Yekaterina II davrida Rossiya tarixi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	89.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Апрель 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

193 Продаж

Yekaterina II davrida Rossiya tarixi

Купить

« Yekaterina II davrida Rossiya tarixi »
Mundarija:
Kirish ……..……………..……………..……………..……………………………………………………………………………………. 4-5
I bob. Yekaterina II va uning Rossiya tarixidagi o rniʻ …………..……………………………. 6-
12
II bob. Yekaterina II davrida ichki siyosat ……………………...…………..……..……………….… 13-
33
III bob. Yekaterina II davrida tashqi siyosat ………..………………..……………..………………. 34-
42
Xulosa ……………..……………..……………..……………..…………..……………..……………..…………..………………… 43-44
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati
ʻ ……………..………..…………..………………… 45-
46

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islomʻ
Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb ta’kidlashi
ʻ
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
Ushbu kurs ishida biz Yekaterina II hukmronligi Rossiya davlati tarixidagi
eng yorqin davrlardan biri ekanligini bilib olamiz. Ichki siyosatda Yekaterina II
Rossiya imperiyasidagi zodagonlarning rolini jiddiy o zgartirib, uni o nlab yillar
ʻ ʻ
davomida rus avtokratiyasining asosiy tayanchiga aylantirgan bir qator islohotlarni
amalga oshirdi. Shu bilan birga, dehqonlarning ahvoli ancha yomonlashdi, bu,
xususan, E.Pugachev boshchiligidagi qo zg olonga olib keldi.
ʻ ʻ
Bu vaqtda Rossiyaning bir necha asrlar davomida duch kelgan bir qator jiddiy
tashqi siyosat muammolari ham hal qilindi: Qora dengizga chiqish, Janubi-G arbiy
ʻ
Hamdo stlik bo lgan an anaviy siyosiy raqobatchini yo q qilish, Rossiya
ʻ ʻ ʻ ʻ
Federatsiyasi hukumatining zaiflashishi, Usmonli imperiyasi va Qrim xonligining
yo q qilinishi, shu bilan birga, Polshaning siyosiy maydondan yo qolishi Prussiya
ʻ ʻ
va Avstriyaning kuchayishiga olib keldi.
Mavzuning o rganilganlik darajasi
ʻ . Yekaterina II hukmronligi har doim
tadqiqotchilarda katta qiziqish uyg otgan. Bular orasida ayniqsa S.M.Solovyov
ʻ 1
,
V.O.Klyuchevskiy, A.I.Andrushchenko 2
, M.T.Belyavskiy 3
, Yu.R.Klokman 4
,
Yu.A.Limonov 5
, V.V.Mavrodina, A.G.Mankov 6
, X.I.Muratov 7
, R.V.Ovchinnikov 8
,
N.L.Rubinshteyn, I.I.Smirnova, S.M.Troitskiy 9
kabi insonlarning tadqiqotlari
muhim o rin egallagan.
ʻ
1
Соловьёв.М. История России с древнейших времён. - Т. 9-12. - М., 1961. – C .680.
2
Андрущенко А.И. Крестьянская война 1773-1775. - М., 1969. – C .180.
3
Белявский М.Т. Крестьянский вопрос в России накануне восстания Е.И. Пугачёва. - М., 1965. – C .212.
4
Клокман Ю.Р. Фельдмаршал Румянцев в период русско-турецкой войны 1768-1774. - М., 1951. – C .236.
5
Лимонов Ю.А. Пугачёв и пугачёвцы. - Л., 1974. – C .178.
6
Маньков А.Г. Развитие крепостного права в России во второй половине ХVIII в. - М., 1962. – C .268.
7
Муратов Х.И. Крестьянская война под предводительством Е.И. Пугачёва (1773-1775). - М., 1980. – C .156.
8
Овчинников Р.В. Манифесты и указы Е.И. Пугачёва. - М., 1980. – C .234.
9
Троицкий.М. Россия в ХVIII в. - М., 1982. – C .420.
2

Mavzuning maqsadi va vazifalari. Yekaterina II hukmronligi
davridaRossiya imperiyasining tarixini o rganish kurs ishining asosiy maqsadiʻ
hisoblanadi.
Ushbu maqsadga erishish uchun siz quyidagi vazifalarni bajarishingiz kerak:
- Yekaterina II ning ma’rifiy absolyutizmining xususiyatlarini ajratib
ko rsatish;
ʻ
- Yekaterina II ning davlat boshqaruvi islohotlarini o rganish;
ʻ
- E.Pugachev qo zg olonining sabablari, borishi va natijalarini ko rib chiqish;
ʻ ʻ ʻ
- 1768-1774 yillardagi rus-turk urushi voqealarini yoritib berish;
- Hamdo stlikning bo linishiga olib kelgan voqealarni tahlil qilish;
ʻ ʻ
- Fransuz inqilobidan keyingi Rossiya imperiyasining siyosatini ko rib
ʻ
chiqish;
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi 1720-yillardan 1796-
yillargacha ya’ni Yekaterina II hayot yillari va hukmronlik davrini o z ichiga
ʻ
olgan.
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti.
Yekaterina II va uning
humronlik davri
.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ
3

I BOB. YEKATERINA II VA UNING ROSSIYA TARIXIDAGI O RNIʻ
Yekaterina II 1729-yil 21-aprelda ( 2-may ) Germaniyaning Pomeraniya
poytaxti Shtetin shahrida (hozirgi Shetsin , Polsha ) tug ilgan. Uning otasi
ʻ Xristian
Avgust Anhalt uyining Serbsts-Dornburg chizig idan
ʻ kelgan va Prussiya qirolining
xizmatida bo lgan, polk qo mondoni, komendant, keyinchalik bo lajak imperator
ʻ ʻ ʻ
tug ilgan Shtetin shahrining gubernatori bo lgan. Onasi – Iogannes Elizabet,
ʻ ʻ
Gottorp suveren uyidan , Golshteyn-Gottorp shahzodasining to rtinchi qizi,
ʻ
otasining o limidan so ng, amakisi, Braunshveygning suveren shahzodasi saroyida
ʻ ʻ
tarbiyalangan. Iogannes Elizabetning nasli Daniya, Norvegiya va Shvetsiya qiroli,
Shlezvig-Golshteynning birinchi gertsogi va Oldenburglar sulolasining asoschisi
Kristian I ga borib taqaladi 10
.
Amakisi Adolf-Fridrix 1743-yilda Shvetsiya taxtiga saylangan, u 1751-yilda
Adolf Fredrik nomi bilan taxtni egallagan . Yana bir amakisi Karl Etinskiy,
Yekaterina I ning rejasiga ko ra, qizi
ʻ Yelizavetaning eri bo lishi kerak edi ʻ , ammo
Sankt-Peterburgda to y bayramlari arafasida chechakdan vafot etgan.
ʻ
Bolalik, ta’lim, tarbiya
Yekaterina uyda Serbsts gersogi oilasida ta’lim olgan. U ingliz, fransuz va
italyan tillarini, raqs, musiqa, tarix, geografiya, ilohiyot asoslarini o rgangan. U
ʻ
chaqqon, qiziquvchan, o ynoqi qiz bo lib ulg aygan, u o g il bolalar oldida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jasoratini ko rsatishni yaxshi ko rardi, ular bilan Stettin ko chalarida osongina
ʻ ʻ ʻ
o ynagan. Ota-onalar qizlarining “o g il bolalarcha” xatti-harakatlaridan norozi
ʻ ʻ ʻ
bo lishdi, lekin ular Frederikaning singlisi Avgustaga g amxo rlik qilganidan
ʻ ʻ ʻ
xursand edilar. Bolaligida onasi uni Fike yoki Fikkhen ( nemis cha – “Frederika”
nomidan kelib chiqqan, ya’ni “kichik Frederika”) deb chaqirar edi.
1743-yilda Rossiya imperatori Yelizaveta Petrovna o zining merosxo ri -
ʻ ʻ
Buyuk Gertsog Pyotr Fedorovich (bo lajak Rossiya imperatori Pyotr III) uchun
ʻ
kelin tanlar ekan, onasi o lim to shagida
ʻ ʻ Golshteyn knyazining xotini, Ioganning
ukasi bo lishni vasiyat qilganini esladi. Elizaveta Petrovna o z tanlovini
ʻ ʻ
quyidagicha izohladi: “Men protestant e’tiqodidagi malikani va bundan tashqari,
10
Бильбасов, В. А. История Екатерины Второй. Т. 1: Екатерина до воцарения — С. 5. «Скай Хорс». Дата
обращения: 1 февраля 2019. Архивировано 25 ноября 2020 года.
4

olijanob bo lsa-da, lekin kichkina uydan olishni yaxshi deb o yladim. Shuningʻ ʻ
uchun Serb malikasi ko proq hamma uchun mos keladi
ʻ . Avvalroq Yelizaveta
amakisi, Golshteyn Lyubeklik yepiskopi Adolf Fridrixning Shvetsiya taxtiga
saylanishini g ayrat bilan qo llab-quvvatlagan va onasi bilan portret almashgan.
ʻ ʻ
Chegaragacha Iogann Yelizabetta va uning qizi Sofiya Reynbush grafinyasi
va uning qizi sifatida sayohat qilishdi. Ular 1743-yil 31-dekabrda Berlinni tark
etib, 1744-yil yanvar oyining oxirida Rossiya chegarasini kesib o tdilar, u y
ʻ е rda
ularni salom bilan kutib olishdi va sable paltolari taqdim etishdi. O n besh yoshli
ʻ
malika onasi bilan Riga orqali Rossiyaga yo l oldi, u yеrda ular yashagan uyning
ʻ
yonida leytenant Baron fon Munxauzen faxriy qorovulni olib yurdi . Joanna
Yelizabetta va Sofiya 10-fevral kuni Moskvaga va Buyuk Gertsogning tug ilgan
ʻ
kuniga o z vaqtida yеtib kelishdi
ʻ . Sofiya birinchi marta bo lajak turmush o rtog i ʻ ʻ ʻ
Pyotr Fedorovichni 1739-yilda Eytinskiy qal’asida ko rgan edi
ʻ 11
.
Rossiyaga kelganidan so ng, u
ʻ rus tilini , tarixni , pravoslavligini , rus
an analarini o rganishni boshladi, chunki u yangi vatan sifatida qabul qilingan
ʻ ʻ
Rossiyani iloji boricha to liq bilishga intildi. Uning ustozlari orasida mashhur voiz
ʻ
Simon Todorskiy (pravoslav o qituvchisi), birinchi rus grammatikasining muallifi
ʻ
Vasiliy Adadurov (rus tili o qituvchisi) va xoreograf Lange (raqs o qituvchisi) bor.
ʻ ʻ
Rus tilini iloji boricha tezroq o rganishga intilib, bo lajak imperator tunda
ʻ ʻ
sovuq havoda ochiq derazada o tirdi. Ko p o tmay u
ʻ ʻ ʻ pnevmoniya bilan kasal bo lib ʻ
qoldi va uning ahvoli shunchalik og ir ediki, onasi lyuteran pastorini olib kelishni
ʻ
taklif qildi. Biroq, Sofiya rad etdi va u Todorlik Simunni chaqirdi. Bu holat uning
rus sudidagi mashhurligini oshirdi. 1744- yil 28- iyunda ( 9- iyul ) Sofiya Frederik
Avgusta lyuteranlikdan pravoslavlikka o ʻ tdi va Yekaterina Alekseevna
( Yelizavetaning onasi Yekaterina I bilan bir xil ism va otasining ismi ) ismini oldi
va ertasi kuni u bo ʻ lajak imperatorga unashtirildi 12
.
Sofiyaning onasi bilan Sankt - Peterburgda paydo bo ʻ lishi siyosiy fitna bilan
kechdi , unda onasi malika Serbstsskaya ishtirok etdi . U Prussiya qiroli Fridrix II
11
Осмнадцатый в к. Историческій сборникъ, издаваемый Петромъ Бартеневымъ, издателемъ «Русскаго
ѣ
Архива». Книга первая. - Москва: Типографія Грачева и Комп., 1869. - С.16. – C .520.
12
Левин Л. И. Российский генералиссимус герцог Антон Ульрих (История «Брауншвейгского семейства в
России»). - СПб. : Русско-Балтийский информационный центр «Блиц», 2000. - С. 127.
5

ning muxlisi edi va ikkinchisi Rossiya tashqi siyosatiga o ʻ z ta ’ sirini o ʻ rnatish
uchun Rossiya imperator saroyida bo ʻ lganidan foydalanishga qaror qildi . Buning
uchun imperator Yelizaveta Petrovnaga fitna va ta ’ sir ko ʻ rsatish orqali Prussiyaga
qarshi siyosat olib borgan kansler Bestujevni ishlardan chetlashtirish va uning
o ʻ rniga Prussiyaga xayrixoh bo ʻ lgan boshqa zodagonni tayinlash rejalashtirilgan
edi . Biroq , Bestujev malika Serbsts Fridrix II ning xatlarini ushlab , Yelizaveta
Petrovnaga taqdim etishga muvaffaq bo ʻ ldi . Ikkinchisi onasi o ʻ z sudida o ʻ ynagan
“ prussiya josusining xunuk roli ” haqida bilgach , u darhol unga bo ʻ lgan
munosabatini o ʻ zgartirdi va uni sharmanda qildi . Biroq , tashqi tomondan bu
Sofiyaning o ʻ ziga ta ’ sir qilmadi , chunki u rasmiy ravishda ushbu fitnada
qatnashmagan edi 13
.
Rossiya taxtining vorisi bilan nikoh
1745- yil 21- avgustda ( 1- sentyabr ) o ʻ n olti yoshida Yekaterina o ʻ n y е tti yoshli
Pyotr Fedorovichga turmushga chiqdi . Birgalikda hayotining birinchi yillarida
Pyotr o ʻ z xotiniga umuman qiziqmadi va ular o ʻ rtasida nikoh munosabatlari yo ʻ q
edi .
Yekaterina o zini o zi tarbiyalashda davom etdi. U tarix, falsafa,ʻ ʻ
huquqshunoslik, adabiyotda: Volter , Monteskye , Tatsit , Beyl asarlari va boshqa
ko plab adabiyotlarni o qiydi. Uning asosiy o yin-kulgilari ov, ot minish, raqs va
ʻ ʻ ʻ
maskaradlar edi. Buyuk Gertsog bilan nikoh munosabatlarining yo qligi
ʻ
Yekaterinani sevuvchilarning paydo bo lishiga yordam berdi. Shu bilan birga,
ʻ
imperator Yelizaveta turmush o rtoqlardan bolalar yo qligidan noroziligini bildirdi.
ʻ ʻ
1754 -yil 20-sentyabrda ( 1-oktyabr ) Yekaterina Pavel ismli o g il tug di.
ʻ ʻ ʻ
Tug ilish qiyin kechdi, chaqaloq hukmronlik qilayotgan imperator
ʻ Yelizaveta
Petrovnaning buyrug i bilan darhol onasidan olib ketildi va Yekaterina o g lini
ʻ ʻ ʻ
tarbiyalash imkoniyatidan mahrum bo lib, faqatgina uni vaqti-vaqti bilan ko rishga
ʻ ʻ
imkon berdi. Buyuk gertsog o g lini birinchi marta tug ilgandan 40 kun o tgach
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rdi. Bir qator manbalarda Pavelning haqiqiy otasi Yekaterinaning sevgilisi
ʻ
S.V.Saltikov bo lganligi ta’kidlanadi
ʻ (Bu haqda Yekaterina II ning “Eslatmalari”
13
Изабель де Мадариага. Россия в эпоху Екатерины Великой / Пер. с английского Н. Л. Лужецкой. - М. :
Новое литературное обозрени, 2002. - C.976.
6

da to g ridan-to g ri bayonot yo q, lekin ular ko pincha shunday talqin qilinadi).ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Boshqalarning aytishicha, bunday mish-mishlar asossiz va Pyotr homilador
bo lishning iloji bo lmagan nuqsonni bartaraf etgan operatsiyani boshdan
ʻ ʻ
kechirgan. Otalik masalasi jamoatchilikda ham qiziqish uyg otdi.
ʻ
Pavel tug ilgandan so ng, Pyotr va Elizaveta Petrovna bilan munosabatlar
ʻ ʻ
nihoyat yomonlashdi. Pyotr o z xotinini “zahira xonim” deb atadi va ochiqchasiga
ʻ
bekalar qildi, ammo Yekaterina buni qilishiga to sqinlik qilmasdan, bu davrda
ʻ
ingliz elchisi ser Charlz Xanberi Uilyamsning sa’y-harakatlari tufayli bo lajak
ʻ
Polsha qiroli Stanislav Ponyatovski bilan aloqada bo lgan
ʻ . 1757-yil 9 ( 20 )-
dekabrda Yekaterinaning qizi Anna tug ildi, bu Pyotrning katta noroziligiga sabab
ʻ
bo ldi, u yangi homiladorlik haqidagi xabarda shunday dedi: “Xudo biladi, nima
ʻ
uchun xotinim yana homilador bo ldi!
ʻ Bu bola mendanmi va men buni shaxsan
qabul qilishim kerakmi yoki yo qmi, men umuman bilmayman”
ʻ 14
.
Bu davrda ingliz elchisi Charlz Xanberi Uilyams Yekaterinaning yaqin do sti
ʻ
va ishonchli vakili edi. U bir necha bor unga kreditlar yoki subsidiyalar
ko rinishida katta miqdordagi mablag ni taqdim etdi: faqatgina 1750-yilda unga 50
ʻ ʻ
000 rubl o tkazildi, bu habqda uning ikkita kvitansiyasi bor va 1756-yil noyabr
ʻ
oyida unga 44 000 rubl o tkazildi.
ʻ Buning evaziga u undan turli xil maxfiy
ma’lumotlarni og zaki va u unga muntazam ravishda yozadigan xatlar orqali oladi.
ʻ
Xususan, 1756-yil oxirida, Prussiya bilan yetti yillik urush boshlanganidan keyin
(Angliya ittifoqchisi bo lgan) Uilyams o z jo natmalaridan kelib chiqqan holda,
ʻ ʻ ʻ
Yekaterinadan urushayotgan ruslarning ahvoli haqida muhim ma’lumotlarni oldi.
Ular ichida armiya va ularga yеtkazilgan rus hujumi rejasi haqida Londonga,
shuningdek Berlinga Prussiya qiroli Fridrix I ga yozilgan xatlar bor edi. Uilyams
ketganidan so ng, u o z vorisi Keytdan ham pul oldi. Tarixchilar Yekaterinaning
ʻ ʻ
inglizlarga tez-tez pul so rashini uning isrofgarchiligi bilan izohlashadi, buning
ʻ
natijasida uning xarajatlari g aznadan uni saqlash uchun ajratilgan mablag dan
ʻ ʻ
ancha oshib ketgan 15
. Uilyamsga yozgan maktublaridan birida u minnatdorchilik
14
Архивированная копия . Дата обращения: 2 июля 2007. Архивировано из оригинала 3 июля 2007 года.
15
Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Берлин,:1900, т. 1, - C.117-118.
7

belgisi sifatida Rossiyani Angliya bilan do stona ittifoqqa olib borishga, ungaʻ
hamma joyda butun Yevropa va ayniqsa Rossiyaning farovonligi uchun, ularning
umumiy dushmani oldida zarur yordam va imtiyozlarni ko rsatishga va’da berdi
ʻ .
1758-yil boshida imperator Yelizaveta Petrovna Yekaterina bilan do stona
ʻ
munosabatda bo lgan rus armiyasining bosh qo mondoni
ʻ ʻ Apraksinni va kansler
Bestujevning o zini xiyonatda gumon qildi. Ularning ikkalasi ham hibsga olingan,
ʻ
so roq qilingan va jazolangan, ammo, Bestujev hibsga olinishidan oldin Yekaterina
ʻ
bilan barcha yozishmalarini yo q qilishga muvaffaq bo ldi, bu uni ta’qib va
ʻ ʻ
sharmandalikdan qutqardi. Shu bilan birga, Uilyams Angliyaga chaqirildi.
Shunday qilib, uning sobiq sevimlilari olib tashlandi, ammo yangilari doirasi
shakllana boshladi. Ularga Grigoriy Orlov va Yekaterina Dashkova kabilar
misoldir .
1761-yil 25-dekabr ( 5-yanvar) da Elizabet Petrovnaning vafot etdi. 1762 -yilda
Pyotr Fedorovichning Pyotr III nomi bilan taxtga o tirilishi er-xotinlarni yanada
ʻ
uzoqlashtirdi.
Yekaterina II faoliyatining tarixiy ahamiyati
Yekaterina II faoliyatining tarixiy ahamiyati Yekaterina siyosatining ayrim
jihatlari haqida yuqorida aytilganlar asosida juda oson aniqlanadi. Biz taxtga
o tirgandan so ng, Yekaterina keng qamrovli ichki o zgarishlarni orzu qilganini va
ʻ ʻ ʻ
tashqi siyosatda u o zidan oldingi Yelizaveta va Pyotr III ga ergashishdan bosh
ʻ
tortganini ko rdik. U qasddan Sankt-Peterburg sudida shakllangan an analardan
ʻ ʻ
voz kechdi va shu bilan birga, uning faoliyati natijalari rus xalqi va hukumatining
an anaviy intilishlarini to ldiradigan darajada edi. Ichki ishlarda Yekaterina II
ʻ ʻ
qonunchiligi vaqtinchalik ishchilar davrida boshlangan tarixiy jarayonni yakunladi.
Buyuk Pyotr davrida to liq kuchda mavjud bo lgan asosiy mulklar holatidagi
ʻ ʻ
muvozanat vaqtinchalik ishchilar davrida (1725 - 1741), zodagonlar o zlarining
ʻ
davlat majburiyatlarini engillashtirib, ma’lum yutuqlarga erisha boshlaganlarida,
buzila boshladi. Yekaterina davrida zodagonlar nafaqat to g ri ichki tashkilotga
ʻ ʻ
ega bo lgan imtiyozli sinfga, balki okrugda (pomeshchik mulk sifatida) va umumiy
ʻ
boshqaruvda (byurokratiya sifatida) hukmronlik qiladigan sinfga aylanadi.
8

Dvoryanlar huquqlarining o sishi bilan bir qatorda va unga qarab, Yеr egasiʻ
dehqonlarning fuqarolik huquqlari ham pasayib bormoqda. XVIII asrda zaruriyat
tufayli olijanob imtiyozlarning gullab-yashnashi krepostnoylikning gullab-
yashnashi bilan birlashtirildi. Shu sababli, Yekaterina II davri krepostnoylik
o zining to liq va eng katta rivojlanishiga erishgan tarixiy vaqt edi. Shunday qilib,
ʻ ʻ
Yekaterina II ning mulklarga nisbatan faoliyati (Yekaterina II ning ma’muriy
choralari mulkiy chora-tadbirlar xarakterida bo lganini unutmaslik kerak) o sha
ʻ ʻ
davrda rivojlangan eski rus tizimidan chetlanishlarning bevosita davomi va yakuni
edi. Yekaterina o zining ichki siyosatida o zining bir qator o tmishdoshlari
ʻ ʻ ʻ
tomonidan vasiyat qilingan an analarga muvofiq harakat qildi va ular boshlagan
ʻ
narsalarni oxiriga yetkazdi.
Aksincha, tashqi siyosatda Yekaterina, biz ko rganimizdek, XVIII asrning
ʻ
mayda siyosatchilari emas, balki Buyuk Pyotrning bevosita izdoshi edi. U Buyuk
Pyotr singari, Rossiya tashqi siyosatining asosiy vazifalarini tushuna oldi va rus
suverenlari asrlar davomida intilib kelgan narsalarni yakunlay oldi. Va bu yerda,
ichki siyosatda bo lgani kabi, u o z ishini oxirigacha olib keldi va rus
ʻ ʻ
diplomatiyasidan keyin o z oldiga yangi vazifalarni qo yishga majbur bo ldi,
ʻ ʻ ʻ
chunki eskilari tugatilib, bekor qilindi. Agar Yekaterina hukmronligining oxirida
Rossiyada XVI-XVIII asrlardagi Moskva diplomati paydo bo lganida, u o zini
ʻ ʻ
butunlay qoniqarli his qilgan bo lardi, chunki u zamondoshlarini juda
ʻ
tashvishlantirgan barcha tashqi siyosat masalalari hal etilganini ko rgan bo lar edi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, Yekaterina rus o tmishiga salbiy munosabatda bo lishiga qaramay,
ʻ ʻ
u boshqaruvning yangi usullarini, yangi g oyalarni jamoatchilik muomalasiga
ʻ
kiritgan. U amal qilgan urf-odatlarning ikki tomonlamaligi uning avlodlarining
unga nisbatan ikki tomonlama munosabatini belgilaydi. Agar kimdir
Yekaterinaning ichki faoliyati XVIII asr qorong u davrlarining g ayritabiiy
ʻ ʻ
oqibatlarini qonuniylashtirganini ta’kidlasa, boshqalari uning tashqi siyosati
natijalarining buyukligi oldida ta’zim qiladilar. Qanday bo lmasin, Yekaterina
ʻ
davrining tarixiy ahamiyati nihoyatda kattadir, chunki bu davrda oldingi tarix
natijalari jamlangan, ilgari ishlab chiqilgan tarixiy jarayonlar yakunlangan.
9

Yekaterinaning tarixning o ziga qo ygan savollarini oxirigacha, to liq hal qilishʻ ʻ ʻ
qobiliyati, uning shaxsiy xatolari va zaif tomonlaridan qat’i nazar, barchani uning
asosiy tarixiy shaxsini tan olishga majbur qiladi.
Statistika
1. Guberniyalar yangi modelga muvofiq tashkil etilgan: 29 ta
2. Qurilgan shaharlar: 144 ta
3. Tuzilgan konventsiyalar va risolalar: 30 ta
4. G alabalar: 78 ta
ʻ
5. E’tiborga molik farmonlar chiqarildi: 88 ta
6. Xalqqa yordam berish haqidagi farmonlari: 123; jami 492 ta holat
7. Aholisi 7 million kishigacha bo lgan yеrlar Polsha va Turkiyadan qaytarib
ʻ
olindi.
8. Imperiya aholisi 19 milliondan ( 1762-y.) 36 millionga ( 1796-y) ko paydi.
ʻ
9. Armiya 162 ming kishidan 312 ming kishigacha kuchaytirildi.
10. 21 ta jangovar kema va 6 ta fregatdan iborat flot 67 ta jangovar kema va
40 ta fregatga ko paytirildi.
ʻ
11. Davlat daromadlari miqdori 16 million rubldan 69 million rublgacha
ko tarildi.
ʻ
12. Zavodlar soni 500 dan 2 mingtaga oshdi.
13. Boltiqbo yi tashqi savdosining importi va eksporti 9 milliondan 44 million
ʻ
rublgacha oshirildi.
14. Qora dengizning import-eksporti (Yekaterina tomonidan yaratilgan)
savdosi 390 ming rubldan 1 mln 900 ming rublgacha oshirildi 16
.
16
Бильбасов В. А. История Екатерины Второй. Берлин,:1900, т. 1, - C .117-118.
10

II BOB. YEKATERINA II DAVRIDA ICHKI SIYOSAT
Ma’rifiy absolyutizm
Yekaterina II qarashlarining shakllanish jarayoni o sha davr uchun ilg orʻ ʻ
bo lgan fransuz ma’rifatparvarligi ruhida kechdi. Imperator 1762-yil 6-iyuldagi
ʻ
manifestida fransuz ma’rifatparvarlaridan o z hukmronligining birinchi kunlaridan
ʻ
o zlashtirilgan qarashlarini qat’iyat bilan ta’kidladi va M.Volter (1694-1694) kabi
ʻ
Yevropa ilmiy tafakkurining nuroniylari bilan yozishmalarda davlatning nazariy
postulatlarini ishlab chiqdi.
1767-yil 30-iyulda Yekaterina II o zining asosiy siyosiy asari “Kodeks”
ʻ
(“ Назаказе ”) ni nashr etdi, u Kodekslar bo yicha komissiya uchun harakat dasturi
ʻ
sifatida yozilgan. Yekaterina II ning o qimishli chet elliklar bilan yozishmalar
ʻ
Yevropada Yekaterina uchun “ma’rifiy absolyutizm” vakili qiyofasini yaratdi. Bu
nazariyaning mazmun-mohiyati insonning erkinlik va tenglikka bo lgan “tabiiy
ʻ
huquqi” bo lib, barcha ijtimoiy muammolar va kamchiliklar xalqlar va ularning
ʻ
podshohlarining nodonligi bilan izohlangan. Ma’rifatparvarlar utopik yo lni
ʻ
hammaga va hammaga ta’lim berishda ko rishdi va keyin xalqlar hech kimning
ʻ
ularni bostirishga haqqi yo qligini anglab еtganga o xshaydi va podshoh va
ʻ ʻ
xo jayinlar ekspluatatsiya jamiyatga zarar еtkazishini va ularning olijanobligiga
ʻ
loyiq emasligini tushunishadi. Shu munosabat bilan Yekaterina II avtokratiyani
mustahkamlash bo yicha faoliyatini rus xalqining ta’lim darajasini oshirishga
ʻ
qaratilgan ish sifatida taqdim etdi. “Kodeks” 20 bob, 526 ta moddadan iborat
bo lib, ulardan 294 tasi K.Monteskyuning “Qonunlar ruhi to g risida”gi asaridan,
ʻ ʻ ʻ
108 tasi esa italiyalik huquqshunos K.Bekkariyaning “Jinoyat va Jazo qonunlar
to g risida” risolasidan olingan. Ushbu hujjatning asosiy xulosasi Rossiyada
ʻ ʻ
yagona mumkin bo lgan boshqaruv shakli - mutlaq monarxiyaning ta’rifi edi.
ʻ
Biroq “Kodeks” qonun yoki ko rsatma maqomini olmagani uchun uning
ʻ
amaliy ahamiyati yo q edi.
ʻ
Rossiyada uzoq vaqt davomida qonunchilikni yangilash masalasi juda dolzarb
bo lib qoldi. Mamlakat mavjud o rta asr qonunlari - 1649-yilgi Sobor kodeksiga
ʻ ʻ
muvofiq ishlay va rivojlana olmadi. Kodeksni yangilash va uni zamon talablariga
11

javob beradigan yangi qonunlar to plami bilan almashtirishga urinishlar Pyotr Iʻ
davrida amalga oshirildi. Yelizabetta davrida lekin muvaffaqiyatsiz bo ldi.
ʻ
Yekaterina II bu masalani ko rib chiqdi va 1766-yil 14-dekabrda yangi
ʻ
qonunchilikni ishlab chiqish uchun 1767-yil 30-iyulda maxsus komissiya chaqirish
to g risida manifest e’lon qilindi. Saylov natijasida komissiyaga 571 deputat,
ʻ ʻ
jumladan, dvoryanlardan 205 kishi, savdogarlardan 167 kishi, kazaklardan 44
kishi, davlat dehqonlaridan 29 kishi, chet elliklardan 54 kishi, yakka saroylardan
42 kishi saylandi. Chet ellik deputatlar rus tilini bilmaganligi sababli, ularning
komissiya ishida qatnashishi rasmiy ishtirok etish bilan cheklandi. O shanda ham
ʻ
barcha deputatlarga ko plab imtiyozlar berilgan: ularni qamoqqa olish yoki
ʻ
jazolash, mol-mulkini musodara qilish, qo shimcha to lovlar berish va hokazo.
ʻ ʻ
Deputatlar Komissiyaga 1,5 mingdan ortiq buyruqlar kiritdilar, biroq ular e’tiborga
olinmasligi kerak edi.
Komissiya ishi Moskva Kremlining Fasetli palatasida bo lib o tdi.
ʻ ʻ
Komissiyaning marshali (raisi) general A.I.Bibikov (1725-1774) edi. Komissiya
ochilishidan oldin deputatlarga Yekaterina II ning “Kodeks”i o qib eshittirildi,
ʻ
shundan so ng deputatning buyrug ilari soddaligi va cheklovlari bilan
ʻ ʻ
imperatorning “Kodeks”i bilan keskin farq qilib, tushunarsiz mazmun bilan
to ldirilganligi ma’lum bo ldi. Bunga javoban, “Kodeks”ning nazariy postulatlarini
ʻ ʻ
haligacha quloqlari bilan eshita olmagan, Komissiya ishining tantanali ochilishidan
ta’sirlangan deputatlar Yekaterina II ga hurmat belgisi sifatida nima qilish haqida
o ylashdi. Ularning xayollariga samarali hech narsa kelmagani uchun, ular Pyotr
ʻ
singari unga “Buyuk” unvonini berishga qaror qilishdi va “Vatan onasi” nomini
qo shishdi. Shunday qilib, hukmronlikning noqonuniyligi haqidagi savol
ʻ
kutilmaganda hal qilindi, chunki bundan keyin Yekaterina II taxtidagi pozitsiyasi
sezilarli darajada mustahkamlandi. Deputatlar o z faoliyatlari bo yicha 18 ta
ʻ ʻ
komissiyaga bo linishdi va ish kunlari boshlandi, bu nihoyat imperatorning
ʻ
hafsalasi pir bo ldi: kutilgan tinch ishbilarmon fikr almashish o rniga,
ʻ ʻ
saylovchilarning ko rsatmalari atrofida qizg in bahs-munozaralar boshlandi, bunda
ʻ ʻ
hech bir partiya o z faoliyatini berishni xohlamadi. Ishning samarasiz bo lishi va
ʻ ʻ
12

Komissiya yangi “Kodeks” ishlab chiqara olmasligi aniq bo ldi. 1768-yil oxiridaʻ
deyarli bir yarim yillik samarasiz, ammo shiddatli faoliyatdan so ng, Yekaterina II
ʻ
rus-turk urushining boshlanishidan foydalanib, komissiyani noma’lum muddatga
tarqatib yubordi va uni boshqa yig madi
ʻ 17
.
Davlat boshqaruvi islohotlari
1762-yil 28-iyundagi davlat to ntarishi natijasida taxtga o tirgan imperator
ʻ ʻ
Yekaterina II (1729-1796) qirollik sulolasi bilan qon aloqasi bo lmagan va taxtga
ʻ
chiqish huquqiga ega emas edi. Biroq, Yekaterina II, o zidan oldingilaridan farqli
ʻ
o laroq, siyosiy dasturga ega edi. Uning siyosiy dasturi quyidagilardan iborat edi:
ʻ
1. Millatning ma’rifiy darajasini oshirish kerak.
2. Davlatni tartibga solish va jamiyatni qonunlarga rioya qilishga
majburlash.
3. Davlatning gullab-yashnashiga hissa qo shish.
ʻ
4. Qo shnilarning hurmatini uyg otish uchun davlatni qudratli kuchga
ʻ ʻ
aylantirish va hokazo.
Imperator og ir vazifaga duch keldi, chunki uning so zlariga ko ra, 1762-yilda
ʻ ʻ ʻ
davlat og ir ahvolda edi: daromadlar va xarajatlar budjeti tuzilmaganligi sababli
ʻ
moliyada tartibsizlik hukm surdi; sakkiz oy davomida chet eldagi rus armiyasi ish
haqi olmadi; 49 000 ga tegishli va 150 000 yer va monastir dehqonlari
tartibsizliklarni qamrab oldi; dengiz floti o zining avvalgi shon-shuhratini
ʻ
yo qotdi; hamma joyda o zboshimchalik va boshbodoqlik avj oldi
ʻ ʻ 18
.
Yekaterina II ning hokimiyatga kelganidan keyin ichki siyosati zodagonlarga
quyidagi imtiyozlar bilan ajralib turdi, bu uning hukmronligi davrining nomini
“oltin asr” deb belgiladi. Hokimiyatga kelganidan so ng, u cherkov yеrlarini
ʻ
dunyoviylashtirish to g risidagi farmon bundan mustasno, Pyotr III tomonidan
ʻ ʻ
zodagonlar to g risidagi farmonlarning haqiqiyligini tasdiqladi. Imperator monastir
ʻ ʻ
erlarini davlatlashtirish ruhoniylarning qarshiliklariga sabab bo lishidan qo rqardi.
ʻ ʻ
Biroq, ikki yil o tgach, ruhoniylarning obro si past ekanligiga ishonch hosil qilib,
ʻ ʻ
1764-yil 26-fevralda u yеr islohotini ko zda tutuvchi cherkov yеrlarini yakuniy
ʻ
17
Ключевский В.О. Курс русской истории. - Т.3. - М.,:1988. - C .120
18
Троицкий С.М. Россия в ХVIII в. - М.,:1982. – C .66.
13

sekulyarizatsiya qilish to g risida manifest e’lon qildi. Barcha еparxiyalar uchtaʻ ʻ
sinfga bo lingan: birinchisiga Novgorod, Moskva va Sankt-Peterburg еparxiyalari,
ʻ
ikkinchisiga - 8 ta еparxiya va uchinchisiga - 15 ta еparxiya kirdi. Ushbu islohot
natijasida monastirlar soni keskin kamaydi: taxminan mingtadan 266 nafari qoldi.
910866 erkak dehqonlar xazinaga 1500000 rubl berdilar. 1764-yildan keyin oliy
ruhoniylar mutlaq monarxiya byurokratik apparatining amaldorlariga aylandi va
cherkov davlat ichidagi davlat sifatidagi avvalgi mavqeini yo qotdi
ʻ 19
.
Imperator hukmronligining dastlabki yillarining eng muhim masalalaridan
biri zodagonlarning mulk va yеrga bo lgan huquqlarini ta’minlovchi qonun edi.
ʻ
1765-yil 19-sentabrda e’lon qilingan va zodagonlar “ulug vor” deb atagan
ʻ
manifestda qo shnilardan hech qanday da’vo bo lmasa, yеr egalaridan o zlarida
ʻ ʻ ʻ
bo lgan yеrlar haqida hech qanday hujjat talab etilmagan. Bu hadya qilingan va
ʻ
taqsimlangan barcha davlat yеrlari haqiqiy egalari qo lida qolganligini bildirardi.
ʻ
Bu zodagonlar uchun ajoyib sovg a edi, chunki bunday yеrlarning umumiy
ʻ
maydoni taxminan 50 million dess edi 20
.
Yer egaligini mustahkamlash chora-tadbirlari bilan bir qatorda dehqonlar
huquqlarining torayishi kuzatildi. Dehqonlarga qarshi bir qator harakatlarning
boshlanishi 1763-yilgi farmon bilan boshlandi, bu dehqonlarni tartibsizliklarni
bostirish uchun yuborilgan harbiy guruhlarni saqlashga majbur qildi. 1765-yil
yanvar oyida yеr egalariga dehqonlarni Sibirga surgun qilish (ular 1760-yildan beri
bu huquqqa ega), balki ularni og ir mehnatga yuborish imkoniyatini beruvchi
ʻ
oddiy dahshatli farmon chiqarildi. 1767-yil avgust dekreti krepostnoylik huquqini
o ta chegarasiga olib keldi, unga ko ra dehqonlar o z yеr egasiga nisbatan har
ʻ ʻ ʻ
qanday shikoyat uchun og ir mehnatga jo natildi va shikoyat soxta tuhmat deb
ʻ ʻ
hisoblandi 21
.
1763-yilda Yekaterina II Senatni isloh qildi. Islohot loyihasi muallifi
M.I.Panin (1718-1783) - diplomat, Tashqi ishlar kollegiyasi maslahatchisi va
Sarevich Pavelning tarbiyachisi edi. Loyiha yangi institutni - imperator bilan
19
Маньков А.Г. Развитие крепостного права в России во второй половине ХVIII в. – М.,:1962. – C .268.
20
Кандыба В., Золин П. Реальная история России. – Спб.,:1997. – C .480.
21
Коган Э.С. Очерки истории крепостного хозяйства. – М.,:1960. – C .388.
14

birgalikda davlat ahamiyatiga ega bo lgan masalalarni hal qilishi kerak bo lganʻ ʻ
“Imperator kengashi”ni yaratish va Senatni har biri 6 a’zodan iborat VI bo limga
ʻ
bo lish bilan bog liq edi. Umuman olganda, Paninning “Imperator Kengashi” ni
ʻ ʻ
yaratish loyihasi Rossiyada cheklangan monarxiyani joriy etishga urinishni
nazarda tutgan. Bu ma’rifatparvarlarning g oyalariga mos kelardi. Lekin
ʻ
Yekaterina II o zining cheksiz kuchini hech kim bilan bo lishishni xohlamadi. Shu
ʻ ʻ
sababli, Yekaterina II Paninning “Imperator Kengashi”ni yaratish loyihasini rad
etdi, ammo Senatni turli funksiyalarga ega bo lgan oltita bo limga bo lish
ʻ ʻ ʻ
g oyasini oldi, ulardan to rttasi Peterburgda, ikkitasi esa Moskvada bo lishi kerak
ʻ ʻ ʻ
edi. Bundan tashqari, qonunlarni nashr etish bilan shug ullanadigan faqat bitta
ʻ
siyosiy ahamiyatini saqlab qoldi. Senatning Yekaterina tomonidan ajratilishi uning
zaiflashishiga va avvalgi ahamiyatini abadiy yo qotishiga olib keldi
ʻ 22
.
Yekaterina II davrida iqtisodiyotni yanada liberallashtirish davom ettirildi, bu
sanoat sektoriga xususiy kapitalni jalb qilishni anglatardi. 1762-yil 31-iyuldagi
farmon erkin savdo uchun tovarlar ro yxatini kengaytirdi, shuningdek, Xitoy bilan
ʻ
savdoda davlat monopoliyasini bekor qildi. 1762-1764 yillarda hukumat
iqtisodiyotni jonlantirish siyosatini izchillik bilan olib bordi. 1766-1772 yillarda
shakar, tamaki, oltin va kumush ishlab chiqarishda davlat monopoliyasi bekor
qilindi. Mamlakatning barcha portlaridan bug doy va unni bojsiz eksport qilish
ʻ
joriy etildi. 1767-yilda Rossiya shaharlarida savdoning to liq erkinligi e’lon qilindi
ʻ
va 1775-yil mart oyidagi dekret sanoat korxonalarini tashkil etish erkinligini
kafolatladi va kichik korxonalardan barcha yig imlarni bekor qildi. Bu chora-
ʻ
tadbirlarning barchasi o rta asr monopoliyalarini tugatish va tadbirkorlik
ʻ
erkinligini e’lon qilishga qaratilgan edi. Hukumatning bunday qadamlari
savdogarlar, boy dehqonlarning sanoat faolligini oshirishga olib keldi, bu Rossiya
iqtisodiyotida yangi kapitalistik tuzilmaning o rnatilishidan dalolat berdi. Shunday
ʻ
qilib, agar XVIII asrning 60-yillarda to qimachilik sanoatida 200 dan ortiq korxona
ʻ
(73 ta gazlama, 85 ta zig ir, 60 ta ipak fabrikasi) bo lsa, XVIII asr oxiriga kelib
ʻ ʻ
ularning soni mingdan ortiq bo lgan. Sotib olingan ishchilar va fuqarolik
ʻ
22
Ключевский В.О. Курс русской истории. – Т.3. – М.,:1988. – C .420.
15

ishchilarining nisbati ham o zgardi. Xususan, zig ir fabrikalarida sotib olingan harʻ ʻ
10 000 ishchiga 19 000 dan ortiq fuqaro to g ri keldi. XVIII asr ikkinchi yarmida
ʻ ʻ
metallurgiyada yirik korxonalar soni 182 dan 200 taga ko paydi, ularda 100
ʻ
mingdan ortiq krepostnoy, 319 ming bojxona dehqonlari va bor-yo g i 15 ming
ʻ ʻ
fuqaro ishchilari ishlagan. Bu davrda korxonalarning umumiy soni 683 tadan 2094
taga ko paydi. Biroq sanoatda band bo lgan ishchilarning asosiy qismi
ʻ ʻ
krepostnoylikda qoldi, chunki taqiqlardan farqli ravishda davlat dehqonlari zavod
va fabrikalarda ro yxatga olingan edi
ʻ 23
.
Chorizmning keyingi ichki siyosatiga E.Pugachev boshchiligidagi dehqonlar
urushi ta’sir ko rsatdi. U davlat boshqaruvi tizimining eng zaif joylarini topdi,
ʻ
shuning uchun Yekaterina II hukumati uni isloh qilishga kirishdi 24
.
Shu munosabat bilan 1775-yil 7-noyabrda qabul qilingan birinchi muhim
qonunchilik hujjati “Viloyatlarni boshqarish instituti” edi. 10 yil davom etgan
viloyat islohotining maqsadi, bir tomondan, joylarda boshqaruv apparatini
mustahkamlash, ikkinchi tomondan, viloyat zodagonlariga dehqonlar harakatlarini
bostirish vositalarini tasarruf etish imkoniyatini berish edi.
Ushbu qonunga ko ra, Rossiyada uch bosqichli hududiy tizim (guberniya,
ʻ
provinsiya, uezd) o rniga ikki bosqichli (guberniya, uezd) joriy etildi, u avvalgi 23
ʻ
ta o rniga 50 ta guberniyaga bo lingan. Har bir guberniya esa 10-15 okrugga
ʻ ʻ
bo lingan. Ajralish mezoni aholining etnik kelib chiqishi emas, balki uning soni:
ʻ
viloyatni 300-400 ming kishi, okrugni 20-30 ming tashkil qilgan. Viloyat boshida
oliy hokimiyat tomonidan yordamchi yoki o rinbosar -
ʻ vitse-gubernator bilan
tayinlangan gubernator bo lgan. Ba’zan ikki yoki uchta viloyat faqat imperatorga
ʻ
bo ysunadigan general-gubernator yoki gubernator boshqaruvi ostida birlashtirildi.
ʻ
Gubernatorning ijro etuvchi organi viloyat hay’ati bo lib, unga gubernatordan
ʻ
tashqari ikkita viloyat maslahatchisi va prokuror kirgan. Viloyat hukumati okrug
zemstvo sudlariga rahbarlikni amalga oshirdi. Ularga zodagonlar orasidan uch
yilga saylangan politsiya kapitanlari boshchilik qilgan. Sud jarayoni ancha
murakkab, sinfiy xususiyatga ega bo lib, uchta instantsiyaga taqsimlangan.
ʻ
23
Крестьянские войны в России (ХVІІ-ХVIII вв.). // Под ред. Смирнова И.И. – М.-Л., 1966. – C .134.
24
Белявский М.Т. Крестьянский вопрос в России накануне восстания Е.И. Пугачёва. – М., 1965. – C .94.
16

Dvoryanlar, shahar aholisi va dehqonlar uchun maxsus sudlar tuzilib, ular tegishli
ravishda harakat qildilar: okrug shaharlarida - okrug sudi, shahar hokimi va quyi
zemstvo kengashi; viloyatda - yuqori zemstvo sudi, viloyat magistrati va yuqori
zemstvo kengashi. Shuningdek, oltita sudyadan iborat “og zaki” sud mavjud edi -ʻ
ikkitasi uchta mulkdan (zodagonlar, burgerlar, dehqonlar). Uning maqsadi
tomonlarni yarashtirish edi va agar bu sodir bo lmasa, ish odatdagi sinf sudida
ʻ
ko rib chiqildi
ʻ 25
.
Sud protsessining eng yuqori apellyatsiya instantsiyasi jinoyat va fuqarolik
ishlari bo yicha sudlarning viloyat shaharlarida joylashgan kollegiyalari bo ldi.
ʻ ʻ
Prokuratura tizimini prokurorlar va ularning yordamchilari - advokatlar,
jinoiy va fuqarolik organlari shakllantirdi. Prokurorlar viloyatlar darajasida
ishladilar: yuqori zemstvo sudida, magistraturada, yuqori zemstvo repressiyasida,
viloyat darajasida prokurorlar o rniga advokatlar tayinlandi. Joylarda politsiya
ʻ
nazorati hukumat tomonidan tayinlangan merlarga yuklatildi.
Viloyatdagi daromad va chiqimlar, sanoat va savdo-sotiq xazina tasarrufida
edi. Unga gubernator o rinbosari rahbarlik qilgani mazkur muassasaning
ʻ
ahamiyatini oshirdi. Bu davlat organlari tizimi bilan bir qatorda okrug shaharlarida
kichik zodagonlar va zodagon bevalarning ishlari bilan shug`ullanuvchi zodagon
vasiylik organlari tuzildi. Viloyat shaharlarida yangi organlar - ta’lim, xayriya va
sog liqni saqlash bilan shug ullanadigan jamoat xayriya organlari tuzildi. Davlat
ʻ ʻ
organlari tizimida asosiy rolni zodagonlar egallab, ularning tarkibi tayinlash va
saylovlar orqali shakllantirildi.
Shu bilan birga, shahar islohoti amalga oshirildi, bu davrda shahar mustaqil
ma’muriy birlikka aylandi. Uning boshqaruv tuzilmasi endi general-gubernatorga
bo ysunuvchi mer bilan shahar magistrati, “og zaki” sud va merdan iborat edi. Sud
ʻ ʻ
funksiyalariga ega bo lgan shahar magistrati tarkibi savdogarlar va shaharliklar
ʻ
tomonidan saylangan. Umuman olganda, bunday o zgarishlar tuman va ayniqsa,
ʻ
viloyat markazlari qiyofasiga ijobiy ta’sir ko rsatdi - ular davlat muassasalari va
ʻ
turar-joylarining kapital qurilishi amalga oshirilgan butunlay tartibli va hatto nafis
25
Ключевский В.О. Курс русской истории. – Т.3. – М.,1988. – C .426.
17

ko rinishga ega bo ldi. Shunday qilib, 1775-yildagi provinsiya islohoti nafaqatʻ ʻ
davlat hokimiyatini mustahkamladi, balki shu bilan birga dvoryanlarning mavqeini
sezilarli darajada mustahkamladi, bu esa yеrdagi deyarli hamma narsaning ushbu
imtiyozli sinf tomonidan nazorat qilinishini ta’minladi 26
.
Hududiy-ma’muriy o zgarishlar markaziy davlat apparatiga ta’sir ko rsatdi va
ʻ ʻ
uning islohotini belgilab berdi. Viloyat institutlari, jumladan, fuqarolik va jinoyat
ishlari bo yicha sudlar kollegiyalari, g aznachilik palatalari keng vakolatlarga ega
ʻ ʻ
bo lganligi sababli, bir qator kengashlarga (patrimoniallar, adliya, palatalar,
ʻ
manufakturalar) ehtiyoj qolmadi. Shu munosabat bilan faqat to rtta kengash qoldi:
ʻ
harbiy, tashqi, savdo va dengiz. Davlat boshqaruvi tizimida muhim o rinni davlat
ʻ
kotiblari (A.Olsufiev, A.V.Xrapovitskiy, G.N.Teplov, G.R.Derjavin) bilan
Yekaterina II kabineti egallagan. Aynan ular orqali Yekaterina hukumat ishlarini
olib bordi. Senat 1763-yilda 6 departamentga bo linganidan so ng o z vakolatlarini
ʻ ʻ ʻ
yo qotdi va eng yuqori apellyatsiya sudiga aylandi. Shunday qilib, Yekaterina II
ʻ
mutlaq monarxiya mavqeini yanada mustahkamladi 27
.
1782-yil 8-aprelda e lon qilingan, sub yektlarning shaxsiy hayotiga ochiqdan-
ʼ ʼ
ochiq aralashishga yo l qo ygan va o girilib ketgan “Dekanat ustavi” (Politsiya
ʻ ʻ ʻ
Nizomi) kuchli davlat barpo etishda “Viloyatlardagi muassasalar”ning amaliy
davomi bo ldi. Rossiya politsiya davlatiga aylandi. Ushbu nizomga ko ra, har bir
ʻ ʻ
shahar har biri 200-700 uydan iborat qismlarga, bir qismi esa 50-100 uydan iborat
choraklarga bo lingan. Bo limlarning boshida “xususiy sud ijrochisi” va kvartallar
ʻ ʻ
- chorak nazoratchisi edi. Ular shahar hokimi boshchiligidagi ichki ishlar
bo limlariga bo ysunardi. Moskva va Sankt-Peterburgdagi kengashlarni bosh
ʻ ʻ
politsiya boshlig i boshqargan. Boshqarmalarning vazifalariga quyidagilar kiradi:
ʻ
har bir aholi ustidan politsiya nazoratini amalga oshirish, qochqinlarni ushlash,
qimor o yinlarini to xtatish, qonun bilan oldindan belgilanmagan jamiyatlarga
ʻ ʻ
qarshi kurashish va boshqalar 28
.
26
Ключевский В.О. Курс русской истории. – Т.3. – М.,1988. – C .426-427.
27
Троицкий С.М. Россия в ХVIII в. – М., 1982. – C .115.
28
Ключевский В.О. Курс русской истории. – Т.3. – М.,1988. – C .428.
18

Dvoryanlar mavqeini mustahkamlash siyosatining davomi 1785-yil 21-
aprelda “Dvoryan rus zodagonlarining huquqlari, erkinliklari va afzalliklari
to g risidagi nizom” yoki “Dvoryanlar shaharlarining huquq va imtiyozlariʻ ʻ
to g risidagi nizom” ning qabul qilinishi bo ldi. Ushbu hujjatga ko ra, dvoryanlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
alohida huquqlarga ega bo ldilar. Bundan tashqari, zodagonlar soliq va jismoniy
ʻ
jazodan ozod qilingan. Shu bilan birga, zodagonlar uchun okrug va viloyat
zodagonlar majlislari shaklida maxsus korporativ tashkilot ajratilgan. Ular har uch
yilda bir marta yig ilib, okrug va viloyat “zodagonlar boshliqlari”ni saylaganlar.
ʻ
Dvoryanlar yig ilishlari mahalliy ishlarni hal qilishda katta ta’sir ko rsatdi, chunki
ʻ ʻ
ular har qanday masala bo yicha gubernator yoki gubernatorga murojaat qilish
ʻ
huquqiga ega edilar va dvoryanlar rahbarlari orqali ular monarxning o zi oldida
ʻ
shafoat qilishlari mumkin edi. Ushbu qonunning kiritilishi natijasida viloyat to liq
ʻ
zodagonlar hokimiyati ostida edi. Uning harakati Boltiqbo yi davlatlari va Ukraina
ʻ
zodagonlariga, bo linishdan keyin esa Polsha va Belorussiya zodagonlariga ham
ʻ
tegishli edi. “Rossiya imperiyasi shaharlariga huquq va imtiyozlar to g risidagi
ʻ ʻ
nizom” ham ko pchilik savdogarlar va hunarmandlar bo lgan shaharlar aholisiga
ʻ ʻ
qaratilgan bo lsada, aslida zodagonlarning mavqeini mustahkamlashga qaratilgan.
ʻ
U 1767-yilgi Qonunchilik komissiyasining materiallariga, shuningdek, bir qator
Boltiqbo yi shaharlarining nizomlariga asoslangan edi. Bu hujjatga ko ra, barcha
ʻ ʻ
shahar aholisi olti toifaga bo lingan: 1) “haqiqiy shahar aholisi”, shaharda uyi yoki
ʻ
yеr maydoni bo lgan odamlar; 2) uchta gildiya savdogarlari; 3) do kon
ʻ ʻ
hunarmandlari; 4) norezidentlar va shaharda doimiy yashovchi chet elliklar; 5) 50
ming rubldan ortiq mablag ga ega bo lgan olimlar, rassomlar, savdogarlar, kapitali
ʻ ʻ
100 ming rubl va undan ortiq bo lgan bankirlar, kema egalari bo lgan “taniqli
ʻ ʻ
fuqarolar”; 6) “shaharliklar” boshqa toifalarga kiritilmagan. Shahar aholisining
asosini uchinchi va oltinchi toifadagi savdogarlar sinfi va shahar aholisi tashkil
etgan, ular mayda burjua deb atalgan (ular Rossiyaga Ukraina va Belorussiyadan
kirib kelgan) 29
.
29
Троицкий С.М. Россия в ХVIII в. – М., 1982. – C .116.
19

Shaharni boshqarish umumiy shahar dumasi tomonidan amalga oshirildi,
uning tarkibiga barcha olti toifadagi vakillar kirdi, ular har uch yilda shahar aholisi
tomonidan saylanadi. O z navbatida, general Duma doimiy ijro etuvchi organʻ
bo lgan va haftada bir marta mer raisligida yig iladigan “olti ovozli Duma”ni (har
ʻ ʻ
bir toifadan bir kishi) sayladi. Rossiya imperiyasi shaharlarining huquq va
imtiyozlari to g risidagi Xartiya mahalliy hokimiyat uchun muhim voqea bo ldi,
ʻ ʻ ʻ
chunki u birinchi marta shahar aholisining turli xil guruhlarini birlashtirdi. Ushbu
hujjatlarga qo shimcha ravishda, davlat dehqonlariga ish haqi to g risidagi xat ham
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqilgan, ammo faqat zodagonlar va savdogarlar manfaatlarini ko zlab ish
ʻ
tutgan Yekaterina II hukumati uni qabul qilishga jur’at eta olmadi va o zini yolg iz
ʻ ʻ
bo lgan ayanchli urinishlar bilan cheklab qo ydi. dehqonlarning o zini o zi
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqarishini joriy etish 30
.
Rossiya agrar mamlakat bo lib qoldi. 1796-yilda shahar aholisi 2 290 ming
ʻ
kishini yoki umumiy aholining 6,3% ni tashkil etdi. Qishloq xo jaligida xo jalik
ʻ ʻ
yuritishning feodal usullari hukmron bo lganligi sababli u foydasiz edi. O rtacha
ʻ ʻ
to rt kishilik dehqon oilasining xarajatlari 26 rublni tashkil etdi, lekin yiliga uning
ʻ
real daromadi 6-10 rubldan oshmadi. Shunday ekan, yo qo ldan-og izga yashash,
ʻ ʻ
yoki qishloq xo jaligidan tashqarida pul topish kerak edi.
ʻ
Qishloq aholisining asosiy qismi pomeshchik dehqonlar edi, ular og ir
ʻ
ahvolda edi. Uy egalarining mulklarida serfni qamchi bilan jazolash, uni non va
suv uchun zaxiraga qo yish odatiy hol edi. Bunday jazolarni general A.V.Suvorov,
ʻ
agronom A.T.Bolotov, shoir G.R.Derjavin, yozuvchi M.M.Shcherbatov va o z
ʻ
davrining boshqa eng ma’rifatli odamlari, chunki bunday harakatlar norma
hisoblangan 31
.
Davlat va hovli dehqonlari yaxshi ahvolda edi, ular farovonlikda yashadilar.
Davlat dehqonlari turli guruhlardan iborat bo lib, ularning asosiy o zagi asosan
ʻ ʻ
shimolda еr egalari qulligidan omon qolgan qadimgi rus qora sochli
dehqonlarining qoldiqlari edi. Ikkinchi guruh saroy dehqonlaridan (500
minggacha) tashkil topgan, ular markaziy hududlardagi taqsimotlardan omon
30
Ключевский В.О. Курс русской истории. – Т.3. – М.,1988. – C .429
31
Рубинштейн Н.Л. Сельское хозяйство России во второй половине ХVIII в. – М., 1957. - C.322.
20

qolgan. Uchinchi guruhni yasaklar, ya’ni Volga, Ural va Sibirning rus bo lmaganʻ
xalqlari, yasoq (o lpon) to laganlar. Davlat dehqonlari tarkibiga maxsus Iqtisodiyot
ʻ ʻ
kollejiga bo ysunuvchi sobiq monastir dehqonlari ham kirgan. Yer siyosati
ʻ
sohasida eng muhim tadbirlardan biri umumiy so rov bo ldi. 1765-yil 19-
ʻ ʻ
sentyabrda manifestda e’lon qilingan, 1766-yilda boshlangan va asr oxirida 22
viloyatda amalga oshirilgan. Umumiy еr tuzish xususiy mulkning qat’iy
chegaralarini belgilab berdi. Dehqonlar sanoat va savdo aylanmasiga qanchalik
ko p jalb qilinsa, qishloqning iqtisodiy tabaqalanishi va qishloq kambag allarining
ʻ ʻ
miqdoriy o sishining ta’siri shunchalik sezilarli bo ldi
ʻ ʻ 32
.
Yekaterina II hukmronligi Rossiya imperiyasining sanoat rivojlanishida
sezilarli iz qoldirdi, bu uning o sishiga hissa qo shdi. 1775-yilda sanoat
ʻ ʻ
korxonalarini tashkil etish erkinligi e’lon qilindi. Yuqori sifatli rus zig ir va
ʻ
kanvasga bo lgan xorijiy talab uni ishlab chiqaradigan fabrikalarning o sishiga olib
ʻ ʻ
keldi va agar XVIII asrning 60-yillarning oxirida ularning soni 92 ta bo lgan
ʻ
bo lsa, keyin 1799-yilda 567 ta edi.
ʻ
Og ir sanoat sohasida korxonalar sonining o sishi unchalik kuchli bo lmagan,
ʻ ʻ ʻ
ammo 1760-1800 yillarda temir eritish kuchaygan 3663 ming puddan 9908 ming
pudgacha yoki 2,7 baravarga oshdi. Umuman olganda, XVIII asr oxirida
mamlakatda 1200 ta yirik korxona (1767-yilda 663 ta) mavjud edi.
Ish kuchiga kelsak, metallurgiyada faqat majburiy mehnat qo llanilganligini
ʻ
ta’kidlaymiz. Uning eng katta ulushi g azna uchun ishlagan gazlama ishlab
ʻ
chiqarishga to g ri keldi. Ipak va paxta sanoatida, shuningdek, yеlkanli va zig ir
ʻ ʻ ʻ
to qimachilik xususiy korxonalarida haq to lanadigan mehnat ustunlik qildi.
ʻ ʻ
Tovarlar eksportining ortib borayotgani mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyoti
yuksalayotganidan dalolat beradi. Agar 1760-yilda eksportning umumiy miqdori
13 800 000 rubl bo lsa, 1790-yilda u 39,6 million rublni tashkil etdi.
ʻ
Rossiyaga qo shilgan Qora dengiz portlari orqali doimiy savdoning ochilishi
ʻ
yorqin istiqbollardan iborat edi. Bunda bug doy asosiy eksport tovarlaridan biriga
ʻ
aylandi.
32
Маньков А.Г. Развитие крепостного права в России во второй половине ХVIII в. – М., 1962. – C .268.
21

Yekaterina II ning siyosiy yo nalishi moliya tizimida inqiroz hodisalariniʻ
keltirib chiqardi. Ular rublning muntazam ravishda qadrsizlanishida namoyon
bo ldi, bu ichki va xalqaro hisob-kitoblarni buzdi va ommaga yangi soliqlarning
ʻ
kiritilishiga olib keldi. Og ir davlat apparatini saqlash juda katta mablag larni, shu
ʻ ʻ
jumladan budjetning 45% dan ortig ini talab qildi. Budjet mablag larining deyarli
ʻ ʻ
40% armiya va flotni saqlash uchun ajratildi. Xarakterli jihati shundaki,
“ma’rifatli” imperator xalq ta’limi uchun budjetning atigi 1,7 foizini ajratgan.
1796-yilda xarajatlar 5 barobar, daromadlar esa atigi 4 marta oshdi.
Daromadlarning asosiy moddalari aholidan olinadigan soliqlar: so rov, bojxona,
ʻ
taverna, tuz va boshqa kabilardir.
Harbiy xarajatlar natijasida hosil bo lgan budjet taqchilligi surunkali hodisaga
ʻ
aylandi va uni bartaraf etish uchun hukumat asosan golland bankirlari bilan
tuzilgan xorijiy kreditlarga murojaat qildi. XVIII asr oxiriga kelib, 55 million
rubllik tashqi davlat qarzi shu tarzda shakllandi. 1768-yildan boshlab hukumat
taqchillikni bartaraf etishning boshqa usulini qo lladi - birinchi marta qog oz pullar
ʻ ʻ
(banknotalar) chiqarildi. Banknotalar kumush tangadan 30 foizga past baholangan
va endilikda kumush 70 tiyinni tashkil etadigan bo ldi. Defitsit chorizmni
ʻ
to g ridan-to g ri soliqlarni ko paytirishga majbur qildi, bu soliq 1794-yilda 130%
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ga oshdi. Rublning qulashi munosabati bilan yеr egasi kvitrenti aholi jon boshiga
1-2 rubldan 5 rublgacha oshdi. Chorizmning davlat budjeti xalq ommasining
cheksiz talon-tarojlari asosida qurilgan oliyjanob davlatning moliyaviy tashkil
etilishining yorqin dalili edi 33
.
E.Pugachev qo zg oloni
ʻ ʻ
XVIII asrning ikkinchi yarmidagi Yekaterina II siyosati krepostnoylikning
kuchayishiga va ommaviy xalq noroziligiga olib keldi. Krepostnoylikka qarshi
kurashning asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar bo lib, qo zg olonlar bu
ʻ ʻ ʻ
kurashning oliy shaklining namoyon bo lishiga aylandi. Faqat o n yil ichida (1762-
ʻ ʻ
1772) Moskva, Tula, Voronej, Nijniy Novgorod, Qozon va Sankt-Peterburg
viloyatlarida kamida 50 ta dehqon qo zg oloni bo ldi. Dehqonlar yеr egalarini va
ʻ ʻ ʻ
33
Троицкий С.М. Россия в ХVIII в. – М., 1982. – C.118.
22

ularning mulklarini vayron qildilar, mulklarini bo lishdilar, qo shinlarga qarshilikʻ ʻ
ko rsatdilar. Birgina Moskva viloyatida 1764-yildan 1769-yilgacha 30 ta yеr
ʻ
egalari dehqonlar tomonidan tugatilgan. 60-70-yillarda dehqonlar kurashining
to lqini Volga va Ural bo ylab tarqaldi. Dehqonlarning eng katta guruhlarini
ʻ ʻ
dehqon rahbarlari Karamanov, Kolpin, Roshchin boshqargan. Bu kurashga
dehqonlar bilan bir qatorda nihoyatda og ir ahvolda qolgan Ural kon kombinatlari
ʻ
ishchilari ham qo shildi. XVIII asrning ikkinchi yarmida davlat dehqonlarining
ʻ
zavodlariga biriktirilgan 140 mingdan ortiq kishi bor edi. Ular 12-14 soatlik ish
kuni uchun 6-8 tiyin olishgan va nihoyatda og ir yеr osti sharoitida ishlashgan.
ʻ
Shunday qilib, 1769-1771-yillarda Olonets ishchilaridan iborat Demidovning Kiji
qo zg oloni bo lib o tdi. Tartibsizliklar Severs Voznesenskiy zavodi, Izevsk,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nijniy Tagil, Nevyansk va Uraldagi boshqa zavodlarni ham qamrab oldi. XVIII
asrda Volga va Ural mintaqalari xalqlarining ahvoli keskin yomonlashdi. Milliy va
diniy zulm tatarlar, mordovlar, chuvashlar, udmurtlar, marilar va ayniqsa,
boshqirdlarning ozchiliklari еlkasiga og ir yuk edi. Boshqirdistonda qal’alar va
ʻ
zavodlar qurilishi yuz minglab gektar unumdor yеrlar va o rmonlarni tortib olish
ʻ
bilan birga keldi. Ruhoniylar boshqirdlarni xristian dinini qabul qilishga majbur
qildilar, byurokratiya esa tovlamachilik bilan shug ullandi. Huquqdan mahrum
ʻ
bo lgan boshqirdlar ko p vazifalarni bajarishlari kerak edi
ʻ ʻ 34
.
Ommaviy norozilikning muhim jihati shundaki, butun Orenburg chizig i
ʻ
bo ylab qurilgan qal’alarning garnizonlari va aholisi markaziy viloyatlardan
ʻ
qochganlardan iborat edi. 1740-yilgi aholini ro yxatga olish ma’lumotlariga ko ra,
ʻ ʻ
qal’a garnizonlarida kazaklar orasida 2000 dan ortiq sobiq qochqin krepostnoylar
bo lgan. Chor siyosatidan norozi bo lganlar orasida XVII asr oxiri va XVIII
ʻ ʻ
asrning birinchi yarmida ta’qiblar paytida Trans-Volga mintaqasida, xususan,
daryo bo yida boshpana topgan qirg iz-shizmatiklar ham bor edi. Shizmatiklar
ʻ ʻ
alohida qo zg olonchilar guruhi sifatida chor qo shinlari bilan ochiq kurashga
ʻ ʻ ʻ
kirishmadilar, lekin aynan qirg iz sketkasida Pugachevning Pyotr III nomini olish
ʻ
34
Муратов Х.И. Крестьянская война под предводительством Е.И. Пугачёва (1773-1775). – М., 1980. – C .156.
23

g oyasini qo llab-quvvatlagan, bundan tashqari, shizmatiklar unga pul bilanʻ ʻ
yordam berishdi 35
.
Yoyiq kazaklari 36
ham qiyin ahvolga tushib qolishdi. Kazaklar brigadirlari
eng yaxshi yеrlarni egallab olib, oddiy kazaklarni o z fermalarida ishlashga majbur
ʻ
qilishdi. Kazaklar tobora chor amaldorlari qaramligi ostiga tushib, boshqa
davlatlar, xususan Turkiya bilan urush olib borayotgan armiya bo linmalarini
ʻ
ishchi kuchi bilan ta’minlab, harbiy xizmatni o tashga majbur bo ldilar
ʻ ʻ 37
.
1772-yil yanvarda Yoyiqda qirol hokimiyatiga, Ataman Tambovtsev va
brigadirlarga qarshi kazaklar qo zg oloni ko tarildi. Keyin kazaklarning quyi
ʻ ʻ ʻ
tabaqalari birinchi navbatda xizmatni еngillashtirish bo yicha rasmiylar bilan
ʻ
muzokaralar olib borishga harakat qilishdi, ammo bunga javoban ular artilleriya
zarbasini olishdi. Bunga javoban kazaklar general Traubenberg qo shinlariga
ʻ
qarshi hujumga o tishdi va uni boshliq va brigadir bilan birga yo q qilishdi. Ushbu
ʻ ʻ
qo zg olonning faol ishtirokchilari orasida bo lajak Pugachevitlar: Shigaev,
ʻ ʻ ʻ
Perfilyev, Tolkachev, Chika-Zarubin bor edi. Biroq, 1772-yil bahorida general
Frayman boshchiligidagi muntazam qo shinlar bu qo zg olonni shafqatsizlarcha
ʻ ʻ ʻ
bostirdilar. Shunday qilib, 1773-1775 yillardagi dehqonlar urushining asosiy
sabablari quyidagilar edi: Yekaterina II hukumatining serf siyosati, dehqonlar,
ishchilar, kazaklar taqdiri; milliy va diniy zulm; harbiy va boshqa majburiyatlar;
mansabdor shaxslarning o zboshimchaliklari; shimmatiklarni ta’qib qilish va
ʻ
boshqalar 38
.
XVIII asr 70-yillarning boshlariga kelib Rossiyadagi ijtimoiy qarama-
qarshiliklar shunchalik keskinlashdiki, ularning ochiq ommaviy shaklda, dehqonlar
urushi shaklida namoyon bo lishi muqarrar bo ldi. Bunday ommaviy harakatlardan
ʻ ʻ
biri Stepan Razin (1630-1671) bilan Zimovetskaya qishlog idagi Don kazaklaridan
ʻ
bo lgan Emilyan Ivanovich Pugachev (1742-1775) boshchiligida boshlandi. 17
ʻ
yoshli Pugachev kazak bo lib, hali juda yosh bo lsada, Yetti yillik urushda (1756-
ʻ ʻ
1763) qatnashgan va “a’lo xizmat” uchun Pugachev taqdirlangan. 1768-1770
35
Крестьянская война 1773-1775 гг. в России. (Сб. документов). – М., 1973. – C.298.
36
Yoyiq kazaklari- Kazaklarning bir turi hisoblanadi(Don,Teresk,Volskiy,Yoyiq), asosan jangchi kazaklardir.
37
Лимонов Ю.А. Пугачёв и пугачёвцы. – Л., 1974. – C .178.
38
Буганов В.И. Емельян Пугачёв. – М., 1990. – C .148.
24

yillarda Pugachev Rossiya-Turkiya urushida ham qatnashgan va u yеrda kornet
unvoniga sazovor bo lgan. Biroq, 1771-yilda, kasallik tufayli u iste’foga chiqishniʻ
so radi, ammo rad etildi. Xizmat qilishni istamay, u qayta-qayta iste’foga murojaat
ʻ
qildi, bir necha bor hibsga olindi, yana qochib ketdi va Ukraina, Polsha, Don,
Uralsda shizmatik sketetlarda yashirindi. 1773-yilning kuzida, navbatdagi hibsga
olishdi va ya’na oltinchi qochishdan so ng, E.Pugachev daryo bo yida Yoyiq
ʻ ʻ
kazaklarini Tolkachev fermasida yashiringan. Ural (Yoyiq), bu yеrda 1773-yil 17-
sentyabrda u o zini imperator Pyotr III deb e’lon qildi. Shuni ta’kidlash kerakki,
ʻ
soxtakorlik kurash shakllaridan biri sifatida dehqon ongining “oddiy
monarxizmi”ni, uning “yaxshi podshoh”ga bo lgan ishonchini aks ettirdi, shuning
ʻ
uchun faqat 1764-yildan 1773-yilgacha Rossiyada Pyotr III kabi еttita firibgar
paydo bo ldi. Xalq orasida bir afsona tarqaldi, unga ko ra imperator oddiy xalq
ʻ ʻ
uchun shafoat qilib taxtdan mahrum qilindi 39
.
Sakkizinchi firibgar E.Pugachev Yoyiqdagi ijtimoiy vaziyatning o ziga xos
ʻ
xususiyatlarini ushlay oldi va o zidan oldingilarga qaraganda ancha mohir va
ʻ
samaraliroq bo lib chiqdi. Yoyiqda Pugachevga kazaklar va bo lajak kazak
ʻ ʻ
rahbarlari Chika-Zarubin, Myasnikov, Shigaev, Lisov, Gorshkov, Karavaevlar
yashirincha to plana boshladilar, keyinchalik qo zg olonda muhim rol o ynaganlar.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Pugachevga yaqin bo lgan kazaklar uning oddiy kazak ekanligini bilishardi. Ochiq
ʻ
qo zg olon 1773-yil 18-sentyabrda, Tolkachev fermasidan 200 kazakdan iborat
ʻ ʻ
otryad boshlanganda boshlandi. E.Pugachev boshchiligida qo shin dastlab Yaitskiy
ʻ
shahriga va qal’alarning chegara chizig iga yurish qildi. Shunday qilib, 600 ming
ʻ
km 2
metr maydonni egallagan Rossiya tarixidagi eng yirik dehqon urushlaridan biri
boshlandi. Bu Sibirdan Moskvaga va Kubandan Muromgacha hisoblanadi 40
.
Pugachevda aniq va o ylangan dastur yo q edi. U savodsiz bo lganligi sababli,
ʻ ʻ ʻ
kazak Pochitalin uning nomidan manifestlar yozgan. Ularda Pugachev еr egalarini
yo q qilishga chaqirdi. Ishg ol qilingan shaharlarda Pugachev odatiy kazak
ʻ ʻ
boshqaruv tizimini (“Kazaklar doirasi”) joriy qildi, unda butun erkak aholining
kattalari ishtirok etdi. Aniq harbiy tashkilotning mavjudligi, fabrikalarda saylangan
39
Белявский М.Т. Крестьянский вопрос в России накануне восстания Е.И. Пугачёва. – М., 1965. – C .89.
40
Крестьянская война в России в 1773-1775 гг. // Под ред. Мавродина В.В. – Л., 1966. – C .312.
25

hokimiyat, bosib olingan hududlarda komendantlar tayinlanishi - bularning
barchasi dehqonlar urushidagi tashkilotning ma’lum xususiyatlaridan dalolat
beradi. Biroq, Pugachev ham, uning sheriklari ham istalgan g alabadan keyinʻ
mamlakatda o rnatilgan tartib qanday bo lishini bilishmagan. Shubhasiz, kazak
ʻ ʻ
rahbarlarining ma’lumoti yo q edi. Bu dehqonlar urushining o z-o zidan paydo
ʻ ʻ ʻ
bo lgan tabiatini ochib berdi, bu ba’zi yorqin muvaffaqiyatlarga qaramay, uni
ʻ
yakuniy mag lubiyatga mahkum qildi
ʻ 41
.
Umuman olganda, dehqonlar urushining borishini uch bosqichga bo lish
ʻ
mumkin. Birinchi bosqich 1773-yil 18-sentyabrdan 1774-yil 22-martgacha davom
etdi, u qo zg olonchilar qo shinining progressiv o sishi bilan tavsiflandi. Yaitskiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
shahriga yaqinlashib, Pugachev darhol unga hujum qilmoqchi emas edi, lekin
qo shinlarning bir qismini qamalga qoldirib, Tatishchev qal’asiga yo l oldi.
ʻ ʻ
Qo zg olonchilar yo lda qarshilik ko rsatmadilar, chunki kazaklar va askarlar ular
ʻ ʻ ʻ ʻ
tomonga o tishdi. Qo zg olonchilar faqat Tatishchev qal’asi yaqinida qarshilik
ʻ ʻ ʻ
ko rsatdilar, uni qo lga kiritgandan keyin Pugachevitlar zobitlar va zodagonlarni
ʻ ʻ
qirg in qilishdi. Ushbu qal’aning qo lga olinishi Pugachevga Orenburgga yo l
ʻ ʻ ʻ
ochdi, shuning uchun 3-oktyabr kuni shahar ostida uch minglik isyonchilar otryadi
paydo bo ldi. Ikki kundan keyin, 2440 kishidan(1400 kazak, 540 askar va 500
ʻ
tatar, boshqird va qalmoqlar) iborat asosiy kuchlar Orenburgga yaqinlashdi.
Biroq, gubernator Reynsdorp shaharni himoya qilish choralarini ko rishga
ʻ
muvaffaq bo ldi, mudofaa qal’alarini mustahkamladi, ya’na 70 ta qurol va 3,5
ʻ
ming kishilik garnizonni to liq jangovar shay holatga keltirdi. Shu munosabat bilan
ʻ
qal’aga bostirib kirishga urinish muvaffaqiyatli bo lmadi. Pugachev qochqinlardan
ʻ
shaharda oziq-ovqat yеtarli emasligini bilib, Orenburgni qamal qilishga qaror qildi.
Qo zg olonchilarning asosiy qarorgohi qamaldagi shahardan 10 km uzoqlikda
ʻ ʻ
joylashgan Berd aholi punkti edi. Bu yеrda noyabr oyi boshida “soxta imperator
Pyotr III” armiyasiga kazaklar Ovchinnikov va Chika-Zarubin 2 ming isyonchi
boshqirdni olib kelishdi. Pugachev lagerida Shuvalov zavodining qochoq serf,
Xlopusha laqabli A.Sokolov ham paydo bo ldi. Baquvvat va zukko, tashkilotchilik
ʻ
41
Лимонов Ю.А. Пугачёв и пугачёвцы. – Л., 1974. – C .178.
26

qobiliyatiga ega Xlopusha qo zg olonchilar armiyasida polkovnik bo ldi. Aynan uʻ ʻ ʻ
zavodlarda yangi ma’muriyatni tayinlagan, qurol-yarog ishlab chiqarishni tashkil
ʻ
etgan va uning rahbarligida kon ishchilari otryadlari tuzilgan. Orenburg yaqinida
Pugachev armiyasining harbiy tashkiloti boshlandi, u polklarga, yuzlik va
o nliklarga bo lingan. Shunday qilib, kazak, boshqird, dehqon va kon polklari
ʻ ʻ
tuzildi. Qo mondonlik shtabi polkning ko p qismi mansub bo lgan millat
ʻ ʻ ʻ
vakillaridan tuzildi. Agar polk turli millat vakillaridan iborat bo lsa, unda milliy
ʻ
yuzliklar (tatar, boshqird, mari va boshqalar) kiritilgan. Umumiy harbiy rahbarlikni
Pugachev tomonidan tayinlangan A.Ovchinnikov amalga oshirdi, artilleriyaga
F.Chumakov qo mondonlik qildi. Umuman olganda, yuzboshi va undan yuqori
ʻ
qo mondonlik tarkibi 200 kishidan iborat bo lib, ular orasida 52 kazak, 38 dehqon,
ʻ ʻ
35 ishchi, 62 milliy polk komandiri va boshqalar bor edi. 1774-yil boshida
Pugachev armiyasining soni 30 mingga yaqin edi. Qo zg olonchilarning
ʻ ʻ
artilleriyasi armiya bo linmalari uchun dahshatli kuchga aylandi va Pugachev
ʻ
o qotarlari, podshoh ofitserlarining fikriga ko ra, o z mahoratlari bo yicha oddiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlarning artilleriyachilaridan ustun keldi. Bu faqat kazaklar va askarlar,
ʻ
ba’zan dehqonlar va ishchilarda bo lgan qo l qurollari bilan yomonroq edi.
ʻ ʻ
Boshqird, tatar, qalmoq otliqlari faqat kamon, o q va qilichlar bilan qurollangan
ʻ
edi 42
.
Qo shinlarning umumiy rahbariyati uchun Pugachevning buyrug i bilan ular
ʻ ʻ
qo zg olonchilarning eng yuqori organi bo lgan Harbiy kollegiyani tuzdilar. Bu
ʻ ʻ ʻ
kollegiya bosh shtab, oliy sud bo lib, armiya ta minoti uchun mas ul edi. Bundan
ʻ ʼ ʼ
tashqari, uning vakolatiga qo zg olonchilar tomonidan nazorat qilinadigan
ʻ ʻ
hududdagi barcha ma’muriy ishlar kiradi 43
.
Harbiy kollegiya tarkibiga polkovnik Pugacheva kirdi, ular orasida Xlopusha
va Ovchinnikov bilan birga Ivan Beloborodov ham muhim o rinni egalladi. Zavod
ʻ
dehqonining o g li, askar, keyinroq porox zavodi ishchisi, yaxshi tashkilotchilik
ʻ ʻ
qobiliyatiga ega, qo zg olon ishiga oxirigacha sodiq bo lgan Beloborodov
ʻ ʻ ʻ
Pugachevitlarning taniqli otamani bo lib qoldi. Orenburg himoyachilariga yordam
ʻ
42
Лимонов Ю.А. Пугачёв и пугачёвцы. – Л., 1974. – C .178.
43
Муратов Х.И. Крестьянская война под предводительством Е.И. Пугачёва (1773-1775). – М., 1980. – C .156.
27

berish uchun Yekaterina II hukumati general V.A.Kara boshchiligida 1500 kishilik
armiya yubordi. Kara va Salavat Yulaev boshchiligidagi 1,2 ming boshqird ikki
qismga bo lingan o ziga ishongan generalning armiyasi Pugachevskiyning yuqoriʻ ʻ
otryadlari (20 mingdan ortiq) tomonidan butunlay mag lubiyatga uchradi.
ʻ
Karaning o zi mag lubiyatga uchragan qo shinning qoldiqlari bilan Moskvaga
ʻ ʻ ʻ
qochib ketdi va Salavat Yulaev boshqirdlar bilan qo zg olonchilar tomoniga o tdi.
ʻ ʻ ʻ
Yordamga yuborilgan brigadir A.Korfu 2,5 ming askar bilan Orenburgga yorib
o tishga muvaffaq bo ldi. Karaning Moskvada kutilmaganda paydo bo lishi chor
ʻ ʻ ʻ
hukumatiga qo zg olon ko lamini ehtiyotkorlik bilan baholashga va tarqoq
ʻ ʻ ʻ
otryadlarga emas, balki qo zg olonchilarga qarshi muntazam armiya yuborishga
ʻ ʻ
imkon berdi. Orenburgga yuborilgan uchta armiya polkining birinchi katta jangi
1774-yil 22-martda Tatishchev yaqinida bo lib o tdi. Keyin general
ʻ ʻ
P.N.Golitsinning 6,5 ming armiyasiga 8 ming pugachevit qarshi chiqdi, ularning
qurollari asosan vilkalar, boltalar, nayzalar, qisqichlar edi. Uch soatlik to plar dueli
ʻ
bilan boshlangan shiddatli jang Pugachev armiyasining mag lubiyati bilan
ʻ
yakunlandi. Xlopusha, Chika-Zarubin, Padurov va yuzlab isyonchilar asirga olindi.
Pugachevning o zi 500 kazak bilan asirlikdan qochishga, Orenburgning olti oylik
ʻ
qamalini olib tashlashga va Uralga chekinishga muvaffaq bo ldi. Shu tariqa
ʻ
qo zg olonning birinchi bosqichi yakunlandi.
ʻ ʻ
Dehqonlar urushining ikkinchi bosqichi 1774-yil 22-martdan 15-iyulgacha
davom etdi. Bu bosqichda Janubiy Ural va Boshqirdiston zavodlari qo zg olonning
ʻ ʻ
asosiy tayanchiga aylanadi. May oyining boshida Pugachev qo lga olingan
ʻ
Beloretsk zavodidan 5000 kishilik otryad bilan yo lga chiqdi va 6 mayda
ʻ
Magnitnaya qal’asini egalladi. Yangi kuchlar yana isyonchilarga qo shildi. Biroq,
ʻ
21-may kuni Troitskaya qal’asi yaqinida Pugachev general Dekolong va I.I.
Mishelson qo shinlaridan yangi mag lubiyatga uchradi. Bu mag lubiyat
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonchi qo shinlarni shimoli-g arbga, Qozon viloyati tomon burilishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
majbur qildi. Salavat Yulaev boshqirdlari bilan birgalikda harakat qilgan Pugachev
1774-yil 18-iyunda daryoga yo l oldi. Osa shahri yaqinidagi kurash yangi kuch
ʻ
28

bilan avj oldi, ammo Yoyiqdan harbiy harakatlar olib tashlanishi bilan kazaklar
qo zg olondan uzoqlasha boshladilar.ʻ ʻ
Pugachevning Qozon viloyatida paydo bo lishi qo zg olonchilar armiyasini
ʻ ʻ ʻ
to ldirishni ta’minladi. Pugachevning yaqinlashayotganini bilib, dehqonlar yеr
ʻ
egalarining mulklarini talon-taroj qilishdi va o t qo yishdi, egalarini o ldirishdi.
ʻ ʻ ʻ
Pyotrr III hamma joyda qo ng iroqlar, non va tuz bilan kutib olindi. Qozonga
ʻ ʻ
taxminan 20 ming kishilik qo zg olonchilar qo shini yaqinlashdi. U Potemkin
ʻ ʻ ʻ
boshchiligidagi shahar garnizonining 1500 askariga qarshilik ko rsatishga harakat
ʻ
qildi. 12-iyul kuni isyonchilar qisqa muddatga shaharni bosib olishdi, biroq ular
Kremlni egallab ololmadilar. Bunga Qozon himoyachilariga yordamga kelgan
Mishelson qo shinlari to sqinlik qildi va 15-iyulda yaxshi qurollanmagan
ʻ ʻ
qo zg olonchilar otryadlari mag lub etildi. 2000 dan ortiq pugachevitlar halok
ʻ ʻ ʻ
bo ldi, 10 000 asir olindi va yana 6 000 ga yaqini qochib ketdi. Pugachevning
ʻ
sodiq sheriklaridan biri Ataman Beloborodov ham asirga olindi. Dehqon
rahbarining o zi ikki minglik otryadi bilan ta’qibchilardan ajralib, Volganing o ng
ʻ ʻ
qirg og iga o tishga muvaffaq bo ldi. Qozon yaqinidagi jang dehqonlar urushining
ʻ ʻ ʻ ʻ
ikkinchi bosqichini tugatdi, bu qo zg olonchilar kuchlarini zaiflashtirgan
ʻ ʻ
xususiyatlarga ega. Bu davrda talonchilik xususiyatlari tobora ko proq ajralib turdi.
ʻ
Oziq-ovqat va qurol-yarog ni to ldirish uchun doimiy manbalar va mexanizmlarga
ʻ ʻ
ega bo lmagan qo zg olonchilar tobora ko proq aholi va fabrikalarni talon-taroj
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishdi. Shunday qilib, qo zg olonchilar tomonidan bosib olingan 89 ta zavoddan
ʻ ʻ
20 dan ortig i butunlay vayron qilingan, 30 tasi to xtatilgan va talon-taroj qilingan,
ʻ ʻ
27 ta korxonada ishchilar asbob-uskunalar va mulklarni vayron bo lishdan himoya
ʻ
qilishga muvaffaq bo lishgan. Zarar ko lami juda katta hajmga еtdi - 1 165 781
ʻ ʻ
rubl. 28 ta zavod ishchilari Pugachevni ochiqdan-ochiq qo llab-quvvatlamadilar va
ʻ
ishchilarni qo zg olonchilar armiyasiga majburan safarbar qilish birinchi
ʻ ʻ
imkoniyatda qochishga olib keldi. Volganing o ng qirg og ida Pugachev
ʻ ʻ ʻ
qo shinlari Volga bo yi xalqlari va isyonkor rus dehqonlari tomonidan
ʻ ʻ
kuchaytirildi, ammo harbiy mashg ulotlarga vaqt yo qligi sababli ularning
ʻ ʻ
jangovar fazilatlari pasayib ketdi.
29

Qozon yaqinidagi mag lubiyatdan so ng dehqonlar urushining uchinchiʻ ʻ
bosqichi boshlandi, u 1774-yil 15-iyuldan 1775-yil 10-yanvargacha davom etdi.
Pugachev Qozon yaqinida mag lubiyatga uchraganiga qaramay, g arbiy
ʻ ʻ
tomondandagi zodagonlardan vahima arimadi va ulardan minglabi Moskvaga
qochib ketishdi. Hatto Yekaterina IIni Rigaga qochishiga ko ndirishdi.
ʻ
Pugachevitlarning Nijniy Novgorod va Moskvaga yurishini hamma kutgan edi.
Biroq, g arbga qarab, Pugachev faqat Kape Kurmyshega еtib bordi va 20-iyul kuni
ʻ
Mishelson qo shinlaridan yana bir mag lubiyatga uchradi va janubga Alatayr,
ʻ ʻ
Saransk va Penza yo nalishi bo yicha burildi. Krepostnoylikka qarshi kurashda
ʻ ʻ
yangi kuchlarni safarbar qilish uchun 1774-yil 31-iyuldagi Pyotr III manifestining
dehqonlarni krepostnoylik, yollash, so rov va boshqa pul soliqlaridan ozod qilgani
ʻ
katta ahamiyatga ega edi. Manifest va’dalarining utopikligi aniq edi, lekin ular
juda jozibali ko rinardi, chunki ular dehqonlarning umidlariga mos keldi.
ʻ
Dehqonlar Pugachevning chaqirig iga darhol javob berishdi va qo zg olonchilar
ʻ ʻ ʻ
safi yana 20 ming kishiga еtdi. Volga bo ylab zodagon mulklari yonib ketdi,
ʻ
dehqonlar yеr egalarini ommaviy ravishda qirib tashladilar. Rasmiy ma’lumotlarga
ko ra, qo zg olon paytida qatl etilgan 3000 zodagonlarning katta qismi 1774-
ʻ ʻ ʻ
yilning yoziga to g ri kelgan.
ʻ ʻ
Biroq, dehqon otryadlari yakka holda, tegishli muvofiqlashtirish va rejasiz
harakat qildilar va ularning tarkibi doimiy ravishda o zgarib turdi. O sha paytda
ʻ ʻ
Pugachevning o zi shiddat bilan janubga siljib, 23-iyulda Alatayr, 27-iyulda
ʻ
Saransk, 2-avgustda Penza, 6-avgustda Saratov shaharlarini egallab oldi. 20-
iyuldan 24-avgustgacha 25 kun davomida Pugachev armiyasi kuniga o rtacha 35
ʻ
km - 120 km ga yaqin masofani bosib o tdi. Bunday manevr Pugachev kurashni
ʻ
faqat yangi kuchlarni, xususan, Don va Yoyiq kazaklarini jalb qilish orqali davom
ettirish imkoniyatini ko rganligi bilan izohlanadi. Shuning uchun u qishlash uchun
ʻ
qulay joylarga chekinib, ular tomon yo l oldi.
ʻ
Zodagonlarning reaktsiyasi Pugachevitlar bilan hal qiluvchi janglarga
tayyorlanayotgan edi. Shoshilinch ravishda 1774-yil 10-iyulda Turkiya bilan
Kuchuk-Kaynarji tinchlik shartnomasi imzolandi. Qo zg olonchilarga qarshi
ʻ ʻ
30

kurashga muntazam armiyaning jangovar komandirlar boshchiligidagi eng yaxshi
polklari yuborildi. Jazo operatsiyasiga umumiy rahbarlikni general Pyotr Panin
amalga oshirdi. Pugachevning boshiga katta mukofot va’da qilingan edi. Moskva
atrofida kuchli istehkomlar qurilgan. Pugachevning jangovar tuzilmalari ham o sibʻ
bordi. Quyi Volgada unga qalmiqlar, sarsonlar, Don, Volga va Ukraina kazaklari
qo shildi. Shu bilan birga, Pugachev qo zg olonining Ukrainadagi dehqonlar
ʻ ʻ ʻ
harakati bilan bog liqligi 600 nafar ukrainalik kazaklarning Pugachevga
ʻ
qo shilishida namoyon bo ldi. 1774-yil avgust oyida Axtirskiy, Xarkov va
ʻ ʻ
Ukrainaning Sloboda va boshqa viloyatlarida haydamaklar kurashi kuchaydi.
Turk urushining tugashi (1768-1774) hukumatga A.V.Suvorov va
I.I.Mixelson boshchiligidagi yirik harbiy kuchlar Volganing butun o ng qirg og i
ʻ ʻ ʻ
bo ylab Pugachevga tom ma’noda ergashgan kuchlarni tark etish imkonini berdi.
ʻ
Pugachev bosib olingan shaharlarni egallashga ulgurmadi, chunki u allaqachon
orqaga chekinib, ularga еtib kelgan hukumat qo shinlari tomonidan jazolanishini
ʻ
qoldirdi. Pugachevning bunday manevrlari “g alabali qochish” kabi ko rinardi. 17-
ʻ ʻ
avgust kuni Pugachev Volga kazaklarining Dubovka markazini qabul qildi va 21-
avgustda u Tsaritsinga yaqinlashdi, ammo u shaharni egallab olmadi. Bundan
tashqari, 25-avgustda Mixelson Tsaritsindan 100 km janubda joylashgan Cherniy
Yar yaqinida Pugachev qo shinlarini bosib o tdi va uning qo shinini mag lub etdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Pugachev 2 ming kishini yo qotdi, 6 ming kishi asirga olindi, qolganlari tuman
ʻ
bo ylab qochib ketishdi. Pugachevning o zi 160 kazak otryadi bilan Kaspiyga,
ʻ ʻ
Forsga, u yеrdan Kuban yoki Zaporojyega o tish niyatida Volganing chap
ʻ
qirg og iga suzib o tib, Trans-Volga dashtlariga yеtib bordi.
ʻ ʻ ʻ
Biroq, dehqon rahbari endi kurashni davom ettirish imkoniyatiga ega emas
edi. Qo zg olon bostirilganini tushunib, qo zg olonchilarga qo shilganlar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Pugachevni qo lga oldilar va podshoh generallariga firibgarni berish evaziga
ʻ
qo zg olonchilarni qo lga kiritishga harakat qildilar. 15-sentyabr kuni Pugachev
ʻ ʻ ʻ
qurolsizlantirildi, bog landi va Yaitskiy shahriga yuborildi. Yaqinda bo lib o tgan
ʻ ʻ ʻ
rahbarining taqdirini belgilab bergan kazaklar yig ilishining (doirasining) 186
ʻ
nafar ishtirokchisidan 154 nafari uning ekstraditsiya qilinishini yoqladi. Pugachev
31

kishanlangan va qafasda Yaitskiy shahridan Moskvaga olib ketilgan. Senat 38
nafar yuqori mansabdor shaxslardan iborat sud tarkibini aniqladi. Sudda
Pugachevdan tashqari yana 55 kishi ishtirok etgan. E.I.Pugachev va
A.P.Perfilyevni chorak qism bilan o lim jazosiga hukm qildi, T.I.Padurov,ʻ
V.T.Tornov, M. Shigaev osilgan, I.N.Chika-Zarubin qatl qilish uchun Ufaga
yuborildi. Pugachev 1775-yil 10-yanvarda Moskvadagi Bolotnaya maydonida qatl
etilgan. Bundan oldinroq A.T.Sokolov Orenburgda, Moskvada I.N.Beloborodov
qatl etilgan. Salavat Yulaevni qamchi bilan urib, og ir mehnatga jo natishdi.
ʻ ʻ
Shafqatsiz olijanob reaktsiya boshlandi. Jazo otryadlari Volga bo ylab ziyorat
ʻ
qilishdi, aholi punktlarini yoqib yuborishdi. Panin buyrug i bilan 324 isyonchi, 399
ʻ
kishi qatl etildi, yana 1205 kishi quloqlarini kesib, qamchi bilan jazolandi.
Umuman olganda, bir necha ming isyonchi jazolandi. Volga bo ylab dorga
ʻ
o rnatilgan sallar suzib yurardi. Zimovetskaya qishlog i Potemkinskaya, Yoyiq
ʻ ʻ
kazaklari - Ural kazaklari, Yoyiq daryosi - Ural daryosi deb o zgartirildi
ʻ 44
.
III BOB. YEKATERINA II DAVRIDA TASHQI SIYOSATI
1768-1774 yillardagi rus-turk urushi
1768-yil kuzida Turkiya Fransiyaning rag batlantirishi bilan rus qo shinlarini
ʻ ʻ
Polshadan olib chiqib ketishni talab qildi. Urushning bevosita sababi, go yoki rus
ʻ
qo shinlari tomonidan sodir etilgan chegaradagi Balta shahrida turk aholisining
ʻ
yo q qilinishi edi. Turkiya Rossiyaga qarshi yomon qurollangan militsiyadan iborat
ʻ
300 000 kishilik armiyani maydonga tushirdi va chunki yanicharlar o zlarining
ʻ
oldingi jangovar samaradorligini yo qotgan edilar. Turk armiyasiga A.M.Golitsin
ʻ
va P.A.Rumyantsev boshchiligidagi 120 minglik rus qo shini qarshilik ko rsatdi.
ʻ ʻ
Rossiyaning Tuna knyazliklari, Moldaviya va Valaxiya yo nalishidagi harbiy
ʻ
harakatlarining asosiy yo nalishini tanlash, shuningdek, turklarning orqa tomoniga
ʻ
zarba berish uchun O rta Yеr dengiziga dengiz ekspeditsiyasini jihozlash Turkiya
ʻ
uchun to liq ajablanib bo ldi. Yaxshi rejalashtirilgan operatsiyalarning
ʻ ʻ
muvaffaqiyatlari tez orada paydo bo ldi. 1769-yil davomida mahalliy aholining
ʻ
faol qo llab-quvvatlashi bilan rus qo shinlari Golitsinning tashabbusi yo qligiga
ʻ ʻ ʻ
44
Крестьянские войны в России (ХVІІ-ХVIII вв.). // Под ред. Смирнова И.И. – М.-Л., 1966. – C .96.
32

qaramay, Xotin, Iasi va Buxarest shaharlarini egallab oldilar. 1770-yil ruslar uchun
muvaffaqiyatli yil bo ldi, ular Pyotr Aleksandrovich Rumyantsev (1725-1796)ʻ
qo mondonligi ostida bir qator g alabalarni qo lga kiritdilar. 1770-yil iyun oyida
ʻ ʻ ʻ
Ryaba Mogila trakti yaqinida bo lib o tgan jangda Turkiya va Qrim xonligining
ʻ ʻ
ustun kuchlari mag lubiyatga uchradi. 7-iyul kuni rus qo shinlari Largi daryosining
ʻ ʻ
og zida ularga yangi zarba berganida, turklar bu mag lubiyatdan uzoqlashishga
ʻ ʻ
ulgurmadi. Turklar qasos olishga urinib, 21-iyul kuni kuchli artilleriyaga ega
armiya (150 ta qurol) 150 ming askarni Kagul shahriga olib borishdi.
Rossiya qo shinlari atigi 118 ta qurol va 27 ming kishidan iborat edi.
ʻ
Muvaffaqiyatli manevrlar natijasida Rumyantsev dushmanni mag lub etishga,
ʻ
artilleriya (138 ta qurol) va butun konvoyni qo lga kiritishga muvaffaq bo ldi.
ʻ ʻ
Turklarning yo qotishlari 20 ming kishini, ruslarniki esa 914 kishini tashkil etgan.
ʻ
1770-yilda turk qo shinlarining mag lubiyati uchun P.A.Rumyantsev feldmarshali
ʻ ʻ
unvonini va “Zadunaiskiy” unvonini oldi 45
.
Dengizdagi harbiy harakatlar ruslar uchun ham muvaffaqiyatli bo ldi. 1770-
ʻ
yil boshida A.G.Orlov (1737-1807) boshchiligidagi dengiz floti eskadroni
Peterburgdan yo lga chiqdi va Yevropani aylanib chiqib, Egey dengiziga yo l oldi.
ʻ ʻ
24-iyunda Xioss bo g ozida va 1770-yil 25-iyundan 26-iyunga o tar kechasi
ʻ ʻ ʻ
Chesme ko rfazida rus floti admiral G.A.Spiridonov(1713-1790)ning
ʻ
muvaffaqiyatli harakatlari tufayli turk eskadronini mag lub etildi. Bu jangda
ʻ
turklar 20 ta kemasini yo qotdilar. 1771-yil davomida rus qo shinlari Qrimni bosib
ʻ ʻ
oldi va O rta Yer dengizi eskadroni Dardanelni to sib qo ydi. Aftidan, Turkiya
ʻ ʻ ʻ
ruslar taklif qilgan muzokaralarga rozi bo lishi kerak edi, ammo Fransiya
ʻ
Turkiyani qat’iyat bilan qo llab-quvvatladi va urush davom etdi
ʻ 46
.
1774 yilgi harbiy yurish rus armiyasining Polshadan Aleksandr Vasilyevich
Suvorov (1730-1800) qo mondonligidagi Dunay operatsiyalari teatriga
ʻ
ko chirilishi tufayli ruslar uchun muvaffaqiyatli bo ldi. Rus qo shinlari Dunayni
ʻ ʻ ʻ
kesib o tishdi va o sha kuni, 1774 yil 9 iyunda bir vaqtning o zida ikkita g alabaga
ʻ ʻ ʻ ʻ
erishdilar - Turtukay va Kozludjida, u yerda 18 ming rus 40 ming asakarni mag lub
ʻ
45
Клокман Ю.Р. Фельдмаршал Румянцев в период русско-турецкой войны 1768-1774. – М., 1951. – C . 236.
46
Троицкий С.М. Россия в ХVIII в. – М., 1982. – C .156.
33

etdi. Turklar bosh qo mondon P.A.Rumyantsev-Zadunaiskiy tomonidanʻ
buyurilgan barcha shartlarni qabul qildilar va 1774-yil 10-iyulda Kuchuk-Kaynarji
qishloqg ida tinchlik shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnomaga ko ra, Rossiya
ʻ ʻ
Qora dengizga va Kikburn, Kerch, Yenikale shaharlariga chiqish, shuningdek,
Bosfor va Dardanel bo g ozlari orqali to siqsiz harakatlanish huquqini oldi. Qrim
ʻ ʻ ʻ
xonligi Turkiyadan mustaqil bo ldi. Janubi-g arbiy chegaralar daryo bo ylab
ʻ ʻ ʻ
o rnatildi. Turkiya 4 500 000 rubl to lashga va’da berdi. Kuchuk-Kaynarji tinchlik
ʻ ʻ
shartnomasi natijasida Rossiya Qora dengiz davlatiga aylandi va janubda Bolqon
va Kubanda o z mavqeini sezilarli darajada mustahkamladi.
ʻ
Hamdo stlik bo limi
ʻ ʻ
XVIII asrdagi Hamdo stlikning ichki holati tanazzul davriga kirishi bilan
ʻ
tavsiflanadi. XVIII asrda, polyaklarning o zlariga ko ra, davlatda tartib yo q edi,
ʻ ʻ ʻ
chunki chet el qo shinlari uni doimiy ravishda egallab olgan yoki tranzit qilgan va
ʻ
Polsha ular uchun mehmonxonaga aylangan va bu iqtisodiyotni vayron qilgan.
1763-yil oktabrda qirol Avgust III vafotidan keyin avj olgan ayrim guruhlar
o rtasidagi o zaro ichki kurash iqtisodiy inqirozga qo shildi. Har bir fraksiya chet
ʻ ʻ ʻ
el yordamiga tayanib, taxtga o z da’vogarini qo yishga intildi. Chortoryskis
ʻ ʻ
boshchiligidagi magnat guruhlardan biri o ziga xos Stanislav Ponyatovskidan
ʻ
nomzodni ilgari surdi va Branickis guruhi Saksoniya Fridrix Avgust nomzodini
ilgari surdi. Chortoryskilar yordam so rab Yekaterina II ga murojaat qilishdi va
ʻ
chor qo shinlari 1764-yil may oyida Polshaga etib kelishdi. Rossiyaning faol
ʻ
yordami bilan 1764-yil oktyabr oyida Ponyatovskiy Seymda qirol etib saylandi. Bu
qo llab-quvvatlash uchun imtiyozlar kutgan Rossiya tomoni Seymda Yekaterina II
ʻ
buyrug i bilan “dissidentlar”, ya ni katolik bo lmaganlar (dissidentlar) huquqlarini
ʻ ʼ ʻ
katoliklar bilan tenglashtirish masalasini ko tardi. Biroq, katolik ruhoniylari
ʻ
tomonidan qo llab-quvvatlangan Chartoryskis bu taklifni rad etdi. Shunday qilib,
ʻ
kechagi ittifoqchilar dushmanga aylanishdi. Bu holat Torun va Slutskda
(konfederatsiyalar) qattiq muxolifatning shakllanishiga olib keldi, ular 1767-yil
34

oktyabr oyida favqulodda Seym chaqirishga va dissidentlarning katoliklar bilan
huquqlarini tenglashtirishga erishdilar. Rossiyaning siyosati Barida yangi
konfederatsiya tuzilishiga olib keldi (1768). Konfederatsiyalar o z imtiyozlariniʻ
saqlab qolishni talab qildilar va kurashga tayyorlanib, unga dehqonlarni jalb
qilishni rejalashtirmadilar, balki Rossiyaning eski dushmanlari bo lgan Fransiya va
ʻ
Turkiyaning yordamiga umid qildilar. Shu munosabat bilan Rossiya
konfederatsiyalarga qarshi urush boshladi va 1772-yilda ularning qo shinlari
ʻ
Suvorov qo shini tomonidan mag lubiyatga uchradi. 1768-yil fevral oyida Prussiya
ʻ ʻ
qiroli Fridrix II Yekaterina II ga Polsha-Litva erlarining bir qismini Avstriya,
Prussiya va Rossiya o rtasida bo lish taklifi bilan murojaat qildi. Biroq, Rossiya bu
ʻ ʻ
masalani hal qilishga shoshilmadi. Faqat 1772-yil boshida bu masala bo yicha
ʻ
muzokaralar davom ettirildi va 1772-yil 25-iyulda mamlakatlar Polshani Avstriya,
Prussiya va Rossiya o rtasida birinchi bo linish to g risida yakuniy bitim tuzdilar.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Polshaning birinchi bo linishi natijasida Rossiya Sharqiy Belorussiya erlarini,
ʻ
yuqori Polnopraviye, Polotsk, Vitebsk, Mstislav voevodaliklarini, Belarusdagi
Minskning bir qismini va Livoniyaning Polsha qismini (jami 1692 kv.km.) oldi.
Avstriya Qizil Rusning Galitsiya deb atalgan yеrlarini, Prussiya esa Varmiya,
Pomeraniya (Gdansksiz), Manboriz, Chelm (Torunsiz) va Buyuk Polshaning bir
qismini (jami 660 kv.km) qo shib oldi. Hammasi bo lib, Hamdo stlikning birinchi
ʻ ʻ ʻ
bo linishi natijasida aholisi 4 million kishi bo lgan, 3800 km kvadrat metr maydon
ʻ ʻ
yo qoldi
ʻ 47
.
Xorijiy davlatlarning bosimi ostida 1773-yil sentabrda Hamdo stlik Seymi
ʻ
ushbu shartnomani ratifikatsiya qilishga majbur bo ldi. Shunday qilib, Rossiya
ʻ
imperiyasi XIV asrda bosib olingan qadimgi rus yerlarini (Sharqiy Belarusiya)
qaytarib oldi. Litva, Belorussiya yеrlarining Rossiyaga kirishi aholining diniy
zulmga nisbatan pozitsiyasini biroz yumshatdi, ammo dehqonlarning iqtisodiy
ahvoli bundan yaxshilanmadi.
Fransuz inqilobidan keyingi Rossiya imperiyasining siyosati
47
Ключевский В.О. Курс русской истории. – Т.3. – М.,1988. – C .436.
35

Yekaterina II hukmronligining oxirgi bosqichi 1789-yilgi Fransiya burjua
inqilobi va Polshaga qarshi kurash bilan bog liq edi. Tashqi siyosatda uʻ
Rossiyaning Yevropa jandarmiga aylanishi bilan ajralib turardi. Fransiyadagi
voqealar Yekaterina II ni Fransiya inqilobining boshida, 1789-yil may oyida
General Estates ochilishi va 14-iyulda Bastiliyaning olinishi bilan tashvishga soldi.
1790-yil avgustda barcha ruslarning Fransiyani tark etishi uchun kelishuvlar
tuzildi. Rossiya, Angliya, Avstriya, Prussiya va Shvetsiya o rtasida inqilobiy
ʻ
harakatni bostirish uchun Fransiyaga qarshi koalitsiya tuzish bo yicha muzokaralar
ʻ
boshlandi. Biroq, 1791-yil oxirida Yekaterina tomonidan ishlab chiqilgan
intervensiya rejalari Shvetsiya qiroli Gustav III va Avstriya imperatori Leopold II
ning o limi tufayli amalga oshirilmadi. 1793-yil mart oyida Angliya-Rossiya
ʻ
konventsiyasi imzolandi, u Fransiyani iqtisodiy blokadaga kiritdi. Biroq,
Fransiyadagi janglar inqilobni nayzalar bilan mag lub etishning iloji yo qligini
ʻ ʻ
ko rsatdi: interventsiya qo shinlari birin-ketin mag lubiyatga uchradi. Inqilobdan
ʻ ʻ ʻ
qo rqish Yekaterina II ning o z davlatida bir qator reaktsion choralariga, xususan,
ʻ ʻ
ilg or tafakkurga ega odamlarni boshdan kechira boshlagan shafqatsiz ta’qiblarga
ʻ
olib keldi, ular orasida Radishchev A.N. (1749-1802), Novikov M.I. (1744-1818)
va boshqalar 48
.
1772-yilda Polsha birinchi bo linganidan so ng, bu davlatni aslida qirol
ʻ ʻ
Stanislav Avgust emas, balki Rossiya gubernatori A.N. Stalkenberg rus vasiyligi
polyaklarni g azablantirdi, ular o z ta’sirini kuchaytirish uchun boshqa
ʻ ʻ
davlatlardan foydalanishga harakat qildilar. Turli Polsha guruhlari doimiy ravishda
Rossiyaga qarshi boshqa davlatlardan yordam izlayotgani masalaga yordam berdi.
1787-1791 yillardagi rus-turk urushidan foydalangan holda, Prussiyaning va’da
qilingan yordamiga tayanib, Polsha Seymi rus-polsha kelishuvlarini buzdi va 1788-
yilda armiyani 100 ming kishiga ko paytirishga qaror qildi. Bundan tashqari,
ʻ
Polsha hukumati rus armiyasining o z hududidan o tishini ham taqiqladi va Polsha
ʻ ʻ
yеrlaridan oziq-ovqat omborlarini olib tashlashni talab qildi va 1790-yil mart oyida
Prussiya bilan ittifoq shartnomasi tuzdi. 90-yillarning boshlarida, Fransiya inqilobi
48
Троицкий С.М. Россия в ХVIII в. – М., 1982. – C .138.
36

ta’siri ostida, Polsha Seymi iqtisodiy taraqqiyotga hissa qo shadigan davlat tiziminiʻ
isloh qilishga urinishlar qildi. Islohotlar tarafdorlari 1791-yil 3-mayda yangi
konstitutsiyani qabul qilishga muvaffaq bo ldilar, bu davlat boshqaruvini
ʻ
markazlashtirishni kuchaytirdi va boshqa ijtimoiy qatlamlardan bo lgan
ʻ
odamlarning olijanob davlatga kirishini osonlashtirdi. Shuningdek, konstitutsiya
Litvaning avtonom maqomini bekor qildi va zodagonlarga o zlarining olijanob
ʻ
unvonlarini yo qotishdan qo rqmasdan savdo bilan shug ullanishlari va hatto
ʻ ʻ ʻ
o zlarining roziligi bilan dehqonlarni ozod qilishlari mumkin edi. Shu bilan birga,
ʻ
konstitutsiya yirik magnatlar (Pototskiy, Branitskiy) va katolik ruhoniylarining
noroziligini uyg otdi. Eski tartib tarafdorlari Rossiya hukumati ko magida 1792-
ʻ ʻ
yilda Targovitsa shahrida antimilliy konfederatsiya tuzdilar. Shu munosabat bilan,
Yekaterina II Polshada sodir bo lgan hamma narsa Fransiya inqilobi bilan bevosita
ʻ
bog liq bo lgan manifest e’lon qildi va qo shni monarxlar masalani to g irlashning,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Hamdo stlik hududini qanday cheklashning boshqa yo lini ko rmasligini aytdi.
ʻ ʻ ʻ
Dastlab, o sha yili Varshavani bosib olgan Polshaga rus qo shinlari, keyinroq esa
ʻ ʻ
prussiyaliklar kiritildi. Grodnoda yig ilgan Seym uzoq davom etgan qarama-
ʻ
qarshilikdan so ng Rossiya va Prussiya o rtasidagi 1793-yil 12-yanvardagi
ʻ ʻ
Polshaning ikkinchi bo linishi haqidagi kelishuvni tan oldi. Ushbu shartnomaga
ʻ
ko ra, Belarusning sharqiy qismi Minsk va Ukrainaning o ng qirg og i (Volin,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Podoliya) Rossiyaga o tdi va Prussiya Buyuk Polsha erlarini Poznan va Gdansk
ʻ
(Danzig), Torun (Torn) shaharlari bilan oldi.
Polshaning ikkinchi bo linishi mamlakatda milliy ozodlik kurashining
ʻ
kuchayishiga olib keldi. Milliy-ozodlik harakatidan zodagonlar manfaatlari yo lida
ʻ
foydalanishga intilgan “polyak yakobinchilari” (radikal janoblari) tomonidan
hamma joyda keng siyosiy tashviqot boshlandi. 1794-yil bahorida zodagonlarning
tashviqot harakatlari natijasida Polshaning deyarli butun hududida vatanparvar
kuchlarning kuchli qo zg oloni boshlandi. Milliy mustaqillik uchun kurashga
ʻ ʻ
aholining yangi ijtimoiy qatlamlari - hunarmandlar, shahar kambag allari, qisman
ʻ
dehqonlar qo shildi. Litvadan kelgan mayda janob, Amerika mustamlakalarining
ʻ
Angliyaga qarshi kurashi ishtirokchisi Tadeush Kosciushko rahbar etib saylandi va
37

1794-yil 24-martda Krakovda oliy qo mondon etib tayinlandi. Ratslavichi rusʻ
qo shinlari ustidan birinchi g alabani qo lga kiritdi. Biroq, janoblar unga erkinlik
ʻ ʻ ʻ
berish niyatida emasligiga ishonch hosil qilgan dehqonlar qo zg olondan uzoqlasha
ʻ ʻ
boshladilar. Keyin, 1794-yil 7-mayda Koschiushko Polanets yaqinidagi lagerda
universal deb e’lon qildi, unga ko ra dehqonlar shaxsan ozod bo ldi va agar barcha
ʻ ʻ
soliqlar va qarzlar to langan bo lsa, unga yer egalarini tark etish huquqi berildi.
ʻ ʻ
Qo zg olon ishtirokchilari korveedan vaqtinchalik yеngillik olgan bo lsalar ham,
ʻ ʻ ʻ
bu universalning haqiqiy qiymati yo q edi va zodagonlar tomonidan tan olinmadi.
ʻ
Nihoyat dehqonlar qo zg olonni tark etib, o zining kelajak taqdirini belgilab oldi
ʻ ʻ ʻ 49
.
Qo zg olonni bostirish uchun Yekaterina II Suvorov boshchiligida Polshaga
ʻ ʻ
katta qo shin yubordi. Shu bilan birga, Prussiya qo shinlari Krakovni,
ʻ ʻ
avstriyaliklar esa Lublinni egallab olishdi. 1794-yil oktyabrdagi shiddatli
janglardan so ng Koschiushko Matseyovichi yaqinida mag lubiyatga uchradi va
ʻ ʻ
og ir yaralanib, asirga olindi. 1794-yil 4-noyabrda rus qo shinlari Varshavaning
ʻ ʻ
chekka hududlarini egallab, hatto poytaxtni egallab oldilar. Suvorovning
Varshavaning bosib olinishi haqidagi xabariga imperator shunday javob berdi:
“Ura! Feldmarshal Suvorov!” Polsha isyonchilari ustidan qozonilgan g alaba
ʻ
uchun Suvorovga dala marshal unvoni berildi.
Milliy ozodlik harakati bostirilgandan so ng qirol Stanislav Avgust taxtdan
ʻ
voz kechdi va Yekaterina II ning taklifiga binoan unga 200 ming rubl sarflashni
tayinladi. Sankt-Peterburgga ko chib o tdi va u yerda umrining oxirigacha (1798)
ʻ ʻ
yashadi. Suvorov 1795-yil yanvar oyida Polshadagi barcha rus qo shinlarining
ʻ
bosh qo mondoni etib tayinlanganidan so ng, uzoq vaqt azob chekayotgan
ʻ ʻ
mamlakatda ehtiroslarni tinchlantirish uchun mahalliy aholi manfaatlarini hisobga
olgan holda mo tadil siyosat olib bordi. Biroq, bunday siyosat imperatorning
ʻ
buyuk davlat rejalariga zid edi. Shuning uchun Yekaterina II tez orada o zining
ʻ
feldmarshalini chaqirib oldi va Polshaning yangi bo linmasini tayyorladi.
ʻ
Polshaning uchinchi bo linishi 1795-yilda Avstriya, Prussiya va Rossiya
ʻ
o rtasida bo lib o tdi va Polsha davlat o z faoliyatini to xtatdi. Ushbu bo linmaga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
49
Троицкий С.М. Россия в ХVIII в. – М., 1982. – C .139.
38

ko ra, Avstriya asosiy shahar Lyublin bilan Kichik Polshani oldi, Prussiya Nemanʻ
va G arbiy Bug o rtasidagi Polsha erlarining sher ulushini oldi va Litva, Kurland,
ʻ ʻ
Belorussiyaning g arbiy chekkalari va G arbiy Voliniya Rossiyaga kirdi. Bu
ʻ ʻ
yеrlarda Vilna, Kovno, Grodno provinsiyalari, ikkinchi bo lim ostida meros qolgan
ʻ
yеrlar bilan birga Izyaslav va Bratslav tashkil topdi.
Polshaning bo linishi aniq baholanmaydi, ammo aniq aytish mumkinki, ular
ʻ
G arbiy va Sharqiy Yevropa chegarasida mavjud bo lgan mustaqil Polsha-Litva
ʻ ʻ
davlatini yo q qilish istagiga asoslangan edi. Bundan Polshaga qo shni uchta
ʻ ʻ
qudratli davlat - Avstriya, Prussiya va Rossiya manfaatdor edi. Aynan ular
Polshaning mustaqilligini yo qotishiga olib kelgan erlarini zo rlik bilan tortib olish
ʻ ʻ
tashabbusi bilan chiqdilar. 1797-yilgi maxsus Sankt-Peterburg konventsiyasi hatto
“Polsha Qirolligi” nomini ishlatishni butunlay taqiqlagan. Shu bilan birga,
Hamdo stlikning qulashi uchun ayb mahalliy magnatlar va zodagonlarning
ʻ
o zlarida edi. Aynan ularning tor korporativ manfaatlari va belgilangan maqsadga
ʻ
erishish uchun ushbu xorijiy davlatlarning yordamidan foydalanganligi sababli
davlat avval zaiflashdi, keyin esa uning halokatiga olib keldi.
Shunday qilib, biz Polshaning bo linishi Rossiyaning o zi uchun salbiy
ʻ ʻ
oqibatlarga olib keldi, degan xulosaga keldik, buni na Yekaterina II, na uning
atrofidagilar oldindan ko ra olmadilar. Zamonaviy tadqiqotchilar ta’kidlaganidek,
ʻ
o shandan beri Polsha muammosi har doim Rossiyaning Yevropadagi tashqi
ʻ
siyosatining markazida bo lib kelgan va bo linishning boshqa ishtirokchilari bilan
ʻ ʻ
muvofiqlashtirilgan bo lib, ularsiz Rossiya qadam tashlay olmaydi. Shu bilan
ʻ
birga, Ukraina va Belorussiya erlarining birlashishi juda kam ijobiy ta’sir ko rsatdi.
ʻ
Polshaning bo linishi jarayonining tugashi Rossiyaning respublika Fransiyaga
ʻ
qarshi kurashda qo llarini bo shatdi. 1795-yil oxirida monarxist Avstriya, Angliya
ʻ ʻ
va Rossiya o rtasida ittifoq shartnomasi (Uchlik ittifoq) imzolandi. 1796-yilning
ʻ
kuzida Yekaterina II hukumati Fransiyaga qarshi kurashga Suvorov
boshchiligidagi 60 ming kishilik korpusni yubordi. Biroq, bu kampaniya
Yekaterina II ning o limi (1796-yil 6-noyabr) tufayli amalga oshmadi
ʻ 50
.
50
Троицкий С.М. Россия в ХVIII в. – М., 1982. – C .140-141.
39

XULOSA
Ish davomida quyidagi xulosalar chiqarildi:
1. Yekaterina II ma’rifatparvarlik g oyalaridan ichki siyosatda islohotlarʻ
o tkazish vositalaridan biri sifatida foydalanishga, shuningdek, ma’rifatparvar
ʻ
Yevropa o zini davlat va shu davlatning hukmdori sifatida ommalashtirishga
ʻ
harakat qildi.
2. O zidan oldingilaridan farqli o laroq, Yekaterina II siyosiy dasturga ega
ʻ ʻ
bo lib, u quyidagilardan iborat edi:
ʻ
a) Millatning ma’rifiy darajasini oshirish kerak.
b) Davlatda tartibni tiklash va jamiyatni qonunlarga rioya qilishga majburlash.
c) Davlatning gullab-yashnashiga yordam berish.
d) Qo shnilarning hurmatini uyg otish uchun davlatni qudratli kuchga
ʻ ʻ
aylantirish va hokazo.
3. Uning siyosiy harakatlari ushbu dasturni amalga oshirish konsepsiyasi
tushunilishi kerak.
4. Rossiya imperiyasining jiddiy muammosi aholining barcha qatlamlaridagi
ijtimoiy keskinlik edi. Ushbu muammoni hal qilish uchun Yekaterina II viloyat
islohotini o tkazdi, uning maqsadi, bir tomondan, mahalliy boshqaruv apparatini
ʻ
mustahkamlash, ikkinchi tomondan, viloyat zodagonlariga mablag larni tasarruf
ʻ
etish imkoniyatini berish edi.
5. Shu bilan birga shahar islohoti ham amalga oshirildi, bu davrda shahar
mustaqil ma’muriy birlikka aylandi.
6. Shunday qilib, 1775-yildagi provinsiya islohoti nafaqat davlat hokimiyatini
mustahkamladi - u bir vaqtning o zida dvoryanlar mavqeini sezilarli darajada
ʻ
mustahkamladi, bu esa mahalliy aholi punktlarida deyarli hamma narsaning ushbu
imtiyozli mulk tomonidan nazorat qilinishini ta’minladi.
7. Hududiy-ma muriy o zgarishlar markaziy davlat apparatiga ta sir qildi va
ʼ ʻ ʼ
uning islohotini belgilab berdi.
40

8. Yekaterina II o z islohotlari natijasida bir vaqtning o zida avtokratiyaʻ ʻ
hokimiyatini mustahkamladi va dvoryanlar orasida mashhurlikka erishdi.
9. Shu bilan birga, Yekaterina II ning siyosiy kursi moliya tizimida inqirozli
hodisalarni keltirib chiqardi. Ular o zlarini rublning muntazam ravishda
ʻ
qadrsizlanishida namoyon bo ldi, bu ichki va xalqaro hisob-kitoblarni buzdi va
ʻ
ommaga yangi soliqlarning kiritilishiga olib keldi, bu ularning noroziligini
kuchaytirdi va natijada rahbarlik ostida eng yirik E.Pugachev boshchiligidagi
dehqon urushiga olib keldi.
10. Qo zg olonchilar mag lubiyatga uchraganiga qaramay, E.Pugachev
ʻ ʻ ʻ
qo zg oloni dvoryanlar va rus podsholari xotirasida mangu saqlanib qoldi, ularni
ʻ ʻ
bu safar dehqonlarga nisbatan keyingi islohotlarga undadi.
11. Yekaterina II ning tashqi siyosati uning ichki siyosati bilan chambarchas
bog liq: davlat islohoti mamlakatning moliyaviy imkoniyatlarini oshirishni nazarda
ʻ
tutdi, bunga savdo aloqalarini kengaytirmasdan va faollashtirmasdan, yangi
munosabatlarni yaratmasdan erishib bo lmaydi.
ʻ
12. Biroq Yekaterina II davrida Rossiya tashqi siyosatining faollashishi
natijasida Rossiya boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralasha boshladi, bu esa,
xususan, Polsha davlatchiligining barbod bo lishiga olib keldi va natijada, Prussiya
ʻ
va Avstriyaning kuchayishi, oxir-oqibat, Rossiya uchun foydasiz bo lib chiqdi.
ʻ
Bundan tashqari, Yekaterina II Fransiya Respublikasiga qarshi urushlarning
tashabbuskori bo lib, Rossiyani boshqa xalqlar nazarida tobora ko proq
ʻ ʻ
Yevropaning jandarmiga aylantirdi.
41

FOYDALANILGAN MANBALAR RO YXATIʻ
1. Андрущенко А.И. Крестьянская война 1773-1775. - М., 1969. – C .180.
2. Белявский М.Т. Крестьянский вопрос в России накануне восстания Е.И.
Пугачёва. - М., 1965. – C .212.
3. Буганов В.И. Емельян Пугачёв. - М., 1990. – C .148.
4. Кандыба В., Золин П. Реальная история России. - Спб., 1997. – C .480.
5. Караев Г.Н. Суворов и его наука побеждать. - Л., 1956. – C .124.
6. Клокман Ю.Р. Фельдмаршал Румянцев в период русско-турецкой войны
1768-1774. - М., 1951. – C .236.
7. Коган Э.С. Очерки истории крепостного хозяйства. - М., 1960. – C .388.
8. Ключевский В.О. Курс русской истории. - Т.3. - М.,1988. – C .420.
9. Крестьянская война 1773-1775 гг. в России. (Сб. документов). - М., 1973.
– C .298.
10. Крестьянская война в России в 1773-1775 гг. // Под ред. Мавродина В.В.
- Л., 1966. – C .312.
11. Крестьянские войны в России (ХVІІ-ХVIII вв.). // Под ред. Смирнова
И.И. - М.-Л., 1966. – C .396.
12. Лимонов Ю.А. Пугачёв и пугачёвцы. - Л., 1974. – C .178.
13. Маньков А.Г. Развитие крепостного права в России во второй половине
ХVIII в. - М., 1962. – C .268.
14. Маркова О.И. Россия, Закавказье и международные отношения в ХVIII
в. - М., 1966. - C .230.
15. Муратов Х.И. Крестьянская война под предводительством Е.И. Пугачёва
(1773-1775). - М., 1980. – C .156.
16. Овчинников Р.В. Манифесты и указы Е.И. Пугачёва. - М., 1980. – C .234.
17. Рознер И.Г. Казачество в крестьянской войне 1773-1775. - Львов., 1966.
– C .186.
18. Рубинштейн Н.Л. Сельское хозяйство России во второй половине ХVIII
в. - М., 1957. – C .322.
42

19. Соловьёв.М. История России с древнейших времён. - Т. 4. - М., 1960. –
C .520.
20. Соловьёв.М. История России с древнейших времён. - Т. 9-12. - М., 1961.
– C .680.
21. Троицкий.М. Россия в ХVIII в. - М., 1982. – C .420.
22. Хрестоматия по истории СССР ХVІІІ в. // Под ред. Л.Г. Бескровного. -
М., 1963. – C .266.
43

Yekaterina II davrida Rossiya tarixi

Купить