi feodal xonadonlar – Date va Kakada (1413-yil),
Kitabatake va Seki (1414-yil), Satake va Usunomiya (1422-1423-yillar),
Kitabatake va Outi (1439-1440-yillar), Xatakeyama, Xosokava, Uesugi, Yamana
va Yuki (1436-1467-yillar) Asikaga syogunligiga qarshi kurashib keldi 11
. Ular
ichida “Onin yillari urushi” (1461-1477) ayniqsa jiddiy tus oldi. Bunga
Xakatakeyama ikki feodal xonadonlari o rtasida yetakchilik uchun kurash sabab
ʻ
bo ldi. Bu urushga boshqa feodal xonadonlar ham tortildi. Ishtirokchilarning
ʻ
kuchlari tugagachgina, 1477-yilga kelib urush oxiriga– 70 – yetdi. Urushning
asosiy oqibatlaridan biri – bu Asikaga syogunligi hokimiyatining kuchsizlanishi,
mamlakatda feodal tarqoqlikning kuchayib ketishi, urush arafasi umumiy soni 260
tagacha yetgan feodal xonadonlar o rtasidagi separatik tendensiyalar kuchayib
ʻ
ketishi bo ldi.
ʻ
Provinsiyalardagi feodal xonadonlarning kuchayib borishining asosiy
ijtimoiy-iqtisodiy sababi yerga feodal mulkchilik evolyutsiyasining yakunlanishi
natijasida yirik feodal (“daymyo” – so zma-so z “katta nom”) knyazliklarning
ʻ ʻ
paydo bo lishi edi. Bu jarayon XIV-XV asrlarda boshlandi va hunarmandchilik,
ʻ
mahalliy bozorlarning, savdoning, shaharlarning va tog -kon ishining rivojlanishi
ʻ
bilan bog liqdir. Qolaversa bu jarayon yerlarning yirik yer egalari qo lida
ʻ ʻ
to planishi asosida kuzatildi. Yapon jamiyatida fundamental tuzulmaviy
ʻ
o zgarishlarga olib kelgan knyazlik yer egaligining paydo bo lishi ishlab chiqarish
ʻ ʻ
jarayoni rivojiga va feodal knyazlar daromadining oshishiga turtki berdi. Masalan,
XV asrga kelganda 122 ta feodal xonadonlar yiliga o rtacha 14.4 mln koku guruch,
ʻ
shu jumladan eng boy xonadonlar (Siba, Xosokava, Outi va Uesugi) 2.4 mln koku
daromad olishgan. Syogunning yillik daromadi turli davrlarda 500 mingdan to 1
mln koku atrofida o zgarib turgan. Ta’sirli knyazlar xashamatli qasrlar qurishgan,
ʻ
11
Ролан Барт. Хокку // Барт Р. Империя знаков. М., 2004, с. 87-109
17

ular atrofida mahalliy bozorlarni va shaharning savdo-hunarmandchilki
markazlarini joylashtirgan. Ulgurji savdo qiluvchilar va otkup operasiyalari bilan
shug ullanuvchi sudxo rlarning iqtisodiy ahvoli mustahkamlandi, pulga ehtiyojiʻ ʻ
yo q feodallar o z mulklaridan to planadigan soliq va o lponlarni otkup tarzida
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqalarga bergan.XIV –XV asrlarda bo lib o tgan o zaro urushlar katta ijtimoiy
ʻ ʻ ʻ
oqibatlarga olib keldi. Bundan asosan ishlab chiqaruvchilar tabaqasi katta zahmat
ko rdi. Ular dehqonlar boshiga og ir kulfat bo lib tushdi, bir tomondan dehqonlar
ʻ ʻ ʻ
feodallarning jabr-zulmiga tortilsa, ikkinchi tomondan sudxo rlar ularning “qonini
ʻ
so rar” edi. Obikor yerlar XV asr davomida 946- mingdan 855 tyogacha qisqarib
ʻ
ketdi. “Onin yillari urushi” tugagandan keyin, 1479 va 1482-yillarda yangi soliq va
yig imlar joriy qilindi. Qudratli dunyoviy va diniy feodallar qo lida yerlarning
ʻ ʻ
to planishi kuchayib bordi.Dehqonlarni asosiy ekspluatatsiya shakli - bu mahsulot
ʻ
rentasi bo lib, asosan u guruch bilan to langan. O zi to plagan hosilning bir
ʻ ʻ ʻ ʻ
qismini dehqonlar qo lida qoldirish xisobiga, feodallar va hukmron tabaqa ularni
ʻ
go yoki hosilni ko proq olish uchun intilishiga turtki bergandek bo lishgan. Lekin
ʻ ʻ ʻ
mahsulot rentasi barshina rentasiga to liq aylanmadi. Kam unumdor yerlardan
ʻ
dehqonlar feodalga guruch hosilining 10-30%gacha, o rtacha unumdor yerlardan
ʻ
hosilning 40-50%, unumdorligi yuqori bo lgan yerlardan hosilning 60% va hatto
ʻ
80% mahsulot rentasi sifatida olingan. Mahsulot rentasidan tashqari yapon
dehqonlari qo shimcha soliq va yig imlar to lashga majbur etilgan. Ularning ahvoli
ʻ ʻ ʻ
Yaponiyada tez-tez qaytalanib turadigan stixiyali kulfatlar, hosilsizlik va ochlik
natijasida yanada og irlashgan. 1420-1498-yillarda ana shunday tabiiy kulfatlar 8
ʻ
marta sodir bo ldi. Yashash uchun kurashgan dehqonlar oxirgi chora sifatida
ʻ
qonundan tashqari holatlarda o z yerlarini sotishga majbur bo lishgan. Natijada
ʻ ʻ
Yaponiyada yersiz dehqonlar soni o sib ketdi, ular yirik yer egalarining yerlarida
ʻ
ijara asosida, oldingi holatdan battar og irroq shartlar asosida ishlashga majbur
ʻ
bo lgan. Bo hosilini feodalga mahsulot rentasi sifatida bergan dehqonlar, kelgusi
ʻ
yil hosili uchun mablag lari yo qligi sababli sudxo rlardan urug lik va pullarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
qarzga olgan. bu qarzdorlikdan kamdan-kam dehqonlargina qutilib keta olgan,
18

ko p hollarda dehqonlar ham feodaldan, ham sudxo rdan umrbod muddatgaʻ ʻ
qarzdor bo lib qolgan.
ʻ
XV asrga kelib dehqonlarning ahvoli og irlashib borganligi o z-o zidan
ʻ ʻ ʻ
ularda hukmron tabaqaga qarshi isyonlar ko tarishiga olib keldi. Dehqonlarning
ʻ
aksilfeodal chiqishlari turli shakllarda amalga oshirildi. Ular feodal va sudxo rlar
ʻ
ekspluatasiyaga, to xtovsiz davom etayotgan o zaro ichki kurashlardagi
ʻ ʻ
talonchiliklarga qarshi chiqishdi. Butun XV asr davomida (1418-1499)
Yaponiyada dehqonlarning 98 ta qo zg oloni sodir bo lib, ulardan 44 tasida
ʻ ʻ ʻ
dehqonlar qarzdorligini tugatish talab qilingan bo lsa, 37 tasi yer maydonlari
ʻ
masalasidagi turli munozaralarga aloqador bo ldi, yana 9 tasini yuk tashuvchilar
ʻ
ko targan bo lsa, 3 ta qo zg olonga “Ikko” budda sektasi rahbarlik qilib, u diniy
ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmun kasb etdi. Shulardan Yamasiro provinsiyasida 34 ta, Yamatoda 21 ta
qo zg olon sodir bo lgan. Ko p hollarda bu qo zg olonlarda dehqonlar, ishsizlar,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
turli yuklarni tashuvchi, hatto otlar ko taradigan darajadagi yuklarni tashuvchi
ʻ
hammollar (“basyaku” yoki “umakasi” – “qarzdor ot” demakdir), hunarmandlar,
mayda savdogarlar, o z xo jayiniga ega bo lmagan roninlar (quyi tabaqa
ʻ ʻ ʻ
samuraylari “erkin odam”degan ma’noni anglatadi) yoki qochoq samuraylar,
umumanolganda ma’lum bir kasbdan va doimiy yashash joylardan maxrum etilgan
odamlar ommasi ishtirok etgan. Ularga ba’zan xonavayron bo lgan aristokratlar va
ʻ
asosan mayda feodallardan iborat bo lgan jamiyatdan norozi bo lganlarning bir
ʻ ʻ
qismi qo shilgan. Garchi qo zg olonchilarning asosiy tarkibini oddiy kishilar
ʻ ʻ ʻ
tashkil qilsada, ammo xarakatga qishloq oqsoqollari, “Ikko” budda sektasi a’zolari
va mayda feodallar rahbarlik qilgan 12
.
XV asrning birinchi choragida ko tarilgan qo zg olonlar uchun xarakterli
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlardan biri shuki, qo zg olonlarda dehqonlar “Tokuseyryo” qonunlar
ʻ ʻ
to plamini chiqarishni talab qilib chiqishgan. “Tokuseyryo” deganda dehqonlar
ʻ
samuraylarning qarzdorligini bartaraf etishni emas, dehqonlarning sudxo rlar
ʻ
oldidagi qarzdorliklarini yo qotishni tushunishgan. Bunday qo zg olonlar
ʻ ʻ ʻ
“Tokuseylar qo zg oloni” (“tokusey ikki”) deb atalgan nom bilan atalgan. O z
ʻ ʻ ʻ
12
А. Мещеряков. История сакэ // А. Н. Мещеряков Книга японских символов. М., 2003, стр. 419-431.
19

talablarini bajartirish uchun, dehqonlar ko pincha qandaydir bir yirik ibodatxonaniʻ
qo lga olishgan va uni yoqib yuborish bilan tahdid qilib, “Tokuseyoryo”
ʻ
qonunlarini chiqarishni talab qilishgan. Qo zg olonlar jarayonida dehqonlar
ʻ ʻ
sudxo rlarning uylarini va omborlarini talon-taroj qilishgan. 1428-yilda Omi
ʻ
provinsiyasida ko tarilgan qo zg olonda yuqoridagi holatni kuzatish mumkin. Bu
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonning tashabbuskorlari guruch tashuvchilar bo lishdi. Tez orada poytaxt
ʻ ʻ ʻ
Naraga, Kavat, Idzumi va Ise provinsiyasiga tarqaldi. Qo zg olonchilar barcha
ʻ ʻ
qarzdorliklarni yo q qilishni talab qilishdi. Ular sudxo rlar, guruchdan olinadigan
ʻ ʻ
alkagolli mahsulot bo lgan “sake” ishlab chiqaruvchilar uylariga bostirib kirib,
ʻ
qarzdorliklar qayd etilgan hujjatlarni yo q qilishdi. 1430-yillarda ko tarilgan
ʻ ʻ
qo zg olonlarda dehqonlar sudxo rlarning mulklarini egallab, garovga qo yilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
buyumlarini qaytarib olishadi va ijarachilarni dehqonlarning qarzdorligi haqidagi
yozma hujjatlarni qaytarishga majbur qilishdi. 1457 va 1461-yillarda Kioto
atrofida ko tarilgan qo zg olonlarda ham “Tokuseyryo” qonunlarini chiqarish talab
ʻ ʻ ʻ
qilindi. Ba’zan qo zg olonlarda ishlab berish majburiyatlarini bekor qilish,
ʻ ʻ
qo shimcha yig imlarni yo q qilish va soliqlarni kamaytirish ham talab qilingan.
ʻ ʻ ʻ
Dehqonlar hatto o zlariga tegishli yerlarga nisbatan zo ravonlik o tkazayotgan
ʻ ʻ ʻ
feodallar va amaldorlarga qarshi chiqishdi. Ba’zi holatlarda ko tarilgan
ʻ
qo zg olonlar davomida qallob mansabdorni o z lavozimidan bo shatishga majbur
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilish, ma’muriy binolarni, feodallar ko shklarini vayron qilish, yo ldagi bojxona
ʻ ʻ
nuqtalarini va pochta stansiyalarini qo lga olish, ba’zan ibodatxona va
ʻ
monastirlarni egallab, ularga o t qo yib yuborish kabi holatlar kuzatildi.
ʻ ʻ
1429-yilda Iga, Ise, Setsu, Tamba va Xarima provinsiyalarida ko tarilgan
ʻ
qo zg olonlar samuraylarga qarshi qaratildi. Xarimadagi qo zg olonchilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
mamlakatda birorta samuray bo lmasligini talab qilib, barcha samuraylarni
ʻ
provinsiyadan quvib yuborishdi. Ba’zan bunday qo zg olonlardan mayda va hatto
ʻ ʻ
o rta samuraylar o z manfaati yo lida foydalanishga xarakat qilgan holatlar
ʻ ʻ ʻ
kuzatiladi. 1441-yilgi qo zg olonda dehqonlarni qurol bilan muomila qilish va
ʻ ʻ
harbiy ish taktikalari o rgatgan qochoq samuraylar ishtirok etdi. XV asr oxiridagi
ʻ
qo zg olonlar “diniy isyonlar” (“ikko ikki”) ko rinishini ham olgan. Ko pincha
ʻ ʻ ʻ ʻ
20

bunday qo zg olonchilarni “ikko” deb ataluvchi dahriy budda sektasi birlashtirgan.ʻ ʻ
Dehqonlar va rohiblarning quyi tabaqasi vakillari provinsiyalardagi feodal
amaldorliklarni, ularning mulklarini tugatish uchun, ayrim holatlarda bo lsa
ʻ
ibodatxonalardagi oliy ruhoniylarga qarshi chiqishdi.
Urushayotgan viloyatlar bosqichi”. Oda Nobunaga faoliyati “Onin yillari
urushi”ning yakuni baribir o zaro kurashlarga chek qo ymadi. Kantoning shimoliy
ʻ ʻ
tumanlarida XV asr oxirigacha davom etgan yangi o zaro to qnashuvlar boshlandi.
ʻ ʻ
Bu kurashlarda Asikagaga dushmanlik munosabatida bo lgan Imagava, Outi va
ʻ
Uesugi xonadonlari ishtirok etdi. XVI asr boshlariga kelganda Yaponiya amalda
bir qator mustaqil knyazliklarga bo linib ketdi. Hukmron sulolaning eng xavfli
ʻ
raqiblari janubi-g arbiy knyazlar bo lgan Otomo, Outi va Simadzu xonadonlari edi,
ʻ ʻ
ular vaqtlar o tishi bilan markaziy hokimiyatdan borgan sari mustaqil bo lib ola
ʻ ʻ
boshladi.
1507-yilda Yaponiya tarixida yana bir alg ovli davrlardan bo lgan “urushayotgan
ʻ ʻ
viloyatlar bosqichi” boshlandi. Bu kurashlar 1573-yilda ikkinchi syogunlik sulolasi
bo lgan Asikaganing qulashi bilan yakun topdi. Mamlakatni siyosiy jihatdan
ʻ
birlashtirish uchun kurash boshlaganlardan birinchisi qudratli knyaz Oda
Nobunaga (1534-1582) edi. U yirik feodallar bo lgan Tokugava va Takeda bilan
ʻ
ittifoq tuzib, 1559-1573-yillarda bir qancha feodal xonadonlarni mag lub etdi va
ʻ
Ise, Kan, Mino va Ovari provinsiyalarini qo lga kiritdi. Ayni vaqtda u Kiotoning
ʻ
shimoli - sharqida joylashgan rohiblar ibodatxonasi bo lgan Enryakudzi (Xieydzan
ʻ
tog ida joylashgan) vayron qildi, shahardagi 3 mingga yaqin inshootlarni buzib
ʻ
tashladi, shuningdek Kiotoga yaqin bo lgan boshqa ibodatxonalarni ham vayron
ʻ
etib, ularning yer mulkini musodara qildi. 1573-yilda Asikaga Yosiakini syogun
unvonidan mahrum qilib, uning qarorgohi bo lgan Nidzyo – qal’asini egalladi,
ʻ
syogunning o zini bo lsa surgun qildi. Odaning holati shu darajada
ʻ ʻ
mustahkamlandiki, 1578-yilning boshlariga kelganda 11 provinsiya feodallari unga
o z sodiqligini bildirishdi. 1576-1579-yillarda Oda
ʻ
Nobunaga mustahkamlangan Adzuti qal’asini (Omi provinsiyasida) qal’asini qurdi,
ushbu qal’a keng hududlar bo ylab hukmronlik qilishga imkon berib, Kiotoga
ʻ
21

yangi tahdid bo lib xizmat qildi. 180 ming askardan iborat qo shin tuzgan Odaʻ ʻ
1581-1582-yillarda o zining sobiq ittifoqdoshi bo lgan Takeda feodal xonadonini
ʻ ʻ
mag lubiyatga uchratdi. Shu paytga kelib u 66 provinsiyadan 30 tasini o ziga
ʻ ʻ
bo ysindirishga erishgan edi. XVI asrning 70-yillaridan boshlab Oda Nobunaga
ʻ
katta islohotchilik xarakatlarini boshlab yubordi:
U provinsiyalar chegaralarida, yo llarida va chorrahalarda o rnatilgan
ʻ ʻ
bojxona to lovlari va mahlliy soliqlarni bekor qildi;
ʻ
Uning buyrug i bilan yo llar va ko priklarning ta’miri va qurilishi amalga
ʻ ʻ ʻ
oshirildi. Bu holat provinsiyalarning ayirmachilik xarakatlarini bartaraf etish bilan
birga, ichki savdo aloqalarini qo llab-quvvatlashga va mahalliy bozorlarning
ʻ
rivojlanishiga xizmat qildi;
U hunarmandchilik sexlari va savdo gildiyalarining, ayniqsa boy
savdogarlarning imtiyozlarini, mahsulotlarni ishlab chiqish va sotishlarini bekor
qilib, yirik shaharlarga mustaqil ravishda o z bozorlarini tashkil etishga ruhsat
ʻ
berdi;
Oda tashqi savdo bilan uzviy bog liq bo lgan shaharlarning (Xakata,
ʻ ʻ
Nagasaki) taraqqiyotiga ko maklashib, ayni vaqtda ularni o z hokimiyati ostida
ʻ ʻ
ushlab turishga intildi. Masalan, XV-XVI asrlar davomida “erkin shahar” sifatida
mustaqillikka ega bo lgan Sakai shahrini 1568-yilda ushbu maqomdan mahrum
ʻ
etdi. O zining Adzuti qal’asi atrofida shahar qurib (1582-yilda bu shaharning
ʻ
aholisi 5 ming nafarga yetgan), uni erkin bozor deb e’lon qildi 13
.
Ayni vaqtda savdogarlarga va xaridorlarga, shuningdek shahar ahliga
o zlariga tegishli bo lgan inshootlar va mahsulotlarni tashish uchun soliq olishdan
ʻ ʻ
mahrum etdi;
Pul islohotini o tkazib, unga ko ra guruch ayriboshlash operatsiyalari birligi
ʻ ʻ
bo lishligini taqiqladi. Muomilaga hukumatning buyrug i bilan zarb qilinadigan
ʻ ʻ
oltin va kumush tangalar chiqarildi. Oltin, kumush va mis tangalar o rtasida
ʻ
ma’lum bir tafovutlar belgilandi. Tangalarning zarb qilinishi konchilik, ayniqsa
qimmatbaho metall ishlab chiqarish ishi rivojiga turtki berdi;
13
Анарина Н. Г. Сакральная цельность японской художественной вещи // Вещь в японской культуре. М .:
Вост . лит ., 2003, с . 185-201.
22

Oda Nobunaga sud tizimini isloh qilib, qayta tashkil etdi. Mamlakat
yo llaridagi qaroqchilik bilan shug ullanuvchilarga qarshi ayniqsa shavqatsizʻ ʻ
kurashdi.
Oda Nobunaganing barcha islohotchilik faoliyati obektiv ravishda
mamlakatning siyosiy jihatdan birlashuviga va yagona iqtisodiy makon sifatida
shakllanishiga turki berdi.
I.3. Yaponiya Tokugava syogunati davrida
Tokugava xonadonidan dastlabki Syogunlar davrida Yaponiya yagona
davlatga aylana boshlasada, aslida mamlakatning birlashishiga erishilmagandi.
Siyosiy muhitning Muqimligiga erishish knyazlar muxolifatini bostirish yo li bilan
ʻ
ushlab turilardi. XVII asr boshlarida ulardan ba'zilari(Takeda, Minai, Kumachai)
xristianlikni qabul qilib (Tokugavaning raqiblari G arbning yordamiga umid
ʻ
bog lashardi), oilalari bilan qatl qilindilar. Ko pgina knyazlarning, asosan
ʻ ʻ
janubig arbdagilarning, еrlari musodara qilindi. Boshqalari yangi еrlarga
ʻ
ko chirildi. Ittifoqchilarga minnatdorchilik bеlgisi sifatida, Ularning еr maydonlari
ʻ
kеngaytirildi.
Shunday qilib, Tokugavalar o z mulklarini Xonsyu orolining Markazida
ʻ
jamlashga muvaffaq bo ldilar. Mulk egalari bo lgan Knyazlar yillik sholi daromadi
ʻ ʻ
bilan o lchanadigan boyliklari Darajasiga binoan farqlanardi. XVII asr boshlarida
ʻ
Yaponiyaning umumiy sholi daromadi 11 million koku (1 koku – 180,4 kg.)
Miqdorida bеlgilandi. Ana shu miqdordan 4 mln koku Tokugava Xonadoniga
tеgishli edi. Faqat eng boy fеodallarning uncha katta bo lmagan guruhlarigina
ʻ
(faqat 16 fеodal knyazlarning har biri 300 ming koku sholi daromadiga ega edi) bir
oz mustaqillikdan Foydalanardi, anchagina vassal-samuraylarga xo jayinlik qilardi
ʻ
Va ba'zan hatto o z tangalarini ham zarb qilardi. Knyazlarning asosiy qismi esa
ʻ
(200 dan ziyod) o zlarining iqtisodiy va harbiy zaifliklari tufayli to laligicha
ʻ ʻ
Tokugava syogunlariga bog liq edilar. Mikado atrofidagilardan iborat bo lgan
ʻ ʻ
saroy ahli ham ana shu Qaramlar toifasiga kirardi.
23

Tokugavalar davrining boshlarida Yaponiyaning aholisi 20 millionga yaqin
kishidan iborat edi. XVII asrdagi barqarorlik tufayli aholi 29 millionga
yaqinlashdi. Ularning 80 foizdan ortiqrog i (ya'ni asosiy qismi) qishloqlardaʻ
yashardi va mamlakatning bosh Ishlab chiqaruvchi kuchi –dеhqonlardan iborat edi.
Tokugavalar Yaponiyasida еrlar fеodallarga tеgishli bo lgan. Fеodal еr
ʻ
egaligining asosiy shakllari quyidagilar edi: 1) syogunlarning еrlari; 2)
knyazlarning еrlari; 3) chеrkov va monastirlarning еrlari.
Har bir fеodal o z mulkida hukmdor sifatida ish yuritardi Va еrning
ʻ
amaldagi (lеkin rasmiy emas) egasi edi. Sharqning Boshqa mamlakatlarida
bo lganidеk, еrning oliy mulkdori hukmdor Qiyofasida, ayniholatda – mikado
ʻ
qiyofasidagi davlat xisoblanardi. Impеrator oilasining hokimiyatdan mahrum
kilinganligi еrning Shartli egalari – knyazlarning ahvolini mustahkamladi.
Savdogarlik va hunarmandlik asosan Yaponiyaning bеvosita syogunat
nazorati ostida bo lgan shaharlarida to plangandi. Eng yirikshaharlar Edo –
ʻ ʻ
Yaponiyaning poytaxti (hozirgi Tokio), Osaka – mamlakatning bosh savdo
markazi, Kioto – impеratorning qarorgohi, Port shaharlari Sakai va Nagasaki edi.
XVII asr o rtalariga kеlib Edo, Kioto va Osakada 300 ming aholi (samuraylardan
ʻ
tashqari), Port va savdo markazlari bo lgan Nagasaki, Nagoya, Sakai va Kandzava
ʻ
Shaharlarining har birida 60 mingdan ortiq kishi yashardi. Xirosima, Okayama,
Xakata, Kumamoto va Akita shaharlarida 20 mingdan Ziyod aholi istiqomat
qilardi. Xyogo, Fukuoga va Takatada 10 mingdan 20 minggacha odam bor edi.
Qarorgoh shaharlarning katta-kichikligi Knyazliklarning hududlari hajmiga va
aholi soniga bog liq edi.
ʻ
24

II. BOB. XVII–XVIII asrlarda yaponiyaning ichki rivoji va madaniy hayoti.
II.1. “Sakoku” siyosati va Yaponiya tashqi aloqalarining cheklanishi.
XVII asrning o rtalaridan XVIII asr oxirigacha davom etgan Yaponiyaʻ
tashqi siyosatining eng muhim jihatlaridan biri bu “sakoku” (“yopiq davlat”)
siyosatidir. Bu atama yapon tarixida Tokugava shogunligi tomonidan rasmiy tarzda
xorijiy mamlakatlar bilan bo lgan aloqalarni cheklashga qaratilgan siyosiy kursni
ʻ
anglatadi. Mazkur siyosat nafaqat Yaponiyaning tashqi siyosatini, balki uning
ichki ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotini ham tubdan o zgartirgan. Tarixiy
ʻ
manbalarga ko ra, bu siyosat Tokugawa Iemitsu (1604–1651) davrida, 1630-
ʻ
yillarda shakllanib, 1853-yilgacha davom etgan. Bu uzoq yillik yakkalanish
Yaponiyaning o z milliy o zligini saqlab qolishiga, biroq texnologik taraqqiyotdan
ʻ ʻ
orqada qolishiga ham sabab bo lgan.
ʻ
“Sakoku” siyosatining yuzaga kelishiga sabab bo lgan asosiy omillardan biri
ʻ
bu xorijiy davlatlar, ayniqsa G arb mamlakatlari orqali kirib kelayotgan xristianlik
ʻ
dini edi. Xristian missionerlarining faoliyati Tokugava hukumatini xavotirga soldi,
chunki bu faoliyat ichki tartib va feodal tuzumga tahdid soladigan darajada
kengayib borayotgan edi. Xususan, portugallar va ispanlar orqali yoyilayotgan
katolik missionerlik harakati yapon jamiyatida ijtimoiy norozilik va ziddiyatlar
keltirib chiqardi. Bu holat shogunlik tuzumining mafkuraviy asoslariga ziddilik
tug dirgan edi. Shogunlik hokimiyati xristianlik dini orqali mahalliy aholining
ʻ
tashqi kuchlar bilan aloqadorligini davlatga qarshi tahdid sifatida baholadi.
“Tokugava siyosatchilari xristianlikni faqat dinga emas, balki G arb
ʻ
mustamlakachiligiga kirish eshigi sifatida ko rdilar”
ʻ 14
.
“Sakoku” siyosati bosqichma-bosqich tarzda joriy etildi. Dastlab, xorijiy
missionerlar Yaponiyadan chiqarib yuborildi, so ngra yapon fuqarolarining xorijga
ʻ
chiqishiga qat’iy taqiq joriy etildi. Xorijdan Yaponiyaga qaytgan fuqarolar esa
dorga osilishi mumkin edi. 1635-yilgi farmon bilan yapon savdogarlari va
sayohatchilarining chet elga chiqishi taqiqlangan bo lsa, 1639-yilda
ʻ
portugallarning Yaponiya portlariga kirishi ham butunlay taqiqlab qo yildi.
ʻ
14
Totman, Conrad. Early Modern Japan . University of California Press, 1993, p. 213.
25

Natijada, Yaponiyaning savdo va siyosiy aloqalari faqat bir nechta mamlakatlar –
Xitoy, Koreya, Hollandiya va Ryukyu orollari bilan cheklangan tarzda davom etdi.
Bu davlatlar bilan ham aloqalar maxsus ruxsat va qattiq nazorat ostida amalga
oshirilgan. “Yaponiya faqat Nagasaki portida cheklangan savdo yuritish orqali
xorij bilan eng minimal darajada aloqada bo lishga harakat qildi”ʻ 15
.
Gollandiyaliklar bu siyosat doirasida yagona G arb davlati bo lib,
ʻ ʻ
Yaponiyada qolish huquqiga ega bo lgan. Ular faqat Nagasakidagi Dejima orolida
ʻ
yashashlari mumkin edi. Bu sun’iy orol maxsus tarzda ajratilgan bo lib,
ʻ
gollandiyaliklarning yapon jamiyatiga aralashuvi qat’iy taqiqlangan edi. Har
qanday madaniy yoki dini faoliyat ularning tomonidan amalga oshirilmasligi shart
qilib belgilangan. Gollandiyaliklar yapon shogunlariga har yili siyosiy, iqtisodiy va
ilmiy ma’lumotlar to plamini taqdim etib turar edilar. Bu orqali Tokugava
ʻ
hukumati tashqi dunyo haqida bilib olish imkoniyatini yo qotmagan. “Garchi
ʻ
Yaponiya tashqi dunyodan uzilgan bo lsa-da, gollandiyaliklar orqali G arbdagi
ʻ ʻ
ilmiy va texnik yutuqlardan ma’lum darajada xabardor bo lib turgan”
ʻ 16
.
“Sakoku” siyosatining iqtisodiy jihatlari ham muhim ahamiyatga ega. Bir
tomondan, bu siyosat yapon ichki iqtisodiyotining rivojiga, mahalliy ishlab
chiqarish va savdo tarmoqlarining kuchayishiga yordam berdi. Tashqi ta’sirlardan
xoli bo lgan iqtisodiy muhit yapon dehqonchiligi, hunarmandchiligi va ichki
ʻ
bozorlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratdi. Ikkinchi tomondan esa, Japan o zini
ʻ
global iqtisodiy tizimdan ajratib qo ydi, bu esa kelajakda texnologik orqada
ʻ
qolishiga sabab bo ldi. Shuningdek, xalqaro savdo imkoniyatlarining cheklanishi
ʻ
yapon savdogarlarini faqat ichki bozor bilan cheklanishga majbur qildi. Bu esa
iqtisodiy ixtirochilik va eksportga yo naltirilgan ishlab chiqarishning rivojlanishini
ʻ
susaytirdi. “Yaponiyaning ichki barqarorligi tashqi savdoning yakkalanish evaziga
ta’minlandi”.
Madaniy jihatdan olib qaraganda, “sakoku” siyosati milliy madaniyatni saqlab
qolish, begona g oyalar va mafkuralarning kirib kelishini to xtatish imkonini berdi.
ʻ ʻ
15
Jansen, Marius B. The Making of Modern Japan . Harvard University Press, 2000, p. 185.
16
Lebra, Joyce. Japan's Greater East Asia Co-Prosperity Sphere in World War II . Oxford University Press, 1975,
p. 92.
26

Bu davrda yapon an’anaviy qadriyatlari, shinto va buddizm diniy tizimlari, xalq
adabiyoti, teatr san’ati (noy va kabuki), xalq hunarmandchiligi rivojlandi. Xalq
orasida savodxonlik darajasi ortdi, maktablar (terakoya) kengaydi, va “kokugaku”
deb atalgan yaponcha bilimlar harakati vujudga keldi. Bu harakat yapon xalqi
orasida milliy g urur, o zligiga hurmat, va G arb mafkurasiga qarshi immunitetʻ ʻ ʻ
shakllanishiga yordam berdi. “Sakoku siyosati shunchaki izolyatsiya emas, balki
o zo zini mustahkamlash strategiyasi sifatida shakllandi”
ʻ ʻ 17
.
Biroq, bu siyosatning salbiy jihatlari ham yetarlicha edi. Yapon jamiyati
tashqi texnologik va ilmiy taraqqiyotdan xabarsiz qolganligi bois, G arb
ʻ
mamlakatlari, ayniqsa industrial inqilobni boshdan kechirgan davlatlar bilan
raqobat qila olmay qoldi. 1853-yilda AQSh harbiy floti kommodore Metyu
Perrining Yaponiyaga kelishi va uni majburan ochishga undashi bilan “sakoku”
siyosati tugatildi. Bu voqea Yaponiya tarixida yangi davr – Meiji islohotlari
boshlanishiga sabab bo ldi. “Perrining kemalari Yaponiyaning yopiq eshiklarini
ʻ
ochdi va uni zamonaviylashuv sari boshladi”.
II.2. XVI–XVIII asrlarda Yaponiyaning madaniy hayoti.
Ikkinchi va uchinchi syogunatlar orasidagi qisqa davrda (1575-1614)
mamlakatda hokimiyat kuchli hukmdorlar Oda Nobunaga va Toyotomi Xideyoshi
qo lida to planib, ular ostida uzoq kutilgan tinchlik keldi. Ular bilan birga
ʻ ʻ
krepostnoy me’morchiligi gullab-yashnadi. Ko tarilgan qo riq minoralari bilan
ʻ ʻ
misli ko rilmagan kattalikdagi feodal qasrlari qurilmoqda. Bunday binoning yorqin
ʻ
namunasi Oq Heron qal’asi (1580-1600). Bu baland tosh piramidal poydevor
ustidagi yog och bino ko rinishidagi tartibsiz majmua bo lib, bir nechta hovlilari,
ʻ ʻ ʻ
qopqon darvozalari, yer usti va er osti pollari, yashirin o tish joylari va uchta qor-
ʻ
oq minoralari bor.
Bog ning san’ati (suteisi) odamda katta makon xayolotini yaratish va uni kundalik
ʻ
hayotning shovqinidan uzoqda bo lgan ideal dunyoga cho mish uchun
ʻ ʻ
mo ljallangan edi. Choy marosimi yoki cha-no-yu, Yaponiyaning o tmish
ʻ ʻ
17
Howland, Douglas R. Borders of Chinese Civilization: Geography and History at Empire's End . Duke University
Press, 1996, p. 56.
27

estetikasining o ziga xos xususiyati, matcha (changli yashil choy) pishirish va ungaʻ
xizmat qilishning o ziga xos usulidir. Choy Yaponiyaga 7-asrda kirib kelgan,
ʻ
ammo XII asr oxirigacha keng tarqalmagan.
Zen monaxi Murato Shuko tashabbusi bilan birinchi marta monastirlarda
yangi marosim - choyxonalar (chashitsu) o tkazish uchun maxsus xonalar
ʻ
ajratildi 18
.
Kundalik hayotini tartibga soluvchi konventsiyalar va urf-odatlar ta’siri
ostida ushbu choy protseduralari ishtirokchilari rioya qiladigan qoidalar va talablar
aniqlandi. Choy marosimi shunday paydo bo ldi. Bugungi kunda mavjud bo lgan
ʻ ʻ
cha-no-yu shakli 16-asr oxirida kiritilgan. Momoyama davrida choy marosimlari
ustasi Sen no Rikyu.
XIV-XVI asrlarda. Monoxrom rangtasvir san’ati rivojlangan - suv va siyoh
bilan chizilgan rasm va siyoh bilan qilingan rasm. U 15-asrda Xitoydan kelgan.
cho qqisiga chiqdi. Rassomning vazifasi tasvirlangan ob’ektning ruhini qog ozda
ʻ ʻ
harakatga keltirish edi.
Barcha Zen san’atining chegarasi va sintezi Nogaku - klassik Noh teatridir.
Noh teatri deb nomlangan dramatik san’atning mashhur shakli 8-asrda paydo
bo lgan sarugakudan (so zma-so z: «maymun teatri») kelib chiqqan. dehqon
ʻ ʻ ʻ
mehnati bilan bog liq raqslar majmuasi shaklida. Unda akrobatika va boshqa
ʻ
harakatlar elementlari mavjud. Noh rivojlanishining dastlabki bosqichlarida taniqli
shaxslar aktyor va dramaturg Kan’ami va uning o g li Zeami edi. Xususan, aynan
ʻ ʻ
Zeami Nohni bugungi kunda mavjud bo lgan shaklda yaratgan: musiqiy raqs va
ʻ
dramaning stilize qilingan shakli, bu erda aktyorlar odatda niqobda ijro etadilar.
Sarugakuning komediya shakli esa, odatda Noh spektakllari orasidagi
intervallarda ijro etiladigan Gkyogen-Kyogen deb nomlangan teatrning o ziga xos
ʻ
shakliga aylandi. Noo va kyogen spektakllari sahnalashtirilgan nogakudo
teatrlarida aktyorlar faqat erkaklardir.
18
Konrad N.I. Tanlangan asarlar. Adabiyot va teatr/.Tad. Xrapchenko Yu.V./ - M.: Nauka, 2008 , 286 b.
28

Bunraku. Bunraku qo g irchoq teatri, so nggi ma lumotlarga ko ra, 16-asrʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
oxirida paydo bo lgan. No va kyogen singari, bunraku faqat erkaklar tomonidan
ʻ
o ynaydi.
ʻ
Kabuki. Birinchi kabuki spektakllari 7-asr boshlarida ayollar truppasi
tomonidan ijro etilgan, ammo 1629 yilda Tokugava syogunati jamoat axloqining
holatidan xavotirlanib, ayollarning spektakllarda ishtirok etishini taqiqlovchi
farmon chiqardi. O shandan beri Meiji davrigacha Yaponiyada birorta ham aktrisa
ʻ
yo q edi.
ʻ
Kechki feodalizm davri (XVII-XIX asrlar)
Edo davri (1614-1868) yapon feodalizmining yakuniy davri va ayni paytda
yangi davrning boshlanishi. Bu uchinchi Tokugava syogunatining yillari bo lib, u
ʻ
o z nomini yangi poytaxt Edo (Tokio) nomidan oldi. Madaniy qadriyatlarning
ʻ
asosiy yaratuvchilari va iste’molchilari shahar aholisining uchinchi toifasi vakillari
edi. Bu dekorativ-amaliy san’atning gullagan davri edi. Rassomlar ko pincha
ʻ
rangtasvirning turli janrlari, gravyuralar, lak mahsulotlari, keramika va bo yalgan
ʻ
ekranlar, fanatlar va kimonolarning asarlarini yaratdilar.
XVI asr oxiri - XVII asrning birinchi uchdan bir qismi arxitekturasida .
Dindorlikdan dunyoviylikka keskin burilish yuz berdi. Yangi hukmdorlarning
kuchi va qudratini o rnatish g oyasi qal’a me’morchiligida o z ifodasini topgan.
ʻ ʻ ʻ
16- asr oxiri - 17- asr boshlarida saqlanib qolgan yapon qal’alarining bir nechtasi.
(Osaka, Nagoya, Matsumoto, Kumakotoda) me’moriy shakllarning kuchini,
rejalashtirish va plastik echimlarning go zalligi va xilma-xilligini namoyish etadi.
ʻ
XVII-XVIII asrlarda. Qora yoki oq fonda oltin qo shilgan ko p rangli
ʻ ʻ
rasmlar bilan bezatilgan yorqin, yangi turdagi keramika paydo bo ladi. 17-asrdan
ʻ
beri ishlab chiqarilgan chinni o zining nafisligi bilan keramika va lak bilan
ʻ
raqobatlashdi. Rasmiylar shahar aholisiga kiyimda qimmatbaho matolardan
foydalanishni taqiqlaganligi sababli, oddiy matolarni murakkab naqshlar bilan
bezash san’ati rivojlanmoqda. Milliy kiyim-kechak, kimono dizayni yil fasliga,
rangi esa egasining yoshiga, xarakteriga va hatto kayfiyatiga mos kelishi kerak.
Kimono (obi) uchun belbog lar, qoida tariqasida, yumshoq ranglar va gullar,
ʻ
29

qushlar, novdalar va muxlislarning nozik tasvirlari kombinatsiyasi bilan ajralib
turadi. Milliy libosning rivojlanishi dekorativ san’atning o ziga xos turi - netsukeʻ
paydo bo lishi bilan bog liq bo lib, unda asrlar davomida haykaltaroshlik
ʻ ʻ ʻ
an’analari tugadi. Yapon kostyumining cho ntaklari yo q , shuning uchun kamarga
ʻ ʻ
kerakli narsalarni shnur bilan bog lash uchun ular netsuke - tugmachali brelokdan
ʻ
foydalanishni boshladilar. Bunday marjonlarni yog och, fil suyagi, lak, amber,
ʻ
metall va chinnidan yaratilgan. Tasvirning mashhur mavzusi yapon g oyalariga
ʻ
ko ra, noyob o zgarish sovg asiga ega tulki edi. Shunday qilib, ko rib
ʻ ʻ ʻ ʻ
turganimizdek , yapon madaniyati milliy zaminda tug ilib, Hind-Xitoy mintaqasi
ʻ
madaniyatining ko plab xususiyatlarini o ziga singdirdi va o ziga xosligini
ʻ ʻ ʻ
yo qotmadi. Yapon madaniyati o z taraqqiyotining barcha bosqichlarida
ʻ ʻ
go zallikka alohida sezgirlik, uni kundalik hayot olamiga olib kirish qobiliyati,
ʻ
tabiatga hurmat bilan munosabatda bo lishi, inson va ilohiy olamlarning
ʻ
ajralmasligini anglashi bilan ajralib turardi 19
. [6, 256-bet ].
19
Konrad N.I. Tanlangan asarlar. Adabiyot va teatr/.Tad. Xrapchenko Yu.V./ - M.: Nauka, 2008 , 256 b.
30

XULOSA
Yaponiya tarixining XVI–XVIII asrlar oralig i bu mamlakat uchun ijtimoiy,ʻ
siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan tub burilishlar davri bo lgan. Bu davr
ʻ
mobaynida Yaponiya nafaqat o zining ichki siyosatini qayta shakllantirdi, balki
ʻ
tashqi aloqalarga nisbatan o ziga xos yondashuvlar orqali o zining milliy
ʻ ʻ
xavfsizligini, madaniy mustaqilligini va ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga
intildi. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida boshlangan feodal nizolar, harbiy
kuchlarning raqobati, siyosiy beqarorlik davri Tokugava shogunligining barpo
etilishi bilan tugab, markazlashgan hokimiyat ostida barqarorlikka erishildi. Aynan
shu davrda Yaponiya tarixida eng chuqur iz qoldirgan siyosiy qaror – “sakoku”
siyosati shakllandi.
I bobda ko rib chiqilganidek, XVI–XVII asrning birinchi yarmida Yaponiya
ʻ
ichki urushlar girdobida bo lgan. Turli daimyolar (mahalliy feodallar) o rtasidagi
ʻ ʻ
hokimiyat uchun kurash mamlakatning siyosiy barqarorligini izdan chiqargan edi.
Bu ziddiyatli vaziyat “Sengoku” davri deb atalgan bo lib, mamlakat deyarli
ʻ
uzluksiz urush holatida bo lgan.
ʻ Ushbu ichki ixtiloflar fonida xorijiy davlatlar
bilan bo lgan aloqalar ham murakkab kechdi. Portugaliya, Ispaniya va
ʻ
Gollandiyadan kirib kelgan savdogar va missionerlar Yaponiya bilan ilk jiddiy
iqtisodiy-siyosiy va madaniy munosabatlarni boshladilar. Bu aloqalar orqali
Yaponiya ilk bor o qotar qurollar, yangi texnologiyalar va G arb diniy mafkuralari
ʻ ʻ
bilan tanisha boshladi. Ayniqsa, katolik missionerlarning faoliyati yapon
jamiyatida sezilarli darajada o zgarishlarga sabab bo ldi. Ularning faoliyati ayrim
ʻ ʻ
hududlarda xristianlik dini keng yoyilishiga olib keldi, bu esa shogunlik tuzumini
xavotirga soldi.
Yaponiyaning qo shni davlatlar bilan aloqalari asosan Xitoy, Koreya va
ʻ
Ryukyu orollari bilan bog liq edi. Bu aloqalar savdo va diplomatiya doirasida olib
ʻ
borilgan bo lsa-da, Tokugava shogunligi yapon xalqining chet elliklar bilan haddan
ʻ
tashqari aralashishiga salbiy munosabatda bo ldi. Ana shu tahlikali vaziyat, ichki
ʻ
siyosiy barqarorlikka erishganidan so ng, shogunlikni “sakoku” siyosatini joriy
ʻ
31

etishga undadi. Bu siyosat II bobda tahlil qilinganidek, Yaponiya tarixida juda
murakkab va mojaroli davrni boshlab berdi.
“Sakoku” siyosatining joriy etilishi 1630-yillarda boshlangan va 1853-
yilgacha, ya’ni Amerika kemalari tomonidan Yaponiya majburan ochilguniga
qadar davom etgan. Bu davrda Yaponiya xorijiy aloqalarni keskin chekladi, xorijiy
missionerlar mamlakatdan chiqarildi, yapon fuqarolarining chet ellarga chiqishi
taqiqlandi va hatto xorijdan qaytgan fuqarolar jazoga tortildi. Faqatgina Xitoy,
Koreya va Hollandiya bilan qattiq nazorat ostida diplomatik va savdo
munosabatlari saqlanib qolindi. Gollandiyalik savdogarlar Nagasaki shahridagi
Dejima oroliga joylashtirilib, ularning harakati qattiq nazorat ostiga olindi. Bu
siyosat Yaponiyani tashqi madaniy va dini ta’sirlardan himoya qilishga xizmat
qilgan bo lsa-da, uni global taraqqiyotdan chetda qoldirdi.ʻ
Biroq “sakoku” siyosati faqat salbiy jihatlarni emas, balki ijobiy natijalarni
ham bergan. Eng avvalo, mamlakatda ichki barqarorlik va ijtimoiy tartib o rnatildi.
ʻ
Shogunlik tuzumi markaziy hokimiyatni mustahkamladi, feodal kuchlar bostirildi
va hududlar o rtasida siyosiy birlik qaror topdi. Iqtisodiy sohada esa, xorijiy
ʻ
raqobatning yo qligi sababli mahalliy ishlab chiqarish va hunarmandchilik
ʻ
rivojlandi. Ichki bozorlar faollashdi, qishloq xo jaligi mahsulotlari yetishtirish
ʻ
hajmi oshdi, shaharlarda turli kasb-hunarlar rivoj topdi. Aynan mana shu davrda
Yaponiyaning iqtisodiy bazasi barqarorlashdi va uni kelajakdagi sanoatlashuv
jarayonlariga tayyorladi.
Madaniy hayotda ham “sakoku” siyosati sezilarli ta’sir ko rsatdi. Yaponiya
ʻ
tashqi madaniy ta’sirlardan to silgan bo lsa-da, bu holat ichki madaniy
ʻ ʻ
salohiyatning rivojlanishiga sabab bo ldi. Teatr san’ati (noy, kabuki), xalq
ʻ
adabiyoti, haykaltaroshlik, rassomchilik va me’morchilik gullab-yashnadi.
“Kokugaku” – ya’ni milliy bilimlar maktabi shakllandi. Bu ilmiy oqim yapon
xalqining o z tarixiga, tiliga va madaniyatiga qiziqishini oshirdi. Bularning
ʻ
barchasi yapon milliy o zligining shakllanishida muhim rol o ynadi. Yapon
ʻ ʻ
xalqining savodxonlik darajasi ortdi, maktablar (terakoya) ommaviy tus oldi. O z
ʻ
navbatida, bu madaniy uyg onish yapon jamiyatining o zo ziga ishonchini oshirdi,
ʻ ʻ ʻ
32

bu esa keyinchalik G arb bilan raqobat qilish salohiyatining shakllanishiga zaminʻ
yaratdi.
Shu bilan birga, “sakoku” siyosati tufayli Yaponiya ilm-fan va texnika
sohasida G arb davlatlaridan ancha ortda qoldi. XIX asrga kelib, industrial
ʻ
inqilobni boshdan kechirgan G arb davlatlari Yaponiya uchun kuchli
ʻ
raqobatchilarga aylandi. Kommodore Metyu Perrining 1853-yilda Yaponiya
sohillariga kirib kelishi va davlatni majburan ochishga undashi “sakoku”
siyosatining yakuniga sabab bo ldi. Bu voqea Yaponiya tarixida yangi sahifani –
ʻ
Meiji islohotlari va modernizatsiya davrini boshlab berdi. Shuning uchun ham
“sakoku” siyosati nafaqat bir tarixiy bosqich, balki keyingi rivojlanishlar uchun
zamin bo lib xizmat qilgan murakkab jarayon sifatida qaraladi.
ʻ
Xulosa qilib aytganda, XVI–XVIII asrlar oralig idagi Yaponiyaning siyosiy
ʻ
va madaniy yo nalishi milliy suverenitet, madaniy o zlik va barqarorlikni
ʻ ʻ
ta’minlash yo lida amalga oshirilgan strategik harakatlar majmuasidir. Ichki
ʻ
urushlardan keyingi barqarorlik, “sakoku” siyosati orqali erishilgan izolyatsiya,
iqtisodiy va madaniy o sish – bularning barchasi Yaponiya tarixida muhim
ʻ
ahamiyat kasb etadi. Bugungi global dunyoda izolyatsiya va ochiqlik muvozanatini
saqlash, milliy madaniyatni asrash bilan birga, zamonaviy taraqqiyotdan ortda
qolmaslik – bu o tmish saboqlari asosida shakllanadigan dolzarb masalalardandir.
ʻ
Shunday qilib, “sakoku” davri tarixiy izolyatsiyadan ko ra, o zlikni anglash va
ʻ ʻ
mustaqil taraqqiyot yo lini tanlashdek strategik davr sifatida qayta baholanishi
ʻ
zarur.
33

Adabiyotlar ro yxatiʻ
1. Mirziyoyev, Shavkat. Yangi O zbekiston – taraqqiyot va ma’rifat yo li
ʻ ʻ .
Toshkent: O zbekiston, 2022.
ʻ
2. Boynazarov F . A . Qadimgi dunyo tarixi . 0 ‘ quv qo llanma
ʻ . T.:“A.Qodiriy
nomidagi xalq merosi nashriyoti”, 2004 y.
3. Djarylgasimova R. Choy marosimi Yaponiya bugun. - 2008 yil - 6-son.
4. Goreglyad V. N. Yaponiya klassik madaniyati: ma’naviy hayot haqidagi
ocherklar / V. N. Goreglyad; RAS. Sharqshunoslik instituti. - Sankt-
Peterburg: Peterburg sharqshunoslik 2011 .
5. Grisheleva L.D. Zamonaviy Yaponiya teatri. - M.: San’at, 2007 , 5-bet
6. Gulyamov X.G., Tatiboev A.S. « 0 ‘rta Osiyo va jahon tarixi»T„ 1993.
7. Howland, Douglas R. Borders of Chinese Civilization: Geography and
History at Empire’s End . Duke University Press, 1996.
8. Jansen, Marius B. The Making of Modern Japan . Harvard University Press,
2000.
9. Klimov R.B. Yapon san’ati. Maqolalar to plami. - 2009 yil.
ʻ
10. Konrad N.I. Tanlangan asarlar. Adabiyot va teatr/.Tad. Xrapchenko Yu.V./ -
M.: Nauka, 2008.
11. Lebra, Joyce. Japan’s Greater East Asia Co-Prosperity Sphere in World
War II . Oxford University Press, 1975.
12. Maksyutin N.F. Dam olish tarixi bo yicha insholar: darslik / N.F.
ʻ
Maksyutin; Qozon davlati akademik madaniyat va san’at. - Qozon: Tibbiyot,
2008.
13. Pol Noburi. Yaponiya (odatlar va odob-axloq qoidalari bo yicha qo llanma).
ʻ ʻ
- 2007 yil.
14. Sarimsoqov А.A, Dexqonov N.B “Jaxon tarixi’’ M .2021 .
15. Totman, Conrad. Early Modern Japan . University of California Press,
1993.
16. Yaponiya tarixi va madaniyati. - M.: IV RAN-CRAFT+, 2012. - 288 b.
34

17. Е.С. Штайнер. Феномен человека и японская традиция. Человек и
культура: Индивидуальность и историческая культура. Москва, 1990.
18. А. Мещеряков. История сакэ А. Н. Мещеряков Книга японских
символов. М., 2003 .
19. А. Н. Мещеряков «Книга японских символов». Москва, 2003.
20. Анарина Н. Г. Сакральная цельность японской годественной вещи
Вещь в японской культуре. М.: Вост. лит., 2003 .
21. Григорьева Т. П. Понимание искусства в Японии Григорьева Т. П.
Движение красоты: Размышления о японской культуре. М.: Вост. лит.,
2005 .
22. Да.С. Штайнер. Феномен человека и японская традиция Человек и
культура: Индивидуальность и историческая культура. М., 1990 .
23. Дональд Ричи. Поцелуй в Японии Мир по-японски. СПб., 2000 .
24. Ролан Барт. Хокку Барт Р. Империя знаков. М., 2004 .
25. Хироаки Сато. Самурай Хироаки Сато. Самураи: история и легенды.
Санкт-Петербург. 1999 .
Entirnet ma’lumotlari
1. https: uzpedia.uz/pedia/sakoku
2. https: docx.uz/document/syogunat-davrida-yaponiyaning-ijtimoiy-iqtisodiy-
va-siyosiy-rivojlanishi-ab1f78df?lang=uz
3. www.arxiv.uz
4. www.ofein.uz
5. www.docx.uz
35

Купить