Yer va suv resurslaridan foydalanish - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

12 Sotish

Yer va suv resurslaridan foydalanish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu: Yer va suv resurslaridan foydalanish
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

Mundarija
KIRISH ………………………………………………………………………1
I. Bob O ’ zbekiston Respublikasining Yer va suv resurslari toğrisida
umumiy tushincha
1.1 O ’ zbekiston Respublikasining Yer resurslari va ularning tasnifi ………...4
1.2 . O ’ zbekiston Respublikasining Suv resurslarining geografik
taqsimlanishi ………………………………………………………………….8
1.2 O ’ zbekiston Respublikasining Yer va suv resurslarining xalq xojaligidagi
o ’ rni ……………………………………………….…………………………12
II. Bob O ’ zbekiston Respublikasining Yer va suv resurslaridan
foydalanish va ularning muhofaza qilish muammolari
2.1 O ’ zbekiston Respublikasining Yer va suv resurslaridan foydalanishning
geografik jihati ………………………………………………………………18
2.2 O ’ zbekiston Respublikasining suv resurslaridan foydalanishning holati va
rivojlanishi ………………………………………………………………...…27
Xulosa………………………………………………………………… …….31
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………...32

1 KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Yer va suv resurslaridan foydalanish masalasi
bugungi kunda global iqlim o‘zgarishi, aholining tez sur’atlarda ko‘payishi,
sanoatning rivojlanishi va ekologik muammolarning kuchayishi fonida
alohida ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasida ushbu
resurslarning taqsimoti notekis bo‘lib, ularning ayrim mintaqalarda tanqisligi
kuzatiladi. Shuning uchun mazkur kurs ishi yer va suv resurslaridan samarali
foydalanish hamda ularni muhofaza qilishning ilmiy asoslarini o‘rganish
zarurati bilan bog‘liq. Bundan tashqari, O‘zbekistonda suv tanqisligi yil sayin
ortib borayotgan muhim muammo hisoblanadi. Ayniqsa, Amudaryo va
Sirdaryo havzalarining suvi kamayib borayotgani, sug‘oriladigan yerlar
hajmining kengayishi bilan birga, suv zaxiralari bosim ostida qolmoqda. Yer
resurslari esa, ayniqsa, sho‘rlanish va eroziya jarayonlari ta’sirida sifat
jihatidan yomonlashmoqda. Bu esa nafaqat ekologik muvozanatni, balki
iqtisodiy barqarorlikni ham izdan chiqaradi. Shuningdek, aholi zich
joylashgan mintaqalarda yer va suv resurslaridan haddan tashqari foydalanish
ularni degradatsiyaga uchratmoqda. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida
intensiv yondashuvlar, kimyoviy o‘g‘itlar va pestitsidlardan ortiqcha
foydalanish yer unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa ekinlar
hosildorligining kamayishiga, oziq-ovqat xavfsizligi tahdid ostida qolishiga
olib kelmoqda. Shu sababli, bu mavzu doirasida olib boriladigan har qanday
ilmiy tadqiqot nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb bo‘lib,
resurslardan oqilona foydalanish strategiyasini ishlab chiqish, barqaror
rivojlanishni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Yer va suv resurslarining
geografik taqsimoti va ulardan foydalanish masalalari bo‘yicha
O‘zbekistonlik olimlar – I. Abdurahmonov, M. X. Saidov, Z. Shodieva,
shuningdek xalqaro ekspertlar tomonidan bir qancha tadqiqotlar olib borilgan.
Biroq, ushbu mavzu hali ham o‘zining dolzarbligini yo‘qotmagan va har bir

2mintaqaning o‘ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda yangicha
yondashuvlarni talab qiladi. Shuningdek, suv resurslarining cheklanganligi va
ular ustidan yuritilayotgan monitoring tizimining yetarli darajada ishlamasligi
mavzuga doir yangi ilmiy tadqiqotlarni zarur etmoqda. Ilmiy adabiyotlarda
ko‘proq suv ta’minoti va irrigatsiya tizimlarining samaradorligi yoritilgan
bo‘lsa-da, ularning ekologik oqibatlari keng ko‘lamda o‘rganilmagan.
Yer resurslari bo‘yicha ham bir qator tadqiqotlar mavjud bo‘lib, ularda yer
degradatsiyasi, sho‘rlanish, eroziya kabi muammolar ko‘tarilgan. Ammo bu
muammolarning kompleks tahlili, ularning iqtisodiy oqibatlari va yechim
yo‘llarini qamrab olgan ishlanmalar hali kam. Shuningdek, mintaqaviy o‘ziga
xosliklarni hisobga olgan holda statistik ma’lumotlar asosida solishtirma
tahlillar yetarlicha e’tibordan chetda qolgan. Yangi metodologiyalar asosida
amalga oshirilayotgan ilmiy izlanishlar, masalan, GIS texnologiyalari va
masofaviy zondlash usullari yordamida olib borilayotgan tadqiqotlar, bu
yo‘nalishda yangi imkoniyatlar ochmoqda. Shu sababli, mavjud ilmiy
manbalarga tayangan holda, mavzuni kompleks tahlil qilish zarur.
Kurs ishining ahamiyati. Mazkur ish O‘zbekiston Respublikasining yer
va suv resurslaridan foydalanishning zamonaviy holatini, muammolarini va
ularni hal qilish yo‘llarini o‘rganish orqali ekologik barqarorlikni ta’minlash,
aholi farovonligini oshirish va iqtisodiy taraqqiyotga hissa qo‘shish nuqtai
nazaridan muhim ahamiyatga ega. Yer va suv resurslari har qanday
mamlakatning milliy boyligi hisoblanadi. Ularni samarali boshqarish va
asrash esa nafaqat hozirgi zamon talabi, balki kelajak avlodlar oldidagi
muhim mas’uliyatdir. O‘zbekistonda aholi sonining ortib borishi, yangi ishlab
chiqarish quvvatlarining tashkil etilishi va qishloq xo‘jaligining kengayib
borishi mavjud tabiiy resurslarga bosimni kuchaytirmoqda. Shu sababli,
mazkur kurs ishi orqali resurslardan oqilona foydalanish strategiyasini
shakllantirish, barqaror rivojlanishni ta’minlashda ilmiy asoslangan
yondashuvlarni taklif etish mumkin bo‘ladi. Shuningdek, suv resurslari bilan

3bog‘liq bo‘lgan chegaraviy muammolar, ya’ni transchegaraviy suvlar
masalasi ham mavzuni dolzarb qiladi. Bu jihatlar ekologik xavfsizlikni,
mintaqaviy hamkorlikni va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bilan
chambarchas bog‘liq. Kurs ishidagi yondashuvlar amaliyotda qo‘llanilsa, ular
nafaqat ilmiy, balki amaliy natijalarga olib kelishi mumkin. Ayniqsa,
innovatsion texnologiyalarni qo‘llash, masalan, tomchilatib sug‘orish, suv
tejovchi usullarni joriy qilish orqali suv resurslarining samaradorligini
oshirish mumkin.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi –
O‘zbekiston Respublikasida yer va suv resurslaridan foydalanishning holati,
muammolari hamda istiqbollarini tahlil qilishdir. Mazkur maqsadga erishish
uchun quyidagi vazifalar belgilangan: Yer va suv resurslari to‘g‘risida
umumiy tushunchalarni berish; Ularning geografik taqsimoti va tasnifini
o‘rganish; Yer va suv resurslarining xalq xo‘jaligidagi o‘rnini aniqlash; Ularni
muhofaza qilish muammolarini yoritish; Foydalanishning samarali yo‘llari va
istiqbollarini tavsiflash.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Ushbu kurs ishining obyekti
O‘zbekiston Respublikasining tabiiy resurslari hisoblangan yer va suv
zaxiralari bo‘lsa, predmeti esa mazkur resurslardan foydalanishning
geografik, ekologik va iqtisodiy jihatlarini o‘rganishdan iboratdir.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda
uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

4I. Bob O ’ zbekiston Respublikasining Yer va suv resurslari toğrisida
umumiy tushincha
1.1 O ’ zbekiston Respublikasining Yer resurslari va ularning tasnifi
Yer resurslari har bir davlatning tabiiy boyliklari sirasiga kiradi va
ularning to‘g‘ri taqsimlanishi hamda oqilona boshqarilishi mamlakatning
iqtisodiy barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekiston Respublikasining
yer resurslari keng va xilma-xil bo‘lib, ularning asosiy qismini qishloq
xo‘jaligiga yaroqli yerlar tashkil etadi. Bu yerlar orqali nafaqat aholining
oziq-ovqat xavfsizligi ta'minlanadi, balki eksport salohiyati ham
oshiriladi.O‘zbekiston yer fondining katta qismi tekisliklarda joylashgan
bo‘lib, ayniqsa, Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryolari havzalarida
sug‘oriladigan yerlar keng tarqalgan. Ushbu yerlar, asosan, paxta, g‘alla,
meva-sabzavot yetishtirishda muhim o‘rin tutadi. Respublikada yer
resurslarini quyidagicha tasniflash mumkin: 1
Qishloq xo‘jaligi yerlari (ekin maydonlari, yaylovlar, bog‘lar, tokzorlar);
O‘rmon fondi yerlari;
Sanoat, transport va boshqa texnik infratuzilmaga ajratilgan yerlar;
Zaxira yerlar va boshqa foydalanilmayotgan yerlar.
Yer resurslari tasnifida ularning foydali xususiyatlari, geografik
joylashuvi, sug‘orishga yaroqliligi, iqlimiy sharoiti, sho‘rlanish darajasi va
meliorativ holati inobatga olinadi. Ayniqsa, O‘zbekistonda sho‘rlanish
muammosi keskin tus olgan, bu esa sug‘oriladigan yerlar sifatining
yomonlashuviga olib kelmoqda. Bundan tashqari, yer degradatsiyasi, eroziya,
texnogen ifloslanish kabi muammolar mavjud bo‘lib, ular resurslardan
samarali foydalanish imkoniyatini kamaytirmoqda. Shu sababli, yerni
muhofaza qilish, zamonaviy agrotexnik tadbirlarni joriy etish, yer tuzish va
kadastr tizimini takomillashtirish bugungi kundagi dolzarb vazifalardandir.
1
Sharof Raxmatullayev – Yer resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish . – Toshkent:
“O‘zbekiston”, 2020.

5O‘zbekiston Respublikasi yer resurslariga boy davlatlardan biri hisoblanadi.
Mamlakatning umumiy yer fondi 44,8 million gektarga teng bo‘lib, bu
yerlarning asosiy qismini qishloq xo‘jaligiga yaroqli yerlar tashkil etadi.
Ushbu resurslar mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi o‘rin
tutadi. Yer fondi strukturasiga qishloq xo‘jaligi yerlaridan tashqari o‘rmonlar,
sanoat uchun ajratilgan yerlar, aholi punktlari, suv bilan qoplangan maydonlar
va zaxira yerlar kiradi. Yer turlari va ularning joylashuvi iqlimiy va
geomorfologik omillar bilan chambarchas bog‘liq.
Qishloq xo‘jaligi yerlarining katta qismi sug‘oriladigan ekin maydonlariga
to‘g‘ri keladi. Bu maydonlar asosan paxta, g‘alla, sabzavot, meva va poliz
ekinlarini yetishtirish uchun ishlatiladi. Sug‘oriladigan yerlar O‘zbekistonning
iqtisodiy asosini tashkil etadi. Farg‘ona vodiysi, Zarafshon vodiysi,
Qashqadaryo va Surxondaryo vohalaridagi yerlar unumdorligi bilan ajralib
turadi. Bu hududlar qadimdan dehqonchilik markazlari bo‘lib kelgan.
Shu bilan birga, cho‘l hududlarida joylashgan yerlar, ayniqsa,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Buxoro va Navoiy viloyatlarida, asosan
yaylov va chorvachilikka mo‘ljallangan. Bu yerlar sug‘orilmaydigan,
ko‘pincha yarimqurg‘oqchil iqlim sharoitiga ega bo‘lib, agrotexnik jihatdan
murakkab hududlar sirasiga kiradi. 2
O‘zbekiston yer fondi tarkibida o‘rmonlar kam ulushni tashkil etadi –
taxminan 8 million gektar atrofida. Bu hududlar asosan tog‘li va tog‘oldi
zonalarida, Surxondaryo, Qashqadaryo va Namangan viloyatlarida joylashgan
bo‘lib, biologik xilma-xillik va ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim
ahamiyat kasb etadi. Aholi yashash joylariga ajratilgan yerlar esa
urbanizatsiya jarayoniga qarab tobora kengaymoqda. Ayniqsa, Toshkent
shahri va yirik sanoat markazlari atrofida bu tendensiya yaqqol ko‘zga
tashlanmoqda. Sanoat va transport infratuzilmasi uchun ajratilgan yerlar esa
2
O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligi – Milliy suv strategiyasi 2020–2030 . – Toshkent:
Rasmiy nashr, 2020.

6iqtisodiy zonalar va ishlab chiqarish markazlarining rivojlanishiga xizmat
qilmoqda. Yer fondining zamonaviy statistikasi va holati O‘zbekiston
Respublikasi Davlat yer kadastri tizimi tomonidan yuritiladi. Ushbu kadastr
tizimi orqali har bir hududdagi yer turlarining joylashuvi, maydoni, meliorativ
holati, sho‘rlanish darajasi, unumdorlik ko‘rsatkichlari muntazam qayd
etiladi. Bu ma’lumotlar asosida yer resurslarini samarali boshqarish va
rejalashtirish amalga oshiriladi. Ayni paytda O‘zbekistonda yer resurslaridan
foydalanishda ekologik muvozanatni saqlash, yerni rekultivatsiya qilish va
degradatsiyaga uchragan hududlarni tiklash dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi. Ayniqsa, yerlarning sho‘rlanishi, suv ta’minotidagi muammolar,
yerlarning noto‘g‘ri melioratsiyasi ularning yaroqliligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bu esa nafaqat qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga, balki oziq-
ovqat xavfsizligiga ham xavf tug‘diradi. 3
O‘zbekiston Respublikasining yer resurslari turli mezonlar asosida
tasniflanadi. Bu tasnif yer resurslaridan foydalanish strategiyasini
shakllantirish, ularni muhofaza qilish va samaradorligini oshirishda muhim
o‘rin tutadi. Eng avvalo, foydalanish maqsadiga ko‘ra tasnif asosida quyidagi
asosiy turlar ajratiladi: qishloq xo‘jaligi yerlar, o‘rmon yerlar, sanoat va
transport infratuzilmasi yerlar, aholi punktlari uchun ajratilgan yerlar, suv
ostidagi yerlar, va zaxira yerlar. 4
Qishloq xo‘jaligiga yaroqli yerlar mamlakat iqtisodiy hayotida yetakchi
o‘ringa ega. Ular orasida ekin maydonlari, bog‘lar, tokzorlar, yaylovlar
mavjud bo‘lib, bu yerlar orqali oziq-ovqat xavfsizligi, aholi bandligi va
eksport imkoniyatlari ta’minlanadi. Ayniqsa, sug‘oriladigan yerlar – paxta,
g‘alla, sabzavot mahsulotlari yetishtirishda muhim manba hisoblanadi. Bu
3
Aziz Qayumov , Said Kadyrov – Yer resurslarini boshqarish asoslari . – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2019.
4
Bekzod Yigitaliyev – O‘zbekistonning suv resurslari va ularni boshqarish . – Buxoro:
“Iqtisodiyot”, 2022.

7turdagi yerlar asosan tekislik hududlarda joylashgan bo‘lib, sug‘orish
infratuzilmasiga yaqin bo‘lishi ularning ahamiyatini oshiradi.
(1 rasm )
O‘rmon fondi yerlar ekologik muvozanatni ta’minlashda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Bu yerlar suv resurslarining shakllanishi, havoni tozalash, tuproqni
eroziyadan saqlash va biologik xilma-xillikni saqlashda muhim omil
hisoblanadi. O‘rmon yerlarining asosiy qismi tog‘li hududlarda joylashgan
bo‘lib, ulardan foydalanish ehtiyotkorlikni talab qiladi.
Sanoat va transport infratuzilmasi uchun ajratilgan yerlar iqtisodiy
rivojlanish uchun zarur hisoblanadi. Ushbu yerlar zavodlar, fabrikalar,
avtomobil va temir yo‘llar, energetika ob’yektlari joylashgan hududlarni o‘z
ichiga oladi. Aholi punktlariga ajratilgan yerlar esa shaharlashuv jarayoniga
mos holda kengayib bormoqda. Bu holat ayniqsa Toshkent, Samarqand va
Farg‘ona vodiysi shaharlarida seziladi.
Bundan tashqari, yerlar tabiiy-geografik sharoitiga ko‘ra ham tasniflanadi:
tog‘li yerlar, tekislik (dasht) yerlar, va cho‘l zonalari yerlar. Tog‘li yerlar

8asosan o‘rmon va chorvachilik faoliyati uchun, dasht zonalari dehqonchilik
uchun, cho‘l hududlari esa chorva mollari yaylovi sifatida ishlatiladi.
Meliorativ holatiga qarab esa, yerlar sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan
turlarga bo‘linadi. Sug‘oriladigan yerlar dehqonchilik uchun muhim ahamiyat
kasb etsa, sug‘orilmaydigan yerlar ko‘pincha yaylov yoki tabiiy o‘simliklar
o‘sadigan hududlar bo‘ladi. Melioratsiya ishlari bu yerlarning qishloq
xo‘jaligiga moslashuvchanligini oshiradi.
Yer tasnifi mamlakat hududida yerdan foydalanishni rejalashtirish,
agroiqtisodiy zonalash va ekologik xavfsizlikni ta’minlashda asosiy
hujjatlardan biri hisoblanadi. Zamonaviy yer tasnifi tizimida GIS (geografik
axborot tizimlari) texnologiyalaridan keng foydalanilmoqda. Bu esa har bir
yer uchastkasining joylashuvi, tasnifi, holati va boshqa muhim
ko‘rsatkichlarini real vaqt rejimida aniqlash imkonini bermoqda.
Bunday tasnif yer resurslaridan oqilona va maqsadli foydalanishga,
ularning degradatsiyasini oldini olishga, yerlar salohiyatini maksimal darajada
ishga solishga xizmat qiladi. Har bir toifa o‘zining funksional yo‘nalishiga
ega bo‘lib, unga mos holda yondashuv va boshqaruv tizimi ishlab chiqilishi
lozim.
1.2 O ’ zbekiston Respublikasining Suv resurslarining geografik
taqsimlanishi ..
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan, ichki
dengizga ega bo‘lmagan mamlakat hisoblanadi. U yer yuzidagi eng yirik
daryolar – Amudaryo va Sirdaryo havzalarida joylashgan bo‘lib, suv
resurslarining asosiy qismi aynan shu daryolar orqali shakllanadi. Biroq,
mamlakat ichki suv resurslariga nisbatan cheklangan imkoniyatlarga ega. Suv
resurslarining mavjud hajmi geografik jihatdan notekis taqsimlangan bo‘lib,
bu omil qishloq xo‘jaligi, sanoat, aholi ta’minoti va ekologik tizimlarga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.

9Respublikadagi suv resurslarining katta qismi daryolar, soylar, yer osti suvlari
va suv omborlari orqali ifodalanadi. Ular asosiy to‘rtta manbadan shakllanadi:
tabiiy daryo oqimlari, suv omborlari, erigan qor va muzliklar, shuningdek, yer
osti suvlari. Amudaryo va Sirdaryo O‘zbekistonning asosiy suv manbalari
bo‘lib, ularning umumiy suv oqimi yiliga taxminan 120–130 milliard kub
metrni tashkil etadi. Biroq, bu suvlarning 80% dan ortig‘i mamlakat
hududidan tashqarida shakllanadi (asosan Tojikiston, Qirg‘iziston va
Afg‘onistonda), bu esa suv xavfsizligi va transchegaraviy suv siyosatini
dolzarb masalaga aylantiradi.
( 2-rasm)
Amudaryo daryosi O‘zbekistonning janubi-sharqiy qismidan oqib kirib,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi orqali Orol dengiziga quyiladi. Daryo
Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Xorazm viloyatlarini kesib o‘tadi.
Amudaryo havzasining suvlari ko‘proq sug‘orish maqsadlarida ishlatiladi. Bu
esa daryoning quyiroq qismlarida suv sarfi kamayishiga, ba’zan esa ekologik
muammolarga olib kelmoqda.

10Sirdaryo daryosi esa asosan Farg‘ona vodiysini sug‘orish uchun muhim
manbadir. U Namangan, Andijon, Farg‘ona, Sirdaryo va Toshkent viloyatlari
orqali o‘tadi. Daryo bo‘yida joylashgan Chotqol, Qoradaryo, Norin,
Ohangaron kabi irmoqlar ushbu mintaqada suv ta’minotining muhim qismini
tashkil qiladi. Sirdaryo, shuningdek, GESlar uchun energetik resurs
hisoblanadi. Bu daryo bo‘yida joylashgan suv omborlari – Chorvoq,
Tuyabo‘g‘iz, Qayroqqum – energiya ishlab chiqarish va suvni tartibga
solishda katta ahamiyatga ega.
O‘zbekiston hududida mavjud yirik suv omborlari – Tuyamo‘yin,
Chimqo‘rg‘on, Xo‘jakent, Andijon, Pachkamar, Talimorjon, Qorasuv kabi
omborlar sug‘orish tizimlari va ichimlik suvi ta’minotini boshqarishda muhim
funksiyani bajaradi. Bu omborlar daryolardan keluvchi suvlarni mavsumiy
ravishda tartibga soladi va qurg‘oqchil davrlarda resurslar taqchilligini
kamaytiradi.
Suv resurslarining muhim qismini yer osti suvlari tashkil qiladi. Yer osti
suvlarining katta qismi tabiiy artezian havzalarida, xususan, Buxoro,
Qashqadaryo, Xorazm va Toshkent viloyatlarida joylashgan. Ushbu suvlar
ko‘pincha ichimlik va texnik ehtiyojlar uchun ishlatiladi. Aholi zich
joylashgan hududlarda yer osti suvlari asosiy manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
Shuningdek, O‘zbekistonda bir nechta tabiiy ko‘llar mavjud bo‘lib, ular ham
mintaqaviy suv balansiga ta’sir ko‘rsatadi. Bulardan eng yirigi – Sudochye,
Dengizkul, Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimidir. Aydar-Arnasoy suv tizimi
ayniqsa cho‘l mintaqalarda ekologik muvozanatni saqlash, baliqchilik,
sayyohlik va iqlimni mo‘’tadillashtirishda ahamiyatga ega. Bu ko‘llarning suv
hajmi, asosan, sun’iy suv chiqarish va sug‘orish tizimlaridan chiqqan oqova
suvlar hisobidan shakllanadi.
Geografik jihatdan suv resurslarining taqsimoti O‘zbekistonda katta tafovutlar
bilan ajralib turadi. Masalan, Farg‘ona vodiysi, Toshkent viloyati,
Surxondaryo va Qashqadaryo mintaqalari suv zaxiralariga nisbatan boy

11bo‘lsa, Buxoro, Navoiy, Qoraqalpog‘iston mintaqalari esa suv tanqisligi bilan
yuzlashadi. Bu esa suv resurslarini hududlar bo‘yicha qayta taqsimlash,
melioratsiya va suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishni talab qiladi.
Iqlim o‘zgarishlari va global isish oqibatida O‘zbekiston hududidagi
muzliklar va qorli cho‘qqilar soni kamaymoqda. Bu esa daryo oqimlarining
kamayishiga olib kelmoqda. Ayniqsa, Amudaryo manbai hisoblangan Pomir
tog‘larida erish jarayonlarining tezlashuvi kelgusida suv resurslariga salbiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 5
Suv resurslarini boshqarish O‘zbekistonda bir nechta vazirlik va tashkilotlar
tomonidan amalga oshiriladi. Suv xo‘jaligi vazirligi, Gidrometeorologiya
xizmati, Qishloq xo‘jaligi vazirligi va boshqa idoralar suv oqimlarini nazorat
qilish, taqsimlash va boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda suvni
tejovchi texnologiyalar – tomchilatib sug‘orish, purkagich uskunalar, lazerli
yer tekislash texnologiyalari joriy qilinmoqda. Shuningdek, transchegaraviy
suvlar masalasi ham mintaqaviy siyosatda dolzarb mavzu hisoblanadi.
O‘zbekiston Qirg‘iziston, Tojikiston, Qozog‘iston bilan suvdan foydalanish
bo‘yicha qator bitim va kelishuvlar imzolagan. Bu hamkorlik suv xavfsizligini
ta’minlash, bahsli masalalarni oldini olish va suvdan birgalikda foydalanishni
yo‘lga qo‘yish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.O‘zbekistonning suv
resurslari mamlakat hayoti, iqtisodiyoti, ekologiyasi va xavfsizligining
ajralmas qismidir. Ularning geografik notekis taqsimoti, tashqi omillarga
bog‘liqligi, ekologik va iqlimiy muammolar fonida samarali boshqaruv
tizimlarini joriy etish, innovatsion yondashuvlarni amaliyotga tatbiq etish
kelajakda resurslardan foydalanish barqarorligini ta’minlash uchun asosiy
yo‘ldir.
5
Rustam Norqobilov – Resurslardan barqaror foydalanish va ekologik xavfsizlik . – Toshkent:
“Fan”, 2023.

12Quyidagi jadvalda O‘zbekiston mintaqalari bo‘yicha yillik suv resurslari (mln
m³) keltirilgan:
Mintaqalar Yillik suv resurslari (mln m³)
Farg ona vodiysiʻ 12000
Toshkent viloyati 9500
Surxondaryo 8800
Qashqadaryo 7900
Buxoro 3000
Navoiy 2500
Qoraqalpog iston
ʻ 2100
1.3. O‘zbekiston Respublikasining yer va suv resurslarining xalq
xo‘jaligidagi o‘rni
Yer va suv resurslari har qanday mamlakat iqtisodiyoti uchun strategik
muhim tabiiy boyliklar hisoblanadi. O‘zbekiston uchun bu resurslar ayniqsa
ahamiyatli bo‘lib, qishloq xo‘jaligi, sanoat, energetika, ichimlik suvi
ta’minoti, transport va boshqa tarmoqlarning asosiy poydevorini tashkil etadi.

13Resurslardan samarali foydalanish – iqtisodiy barqarorlik, oziq-ovqat
xavfsizligi va ijtimoiy farovonlikning muhim kafolatidir.
Qishloq xo‘jaligi tarmog‘i O‘zbekiston iqtisodiyotida ustuvor o‘rin tutadi.
Ushbu tarmoq bevosita yer va suv resurslariga bog‘liq. O‘zbekistonda
sug‘oriladigan yerlar maydoni 4,3 million gektarga yaqin bo‘lib, ularning
katta qismi paxta, g‘alla, meva-sabzavot va poliz ekinlarini yetishtirishga
mo‘ljallangan. Dehqonchilik faoliyati aynan sug‘orish imkoniyatlari bilan
chambarchas bog‘liq. Shuning uchun suv resurslarining mavjudligi qishloq
xo‘jaligining hosildorligi va barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Yer resurslari nafaqat dehqonchilikda, balki chorvachilik va o‘rmonchilikda
ham muhim rol o‘ynaydi. Respublikaning cho‘l va dasht hududlarida
joylashgan yaylovlar chorva mollari boqish uchun ishlatiladi. Bunday yerlar
iqtisodiy jihatdan kam ixtisoslashgan bo‘lsa-da, ular aholining oziq-ovqat
mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini ta’minlashda bevosita ishtirok etadi.
Ayniqsa, Qoraqalpog‘iston, Buxoro, Navoiy va Jizzax viloyatlaridagi
yaylovlar chorvachilik xo‘jaliklarining asosini tashkil qiladi.
Suv resurslari, ayniqsa, energetika tarmog‘ida ham katta ahamiyatga ega.
Respublikada bir nechta gidroelektr stansiyalari mavjud bo‘lib, ular daryo va
suv omborlari asosida ishlaydi. Chorvoq, Qayroqqum, Tuyabo‘g‘iz va boshqa
GESlar energiya ishlab chiqarish jarayonida suv resurslaridan foydalanadi. Bu
esa qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish, ekologik tozaligini
ta’minlashda ahamiyatlidir.
Sanoat tarmog‘ida ham suv resurslari texnologik jarayonlar uchun zarur
hisoblanadi. Ko‘plab kimyo, to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati korxonalari
ishlab chiqarishda texnik va tozalovchi suvdan foydalanadi. Bundan tashqari,
kon sanoatida (masalan, Navoiy kon-metallurgiya kombinati) texnologik
suvlar va gidrotexnik tizimlar alohida o‘rin tutadi.
Ichimlik suvi ta’minoti tizimi aholi turmush darajasini belgilovchi asosiy
omillardan biridir. Suv resurslari orqali mamlakat aholisi toza ichimlik suvi

14bilan ta’minlanadi. Biroq ayrim hududlarda (ayniqsa, Qoraqalpog‘iston va
janubiy viloyatlarda) suv tanqisligi muammosi mavjud. Bu hududlarda suv
resurslarini boshqarish bo‘yicha qo‘shimcha choralar talab qilinadi.
Yer resurslari urbanizatsiya va infratuzilma rivojida ham muhim rol o‘ynaydi.
Yangi turar joy massivlari, sanoat zonalari, yo‘llar, temir yo‘llar va boshqa
inshootlar uchun yer maydonlari ajratiladi. Shu sababli, yer resurslarini
rejalashtirilgan holda ajratish, ularni urbanizatsiya ehtiyojlariga moslashtirish
zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning ajralmas qismidir.
Aholi bandligini ta’minlashda ham yer va suv resurslarining o‘rni katta.
Dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va suv xo‘jaligi sohalarida millionlab
insonlar mehnat qilmoqda. Bu esa yer va suv resurslarini nafaqat tabiiy, balki
ijtimoiy-iqtisodiy resurslar sifatida ham e’tirof etish zarurligini ko‘rsatadi.
Yer va suv resurslarining xalq xo‘jaligidagi o‘rni shundan iboratki, ularning
samarali boshqaruvi, ilmiy yondashuvlar asosida ekspluatatsiya qilinishi
iqtisodiy rivojlanishning uzviy komponentidir. Mamlakatda bu yo‘nalishda
davlat dasturlari va strategiyalar ishlab chiqilgan. “Yer va suv resurslarini
boshqarish milliy strategiyasi”, “2023–2030 yillarda suv tejovchi
texnologiyalarni joriy etish dasturi” shular jumlasidandir.
Suv va yer resurslarining iqtisodiyotga ta’siri faqat ishlab chiqarish bilan
cheklanmaydi. Ular ekologik barqarorlik, atrof-muhit muhofazasi va iqlim
muvozanatini saqlashda ham ishtirok etadi. Masalan, sug‘orishda suvning
haddan ortiq ishlatilishi yer sho‘rlanishiga, melioratsiyaning yomonligi esa
tuproqning degradatsiyasiga olib keladi. Shu boisdan bu resurslardan
foydalanishda ekologik me’yorlarga amal qilish muhim. 6
Bundan tashqari, suv resurslari orqali baliqchilik tarmog‘i ham rivojlangan.
Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi, Chorvoq va boshqa suv omborlarida baliq
6
FAO (Food and Agriculture Organization) – Water Resources Assessment in Central Asia . –
Rome: FAO Publications, 2020.

15yetishtirish va ovlash xo‘jaliklari faoliyat yuritmoqda. Bu tarmoq aholining
oziq-ovqat ta’minoti va eksport salohiyatini oshiradi.
Transport infratuzilmasida ham suv resurslari (kanallar, sug‘orish inshootlari)
muhim kommunikatsiya vositasi sifatida ishlatiladi. Ko‘pgina hududlarda
kanallar atrofida infratuzilmalar, ijtimoiy obyektlar shakllangan bo‘lib, bu suv
resurslarining ijtimoiy-iqtisodiy markaz sifatida shakllanishini ko‘rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasining yer va suv resurslari
xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida bevosita va bilvosita ahamiyatga ega.
Ularning o‘zaro uyg‘unligi va tizimli boshqaruvi orqali iqtisodiy, ekologik va
ijtimoiy barqarorlikka erishish mumkin. Ushbu resurslardan samarali
foydalanish nafaqat bugungi kun, balki kelajak avlodlar uchun ham muhim
vazifadir.
O‘zbekiston Respublikasining Yer va Suv Resurslari Statistikasi
Quyidagi jadvalda O‘zbekistonning turli mintaqalari bo‘yicha yer va suv
resurslarining xalq xo‘jaligidagi o‘rni ko‘rsatilgan. Bu ma’lumotlar
sug‘oriladigan yerlar, suv ta’minoti, gidroenergetika salohiyati, qishloq
xo‘jaligidagi ulushi va yaylov maydonlarini o‘z ichiga oladi.
Mintaqalar Sug‘oriladigan
yerlar (ming
ga) Yillik suv
ta’minoti
(mln m³) GES
energiyasi
(mln kVt-
soat) Qishloq
xo‘jaligi
hissasi
(%) Yaylov
maydoni
(ming ga)
Toshkent viloyati 290 9500 2200 35 50
Farg‘ona vodiysi 430 12000 1700 42 100
Surxondaryo 340 8800 600 38 120
Qashqadaryo 370 7900 550 40 130
Buxoro 180 3000 300 30 200
Navoiy 150 2500 250 28 210

16Qoraqalpog‘iston 130 2100 150 25 300
Andijon 280 9200 2000 36 60
Namangan 260 8900 1800 39 90
Samarqand 300 9100 2100 37 70
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, eng katta sug‘oriladigan yerlar Farg‘ona
vodiysi (430 ming gektar) va Qashqadaryo (370 ming gektar) viloyatlarida
joylashgan. Bu esa mazkur hududlarda dehqonchilik faoliyati yuqori
ekanligini ko‘rsatadi. Sug‘oriladigan yerlar nafaqat mahsulot yetishtirish,
balki oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, aholini ish bilan ta’minlash va
eksport salohiyatini oshirishda ham muhim o‘rin tutadi.
Yillik suv ta’minoti bo‘yicha esa Farg‘ona vodiysi va Toshkent viloyati
yetakchi hisoblanadi – mos ravishda 12 000 mln m³ va 9 500 mln m³. Bu
hududlar daryo tizimlariga yaqin joylashgan bo‘lib, ular suv resurslari bilan
nisbatan yaxshi ta’minlangan. Boshqa hududlarda esa suv resurslari nisbatan
cheklangan, bu esa suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishni taqozo etadi.
Gidroelektr energiyasi ishlab chiqarish salohiyati ham mintaqalarga qarab
farqlanadi. Toshkent viloyatida 2 200 mln kVt-soat, Farg‘onada 1 700 mln
kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Bu esa suv resurslarining
energetika tarmog‘ida qanday ahamiyat kasb etishini yaqqol ko‘rsatadi.
Qishloq xo‘jaligi sektori iqtisodiyotda muhim o‘rin tutgan mintaqalar –
Farg‘ona vodiysi (42%), Qashqadaryo (40%) va Surxondaryo (38%)
viloyatlari hisoblanadi. Bu mintaqalarda aholining asosiy bandligi aynan
qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq. Shu sababli bu yer va suv resurslarini samarali
boshqarish ijtimoiy barqarorlik uchun ham muhimdir.
Yaylov maydonlari chorvachilik faoliyatini baholashda muhim omil
hisoblanadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi (300 ming ga) va Navoiy
viloyatida (210 ming ga) eng katta yaylov maydonlari mavjud bo‘lib, bu
yerlar ko‘proq chorvachilikka ixtisoslashgan.

17Umuman olganda, jadval O‘zbekistonning har bir mintaqasida yer va suv
resurslaridan foydalanish darajasi, ularning iqtisodiy tarmoqlardagi ahamiyati
va mavjud salohiyatini ko‘rsatadi. Ushbu ma’lumotlar mamlakatda
hududlararo rivojlanish tafovutlarini tahlil qilish, resurslarni qayta taqsimlash,
investitsion loyihalarni rejalashtirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shu
bilan birga, ekologik barqarorlik va resurslardan oqilona foydalanish
tamoyillariga tayanib, barqaror iqtisodiy o‘sish sari yo‘l ochadi.
II. Bob O ’ zbekiston Respublikasining Yer va suv resurslaridan
foydalanish va ularning muhofaza qilish muammolari
2.1 O ’ zbekiston Respublikasining Yer va suv resurslaridan
foydalanishning geografik jihati

18O‘zbekiston Respublikasida yer va suv resurslaridan foydalanish
mamlakatning geografik joylashuvi, iqlimi, relyefi va tabiiy resurslarning
taqsimoti bilan bevosita bog‘liq. Mamlakatning umumiy yer maydoni 44,8
million gektarni tashkil etsa-da, undan foydalanish imkoniyatlari hududlar
kesimida farqlanadi. Xususan, sug‘oriladigan dehqonchilik uchun yaroqli
yerlar asosan Farg‘ona vodiysi, Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo va
Surxondaryo vohalarida joylashgan. Ushbu mintaqalarda suv resurslari
nisbatan ko‘p bo‘lgani uchun yerlar unumdorligi yuqori darajada.
O‘zbekiston Respublikasi tabiiy geografik sharoitiga ko‘ra yer va suv
resurslarining notekis taqsimlangan davlatlardan biridir. Mamlakatning turli
hududlari iqlim, relef, daryo tarmoqlari, tuproq tarkibi va boshqa tabiiy
omillarga ko‘ra keskin farqlanadi. Bu esa yer va suv resurslaridan foydalanish
imkoniyatlarini ham o‘zgartirib turadi. Ayni paytda bu tafovutlar
O‘zbekistonning xalq xo‘jaligi va hududiy rivojlanish strategiyasiga bevosita
ta’sir ko‘rsatmoqda.
Mamlakatning sharqiy va janubiy hududlari – Farg‘ona vodiysi,
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari suv bilan nisbatan yaxshi
ta’minlangan. Bu hududlar tog‘ oldi mintaqalarda joylashgani sababli daryo,
soy, yer osti suvlarining mavjudligi, qulay iqlim sharoiti va unumdor yerlar
bilan ajralib turadi. Ushbu mintaqalarda qishloq xo‘jaligi, bog‘dorchilik,
sabzavotchilik, meva yetishtirish kabi sohalar yuqori darajada rivojlangan.
Sug‘oriladigan yerlar miqdori ham katta bo‘lib, dehqonchilik tarmog‘ining
barqaror ishlashini ta’minlab beradi.
Aksincha, mamlakatning g‘arbiy va shimoliy-g‘arbiy qismida – Buxoro,
Navoiy, Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududlarida yer va suv resurslari
nisbatan cheklangan. Bu hududlar asosan cho‘l va yarim cho‘l zonalarida
joylashgan bo‘lib, sug‘oriladigan yerlar kam, suv resurslari esa
transchegaraviy daryolarga bog‘langan. Shu sababli bu hududlarda
chorvachilik asosiy xo‘jalik turi sifatida rivojlangan. Yaylovlar keng, biroq

19yerlarning sho‘rlanishi va eroziyaga uchrashi kuzatiladi. Bu esa resurslardan
foydalanishda qo‘shimcha xarajat va texnologik yechimlarni talab etadi.
O‘zbekistonning yer maydoni 44,8 million gektarni tashkil etsa-da, undan
faqat 10-12 foizi doimiy foydalanish uchun qulay hisoblanadi. Qolgan
qismlari – cho‘l, tog‘, qumli hududlar, sho‘r yerlar va foydalanilmayotgan
zahira yerlar bilan band. Shu bois yer resurslarining hududiy taqsimoti
mamlakatda iqtisodiy va ijtimoiy siyosat yuritishda muhim rol o‘ynaydi.
Ayrim mintaqalarda suv resurslari yetarli bo‘lsa-da, ularni to‘g‘ri taqsimlash
va boshqarish masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda. 7
Amudaryo va Sirdaryo havzasi mamlakatning suv resurslari taqsimotida
hal qiluvchi o‘ringa ega. Amudaryo O‘zbekistonning janubiy va g‘arbiy
qismlariga, Sirdaryo esa sharqiy va markaziy hududlarga suv yetkazib beradi.
Biroq, bu daryolarning suvi asosan boshqa davlatlar (Tojikiston, Qirg‘iziston,
Afg‘oniston) hududida shakllanadi. Bu esa transchegaraviy suv masalalarini
murakkablashtirib, suv xavfsizligini strategik muammo sifatida ko‘rsatmoqda.
Yer resurslarining sifati ham hududlarga qarab keskin farqlanadi.
Farg‘ona vodiysi, Toshkent, Andijon, Namangan kabi viloyatlarda tuproq
unumdorligi yuqori, iqlim qulay, yer maydonlari zich o‘zlashtirilgan. Bu esa
iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Aksincha, Buxoro,
Qoraqalpog‘iston hududlarida yerlar ko‘pincha sho‘r, melioratsion jihatdan
yaroqsiz holatga kelib qolgan. Ularni qayta tiklash uchun ko‘plab melioratsiya
va rekultivatsiya ishlari talab etiladi.
Shuningdek, suv resurslarining hududiy notekisligi qishloq xo‘jaligi
samaradorligiga ham ta’sir qiladi. Suvga boy hududlarda bir yilda bir necha
hosil olish mumkin bo‘lsa, suv tanqis mintaqalarda faqatgina bir martalik ekin
yetishtirish imkoniyati mavjud. Bu holat nafaqat iqtisodiy, balki ekologik va
ijtimoiy barqarorlik uchun ham muhim ahamiyatga ega.
7
Dilnoza Karimova – Qishloq xo‘jaligida suv tejovchi texnologiyalar . – “Ekologiya va atrof-
muhitni muhofaza qilish” jurnali, 2020, №1.

20Yana bir muhim jihat shuki, suv resurslaridan foydalanishdagi hududiy
tafovutlar aholining turmush darajasi, bandligi va salomatligiga ham ta’sir
qiladi. Ichimlik suvi ta’minoti, sanitariya va gigiyena xizmatlari, suv bilan
bog‘liq kasalliklar ko‘proq suv tanqis hududlarda uchraydi. Shu bois,
resurslarni mintaqaviy taqsimlash faqat xo‘jalik manfaatlari bilan emas, balki
inson salomatligi va ijtimoiy tenglik tamoyillari asosida ham ko‘rib chiqilishi
kerak.
O‘zbekiston Yer va Suv Resurslarining Hududiy Taqsimoti
Quyidagi jadvalda O‘zbekistonning asosiy mintaqalari bo‘yicha yer va suv
resurslarining hududiy taqsimoti ko‘rsatilgan. Jadvalda sug‘oriladigan yerlar
hajmi, suv bilan ta’minlanganlik darajasi, sho‘rlangan yerlar ulushi va
sug‘orishda foydalaniladigan asosiy daryolar aks ettirilgan.
Mintaqalar Sug‘oriladiga
n yerlar
(ming ga) Suv bilan
ta’minlanganl
ik darajasi
(%) Sho‘rlanga
n yerlar
ulushi (%) Sug‘orishda
foydalaniladig
an daryolar
Farg‘ona
vodiysi 430 85 10 Sirdaryo
Surxondaryo 340 78 15 Amudaryo
Qashqadaryo 370 75 20 Amudaryo
Toshkent 290 80 12 Chirchiq-
Sirdaryo
Andijon 280 82 11 Kara Darya
Buxoro 180 45 40 Amudaryo
Navoiy 150 40 42 Zarafshon
Qoraqalpog‘ist
on 130 35 48 Amudaryo
Samarqand 300 77 18 Zarafshon

21Namangan 260 81 14 Naryn
Yuqoridagi jadvalda O‘zbekiston Respublikasining turli mintaqalaridagi
yer va suv resurslarining taqsimoti haqida muhim statistik ma’lumotlar
keltirilgan. Mazkur tahlil mintaqalar kesimida sug‘oriladigan yerlar, suv bilan
ta’minlanganlik darajasi, sho‘rlanish holati va sug‘orishda foydalaniladigan
asosiy daryo manbalarini qamrab oladi. Bu ma’lumotlar O‘zbekiston
hududlarining tabiiy resurslarga bo‘lgan imkoniyatlari va cheklovlarini
yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, eng katta sug‘oriladigan yerlar Farg‘ona
vodiysi (430 ming gektar), Qashqadaryo (370 ming gektar), va Surxondaryo
(340 ming gektar) viloyatlarida joylashgan. Ushbu hududlar suv bilan yaxshi
ta’minlangan bo‘lib, suv resurslaridan foydalangan holda qishloq xo‘jaligi
faoliyati intensiv yuritilmoqda. Suv bilan ta’minlanganlik darajasi ham bu
hududlarda yuqori — 75–85% atrofida.
Toshkent, Andijon va Namangan viloyatlari ham suv bilan nisbatan
yaxshi ta’minlangan bo‘lib, ularning suv bilan ta’minlanganlik darajasi 80%
dan yuqori. Bu esa ushbu hududlarda dehqonchilik va bog‘dorchilik
sohalarining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Sug‘orishda Sirdaryo,
Chirchiq, Naryn va boshqa irmoqlardan foydalaniladi.
Boshqa tomondan, Buxoro, Navoiy va Qoraqalpog‘iston kabi
mintaqalarda resurslar sezilarli darajada cheklangan. Bu hududlarda
sug‘oriladigan yerlar nisbatan kam (130–180 ming gektar atrofida), suv bilan
ta’minlanganlik darajasi esa 35–45% darajasida. Bu esa ekinlar hosildorligi,
xo‘jalik faoliyatining samaradorligi va aholi turmush tarziga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ayniqsa, sho‘rlangan yerlar ulushi yuqori — Qoraqalpog‘istonda
48%, Navoiyda 42%, Buxoroda esa 40% ni tashkil etadi. Bu esa melioratsiya
ishlariga ehtiyojning yuqoriligini ko‘rsatadi. 8
8
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi – Rasmiy statistik byulletenlar va hisobotlar,
2019–2024.

22Sug‘orish manbalari ham mintaqalarga ko‘ra farqlanadi. Amudaryo
g‘arbiy va janubiy mintaqalarning asosiy sug‘orish daryosi bo‘lib xizmat
qiladi. Bu daryo Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro va Qoraqalpog‘iston
hududlariga suv yetkazib beradi. Sharqiy mintaqalarda esa Sirdaryo, Chirchiq,
Naryn va Zarafshon daryolari asosiy rol o‘ynaydi. Shu tahlillar asosida shuni
aytish mumkinki, O‘zbekistonning yer va suv resurslarining hududiy
taqsimoti keskin farqlarga ega. Bu esa har bir hududda resurslardan
foydalanish siyosatini alohida ishlab chiqishni, ilmiy asoslangan yondashuvni,
texnologik yangiliklarni joriy etishni va ekologik xavfsizlikni ta’minlovchi
strategiyalarni amalga oshirishni talab etadi.
Sug‘oriladigan yerlar O‘zbekiston iqtisodiy hayotida markaziy o‘rinni
egallaydi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining asosiy tayanchi bo‘lgan bu
yerlar bevosita suv infratuzilmasiga bog‘liq. Dehqonchilikning samarali
yuritilishi, ko‘p yillik ekinlar hosildorligi, oziq-ovqat xavfsizligi va eksport
salohiyatining oshishi sug‘oriladigan yerlarning mavjudligi va ularning
sifatiga bog‘liq.
O‘zbekistonda mavjud bo‘lgan 4,3 million gektardan ortiq sug‘oriladigan
yerlar mamlakatning faqatgina 10% maydonini tashkil etsa-da, iqtisodiy
mahsulot yetishtirishda ularning salmog‘i juda yuqori. Bu yerlar, asosan,
Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryolari va ularning irmoqlari bo‘yida
joylashgan. Geografik yaqinlik tufayli ushbu mintaqalarda suv resurslaridan
samarali foydalanish imkoniyati mavjud.
Sug‘oriladigan yerlarning eng katta qismlari Farg‘ona vodiysi,
Qashqadaryo, Surxondaryo, Toshkent va Samarqand viloyatlarida joylashgan.
Bu hududlarda tabiiy sharoit va suv infratuzilmasi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Ayniqsa, suv ta’minoti barqaror bo‘lgan joylarda paxta, g‘alla, sabzavot, poliz
va mevali daraxtlar mahsuldorligi yuqori bo‘ladi. Har yili bu yerlar hisobiga
mamlakat ichki bozori qondiriladi, eksport hajmi ortadi.

23Suv infratuzilmasi – nasos stansiyalari, irrigatsiya tarmoqlari, suv
omborlari, drenaj va kollektor tizimlari kabi muhim texnik ob’ektlar
sug‘oriladigan yerlar faoliyatida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Suv omborlari –
Chorvoq, Tuyamo‘yin, Andijon, Pachkamar, Talimorjon singari inshootlar
orqali mavsumiy suv oqimlari tartibga solinadi. Bu esa suv resurslaridan
oqilona foydalanish imkonini beradi.
Nasos stansiyalari esa suvning tabiiy ravishda oqib bormaydigan, baland
joylarga yetkazilishida muhim funksiyani bajaradi. Ayniqsa, Sirdaryo
viloyatida joylashgan Mirzacho‘l massivida bu tizim keng qo‘llaniladi. Drenaj
va kollektor tarmoqlari esa sug‘orish natijasida tuproqqa ortiqcha namlik
to‘planishini oldini olib, yerning sho‘rlanishini kamaytiradi. Bu esa yerning
uzoq muddatli unumdorligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Biroq, mamlakatning hamma hududlarida ham suv infratuzilmasi bir xil
rivojlanmagan. Buxoro, Navoiy va Qoraqalpog‘iston kabi viloyatlarda
sug‘orish imkoniyatlari cheklangan. Bu hududlarda daryolar uzoq masofada
joylashgan bo‘lib, suvni yetkazish uchun katta hajmdagi texnik vositalar,
nasoslar, energiya va infratuzilma talab etiladi. Suv resurslari cheklanganligi
sababli, bu yerlar ko‘pincha past mahsuldorlikka ega.
Ushbu hududlarda tomchilatib sug‘orish, purkagichlar orqali sug‘orish,
lazer yordamida yerlarni tekislash kabi zamonaviy texnologiyalar joriy
etilmoqda. Bu texnologiyalar suvni tejash, tuproq unumdorligini saqlab
qolish, resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Davlat tomonidan
berilgan subsidiya va imtiyozli kreditlar evaziga bu texnologiyalar tobora
ko‘proq fermer xo‘jaliklariga joriy qilinmoqda.
Hududlar kesimida suv infratuzilmasi bilan bog‘liq muammolar ham
mavjud. Ba’zi eski nasos stansiyalari energiya tejamkor emas, ayrim
irrigatsiya tarmoqlari esa to‘liq yangilanishga muhtoj. Suvning katta qismi
yo‘l-yo‘lakay bug‘lanib, yo‘qolib ketmoqda. Bu esa sug‘orish
samaradorligining pasayishiga olib keladi. Shuningdek, tuproqlarning

24sho‘rlanishi, drenaj tizimlarining yaroqsiz holga kelganligi, suvdan noto‘g‘ri
foydalanish natijasida ekologik muammolar yuzaga kelmoqda.
Yer resurslarining salohiyatidan to‘liq foydalanish uchun suv
infratuzilmasini modernizatsiya qilish zarur. Bu yo‘nalishda “Yashil makon”,
“Qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirish”, “Suvdan oqilona foydalanish
milliy strategiyasi” kabi davlat dasturlari amalga oshirilmoqda. Ularda asosiy
e’tibor suvni tejovchi texnologiyalarni joriy etishga, mavjud infratuzilmani
rekonstruksiya qilishga va ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘rganishga qaratilgan.
Ayni paytda, hududiy infratuzilmaning rivojlanishi hududlar o‘rtasidagi
iqtisodiy tafovutlarni kamaytirish, suv resurslarini adolatli taqsimlash,
ekologik barqarorlikni saqlash va ichki ijtimoiy muvozanatni ta’minlash
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir viloyat o‘ziga xos tabiiy va texnik
sharoitga ega bo‘lgani bois, suv infratuzilmasi bo‘yicha individual
strategiyalar ishlab chiqilishi zarur. sug‘oriladigan yerlar va suv
infratuzilmasi O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligida barqaror rivojlanishning
asosi hisoblanadi. Bu resurslardan geografik imkoniyatlarni hisobga olgan
holda, zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘un holda foydalanish –
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi va ekologik barqarorligining kafolatidir.
Sug‘oriladigan Yerlar va Suv Infratuzilmasi Statistikasi
Quyidagi jadvalda O‘zbekiston Respublikasining viloyatlar kesimidagi
sug‘oriladigan yerlar, suv omborlari, nasos stansiyalari va tomchilatib
sug‘orish texnologiyasi qo‘llanilayotgan yerlar foizi haqida ma’lumot
berilgan.
Viloyatlar Sug‘oriladigan
yerlar (ming
ga) Suv
omborlari
soni Nasos
stansiyalari
soni Tomchilatib
sug‘orish
(%)
Farg‘ona 430 5 120 28
Qashqadaryo 370 4 95 20

25Surxondaryo 340 3 88 22
Toshkent 290 6 110 30
Samarqand 300 4 90 26
Andijon 280 3 85 24
Buxoro 180 2 60 15
Navoiy 150 2 55 14
Qoraqalpog‘isto
n 130 1 45 12
Namangan 260 3 80 25
O‘zbekiston Respublikasi tabiiy-geografik sharoiti, ayniqsa iqlimi va
relyefi, yer va suv resurslaridan foydalanish shakllarini bevosita belgilab
beradi. Bu omillar o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini
to‘ldiradi, ba’zan esa cheklaydi. Shu sababli O‘zbekiston hududlarida yer va
suv resurslarini boshqarishda har bir mintaqaning iqlimiy va topografik
xususiyatlarini chuqur tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston iqlimi keskin kontinental bo‘lib, yozlari issiq va quruq,
qishlari esa sovuq bo‘ladi. Yillik yog‘ingarchilik miqdori o‘rtacha 100–400
mm atrofida bo‘lib, bu miqdor mamlakatning katta qismida dehqonchilik
qilish uchun yetarli emas. Ayniqsa, cho‘l va yarim cho‘l hududlarda (Buxoro,
Navoiy, Qoraqalpog‘iston) yog‘ingarchilik juda kam bo‘ladi. Bu esa, albatta,
dehqonchilikni to‘liq sug‘orishga bog‘lab qo‘yadi.
Relyef ham yer va suv resurslarining ishlatilishida muhim rol o‘ynaydi.
Mamlakat relyefi murakkab bo‘lib, g‘arb va shimoli-g‘arbiy qismlar asosan
tekisliklardan, sharq va janubi-sharqiy hududlar esa tog‘li va tog‘oldi
mintaqalardan iborat. Tog‘li hududlarda suv manbalari ko‘p bo‘lsa-da, ular
dehqonchilik uchun qulay yer maydonlari bilan ta’minlanmagan. Aksincha,
tekislik hududlarida dehqonchilik maydonlari keng, ammo suv resurslari
cheklangan.

26Iqlim va relefning bu tafovutlari yer va suv resurslarining sifati va ulardan
foydalanish darajasini belgilaydi. Masalan, Surxondaryo viloyati relyefi tog‘
oldi bo‘lib, suv manbalari ko‘p, yerlar unumdor. Qoraqalpog‘iston
Respublikasida esa tekis, qumli, ko‘p hollarda sho‘rlangan yerlar bo‘lib, suv
tanqisligi muammo hisoblanadi.
Iqlimning quruq bo‘lishi bilan birga, bug‘lanish jarayoni ham kuchli.
Ko‘pchilik hududlarda yillik bug‘lanish 1 000–2 000 mm ga yetadi, bu esa
suvning tez yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. Shu boisdan, suvni tejovchi
texnologiyalar – tomchilatib sug‘orish, purkagichlar, yerlarni lazer bilan
tekislash kabi texnikalar hayotiy zaruratga aylangan.
Relyef, ayniqsa, sug‘orish tizimlarini tashkil qilishda muhim omil bo‘ladi.
Tog‘li hududlarda suvning o‘z holicha oqib tushishi mumkin bo‘lsa-da,
tekisliklarda suvni yetkazish uchun nasos stansiyalariga ehtiyoj seziladi.
Nasos stansiyalarining ishi esa elektr energiyasi va texnik xizmat ko‘rsatishni
talab qiladi. Bu esa yer va suvdan foydalanish narxini oshiradi.
Yerlarning sho‘rlanishi ham iqlim va sug‘orish tizimi bilan bevosita
bog‘liq. Iqlimi issiq va bug‘lanish yuqori bo‘lgan mintaqalarda, ayniqsa
noto‘g‘ri sug‘orish, melioratsiya va drenaj tizimlarining yo‘qligi natijasida
tuproqdagi tuzlar yuqoriga ko‘tarilib, yer sho‘rlanadi. Bu esa ekinlar o‘sishini
sekinlashtiradi, hosildorlikni pasaytiradi va tuproqni dehqonchilikka yaroqsiz
holga keltiradi.
Ekologik muammolarning ko‘plab sabablari aynan tabiiy-geografik
sharoitlarga, ya’ni iqlim va relefga borib taqaladi. Masalan, Aral dengizi
fojiasi iqlim va suv resurslarining noto‘g‘ri boshqarilishidan kelib chiqqan.
Daryo suvlari keskin kamaygan, iqlimning keskin isib borishi natijasida
dengiz sathi pasaygan, sho‘r changlar havoga ko‘tarilib, butun mintaqaga
zarar yetkazgan.
Relyefning murakkabligi tufayli ayrim mintaqalarda suv to‘planib qoladi
va suv bosish, yerlarning sho‘rlanishi, qamish va begona o‘simliklarning

27ko‘payishi holatlari yuz beradi. Bu esa, o‘z navbatida, sog‘lom
agroekotizimning buzilishiga olib keladi. Bunday holatlar ayniqsa Xorazm
viloyati, Navoiy viloyatining ayrim qismlari va pastqam relefga ega
hududlarda kuzatiladi.
Iqlim o‘zgarishlari, ya’ni global isish jarayoni ham yer va suv
muammolarini yanada kuchaytirmoqda. Muzliklarning erishi, qorlar tez erib
oqib ketishi natijasida suv resurslarining mavsumiy taqsimoti buziladi. Bu esa
daryolarda suv miqdorining bahorda ko‘payib, yozda kamayishiga sabab
bo‘ladi. Natijada, sug‘oriladigan hududlarda suv tanqisligi yuzaga keladi.
2.2. O‘zbekiston Respublikasining suv resurslaridan foydalanishning
holati va rivojlanishi
O‘zbekiston Respublikasida suv resurslari iqtisodiyotning deyarli barcha
sohalarida hal qiluvchi o‘rin egallaydi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi, sanoat,
energetika, ichimlik suvi ta’minoti va ekologik barqarorlik uchun suv muhim
omil hisoblanadi. Ayni vaqtda, ushbu resurslarning mavjud holati, ularni
boshqarish darajasi va kelajakdagi rivojlanish istiqbollari mamlakat barqaror
taraqqiyotining ajralmas qismini tashkil etadi.
Respublikadagi suv resurslarining asosiy manbalari tabiiy daryolar –
Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron kabi daryolar, yer osti
suvlari, qor-muzliklar va sun’iy suv omborlari hisoblanadi. Suv resurslarining
umumiy hajmi yiliga o‘rtacha 120–130 milliard kub metr deb baholanadi,
ammo bu suvlarning 80% dan ortig‘i mamlakat hududidan tashqarida –
asosan Tojikiston, Qirg‘iziston, Afg‘oniston va Qozog‘iston kabi qo‘shni
davlatlar hududida shakllanadi. Bu esa suv xavfsizligi va transchegaraviy suv
resurslarini boshqarish masalasini dolzarb qiladi.
O‘zbekistonda suvdan foydalanishning hozirgi holati iqtisodiyotning
qishloq xo‘jaligi tarmog‘iga juda ko‘p bog‘liq. Suv sarfining 90% dan ortig‘i

28aynan sug‘oriladigan dehqonchilik uchun sarflanadi. Paxta, g‘alla, sabzavot
va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirishda ko‘p miqdorda suv
ishlatiladi. Biroq, bu suv sarfi ko‘plab hollarda samarasiz, chunki eski
sug‘orish tizimlari, ochiq kanal tizimi orqali katta suv yo‘qotishlar sodir
bo‘ladi. 9
Suvdan foydalanishdagi samaradorlik pastligi bugungi kundagi eng katta
muammolardan biridir. An’anaviy usullar bilan sug‘orishda suvning katta
qismi bug‘lanadi yoki tuproqning sho‘rlanishiga olib keladi. Bu nafaqat
suvning isrof bo‘lishiga, balki tuproq unumdorligining pasayishiga ham sabab
bo‘ladi. Shu sababli so‘nggi yillarda suvni tejovchi texnologiyalar –
tomchilatib sug‘orish, purkagich tizimlar, lazer bilan yer tekislash kabi
innovatsiyalarni joriy etish jarayoni jadallashmoqda.
Respublika bo‘yicha hozirgacha 400 ming gektardan ortiq yerda
tomchilatib sug‘orish texnologiyasi joriy etilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich yildan-
yilga ortib bormoqda. Davlat tomonidan suv tejashga qaratilgan subsidiyalar,
imtiyozli kreditlar va texnologik qo‘llab-quvvatlash ishlari bu borada ijobiy
natijalar berayotir. Lekin umumiy maydonlarga nisbatan bu hali juda kam
ulushni tashkil qiladi.
Suv resurslarining holati faqat qishloq xo‘jaligi bilan emas, balki ichimlik
suvi ta’minoti bilan ham bog‘liq. Aholining toza ichimlik suviga bo‘lgan
ehtiyoji har yili oshib bormoqda. Ayniqsa, suv resurslariga nisbatan tanqis
bo‘lgan hududlarda – Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Buxoro va Navoiy
viloyatlarida ichimlik suvi bilan ta’minlash masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Bu hududlarda ko‘proq yer osti suvlaridan foydalaniladi, biroq ularning sifati
va quvvati cheklangan. 10
9
Dilnoza Karimova – Qishloq xo‘jaligida suv tejovchi texnologiyalar . – “Ekologiya va atrof-
muhitni muhofaza qilish” jurnali, 2020, №1.
10
O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi ilmiy-tadqiqot instituti – O‘zbekiston irrigatsiya tizimlari
va ularning modernizatsiyasi . – Toshkent, 2022.

29Suv omborlarining texnik holati ham muammolardan biri hisoblanadi.
Ayrim suv inshootlari eskirgan, ularning saqlash hajmi kamaygan, tozalash
tizimlari samarali ishlamayapti. Bundan tashqari, mavjud nasos stansiyalari
ham energiyani ko‘p talab qiladi va texnik jihatdan modernizatsiyani talab
etadi. Bu esa umumiy suv ta’minot tizimining zamonaviy talablariga javob
bermasligiga olib kelmoqda.
O‘zbekiston hukumati ushbu muammolarni bartaraf etish maqsadida
“2020–2030 yillarda suv resurslarini boshqarish milliy strategiyasi”ni ishlab
chiqdi. Ushbu hujjat suv resurslarini barqaror boshqarish, transchegaraviy suv
masalalarini hal etish, innovatsion texnologiyalarni joriy qilish, aholining
suvdan foydalanish madaniyatini oshirish kabi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi.
Rivojlanish istiqbollari nuqtai nazaridan, O‘zbekistonda suv resurslaridan
foydalanish borasida bir qancha muhim yo‘nalishlar ustuvor deb
belgilanmoqda. Ulardan biri – suv hisobini yurituvchi raqamli
texnologiyalarni joriy etishdir. “Smart-water” tizimlari orqali har bir fermer
xo‘jaligi, har bir hududda suv sarfi nazorat qilinishi ko‘zda tutilgan. Bu
tizimlar yordamida samaradorlikni oshirish va nazoratsiz suv isrofini
kamaytirish mumkin. Shuningdek, hududlararo suv taqsimotini adolatli
tashkil qilish, suvdan qayta foydalanish texnologiyalarini kengaytirish
(masalan, tozalangan oqava suvlarni texnik maqsadlarda ishlatish), suvni
saqlash infratuzilmasini modernizatsiya qilish, suv tanqis hududlarga suv
yetkazib berish tizimlarini yaratish kabi istiqbolli loyihalar ham amalga
oshirilmoqda.
Transchegaraviy suvlar masalasi bo‘yicha ham O‘zbekiston qo‘shni
davlatlar bilan ijobiy hamkorlik siyosatini yuritmoqda. Amudaryo va Sirdaryo
bo‘yicha qo‘shma ishlanmalar, suv ta’minoti bo‘yicha bitimlar, daryo oqimini
tartibga soluvchi mexanizmlar takomillashtirilmoqda. O‘zbekiston
Respublikasida suv resurslaridan foydalanishning hozirgi holati bir qator
tizimli muammolar bilan bog‘liq bo‘lsa-da, bu boradagi islohotlar, davlat

30siyosati va xalqaro hamkorlik istiqbolda barqaror va samarali suv
boshqaruvini shakllantirishga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy
barqarorlik, ekologik xavfsizlik va ijtimoiy farovonlikning muhim kafolatidir.
Xulosa
Mazkur kurs ishini tayyorlash jarayonida O‘zbekiston Respublikasining
yer va suv resurslari bo‘yicha mavjud holat, foydalanish yo‘llari, muammolari
va istiqbollari chuqur o‘rganildi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, yer va suv
resurslari mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy hayotida hal qiluvchi o‘rin tutadi.
Ayniqsa, qishloq xo‘jaligida bu resurslardan oqilona foydalanish oziq-ovqat
xavfsizligi va bandlikni ta’minlaydi.
O‘zbekiston iqlimining quruq va suv resurslarining cheklanganligi
sababli, yer va suvdan foydalanishda samaradorlikni oshirish dolzarb
masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Sug‘oriladigan yerlarning katta qismi hali
ham an’anaviy sug‘orish tizimlari orqali boshqarilmoqda, bu esa resurslarning

31isrof bo‘lishiga olib kelmoqda. Shu bois, zamonaviy texnologiyalar –
tomchilatib sug‘orish, lazerli yer tekislash va suvni nazoratli taqsimlash kabi
uslublarni keng joriy etish zarur.
Yer resurslarining meliorativ holatini yaxshilash, sho‘rlanish va eroziyaga
qarshi chora ko‘rish, ekologik muvozanatni saqlash ham bu yo‘nalishdagi
muhim vazifalardandir. Suv resurslarining katta qismi transchegaraviy
daryolardan shakllanayotgani esa mintaqaviy hamkorlik va diplomatik
yondashuvni talab qiladi.
Xulosa qilib aytganda, yer va suv resurslaridan samarali, ekologik xavfsiz
va iqtisodiy foydali foydalanish – O‘zbekistonning barqaror rivojlanishining
muhim garovidir. Kelgusida bu boradagi ilmiy tadqiqotlar, texnologik
yangiliklar va davlat siyosatining uyg‘unlashuvi orqali mazkur sohani yanada
rivojlantirish mumkin deb hisoblayman.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) Olim Jo‘rayev, Mahmud Bozorov – Geografik ekologiya. – Toshkent:
“Fan”, 2018.
2) Sharof Raxmatullayev – Yer resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish.
– Toshkent: “O‘zbekiston”, 2020.
3) Abdurahmon Xudoyqulov – O‘zbekiston tabiiy geografiyasi. – Toshkent:
“Yangi asr avlodi”, 2021.
4) O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligi – Milliy suv strategiyasi
2020–2030. – Toshkent: Rasmiy nashr, 2020.
5) Aziz Qayumov, Said Kadyrov – Yer resurslarini boshqarish asoslari. –
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019.

326) Bahodir Toshmatov – Tabiiy resurslardan foydalanish iqtisodiyoti. –
Samarqand: “SamDU nashriyoti”, 2021.
7) Bekzod Yigitaliyev – O‘zbekistonning suv resurslari va ularni boshqarish.
– Buxoro: “Iqtisodiyot”, 2022.
8) Abdulaziz Karimov – Yer tuzish va kadastr asoslari. – Toshkent:
“Mehnat”, 2017.
9) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti – 2021–2023 yillarda irrigatsiya
tizimlarini rivojlantirish davlat dasturi. – 2021.
10) Rustam Norqobilov – Resurslardan barqaror foydalanish va ekologik
xavfsizlik. – Toshkent: “Fan”, 2023.
11) FAO (Food and Agriculture Organization) – Water Resources Assessment
in Central Asia. – Rome: FAO Publications, 2020.
12) UNDP Uzbekistan – Suvdan foydalanish samaradorligini oshirish
bo‘yicha tavsiyalar. – Toshkent: UNDP, 2021.
13) Komil Abdullayev – Yer va suv resurslari: muammolar va yechimlar. –
Andijon: “Andijon Universiteti”, 2018.
14) Otabek Ubaydullayev – Suv infratuzilmasining hududiy ahamiyati. –
“Iqtisodiy tadqiqotlar” jurnali, 2022, №3.
15) Temur Nazarov – Yer resurslarining meliorativ holati va uni yaxshilash
yo‘llari. – “Agrosanoat” jurnali, 2021, №2.
16) Dilnoza Karimova – Qishloq xo‘jaligida suv tejovchi texnologiyalar. –
“Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish” jurnali, 2020, №1.
17) O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi ilmiy-tadqiqot instituti –
O‘zbekiston irrigatsiya tizimlari va ularning modernizatsiyasi. – Toshkent,
2022.

Yer va suv resurslaridan foydalanish

Sotib olish