Yevrosiyoning tabiiy geografik o‘lkalari.

Yevrosiyoning tabiiy geografik o‘lkalari .
MUNDARIJA.
KIRISH………………………………………………………………………….....3
I.BOB.   YEVROSIYA TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI TIZIMI.
1.1.   Yevrosiya   tabiiy   geografik   olkalari   va   ularning
mohiyati……………………...5
1.2.   Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   va   landshafti…………………………….
…..8
1.3.   Yevrosiyaning   iqlimi   va   tabiiy
resurslari……………………………………...12
II.BOB.   YEVROSIYANING ASOSIY TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI.
2.1.   Yevropaning tabiiy geografik o‘lkalari……………………………………….17
2.2.   Osiyo   tabiiy   geografik
o‘lkalari……………………………………………….20
2.3.   Yevrosiyaning   tog‘li   hududlari   va
pasttekisliklari…………………………….25
III.BOB.   YEVROSIYA   TABIIY   GEOGRAFIK   O‘LKALARI   VA
ULARNING INSON FAOLIYATIGA TA’SIRI.
3.1.   Yevrosiya   o‘lkalari   va   qishloq   xo‘jaligi…………………………………...
…..29
3.2.   Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlariga
ta’siri…………………….....32
3.3.   Yevrosiyaning   ekologik   muammolari   va   barqaror   rivojlanish
masalalari…….35
XULOSA……………………………………………………………………...….39
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………...41
2 KIRISH
Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalari mavzusi dolzarb, chunki bu hudud
dunyoning eng katta qit’alaridan biri bo‘lib, unda juda xilma-xil tabiiy sharoitlar,
geografik   jihatlar   va   iqlimiy   zonalar   mavjud.   Yevrosiyoaning   o‘lkalarini   tahlil
qilish orqali uning resurslaridan samarali foydalanish, iqlim o‘zgarishlariga qarshi
kurashish   va   tabiatni   muhofaza   qilish   kabi   muhim   masalalarga   yechimlar   topish
mumkin.   Ayniqsa,   hozirgi   kunda   ekologik   muammolar   va   tabiiy   resurslarning
cheklanishi   globallashgan   dunyoda   keng 1
  tarqalgan   muammolarga   aylanib
bormoqda.   Yevrosiyoaning   tabiiy   geografik   o‘lkalarini   o‘rganish   orqali   bu
hududdagi tabiiy boyliklarni to‘g‘ri boshqarish va barqaror rivojlanishni ta’minlash
mumkin.Yevrosiyoaning   tabiiy   geografik   o‘lkalarini   chuqur   tahlil   qilish,   hududiy
rivojlanishning   istiqbollarini   aniq   belgilash,   shuningdek,   hududlar   o‘rtasidagi
tabiiy   va   ijtimoiy   aloqalarni   yaxshilash   uchun   zarurdir.   Shu   bilan   birga,   iqlim
o‘zgarishlari,   suv   resurslarining   kamayishi,   tabiiy   ofatlar   kabi   global   muammolar
Yevrosiyoaning tabiiy geografik xususiyatlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa
ekologik   muvozanatni   saqlash   uchun   ilg‘or   texnologiyalarni,   innovatsiyalarni   va
xalqaro   hamkorlikni   rivojlantirish   zarurligini   anglatadi.   Shu   nuqtai   nazardan,
Yevrosiyoaning   tabiiy  geografik   o‘lkalarini   chuqur   o‘rganish   nafaqat   ilmiy,   balki
amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega.
Kurs   ishining   maqsadi:   Yevrosiyoaning   tabiiy   geografik   o‘lkalarini
o‘rganishning   asosiy   maqsadi,   bu   hududning   tabiiy   sharoitlari,   geografik
xususiyatlari   va   iqlimiy   o‘zgarishlarini   tahlil   qilish   orqali   uning   ekologik   va
iqtisodiy   rivojlanishiga   qanday   ta’sir   ko‘rsatishini   aniqlashdir.   Yevrosiyoaning
tabiiy   geografik   o‘lkalarini   o‘rganish   orqali   qit’ada   joylashgan   turli   geografik
zonalarning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini,   tabiiy   resurslar   va   ularni   boshqarish
1
  Akramov Z. M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o’quv dasturi. T.,2021-yil.
3 imkoniyatlarini aniqlash mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, mintaqalararo ijtimoiy va
iqtisodiy rivojlanishni yanada samarali rejalashtirishga yordam beradi.
Kurs   ishining   vazifasi:   Yevrosiyoaning   tabiiy   geografik   o‘lkalarini
o‘rganishning vazifalari bir qator muhim ilmiy va amaliy masalalarni hal qilishga
qaratilgan.   Birinchi   navbatda,   bu   mavzu   Yevrosiyoaning   tabiiy   geografik
o‘lkalarini aniqlash, ularning o‘ziga xos tabiiy resurslarini tahlil qilish va ularning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’sirini o‘rganishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi.
O‘lkalar   o‘rtasidagi   geografik   va   ekologik   farqlarni   aniqlash,   hududiy   boshqaruv
va   resurslarni   samarali   taqsimlash   uchun   zarur   bilimlarni   yig‘ish   ham   bu
mavzuning muhim vazifalaridan biridir.
Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9 ta reja,xulosa va
foydalamilgan adabiyotlardan iborat.
4 I.BOB.   YEVROSIYA TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI TIZIMI.
1.1. Yevrosiya tabiiy geografik olkalari va ularning mohiyati.
Yevrosiya   dunyoning   eng   katta   qit'asi   bo‘lib,   o‘z   ichiga   Yevropa   va   Osiyo
qismlarini   oladi.   Bu   qit'a   o‘zining   tabiiy   geografik   o‘lkalari   bilan   turli   xil
landshaftlarga   ega   bo‘lib,   ularning   har   biri   o‘ziga   xos   tabiiy   xususiyatlarga,
iqlimga   va   tabiiy   resurslarga   ega.   Yevrosiya   tabiiy   geografik   o‘lkalari   tizimi
geografiya va ekologiya sohalarida muhim o‘rin tutadi, chunki bu o‘lkalarning har
biri o‘zining maxsus tabiiy sharoitlari, ekologik xususiyatlari 2
  va inson faoliyatiga
ta'siri   bilan   ajralib   turadi.   Ushbu   o‘lkalarning   o‘rganilishi   Yevrosiyaning   tabiiy
resurslarini   samarali   boshqarish   va   rivojlantirish   uchun   muhim   ahamiyatga
ega.Yevrosiyaning   tabiiy   geografik   o‘lkalari   umumiy   ravishda   iqlim,   landshaft,
geologik tuzilish, fauna va flora kabi omillarga asoslanadi. Bu o‘lkalarning har biri
o‘ziga   xos   tabiiy   jarayonlar   va   ekologik   tizimlarga   ega   bo‘lib,   inson   faoliyati
uchun   turli   imkoniyatlar   va   cheklovlar   yaratadi.   Shu   bilan   birga,   Yevrosiyaning
tabiiy   geografik   o‘lkalari   hududdagi   ijtimoiy   va   iqtisodiy   hayotga,   shuningdek,
tabiatni muhofaza qilish masalalariga katta ta'sir ko‘rsatadi.
1. Yevrosiyaning tabiiy geografik o‘lkalari tizimi
Yevrosiya   tabiiy   geografik   o‘lkalari   tizimi   juda   murakkab   va   xilma-xildir.
Ushbu   tizimni   aniq   tushunish   uchun   Yevrosiya   geografiyasini   tahlil   qilish
muhimdir.   Geografik   o‘lkalarning   har   biri   o‘zining   iqlimi,   landshafti,   geologik
tuzilishi   va   biologik   xilma-xilligi   bilan   farq   qiladi.   Bu   o‘lkalarning   tarkibi   va
tuzilishi mintaqaviy va global miqyosdagi tabiiy jarayonlar bilan bevosita bog‘liq.
Yevrosiyaning   tabiiy   o‘lkalari   ikki   asosiy   qismga   bo‘linadi:   Yevropa   va
Osiyo.   Bu   ikki   qism   bir-biriga   geografik   va   tabiatshunoslik   jihatidan   o‘zaro
bog‘liq, ammo har birining o‘ziga xos tabiiy xususiyatlari mavjud. Yevropa asosan
2
  Akramov Z. M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o’quv dasturi. T.,2021-yil.
5 tekisliklar,   pasttekisliklar   va   tog‘lar   bilan   ajralib   turadi,   Osiyo   esa   yirik   tog‘
tizmalari, keng yaylovlar va cho‘llarga ega.
Yevropa,   o‘zining   tabiiy   geografik   o‘lkalari   jihatidan,   turli   xil   landshaftlar
bilan   ajralib   turadi.   Bu   yerda   eng   yirik   tabiiy   hududlar   qatoriga   Sibir   o‘lkasi,
Skandinaviya, G‘arbiy Yevropa va Sharqiy Yevropa kiradi. Har bir hudud o‘zining
iqlimi,   yer   yuzasi   shakllari   va   tabiiy   resurslari   bilan   farqlanadi.   Masalan,
Skandinaviya   yarim   orolida   sovuq   iqlim   va   qorli   tog‘lar   ustunlik   qiladi,   G‘arbiy
Yevropada   esa   mo‘'tadil   iqlim   va   keng   o‘rmonlar   mavjud.Yevropaning   tabiiy
geografik   o‘lkalari,   asosan,   tog‘li,   tekislik   va   o‘rmonli   hududlardan   iborat.   Bu
o‘lkalarda   ko‘plab   daryo   tizmalari,   ko‘llar   va   o‘rmonlar   joylashgan.   Yevropada
landshaftlar   ko‘p   jihatdan   iqlim   va   geologik   tuzilishga   bog‘liq   ravishda   o‘zgarib
turadi. Misol uchun, Alplar tog‘ tizmasi g‘arbda keng o‘rmonlar va pasttekisliklar
bilan   almashib   turadi.Osiyo   tabiiy   geografik   o‘lkalari   o‘zining   keng   va   xilma-xil
landshafti bilan ajralib turadi. Bu yerda tog‘li hududlar, keng yaylovlar, cho‘llar va
tropik   o‘rmonlar   mavjud.   Osiyo,   o‘zining   katta   hududiga   ega   bo‘lgani   uchun,
tabiiy   geografik   o‘lkalari   ham   juda   xilma-xildir.   Masalan,   Osiyoning   janubi-
sharqiy qismida tropik o‘rmonlar va dengiz iqlimi hukm sursa, Shimoliy Osiyoda
sovuq iqlim va keng tekisliklar mavjud.
Osiyoning   yirik   tabiiy   o‘lkalari   orasida   Sibir,   Hindiston   subkontinenti,
Xitoyning   sharqiy   va   g‘arbiy   qismlari   va   Markaziy   Osiyo   mavjud.   Bu   hududlar
o‘zining   geologik   tuzilishi   va   tabiiy   resurslari   bilan   farq   qiladi.   Misol   uchun,
Sibirning   keng   o‘rmonlari   va   zaxiradagi   tabiiy   gaz,   neft   kabi   resurslar,   Osiyo
bo‘ylab iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Yevrosiya iqlimi va uning tabiiy o‘lkalarga ta'siri.
Yevrosiyaning tabiiy geografik o‘lkalari iqlim sharoitlariga bog‘liq bo‘lib, bu
o‘lkalarning  har   biri  o‘zining  maxsus   iqlim   xususiyatlariga  ega.   Yevrosiya  iqlimi
6 mo‘'tadil,   subtropik,   tropik   va   sovuq   iqlim   zonalarini   o‘z   ichiga   oladi.   Yevropa
qismida   mo‘'tadil   iqlim   va   dengiz   iqlimi   hukm   suradi,   Osiyo   qismida   esa   sovuq
iqlim, cho‘l va tropik iqlimlar mavjud.
Iqlim   sharoitlari   tabiiy   geografik   o‘lkalarning   shakllanishida   muhim   rol
o‘ynaydi.   Masalan,   Yevropaning   shimoliy   qismida   sovuq   iqlim   va   muzliklar
mavjud   bo‘lsa,   janubiy   hududlarda   esa   quruq   va   issiq   iqlim   hukm   suradi.
Osiyoning markaziy va g‘arbiy qismlarida cho‘l iqlimi mavjud bo‘lib, bu hududlar
tabiiy   resurslarning   kamligi   bilan   ajralib   turadi.Yevrosiya   tabiiy   geografik
o‘lkalari,   o‘zining   boy   tabiiy   resurslari   bilan   ham   mashhur.   Bu   yerda   neft,   gaz,
ko‘mir,   metall   rudalari,   o‘rmonlar,   suv   resurslari   kabi   ko‘plab   tabiiy   boyliklar
mavjud. Yevrosiyaning tabiiy resurslari, uning iqtisodiy rivojlanishida  muhim  rol
o‘ynaydi.   Yevropa   va   Osiyo   o‘rtasidagi   tabiiy   resurslar   taqsimoti   ham   o‘zgarib
turadi.   Masalan,   Osiyoning   Sibir   hududida   ko‘plab   tabiiy   gaz   va   neft   zaxiralari
mavjud, G‘arbiy Yevropada esa ko‘mir va metallarni qazib olish rivojlangan.
Yevrosiya   tabiiy   geografik   olkalari   va   ularning   mohiyati   haqida
kengaytirilgan   ma'lumot   berish   uchun   quyidagi   asosiy   nuqtalarga   e'tibor   qaratish
mumkin.  Yevrosiya   —  Yevropa  va  Osiyo   qit'alarini  o‘z  ichiga  oluvchi  geografik
hudud   bo‘lib,   uning   tabiiy   geografik   olkalari   turli   xil   iqlim,   landshaft,   flora   va
fauna bilan ajralib turadi.Yevrosiyaning tabiiy geografik olkalari o‘z ichiga tog‘lar,
tekisliklar,   cho‘llar,   daryo   va   ko‘llar   kabi   tabiiy   shakllarni   oladi.   Har   bir   olka
o‘zining   o‘ziga   xos   iqlim   sharoitlari,   yer   yuzasi   tuzilishi   va   ekotizimlari   bilan
ajralib turadi. Masalan,  Shimoliy Yevrosiyaning muzliklari  va tundralari, Janubiy
Yevropaning   o‘rmonlari   va   tog‘lari,   Markaziy   Osiyoning   cho‘llari   va   steplari   —
bularning   barchasi   Yevrosiyaning   tabiiy   geografik   xilma-xilligini
ko‘rsatadi.Yevrosiya   tabiiy   geografik   olkalari   o‘zaro   aloqador   bo‘lib,   ularni   bir-
biridan   ajratish   qiyin.   Misol   uchun,   tog‘li   hududlar   ko‘pincha   tekisliklar   bilan
7 qo‘shilib,   o‘simlik   va   hayvonot   dunyosining   xilma-xilligini   oshiradi.   Iqlim
sharoitlari   ham   har   bir   olkaning   rivojlanishiga   ta'sir   qiladi,   shuning   uchun
Yevrosiyaning   tabiiy   geografik   olkalari   doimo   o‘zgarib   turadi.Tabiiy   geografik
olkalar nafaqat ekologik muvozanatni saqlashda, balki iqtisodiy rivojlanishda ham
muhim   rol  o‘ynaydi.  Masalan,  daryolar   va  ko‘llar   suv  ta'minoti,  qishloq   xo‘jaligi
va   transport   uchun   zarur   bo‘lib,   bu   hududlarda   yashovchi   insonlarning   hayoti   va
iqtisodiy   faoliyatiga   bevosita   ta'sir   ko‘rsatadi.   Shuningdek,   tog‘lar   minerallar   va
metallar   manbai   bo‘lib,   sanoat   uchun   zarur   xom   ashyo   taqdim   etadi.Shu   bilan
birga,   Yevrosiyaning   tabiiy   geografik   olkalarining   mohiyatini   tushunish   uchun
ularning tarixiy va madaniy kontekstini ham inobatga olish muhimdir. Har bir olka
insoniyat tarixida o‘ziga xos rol o‘ynagan va bu hududlarda yashovchi xalqlar o‘z
madaniyatlarini,   urf-odatlarini   va   an'analarini   rivojlantirgan.   Bu   jarayonlar   tabiiy
geografik   olkalar   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   ularning   rivojlanishiga   ta'sir
ko‘rsatadi.Yevrosiyaning   tabiiy   geografik   olkalari   o‘zaro   ta'sirda   bo‘lib,   bu
jarayonlar ekologik muvozanatni saqlashda, iqlim o‘zgarishlariga moslashishda va
tabiatga   bo‘lgan   munosabatni   belgilashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ularning
mohiyatini   anglash,   insoniyatning   tabiat   bilan   muvozanatli   munosabatlarini
rivojlantirishga,   ekologik   muammolarni   hal   etishga   va   barqaror   rivojlanish
jarayonlarini   amalga   oshirishga   yordam   beradi.Yevrosiyaning   tabiiy   geografik
olkalari haqida fikr yuritish davomida, bu olkalarning o‘ziga xos iqlim sharoitlari,
landshaftlari,   flora   va   fauna   turlarining   xilma-xilligi,   shuningdek,   ularning
insoniyat   hayoti   va   iqtisodiy   faoliyatiga   ta'siri   haqida   batafsil   ma'lumot   berish
mumkin. Bunday yondashuv Yevrosiyaning tabiiy geografik xilma-xilligini yanada
chuqurroq   tushunishga   yordam   beradi   va   kelajakda   ushbu   hududlarni   muhofaza
qilish va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
1.2.Yevrosiyaning geologik tuzilishi va landshafti.
8 Yevrosiyaning geologik tuzilishi va landshafti o‘zaro bog‘liq bo‘lgan omillar
orqali   shakllanadi.   Bu   qit’a,   dunyoning   eng   katta   qit’asi   sifatida,   o‘z   ichiga
Yevropa   va   Osiyo   qismlarini   oladi   va   juda   xilma-xil   geologik   jarayonlar   va
landshaft   turlariga   ega.   Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   uning   tabiiy   resurslari,
iqlimi,   suv   tizimlari   va   umumiy   landshafti   shakllanishida   muhim   rol
o‘ynaydi.Yevrosiyaning geologik tuzilishi asosan bir necha yirik strukturalar, ya'ni
platformalar,   tog‘   tizmalari   va   cho‘l   hududlaridan   iborat.   Ushbu   strukturalar   bir-
biri bilan o‘zaro ta'sir qilish, yerni shakllantirish jarayonlari orqali o‘zgarib turadi.
Yevrosiyaning   geologik   tarixida   ko‘plab   katta   tektonik   jarayonlar,   erkin
harakatlanishlar   va   vulkanik   faoliyatlar   bo‘lgan.   Bu   jarayonlar   orqali   Yevrosiya
geologik   jihatdan   juda   xilma-xil   landshaftlarga   ega.Yevrosiyaning   geologik
tuzilishini   o‘rganish,   uning   tabiiy   resurslarini   va   ekologik   tizimlarini   tushunish
uchun muhimdir. Bu jarayonlar iqlim, yer yuzasi shakllari va ekologik sharoitlarni
belgilaydi, hamda inson faoliyatining rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi.
Yevrosiyaning geologik tuzilishi
Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   bir   nechta   katta   strukturalarga   asoslanadi:
Yevropa platformasi, Ural  tog‘ tizmasi, Sibir  platformasi, Tyan-Shan va Himalay
tog‘lari, O‘rta dengiz va boshqa ko‘plab strukturaviy qismlar.
1. Yevropa platformasi : Yevropa platformasi  Yevropaning katta qismi
bo‘lib,   bu   yerda   turli   geologik   yirik   hududlar   joylashgan.   Ushbu   platformada
tektonik   jarayonlar   juda   sekin   bo‘lib,   shuning   uchun   ko‘plab   hududlar   juda
barqaror   va   geologik   faoliyatlar   kam   amalga   oshadi.   Yevropa   platformasi   asosan
eski yadroli bo‘lib, geologik tuzilishiga ko‘ra, bu yerda ko‘plab ko‘mir, temir ruda
va boshqa foydali qazilmalar mavjud.
9 2. Sibir   platformasi :   Sibir   platformasi,   asosan,   Rossiyaning   sharqiy
qismida   joylashgan   va   Yevrosiyaning   yirik   geologik   qismlaridan   biridir.   Bu
hududda juda eski, ba'zi  joylarda 2-3 milliard yil avval hosil  bo‘lgan yirik jinslar
mavjud. Sibir  platformasi,  shuningdek,  ko‘plab tabiiy  gaz  va neft   zaxiralari   bilan
mashhur.   Bu   yerda   keng   o‘rmonlar   va   tekisliklar   mavjud   bo‘lib,   bu   hududlar
o‘zining geologik jihatdan barqaror tuzilishi bilan ajralib turadi.
3. Ural   tog‘   tizmasi :   Ural   tog‘lari   Yevrosiyaning   eng   qadimiy   tog‘
tizmalaridan biri bo‘lib, ular Yevropa va Osiyo qismlarini ajratadi. Ural tog‘lari yer
yuzasining   qadimiy   qismlaridan   tashkil   topgan   va   ko‘plab   minerallar   va   foydali
qazilmalar   mavjud.   Ural   tog‘lari   geologik   jihatdan   eski,   ammo   tektonik   faoliyat
natijasida bu hududda ko‘plab tog‘lar, daryolar va ko‘llar shakllangan.
4. Tyan-Shan   va   Himalay   tog‘lari :   Osiyo   qismida   joylashgan   Tyan-
Shan   va   Himalay   tog‘   tizmalari   Yevrosiyaning   eng   yuqori   va   faol   geologik
strukturalaridan   hisoblanadi.   Himalay   tog‘lari   eng   baland   tog‘   tizmasi   bo‘lib,   bu
hududda   doimo   yer   silkinishlari   va   vulkanik   faoliyatlar   yuz   berib   turadi.   Tyan-
Shan   tog‘lari   esa   markaziy   Osiyo   hududida   joylashgan   bo‘lib,   bu   hududda   ham
ko‘plab minerallar, jumladan, oltingugurt va boshqa foydali qazilmalar mavjud.
Yevrosiyaning landshafti
Yevrosiyaning landshafti juda xilma-xil va murakkab. Bu qit'ada turli tipdagi
landshaftlar mavjud: tog‘lar, yaylovlar, o‘rmonlar, cho‘llar, tekisliklar, daryolar va
ko‘llar.   Har   bir   landshaft   turi   o‘ziga   xos   ekologik   tizimni   yaratadi   va   iqlimga,
geologik tuzilishga bog‘liq ravishda shakllanadi.
1. Tog‘li   hududlar :   Yevrosiyada   ko‘plab   tog‘   tizmalari   mavjud   bo‘lib,
ular mintaqaviy va global iqlim o‘zgarishlariga bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Masalan,
Alplar,   Pyreney,   Skandinaviya   va   Kavkaz   tog‘   tizmalari   Yevropaning   eng   yirik
tog‘lari hisoblanadi. Bu tog‘lar o‘zining noyob landshaftlari, o‘rmonlar va yuqori
10 pasttekisliklari   bilan   ajralib   turadi.   Tog‘lar,   shuningdek,   ko‘plab   daryo
tizmalarining   manbai   bo‘lib,   ularning   yurish   yo‘llari   orqali   barcha   qit'aga   suvlari
taqdim etiladi.
2. Tekisliklar   va   yaylovlar :   Yevrosiyaning   tekisliklari   va   yaylovlari
juda   keng   va   uzoq   hududlarni   egallaydi.   Bu   yerlar   asosan   Qozog‘iston,   Ukraina,
Rossiyaning   o‘rta qismlari   kabi  hududlarda  joylashgan.  Yaylovlar  o‘zining quruq
va keng o‘rmonsiz maydonlari bilan ajralib turadi. Bu hududlarda qishloq xo‘jaligi
faoliyati rivojlangan bo‘lib, ayniqsa, bug‘doy, arpa va boshqa ekinlar yetishtiriladi.
3. O‘rmonlar :   Yevrosiya   o‘rmonlari   o‘zining   o‘ziga   xos   ekologik
tizimlari   bilan   mashhur.   Rossiya   va   Skandinaviya   hududlarida   katta   o‘rmonlar
mavjud.   Bular   asosan   taxtali   o‘rmonlar   bo‘lib,   turli   xil   o‘simlik   va   hayvonot
dunyosiga ega. Ushbu o‘rmonlar Yevrosiyaning ko‘plab hayvonlari va o‘simliklari
uchun yashash muhiti hisoblanadi. Yevrosiyaning janubida esa quruq iqlim tufayli
o‘rmonlar soni kamayadi, lekin bu yerda boshqa landshaft turlari, masalan, quruq
yaylovlar va steplar keng tarqalgan.
4. Cho‘llar   va   yarim   cho‘llar :   Yevrosiyaning   janubi-sharqiy   va
markaziy qismlarida cho‘l va yarim cho‘l hududlari mavjud. Masalan, Qizil dengiz
va Xitoyning shimoliy qismida keng cho‘l hududlari mavjud. Bu hududlar odatda
kam   yillik   yog‘ingarchilikka   ega   bo‘lib,   ular   o‘zining   o‘ziga   xos   landshafti   va
o‘simlik va hayvonot dunyosi bilan ajralib turadi.
Geologik jarayonlar va Yevrosiyaning tabiiy resurslari
Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   va   landshafti   bir-biri   bilan   chambarchas
bog‘liq.   Geologik   jarayonlar,   masalan,   tektonik   harakatlar,   vulkanik   faoliyatlar,
eroziya va boshqa tabiiy jarayonlar Yevrosiyaning tabiiy resurslarini shakllantiradi.
Yevrosiya ko‘plab minerallar, neft, gaz, ko‘mir va boshqa foydali qazilmalar bilan
boy. Ushbu resurslar insoniyatning iqtisodiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega.
11 Yevrosiyaning geologik tuzilishi va landshafti inson faoliyatiga bevosita ta'sir
ko‘rsatadi.   Masalan,   tog‘li   hududlar   o‘zining   tabiiy   go‘zalligi   bilan   turizmni
rivojlantirish   uchun   imkoniyatlar   yaratadi,   tekisliklar   va   yaylovlar   esa   qishloq
xo‘jaligiga   juda   qulay   sharoitlar   yaratadi.Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   va
landshafti murakkab va xilma-xil xarakterga ega. Ushbu hudud, Yevropa va Osiyo
qit'alari   o‘rtasida   joylashgan   bo‘lib,   geologik   vaqt   davomida   turli   xil   jarayonlar
natijasida   shakllangan.   Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   asosan   kontinentning
tarixiy rivojlanishi, tektonik harakatlar, erektsiya  va eroziya jarayonlari  natijasida
yuzaga   kelgan   qatlamlardan   iborat.Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   qariyb   4
milliard   yil   davomida   shakllangan,   bu   jarayonda   turli   xil   geologik   davrlar,
jumladan,   Arxey,   Proterozoik,   Paleozoik,   Mezozoyik   va   Kenozoik   davrlar   o‘z
o‘rnini   egallaydi.   Ushbu   davrlar   davomida   Yevrosiya   hududida   ko‘plab   tog‘lar,
tekisliklar,   cho‘llar,   daryolar   va   boshqa   tabiiy   shakllar   paydo
bo‘lgan.Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   asosan   to‘rt   asosiy   qismdan   iborat:
Yevropa,   Osiyo,   Ural   tog‘lari   va   Sibir.   Yevropa   qismi   asosan,   erkin   va   barqaror
platformalar,   tog‘   tizmalari   va   tekisliklardan   tashkil   topgan.   Osiyo   esa,   ko‘proq
tog‘li   va   qiyin   landshaftlarga   ega.   Ural   tog‘lari   Yevropa   va   Osiyoni   bir-biridan
ajratadigan chegarani  belgilaydi va bu hududda geologik faoliyat  yuqori  darajada
namoyon   bo‘ladi.Yevrosiyaning   geologik   tuzilishini   o‘rganishda,   uning   ichki   va
tashqi   kuchlari   orasidagi   munosabatlarni   ham   hisobga   olish   muhimdir.   Ichki
kuchlar,   masalan,   plitalarning   harakati   va   vulkanik   faoliyat   geologik   tuzilmani
shakllantiradi.   Tashqi   kuchlar,   masalan,   eroziya   va   ob-havo   sharoitlari   esa,   bu
tuzilmani   o‘zgartirib,   landshaftni   shakllantiradi.Yevrosiyaning   landshafti   o‘zining
xilma-xilligi   bilan   ajralib   turadi.   Ushbu   hududda   baland   tog‘lar,   keng   tekisliklar,
cho‘llar va suv havzalari mavjud. Tog‘lar, masalan, Alp, Karpati, Ural va Kavkaz
tog‘lari,   geologik   faoliyatning   natijasidir.   Ushbu   tog‘lar   ko‘plab   mineral
12 resurslarga   boy   bo‘lib,   iqtisodiy   ahamiyatga   ega.Yevrosiyaning   tekisliklari   esa,
ko‘proq   qishloq   xo‘jaligi   va   sanoat   uchun   mo‘ljallangan.   Masalan,   Markaziy
Yevropaning   keng   tekisliklari   qishloq   xo‘jaligi   uchun   juda   qulay   bo‘lib,   bu
hududda   turli   xil   ekinlar   yetishtiriladi.   Shuningdek,   daryolar,   masalan,   Dunay,
Reno   va   Volga,   suv   transporti   va   qishloq   xo‘jaligi   uchun   muhim   ahamiyatga
ega.Yevrosiyaning   cho‘llari,   masalan,   Gobi   va   Qizilqum,   o‘zining   qiyin   iqlim
sharoitlari bilan ajralib turadi. Ushbu hududlarda o‘simliklar va hayvonot dunyosi
o‘ziga   xos   bo‘lib,   moslashuvchanlik   darajasi   yuqori.   Cho‘l   landshaftlari   o‘zining
noqulay sharoitlari bilan bir qatorda, turli xil ekologik muammolarni ham keltirib
chiqarishi mumkin.
Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   va   landshafti   insoniyat   hayotiga   bevosita
ta'sir   ko‘rsatadi.   Ushbu   hududda   yashovchi   xalqlar   o‘z   hayotlarini   tabiiy
resurslarga,   iqlim   sharoitlariga   va   geografik   muhitga   moslashtirgan.   Geologik
tuzilish va landshaftning o‘zgarishi insoniyat faoliyatiga, iqtisodiy rivojlanishga va
ekologik   muvozanatga   ta'sir   ko‘rsatadi.Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   va
landshafti   haqida   fikr   yuritish   davomida,   bu   hududning   tabiiy   resurslari,   iqlim
sharoitlari,   flora   va   fauna   bilan   bog‘liq   muammolarni   ham   inobatga   olish
muhimdir. Geologik jarayonlar va landshaftning o‘zgarishi ekologik muammolarni
keltirib   chiqarishi,   shu   bilan   birga,   insoniyatning   tabiatga   ta'sirini   ham
ko‘rsatadi.Shu   tariqa,   Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   va   landshafti   insoniyat
uchun   juda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ularning   o‘zaro   ta'siri   va   rivojlanish
jarayonlari,   kelajakdagi   ekologik   va   iqtisodiy   muammolarni   hal   etishga   yordam
beradi   va   tabiat   bilan   muvozanatli   munosabatlarni   rivojlantirishda   asos   bo‘ladi.
Yevrosiyaning   geologik   tuzilishi   va   landshafti   haqida   keng   qamrovli   ma'lumot
berish, ushbu hududni yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi.
1.3.Yevrosiyaning iqlimi va tabiiy resurslari.
13 Yevrosiyaning iqlimi va tabiiy resurslari nafaqat qit’aning geografik tuzilishi,
balki uning iqtisodiy rivojlanishida ham muhim rol o‘ynaydi. Yevrosiyaning keng
hududlarida,   turli   iqlim   zonalari   va   tabiiy   resurslar   mavjud   bo‘lib,   ular   qit’ada
yashovchi   aholi,   uning   iqtisodiyoti,   qishloq   xo‘jaligi   va   sanoati   uchun   alohida
ahamiyatga ega. Ushbu iqlim va resurslar taqsimoti, o‘z navbatida, Yevrosiyaning
rivojlanishida   ko‘plab   muhim   omillarni   belgilaydi.Yevrosiyaning   geografik
joylashuvi va tabiiy sharoitlari iqlimning katta xilma-xilligini yuzaga keltiradi. Bu
yerda   mo‘tal   iqlim,   subarktik   iqlim,   tropik   va   subtropik   iqlimlar   ham   mavjud.
Yevrosiyaning   tabiiy   resurslari   esa   minerallar,   neft,   gaz,   ko‘mir,   yer   resurslari,
o‘rmonlar,   suv   va   boshqa   tabiiy   boyliklarni   o‘z   ichiga   oladi.   Ushbu   resurslar
Yevrosiyaning   rivojlanishida   asosiy   omil   sifatida   xizmat   qiladi.Yevrosiyaning
iqlimi keng hududlarga yoyilgan bo‘lib, qit’aning har xil joylarida mo‘tal iqlimdan
tortib,   sovuq   va   issiq   iqlimgacha   bo‘lgan   o‘zgarishlarni   o‘z   ichiga   oladi.
Yevrosiyaning iqlim zonalari quyidagicha taqsimlanadi:
Mo‘tal   iqlim :   Yevrosiyaning   ko‘pchilik   hududlarida   mo‘tal   iqlim   tarqalgan
bo‘lib,   bu   yerda   haroratlar   asosan   o‘rtacha   bo‘ladi   va   o‘rtacha   yillik
yog‘ingarchilik   miqdori   ham   juda   yaxshi   taqsimlangan.   Mo‘tal   iqlim   ko‘plab
qishloq   xo‘jalik   ekinlarini   yetishtirish   uchun   qulay   sharoitlar   yaratadi.   G‘arbiy
Yevropa, masalan, Angliya, Frantsiya va Germaniya kabi davlatlarda mo‘tal iqlim
mavjud.
Subarktik   iqlim :   Yevrosiyaning   shimoliy   hududlarida,   masalan,
Skandinaviya,   Rossiyaning   shimoliy   qismi   va   Islandiya   kabi   joylarda   subarktik
iqlim   hukm   suradi.   Bu   yerda   qishlar   juda   sovuq   bo‘ladi   va   yozlar   juda   qisqa   va
salqin.   Bu   hududlarda   yashovchi   flora   va   fauna   mo‘tal   iqlimga   qaraganda   farq
qiladi,   shuningdek,   bu   yerda   qishloq   xo‘jaligi   cheklangan   bo‘lib,   hayvonot   va
o‘simlik dunyosi o‘ziga xosdir.
14 Tropik   va   subtropik   iqlimlar :   Yevrosiyaning   janubiy   qismida,   ayniqsa,
O‘rta Yer dengizi hududlarida tropik va subtropik iqlimlar mavjud. Bu hududlarda
issiq   va   quruq   yozlar,   yumshoq   va   mo‘’tadil   qishlar   hukm   suradi.   Masalan,
Ispaniya, Italiya, Gretsiya kabi davlatlar subtropik iqlimga ega. Ushbu hududlarda
ekinlar, ayniqsa, mevali daraxtlar, vino va zaytun ishlab chiqarish keng tarqalgan.
Sahro va cho‘l iqlimi : Markaziy Osiyoning keng cho‘l hududlarida issiq va
quruq   iqlim   hukm   suradi.   Bu   yerda   yog‘ingarchilik   juda   kam   va   haroratlar   juda
yuqori bo‘ladi. O‘zbekiston, Qozog‘iston, Turkiya, Eron kabi mamlakatlar cho‘l va
yarim   cho‘l   iqlimiga   ega.   Ushbu   hududlar   ko‘plab   o‘simlik   va   hayvonot   turlari
uchun   jiddiy   ekologik   cheklovlarga   ega.Yevrosiyaning   iqlimi   uning   tabiiy
resurslarining mavjudligi va taqsimlanishiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Iqlim sharoitlari
o‘z navbatida, qishloq xo‘jaligi va sanoat tarmoqlarining joylashishini belgilaydi.
Tabiiy resurslar
Yevrosiya tabiiy resurslarining xilma-xilligi va boyligi bilan ajralib turadi. Bu
resurslar   nafaqat   qit’a   iqtisodiyoti   uchun,   balki   global   miqyosda   ham   muhim
ahamiyatga   ega.   Yevrosiyaning   tabiiy   resurslari   asosan   quyidagi   turdagi
boyliklarni o‘z ichiga oladi:
Minerallar : Yevrosiya boy mineral resurslarga ega bo‘lib, ularning o‘rtasida
mis,   oltin,   kumush,   temir,   ko‘mir   va   boshqa   foydali   qazilmalar   mavjud.  Rossiya,
Ukraina,   Polsha,   Germaniya   va   boshqa   davlatlar   ko‘mir   qazib   olishda   yetakchi
hisoblanadi.   Temir   ruda   zahiralari   esa   Yevropaning   bir   qator   mamlakatlarida
mavjud, shu jumladan, Skandinaviya va Boltiqbo‘yi davlatlarida.
Neft  va  gaz :   Yevrosiya  global  neft   va  gaz  ishlab   chiqarish  bo‘yicha  muhim
o‘rin   tutadi.   Rossiya,   Xitoy,   Turkiya   va   boshqa   davlatlar   bu   boyliklarni   ishlab
chiqarishda yetakchi hisoblanadi. Rossiya Sibir va Volga mintaqalarida ulkan neft
15 va   gaz   zaxiralariga   ega.   Bu   resurslar   nafaqat   ichki   ehtiyojni   qondirish,   balki
eksport qilish uchun ham ishlatiladi.
O‘rmonlar : Yevrosiya o‘rmonlari dunyodagi eng yirik o‘rmonlar bo‘lib, ular
turli xil o‘simliklar va hayvonot dunyosiga boy. Rossiya, Skandinaviya va boshqa
Yevropa   mamlakatlarida   katta   o‘rmonlar   mavjud.   O‘rmonlar   ekologik   jihatdan
juda   muhim   bo‘lib,   atmosfera   gazlarini   tozalash,   suv   siklini   saqlash   va   biologik
xilma-xillikni ta'minlashda katta ahamiyatga ega.
Suv   resurslari :   Yevrosiya   ko‘plab   daryolar,   ko‘llar   va   suv   omborlari   bilan
boy. Volga, Don, Dnepr, Dniyepr kabi daryolar qit’aning eng yirik suv yo‘llaridan
hisoblanadi.   Yevrosiyaning   janubiy   qismlarida   esa   ko‘plab   sho‘r   va   yarim   sho‘r
suv havzalari mavjud. Bu resurslar nafaqat ichimlik suvi, balki qishloq xo‘jaligi va
sanoat uchun ham muhimdir.
Qishloq xo‘jaligi resurslari : Yevrosiyaning tabiiy resurslari orasida qishloq
xo‘jaligi   uchun   qulay   sharoitlar   ham   mavjud.   Mo‘tal   iqlim   zonasida   joylashgan
G‘arbiy   Yevropa   va   Rossiyaning   o‘rta   qismlarida   bug‘doy,   arpa,   javdar   kabi
ekinlar keng tarqalgan. Yevrosiyaning janubi esa zaytun, vino, mevali daraxtlar va
boshqa tropik ekinlar uchun mos keladi.
Iqlim va tabiiy resurslar o‘rtasidagi aloqalar.
Yevrosiyaning   tabiiy   resurslari   va   iqlimi   o‘rtasida   kuchli   bog‘liqlik   mavjud.
Masalan,   iqlim   sharoitlari   turli   tabiiy   resurslarning   joylashishini   va   ularning
qanday   foydalanilishini   belgilaydi.   Mo‘tal   iqlimda   qishloq   xo‘jaligi   va   sanoat
tarmoqlari rivojlanishi uchun qulay sharoitlar mavjud. Shuningdek, tropik iqlimda
qishloq xo‘jaligi uchun mo‘’tadil ekinlar va tropik mevalar yetishtiriladi.
Iqlimning   o‘zgarishi   va   tabiiy   resurslarning   kamayishi   ekologik
muammolarga olib kelishi mumkin. Yevrosiyaning ba'zi hududlarida resurslarning
ortiqcha   ishlatilishi   va   ifloslanishi   natijasida   ekologik   noxush   holatlar   yuzaga
16 kelgan. Ushbu muammolarni hal qilish va tabiatni muhofaza qilish uchun xalqaro
hamkorlik zarur.
Yevrosiya va global iqtisodiyot.
Yevrosiyaning   iqlimi   va   tabiiy   resurslari   global   iqtisodiyotda   muhim   o‘rin
tutadi.   Yevrosiyaning   ko‘plab   mamlakatlari   resurslarini   eksport   qilib,   energiya
manbalari va minerallar bo‘yicha dunyodagi yetakchi o‘rinlarni egallaydi. Rossiya,
Norvegiya, Turkiya va boshqa davlatlar neft, gaz va minerallarni eksport qilishda
muhim   o‘rin   tutadi.   Bu   resurslar   nafaqat   ichki   ehtiyojni   qondirish,   balki   global
bozorni ham ta'minlashda yordam beradi.Yevrosiyaning iqlimi va tabiiy resurslari
murakkab   va   xilma-xil   xarakterga   ega,   chunki   bu   hudud   Yevropa   va   Osiyo
qit'alarini o‘z ichiga oladi va geografik joylashuvi, iqlim sharoitlari, flora va fauna,
shuningdek,   mineral   va   boshqa   tabiiy   resurslar   bilan   boy.   Yevrosiyaning   iqlimi
turli   xil   omillarga,  jumladan,  geologik tuzilishga,  landshaftga,  suv  havzalariga  va
umumiy   iqlim   sharoitlariga   bog‘liq.Yevrosiyaning   iqlimi   asosan   to‘rtta   asosiy
iqlim   zonasidan   iborat:   temperate,   subarctic,   arctic,   va   tropik   iqlim.   Temperate
iqlim   Yevropaning   ko‘p   qismini   qamrab   oladi,   bu   yerda   yozlar   iliq   va   qishlar
sovuq,   bu   esa   qishloq   xo‘jaligi   uchun   qulay   sharoitlar   yaratadi.   Ushbu   hududda
yomg‘ir   miqdori   o‘rtacha   bo‘lib,   o‘simliklar   uchun   zarur   bo‘lgan   suv   resurslari
mavjud.Subarctic   va   arctic   iqlimlar,   asosan,   Shimoliy   Yevrosiyada,   ayniqsa,
Sibirda   joylashgan.   Ushbu   hududlarda   qishlar   juda   qattiq,   yozlar   esa   qisqa   va
salqin. Bu iqlim sharoitlari flora va fauna xilma-xilligiga ta'sir ko‘rsatadi, ko‘plab
o‘simliklar   va   hayvonlar   qiyin   sharoitlarda   yashashga   moslashgan.Yevrosiyaning
iqlim   sharoitlari   shuningdek,   dengiz   oqimlari   va   atmosferaning   dinamikasi   bilan
ham bog‘liq. Masalan, G‘arbiy Yevropada Gulf Stream oqimi iqlimni yumshatadi
va bu yerda qishki haroratni yuqori darajada saqlaydi, bu esa o‘simlik va hayvonot
dunyosining   rivojlanishiga   ijobiy   ta'sir   ko‘rsatadi.Yevrosiyaning   tabiiy   resurslari
17 ko‘plab   sohalarda,   jumladan,   qishloq   xo‘jaligi,   sanoat,   energetika   va   turizmda
muhim ahamiyatga ega. Mineral resurslar, masalan, neft, gaz, ko‘mir, temir, mis va
boshqa   minerallar   Yevrosiyaning   iqtisodiy   rivojlanishida   muhim   rol   o‘ynaydi.
Rossiya,   Qozog‘iston   va   O‘zbekiston   kabi   mamlakatlar   neft   va   gaz   ishlab
chiqarishda   yetakchi   hisoblanadi,   bu   esa   ularning   iqtisodiy   qudratini
oshiradi.Shuningdek, Yevrosiyada qishloq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan yerlar va
suv   resurslari   mavjud.   Qishloq   xo‘jaligi   ekinlari,   masalan,   bug‘doy,   arpa,
makkajo‘xori   va   sabzavotlar   ko‘plab   hududlarda   yetishtiriladi.   Yevropa   Ittifoqi
qishloq   xo‘jaligi   sohasida   kuchli   iqtisodiy   faoliyat   yuritadi,   bu   esa   oziq-ovqat
xavfsizligini   ta'minlaydi.Yevrosiyaning   tabiiy   resurslari,   shuningdek,   o‘rmonlar,
daryolar   va   ko‘llardan   iborat. 3
  O‘rmonlar   ekosistemalarning   muhim   qismi   bo‘lib,
ular   havoni   tozalaydi,   tuproqni   muhofaza   qiladi   va   ko‘plab   hayvonot   turlariga
yashash   joyi   bo‘ladi.   Daryolar   va   ko‘llar   esa   suv   resurslarini   ta'minlaydi,   qishloq
xo‘jaligi   va   sanoat   uchun   zarurdir.Iqlim   o‘zgarishi   va   inson   faoliyati
Yevrosiyaning tabiiy resurslariga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Iqlim o‘zgarishi
natijasida qishloq xo‘jaligi ekinlariga zarar yetishi, suv resurslarining kamayishi va
biodiversitetning yo‘qolishi xavfi mavjud. Shuning uchun, Yevrosiyaning iqlimi va
tabiiy   resurslarini   muhofaza   qilish   va   barqaror   ravishda   boshqarish   juda
muhimdir.Yevrosiyaning   iqlimi   va   tabiiy   resurslari   insoniyatning   hayoti   va
iqtisodiy   faoliyatida   katta   ahamiyatga   ega.   Ushbu   hududning   iqlim   sharoitlari   va
tabiiy   resurslari,   ularning   o‘zaro   ta'siri   va   rivojlanishi,   kelajakdagi   ekologik   va
iqtisodiy muammolarni hal etishda yordam beradi. Yevrosiyaning iqlimi va tabiiy
resurslarini   chuqur   o‘rganish,   bu   hududni   yanada   yaxshi   tushunishga   va   barqaror
rivojlanish uchun zarur bo‘lgan strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi.
II.BOB.   YEVROSIYANING ASOSIY TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI.
2.1.   Yevropaning tabiiy geografik o‘lkalari.
3
  Asanov G. R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug’ati. - T.:  O’qituvchi 2022-yil.
18 Yevropa tabiiy geografik o‘lkalari Yevropa qit’asining turli tabiiy va iqlimiy
xususiyatlarini aks ettiradi. Yevropa qit’asi, asosan, yirik tabiat tizimlaridan iborat
bo‘lib,   uning   hududi   katta   geologik   va   iqlimiy   farqlarga   ega.   Yevropaning   tabiiy
geografik o‘lkalari orasida tog‘li hududlar, tekisliklar, o‘rmonlar, daryolar, ko‘llar,
va   dengizlar   bir-biri   bilan   o‘zaro   aloqada   bo‘lib,   ularning   barchasi   Yevropaning
tabiiy geografik o‘lkalari   uchun  muhim   ahamiyatga  ega.Yevropa  hududi   o‘zining
tabiiy   xususiyatlari   bilan   turli   iqlim   zonalarini   va   tabiiy   landshaftlarni   o‘z   ichiga
oladi.   Yevropa   qit’asi,   shu   bilan   birga,   o‘zining   tabiiy   resurslari   bilan   ham   boy.
Yevropada   turli   geografik   o‘lkalarga   kiruvchi   mintaqalar   mavjud   bo‘lib,   ular
o‘zining   iqlimiy   sharoitlari,   reliefi,   o‘simlik   va   hayvonot   dunyosi   bilan   farq
qiladi.Yevropada   tog‘li   hududlar,   masalan,   Alp   tog‘lari,   Karpat   tog‘lari,   Pyreney
tog‘lari   kabi   hududlar   katta   ahamiyatga   ega.   Ushbu   tog‘lar   o‘zining   geologik
tuzilishi,   iqlimi   va   o‘simlik   dunyosi   bilan   Yevropaning   tabiiy   geografik   o‘lkalari
uchun   muhim   ahamiyatga   ega.   Ular   nafaqat   tabiiy   resurslarga,   balki   turizm,
transport   va   boshqa   sohalarga   ham   katta   ta’sir   ko‘rsatadi.   Tog‘li   hududlarda
ko‘plab   daryolar,   ko‘llar   va   muzliklar   joylashgan   bo‘lib,   bu   joylar   ekologik
muhitning   saqlanishida   muhim   rol   o‘ynaydi.Shuningdek,   Yevropaning   boshqa
geografik   o‘lkalari,   masalan,   tekisliklar   va   pastliklar,   bu   hududlarning   tabiiy
xususiyatlari   bilan   ajralib   turadi.   Tekisliklar   o‘zining   hosildorligi,   qishloq
xo‘jaligiga mosligi va turli ekotizimlar bilan ajralib turadi. Yevropada joylashgan
tekisliklar   ko‘plab   daryo   vodiylari,   yirik   dehqonchilik   hududlari   va   aholi
punktlarini   o‘z   ichiga   oladi.Yevropaning   tabiiy   geografik   o‘lkalari   orasida
o‘rmonlar   ham   katta   o‘rin   tutadi.   Yevropa   o‘rmonlari   o‘zining   yirik   turlarini   o‘z
ichiga   oladi   va   bu   o‘rmonlar   iqlimning,   ekologik   muvozanatning   saqlanishida
muhim   rol   o‘ynaydi.  O‘rmonlar   shuningdek,   tabiiy  resurslar   manbai   sifatida   ham
ahamiyatlidir.   Yevropaning   o‘rmonlari,   shuningdek,   turizm   va   tabiatni   asrash
19 bo‘yicha   tashabbuslarni   rivojlantirishda   muhim   ahamiyatga   ega.Yevropada
joylashgan   katta   daryolar,   masalan,   Reno,   Dnepr,   Volga,   Don   va   boshqa   ko‘plab
daryolar   Yevropaning   tabiiy   geografik   o‘lkalari   orasida   muhim   o‘rin   tutadi.
Daryolar   faqat   tabiatning   ajralmas   qismi   bo‘lib   qolmay,   balki   odamlarning
iqtisodiy   faoliyati   va   madaniyati   uchun   ham   juda   muhimdir.   Daryolar   orqali
transport   va   savdo   rivojlanadi,   shuningdek,   ular   energiya   ishlab   chiqarish   va
sug‘orish   tizimlarida   ham   katta   ahamiyatga   ega.Yevropaning   tabiiy   geografik
o‘lkalari   o‘rtasida   dengizlar   va   ko‘llar   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Yevropaning
janubiy va g‘arbiy qismida joylashgan dengizlar, masalan, O‘rta dengiz, Shimoliy
dengiz, qora dengiz kabi katta suv havzalari iqtisodiy, iqlimiy va ekologik jihatdan
muhim   ahamiyatga   ega.   Bu   dengizlar   Yevropa   davlatlari   o‘rtasidagi   savdo   va
transportni   qo‘llab-quvvatlashda   katta   ahamiyatga   ega.   Dengiz   va   ko‘llar
shuningdek,   ekologik   tizimlarning   saqlanishida   ham   muhim   rol   o‘ynaydi,   chunki
ular   suzuvchi   hayvonot   va   o‘simliklar   turlarining   yashash   joylari
bo‘ladi.Yevropaning tabiiy geografik o‘lkalari orasida iqlim ham katta o‘rin tutadi.
Yevropaning iqlimi, asosan,  o‘rtacha kengliklarda joylashganligi  sababli,  o‘rta va
sovuq   iqlim   zonasiga   kiradi.   Yevropaning   janubiy   hududlari   O‘rta   dengiz   iqlimi,
shimoliy hududlari esa sovuq iqlimga ega. Iqlimning bunday xilma-xilligi Yevropa
qit’asining tabiiy resurslariga ta’sir qiladi va uning iqtisodiy, ekologik va madaniy
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Yevropaning   tabiiy   geografik   o‘lkalari   va   ularning   xususiyatlari   turli
sohalarda   ishlatiladi.   Tabiiy   resurslar,   xususan,   yer   osti   boyliklari,   o‘rmonlar,
daryolar va dengizlar Yevropa davlatlarining iqtisodiy hayotida katta rol o‘ynaydi.
Shu bilan birga, Yevropaning tabiiy geografik o‘lkalari iqlim o‘zgarishlariga, atrof-
muhit   muammolariga   va   boshqa   ekologik   tahdidlarga   qarshi   turish   uchun   ham
ahamiyatli hisoblanadi.Yevropa qit’asining tabiiy geografik o‘lkalari o‘rtasida turli
20 xil  landshaftlar,  ekologik tizimlar  va  tabiiy muhitlarning  mavjudligi  Yevropaning
o‘ziga   xos   tabiiy   boyliklarini   yaratadi.   Bu   tabiiy   boyliklar   Yevropaning   hayot
faoliyati va rivojlanishida katta o‘rin tutadi. Yevropaning tabiiy geografik o‘lkalari
uning   iqlimi,   tog‘lari,   daryolari,   o‘rmonlari   va   boshqa   tabiiy   ob’ektlari   bilan
birgalikda   insoniyat   uchun   beqiyos   ahamiyatga   ega.Yevropaning   tabiiy   geografik
o‘lkalari murakkab va xilma-xil xarakterga ega. Ushbu hududning tabiiy geografik
tuzilishi, iqlimi, flora va fauna turlari, shuningdek, yer yuzasining shakllanishi  va
rivojlanishi ko‘plab omillarga bog‘liq. Yevropa, asosan, o‘zining geologik tuzilishi
va tektonik harakatlari natijasida o‘ziga xos tabiiy geografik olkalarni hosil qilgan.
Har   bir   olka   o‘ziga   xos   iqlim,   landshaft   va   ekotizim   bilan   ajralib
turadi.Yevropaning   shimoliy   qismida,   Skandinaviyaning   tog‘liklari   va   tundralari
mavjud.   Ushbu   hududda   iqlim   sovuq   va   nam   bo‘lib,   muzliklar   va   tundra
ekotizimlari   mavjud.   Shimoliy   Yevropa,   asosan,   muzliklar   va   qattiq   iqlim
sharoitlari bilan ajralib turadi. Ushbu hududda o‘simliklar va hayvonlar, masalan,
qutb   qushlari   va   tundra   o‘simliklari,   qiyin   sharoitlarga   moslashgan.Markaziy
Yevropa, o‘z  navbatida, tekisliklar   va  past   tog‘lar  bilan  tavsiflanadi.  Bu hududda
iqlim   yumshoq   va   mo‘tadil   bo‘lib,   qishloq   xo‘jaligi   uchun   juda   qulay   sharoitlar
mavjud. Markaziy Yevropada, masalan, Germaniya, Polsha va Chexiya joylashgan
bo‘lib,   bu   mamlakatlarda   keng   qamrovli   qishloq   xo‘jaligi   faoliyati   yuritiladi.   Bu
yerda   o‘simliklar,   masalan,   bug‘doy,   arpa   va   boshqa   ekinlar   keng
tarqalgan. 4
Janubiy Yevropa, o‘z navbatida, tog‘li  va quruq sharoitlar  bilan ajralib
turadi.   Alp   va   Pyreney   tog‘lari   janubdagi   muhim   geografik   shakllardir.   Ushbu
hududda iqlim o‘zgaruvchan bo‘lib, yozlar issiq va qurg‘oqchil, qishlar esa sovuq
va   qishda   ko‘p   yillik   yog‘ingarchiliklar   bo‘ladi.   Janubiy   Yevropaning   tabiiy
resurslari   qishloq   xo‘jaligi,   ayniqsa,   uzum   va   zaytun   yetishtirishda   juda
muhimdir.Sharqiy   Yevropa,   asosan,   keng   tekisliklar   va   daryo   tizimlari   bilan
4
  Asanov G. R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug’ati. - T.:  O’qituvchi 2022-yil.
21 tavsiflanadi. Bu hududda, masalan, Rossiya va Ukraina joylashgan. Iqlim mo‘tadil
bo‘lib,   qishlar   sovuq,   yozlar   esa   iliq.   Ushbu   hududda   qishloq   xo‘jaligi   faoliyati,
ayniqsa, don ekinlari yetishtirishda muhim ahamiyatga ega.
Yevropaning   tabiiy   geografik   olkalari   o‘zaro   aloqador   bo‘lib,   ularning   bir-
biriga   ta'siri   va   o‘zaro   bog‘liqligi   mavjud.   Masalan,   tog‘lar   va   tekisliklar
o‘rtasidagi   aloqalar,   suv   ta'minoti   va   ekotizimlarning   rivojlanishiga   ta'sir
ko‘rsatadi. Tog‘lar, ko‘plab daryolarni oqizib, ularning suv resurslarini ta'minlaydi.
Yevropaning ko‘plab daryolari, masalan, Dunay, Reno va Volga, qishloq xo‘jaligi
va transport  uchun muhim ahamiyatga ega.Yevropaning tabiiy geografik olkalari,
shuningdek,   mineral   resurslar   bilan   ham   boy.   Tog‘lar   minerallar   va   metallar
manbai bo‘lib, sanoat  uchun zarur xom ashyo taqdim etadi. Yevropaning ko‘plab
mamlakatlari,   masalan,   Nemis   va   Fransiya,   o‘zlarining   mineral   resurslari   bilan
ajralib   turadi.Yevropa   tabiiy   geografik   olkalari   nafaqat   ekologik   muvozanatni
saqlashda,   balki   iqtisodiy   rivojlanishda   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Har   bir   olka
o‘zining   o‘ziga   xos   iqlim   sharoitlari,   yer   yuzasi   tuzilishi   va   ekotizimlari   bilan
ajralib   turadi.   Bu,   o‘z   navbatida,   insoniyatning   tabiatga   bo‘lgan   munosabatini
belgilaydi   va   ularning   rivojlanishiga   ta'sir   qiladi.Yevropaning   tabiiy   geografik
olkalari   haqida   fikr   yuritish   davomida,   ularning   tarixiy   va   madaniy   kontekstini
ham   inobatga   olish   muhimdir.   Har   bir   olka   insoniyat   tarixida   o‘ziga   xos   rol
o‘ynagan va bu hududlarda yashovchi xalqlar o‘z madaniyatlarini, urf-odatlarini va
an'analarini   rivojlantirgan.   Bu   jarayonlar   tabiiy   geografik   olkalar   bilan   bog‘liq
bo‘lib,   ularning   rivojlanishiga   ta'sir   ko‘rsatadi.Yevropaning   tabiiy   geografik
olkalari   o‘zaro   ta'sirda   bo‘lib,   bu   jarayon   ekologik   muvozanatni   saqlashda,   iqlim
o‘zgarishlariga moslashishda va tabiatga bo‘lgan munosabatni  belgilashda muhim
ahamiyatga   ega.   Ularning   mohiyatini   anglash,   insoniyatning   tabiat   bilan
muvozanatli   munosabatlarini   rivojlantirishga,   ekologik   muammolarni   hal   etishga
22 va   barqaror   rivojlanish   jarayonlarini   amalga   oshirishga   yordam   beradi.Yevropa
tabiiy geografik olkalari haqida keng qamrovli ma'lumot berish, ushbu hududning
tabiiy   resurslari,   iqlim   sharoitlari,   flora   va   fauna   bilan   bog‘liq   muammolarni   o‘z
ichiga   oladi.   Bunday   yondashuv   Yevropaning   tabiiy   geografik   xilma-xilligini
yanada   chuqurroq   tushunishga   yordam   beradi   va   kelajakda   ushbu   hududlarni
muhofaza qilish va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
2.2.   Osiyo tabiiy geografik o‘lkalari.
Osiyo   qit’asi   tabiiy   geografik   o‘lkalari   juda   xilma-xildir.   Bu   hududning
kengligi   va   murakkab   tabiiy   xususiyatlari   Osiyo   qit’asining   yer   yuzasidagi   eng
katta   qit’a   ekanligini   aniqlaydi.   Osiyo   qit’asida   joylashgan   tabiiy   geografik
o‘lkalarning   o‘ziga   xosligi   va   farqlari   ushbu   hududning   ekologik,   iqlimiy   va
geologik   xususiyatlarini   anglatadi.   Osiyo   qit’asining   tabiiy   geografik   o‘lkalariga
kiruvchi hududlar, tog‘li, tekislik va cho‘l mintaqalari, o‘rmonlar, daryolar, ko‘llar,
muzliklar,   va   dengizlar   o‘zaro   bog‘lanib,   bir-biriga   ta’sir   ko‘rsatadi.   Bu   tabiiy
o‘lkalar   bir-biridan   turli   geologik   jarayonlar,   iqlim,   suv   resurslari,   hayvonot   va
o‘simlik   dunyosi   bilan   ajralib   turadi.Osiyo   qit’asining   geologik   tuzilmasi   o‘ziga
xos   va   murakkabdir.   Bu   qit’a   tarixiy   jihatdan   ko‘p   miqdordagi   geologik
o‘zgarishlar, yer siljishlari, vulqon faolligi va zilzilalar orqali shakllangan. Osiyoda
turli xil tabiiy geografik o‘lkalar mavjud bo‘lib, har birining o‘ziga xos geologik,
iqlimiy,   va   ekologik   xususiyatlari   bor.   Shu   sababli   Osiyo   tabiiy   geografik
o‘lkalarini tahlil qilishda hududlarning turli jihatlarini hisobga olish zarur.
Osiyo   qit’asining   tabiiy   geografik   o‘lkalariga   kiruvchi   hududlar   orasida   eng
katta   tog‘li   tizimlar   mavjud   bo‘lib,   ular   o‘zining   geologik   tuzilishi,   landshafti   va
ekosistemalari   bilan   juda   katta   ahamiyatga   ega.   Masalan,   Himoloy   tog‘lari,   Tyan
Shan,   Altay,   Urals,   va   boshqa   tog‘lar   Osiyo   qit’asining   markaziy   qismlarini
egallagan.   Ushbu   tog‘   tizimlari   Osiyo   qit’asining   iqlimiga,   tabiiy   resurslariga   va
23 odamlarning   hayot   faoliyatiga   katta   ta’sir   ko‘rsatadi.   Himoloy   tog‘lari   o‘zining
balandligi bilan dunyodagi eng yirik tog‘ tizimlaridan biri hisoblanadi. Bu tog‘lar
faqat   Osiyo   qit’asi   uchun   emas,   balki   butun   dunyo   uchun   katta   ekologik
ahamiyatga   ega.   Bu   hududlar   yer   yuzasidagi   eng   baland   nuqtalardan   biri   bo‘lib,
uning qiyaliklari va qoya-shoxli reliefiga o‘xshash o‘ziga xos landshaftlari mavjud.
Osiyo qit’asining boshqa tabiiy geografik o‘lkalariga kiruvchi cho‘l va sahro
hududlari   ham   keng   tarqalgan.   Masalan,   Arabistonda   joylashgan   Arab   sahrosi,
Markaziy   Osiyodagi   Qizilqum   va   Karaqum   cho‘llari,   Xitoyning   Gobi   cho‘li   va
boshqa   hududlar   cho‘l   mintaqalari   sifatida   keng   tarqalgan.   Bu   hududlar   quruq
iqlimga   ega   bo‘lib,   yil   davomida   yog‘ingarchilik   miqdori   juda   kam.   Cho‘llarda
hayot   kechirish   juda   murakkab,   lekin   shu   bilan   birga,   bu   hududlar   o‘zining
tabiatiga   moslashgan   o‘simlik   va   hayvonot   turlariga   ega.   Cho‘llar   Osiyo   qit’asi
ekologiyasida   muhim   rol   o‘ynaydi,   chunki   ular   turli   xil   biologik   turlar   va
ekosistemalarning   yashash   joylari   hisoblanadi.Bundan   tashqari,   Osiyo   qit’asi
o‘zining   keng   tekisliklari   bilan   ham   tanilgan.   Masalan,   Hindistondagi   Gang
daryosi   vodiyasi,   Xitoyning   Sharqiy   va   G‘arbiy   tekisliklari,   va   boshqa   tekisliklar
juda   ko‘p   aholining   yashash   joyi   bo‘lib,   qishloq   xo‘jaligi   uchun   juda   mos
hududlardir.   Tekisliklarda   daryolar   orqali   sug‘orish   tizimlari   rivojlangan,   bu   esa
mintaqalarda   yuqori   hosildorlikka   imkon   yaratadi.   Osiyoning   tekisliklarida,
ayniqsa   daryolar   va   ularning   vodiylarida,   yer   resurslari   va   tabiiy   boyliklar   juda
boy.
Osiyo   qit’asining   o‘rmonlari   ham   juda   katta   ahamiyatga   ega.   Osiyoda
joylashgan   o‘rmonlar   o‘zining   o‘simlik   va   hayvonot   dunyosi   bilan   ajralib   turadi.
Asosan,   tropik   o‘rmonlar   janubiy   hududlarda,   o‘rta   kengliklarda   esa   mo‘rt
o‘rmonlar   tarqalgan.   Osiyo   o‘rmonlari   nafaqat   iqlimni   tartibga   solishda,   balki
tabiatning   barqarorligini   ta’minlashda   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Bu   o‘rmonlar
24 yog‘och,   meva,   o‘simlik   va   hayvonot   dunyosi,   shuningdek,   o‘rmon   resurslarini
qishloq   xo‘jaligi   va   sanoatga   qayta   ishlashda   foydalanishda   katta   ahamiyatga
ega.Osiyo   qit’asi   daryolar   va   ko‘llar   bilan   ham   boy.   Daryolar   Osiyoning   tabiiy
geografik   o‘lkalarida   iqtisodiy   va   ijtimoiy   jarayonlarda   muhim   rol   o‘ynaydi.
Masalan,   Yangtse,   Xitoy   daryosi,   Ganj,   Indus   va   Amudaryo   kabi   katta   daryolar
Osiyo   qit’asining   eng   muhim   suv   manbalaridir.   Bu   daryolar   orqali   yirik   suv
transporti,   sug‘orish   va   energetika   tizimlari   rivojlanadi.   Daryolarning   suv
toshqinlari   va   oqimlari   hududda   ekosistemalarni   shakllantirishda,   shuningdek,
o‘simlik   va   hayvonot   dunyosini   qo‘llab-quvvatlashda   muhim   rol   o‘ynaydi.Osiyo
qit’asining   tabiiy   geografik   o‘lkalarida   joylashgan   ko‘llar   ham   o‘ziga   xosdir.
Masalan, Kaspiy dengizi, Aral dengizi, Baykal ko‘li va boshqa yirik suv havzalari
Osiyoning   tabiiy   geografik   o‘lkalarida   joylashgan.   Bu   ko‘llar,   birinchi   navbatda,
ekologik   tizimlarning   muvozanatini   saqlashda   va   suv   resurslarini   boshqarishda
katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, ko‘llar suv transporti, baliqchilik, va boshqa
iqtisodiy faoliyatlar uchun ham muhimdir.
Osiyo   qit’asining   tabiiy   geografik   o‘lkalaridagi   iqlim   o‘zgarishlari   va   iqlim
zonalari   bu   hududning   tabiiy   boyliklaridan   foydalanishda   katta   ta’sir   ko‘rsatadi.
Osiyoda iqlimning xilma-xilligi juda katta. Janubda tropik iqlim, markazda quruq
va   yarim   quruq   iqlim,   shimolda   esa   sovuq   va   qutb   iqlimi   mavjud.   Iqlimning
bunday   xilma-xilligi   Osiyo   qit’asining   tabiatini   shakllantirishda   va   uning
resurslaridan   foydalanishda   muhim   rol   o‘ynaydi.Osiyo   tabiiy   geografik
o‘lkalaridagi   iqlim   o‘zgarishlari   va   tabiiy   resurslar   har   bir   hududning   iqtisodiy,
ekologik   va   ijtimoiy   rivojlanishiga   ta’sir   qiladi.   Shu   bilan   birga,   tabiiy
resurslarning   boshqarilishi   va   atrof-muhitni   asrash   bo‘yicha   davlatlar   o‘rtasida
kooperatsiya va hamkorlik talab etiladi. Osiyo qit’asining tabiiy geografik o‘lkalari
uning   ekologik   va   iqtisodiy   barqarorligini   ta’minlashda   muhim   rol   o‘ynaydi,
25 shuningdek, global iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashishda ham katta ahamiyatga
ega.
Osiyo   tabiiy   geografik   o‘lkalari   juda   xilma-xil   va   boy   bo‘lib,   bu   hududning
geologik tuzilishi, iqlimi, flora va fauna turlari, shuningdek, yer yuzasi shakllanishi
ko‘plab omillarga bog'liq. Osiyo — dunyodagi eng katta qit'a bo‘lib, u o‘z ichiga
turli   xil   tabiiy   geografik   olkalarni   oladi.   Ushbu   olkalar   o‘zining   o‘ziga   xos   iqlim
sharoitlari,   landshaftlari   va   ekotizimlari   bilan   ajralib   turadi.   Osiyoning   tabiiy
geografik   olkalarini   o‘rganish,   insoniyat   va   tabiat   o‘rtasidagi   munosabatlarni,
shuningdek,   iqtisodiy   va   ekologik   muammolarni   yanada   yaxshi   tushunishga
yordam beradi.Osiyo qit'asining shimoliy qismi, asosan, Sibir va tundra hududlari
bilan tavsiflanadi. Bu yerda harorat juda past bo‘lib, qishlar uzun va qattiq, yozlar
esa   qisqa   va   salqin.   Tundra   ekotizimlari   o‘zining   qiyin   sharoitlariga   moslashgan
o‘simliklar   va   hayvonlarga   ega.   Ushbu   hududda   qorqul   va   qutb   qushlari   keng
tarqalgan.   Sibirning   o‘zida   ko‘plab   daryolar   va   ko‘llar   mavjud   bo‘lib,   bu   suv
resurslari faqat  tabiiy muhitda emas,  balki qishloq xo‘jaligi  va sanoat  uchun ham
muhimdir.
Osiyoning markaziy qismi, asosan, cho‘l va stepa hududlari bilan tavsiflanadi.
Gobi   cho‘li,   Qizilqum   va   boshqa   cho‘l   hududlari,   quruq   iqlimga   ega   bo‘lib,
o‘simliklar   va   hayvonlar   misolida   moslashuvchanlik   darajasi   yuqori.   Bu
hududlarda   yashovchi   xalqlar,   asosan,   qishloq   xo‘jaligi   va   chorvachilik   bilan
shug'ullanadi.   Shu   bilan   birga,   cho‘l   hududlari   mineral   resurslarga   boy   bo‘lib,
muhim iqtisodiy manba hisoblanadi.
Janubiy Osiyoda, Hindiston, Pokiston, Bangladesh va Nepal kabi mamlakatlar
joylashgan.   Ushbu   hududda   iqlim   mo‘tadil   va   mussonli   bo‘lib,   qishloq   xo‘jaligi
uchun   juda   qulay   sharoitlar   mavjud.   Ushbu   hududda   ko‘plab   daryolar,   masalan,
Ganga va Indus, qishloq xo‘jaligi va suv ta'minoti uchun muhim ahamiyatga ega.
26 Janubiy Osiyoda o‘rmonlar va tog'lar ham mavjud bo‘lib, bu yerda o‘simliklar va
hayvonot dunyosi xilma-xildir.
Sharqiy   Osiyo,   Xitoy,   Yaponiya,   Koreya   va   boshqa   mamlakatlardan   iborat.
Ushbu hududda iqlim o‘zgaruvchan bo‘lib, qishlar sovuq va quruq, yozlar esa issiq
va   nam.   Sharqiy   Osiyoda,   asosan,   tog'lar   va   tekisliklar   mavjud.   Bu   yerda
o‘rmonlar, qishloq xo‘jaligi va sanoat rivojlangan. Sharqiy Osiyo iqtisodiy jihatdan
rivojlangan   hududlardan   biri   hisoblanadi   va   bu   yerda   ko‘plab   tabiiy   resurslar
mavjud.
G'arbiy Osiyo, asosan, Arabiston yarim oroli va uning atrofidagi mintaqalarni
o‘z   ichiga   oladi.   Ushbu   hududda   iqlim   quruq   va   issiq   bo‘lib,   cho‘l   va   stepa
ekotizimlari   mavjud.   G'arbiy   Osiyo,   neft   va   gaz   kabi   mineral   resurslarga   boy
bo‘lib,   bu   iqtisodiy   rivojlanishda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Ushbu   hududda   ko‘plab
daryolar,   masalan,   Eufrat   va   Tigris,   ham   mavjud   bo‘lib,   ularning   suv   ta'minoti
qishloq   xo‘jaligi   va   insoniyat   hayoti   uchun   zarurdir.Osiyo   tabiiy   geografik
olkalarining o‘zaro aloqasi  va ta'siri ham  ahamiyatli. Masalan,  tog'lar  va daryolar
o‘rtasidagi   aloqalar,   suv   ta'minoti   va   ekotizimlarning   rivojlanishiga   ta'sir
ko‘rsatadi. Tog'lar ko‘plab daryolarni oqizib, ularning suv resurslarini ta'minlaydi.
Bu,   o‘z   navbatida,   qishloq   xo‘jaligiga   va   iqtisodiy   faoliyatga   ijobiy   ta'sir
ko‘rsatadi.Osiyo tabiiy geografik olkalari, shuningdek, mineral resurslar bilan ham
boy. Tog'lar minerallar va metallar manbai bo‘lib, sanoat uchun zarur xom ashyo
taqdim   etadi.   Osiyo   mamlakatlari,   masalan,   Xitoy,   Hindiston   va   Rossiya,
o‘zlarining   mineral   resurslari   bilan   ajralib   turadi.   Ushbu   resurslar   iqtisodiy
rivojlanish   va   global   bozorda   raqobatbardoshlikni   oshirishda   muhim   ahamiyatga
ega.Osiyo tabiiy geografik olkalari nafaqat ekologik muvozanatni saqlashda, balki
iqtisodiy rivojlanishda ham muhim rol o‘ynaydi. Har bir olka o‘zining o‘ziga xos
iqlim   sharoitlari,   yer   yuzasi   tuzilishi   va   ekotizimlari   bilan   ajralib   turadi.   Bu,   o‘z
27 navbatida,   insoniyatning   tabiatga   bo‘lgan   munosabatini   belgilaydi   va   ularning
rivojlanishiga   ta'sir   qiladi.Osiyoning   tabiiy   geografik   olkalari   haqida   gapirganda,
ularning tarixiy va madaniy kontekstini ham inobatga olish muhimdir. Har bir olka
insoniyat tarixida o‘ziga xos rol o‘ynagan va bu hududlarda yashovchi xalqlar o‘z
madaniyatlarini,   urf-odatlarini   va   an'analarini   rivojlantirgan.   Bu   jarayonlar   tabiiy
geografik olkalar bilan bog'liq bo‘lib, ularning rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi.Osiyo
tabiiy   geografik   olkalari   o‘zaro   ta'sirda   bo‘lib,   bu   jarayon   ekologik   muvozanatni
saqlashda,   iqlim   o‘zgarishlariga   moslashishda   va   tabiatga   bo‘lgan   munosabatni
belgilashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ularning   mohiyatini   anglash,   insoniyatning
tabiat   bilan   muvozanatli   munosabatlarini   rivojlantirishga,   ekologik   muammolarni
hal   etishga   va   barqaror   rivojlanish   jarayonlarini   amalga   oshirishga   yordam
beradi.Osiyo   tabiiy   geografik   olkalari   haqida   keng   qamrovli   ma'lumot   berish,
ushbu   hududdagi   tabiiy   resurslar,   iqlim   sharoitlari,   flora   va   fauna   bilan   bog'liq
muammolarni   o‘z   ichiga   oladi.   Bunday   yondashuv   Osiyoning   tabiiy   geografik
xilma-xilligini   yanada   chuqurroq  tushunishga   yordam   beradi 5
  va   kelajakda   ushbu
hududlarni muhofaza qilish va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Osiyo
tabiiy   geografik   olkalari   insoniyat   uchun   juda   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lib,
ularning o‘zaro ta'siri va rivojlanish jarayonlari, kelajakdagi ekologik va iqtisodiy
muammolarni hal etishda yordam beradi.
2.3.   Yevrosiyaning tog‘li hududlari va pasttekisliklari.
Yevrosiyaning   tog‘li   hududlari   va   pasttekisliklari   tabiiy   geografik   jihatdan
xilma-xil   va   qiziqarli   tuzilishga   ega.   Ushbu   hududlar   bir-biri   bilan   o‘zaro   bog'liq
bo‘lib,   yerdagi   turli   xil   geologik,   iqlimiy   va   ekologik   jarayonlar   natijasida
shakllangan. Yevrosiyaning tog‘li hududlari va pasttekisliklari o‘zining o‘ziga xos
landshafti, iqlimi va tabiiy resurslari bilan muhim ahamiyatga ega.
5
  Asanov G. R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug’ati. - T.:  O’qituvchi 2022-yil.
28 Yevrosiyaning   tog‘li   hududlari,   asosan,   Alp,   Karpati,   Ural,   Kavkaz,   Tyan-
Shan va Himalaya kabi tog‘ tizmalari bilan ifodalanadi. Alp tog‘lari Yevropaning
eng   baland   tog‘laridan   biri   bo‘lib,   Avstriya,   Shveytsariya,   Frantsiya   va   Italiya
o‘rtasida   joylashgan.   Alp   tog‘larining   balandligi,   iqlim   sharoitlari   va   o‘simliklar
dunyosi bu hududni sayyohlar va tabiat ixlosmandlari uchun jozibador qiladi. Alp
tog‘laridagi   muzliklar,   ko‘llar   va   daryolar,   shuningdek,   turli   xil   o‘simlik   va
hayvonot turlari bu yerning biologik xilma-xilligini oshiradi.
Karpati   tog‘lari,   sharqda   Polsha   va   Slovakiya,   g'arbda   esa   Chexiya   va
Avstriya  bilan   chegaradosh   bo‘lib,  o‘zining  go‘zal   landshafti   va   boy  tabiati   bilan
ajralib turadi. Karpati tog‘larida ko‘plab daryolar va ko‘llar mavjud, bu esa qishloq
xo‘jaligi   va   turizm   uchun   qulay   sharoit   yaratadi.   Ushbu   hududda   o‘rmonlar,
cho‘llar   va   pasttekisliklar   o‘zaro   bog'liq   bo‘lib,   hayvonlar   va   o‘simliklar   uchun
yashash joyi sifatida xizmat qiladi.
Ural   tog‘lari   Yevrosiyaning   Yevropa   va   Osiyo   o‘rtasidagi   tabiiy   chegara
hisoblanadi. Ural tog‘lari o‘zining minerallar, metallar va boshqa tabiiy resurslarga
boyligi   bilan   ajralib   turadi.   Ushbu   tog‘lar   qishloq   xo‘jaligi,   sanoat   va   transport
uchun muhim ahamiyatga ega. Ural tog‘larining balandligi bo‘yicha farqlanishi va
iqlim sharoitlari bu hududni xilma-xil qiladi.
Kavkaz tog‘lari Janubiy Yevropada joylashgan bo‘lib, o‘zining balandligi va
go‘zalligi   bilan   ajralib   turadi.   Ushbu   tog‘larda   joylashgan   Elbrus   tog‘i
Yevropaning   eng   baland   nuqtasi   hisoblanadi.   Kavkaz   tog‘lari   o‘zining   boy
ekotizimlari,   o‘rmonlari,   daryolari   va   ko‘llari   bilan   mashhur.   Bu   hududda
o‘simliklar  va hayvonlar  turlari xilma-xil bo‘lib, ekologik muvozanatni  saqlashda
muhim ahamiyatga ega.
Tyan-Shan tog‘lari Markaziy Osiyoda joylashgan bo‘lib, ular ham balandligi
va   go‘zalligi   bilan   ajralib   turadi.   Tyan-Shan   hududi   ko‘plab   daryolar,   ko‘llar   va
29 muzliklar   bilan   to‘la.   Ushbu   tog‘lar   mineral   resurslarga   boy   bo‘lib,   qishloq
xo‘jaligi   va   turizm   uchun   muhim   ahamiyatga   ega.   Tyan-Shan   tog‘larida   qishloq
xo‘jaligi   uchun   zarur   sharoitlar   mavjud   bo‘lib,   bu   erda   o‘simliklar   va   hayvonlar
uchun yashash joyi sifatida xizmat qiladi.
Himalaya tog‘lari esa Osiyoning eng baland va keng qamrovli tog‘ tizmasidir.
Ushbu   tog‘lar   Hindiston,   Nepal,   Bhutan   va   Tibet   kabi   mamlakatlar   o‘rtasida
joylashgan.   Himalaya   tog‘lari   nafaqat   balandligi   bilan,   balki   o‘zining   qiyin   iqlim
sharoitlari   va   turli   xil   ekotizimlari   bilan   ajralib   turadi.   Ushbu   hududda   ko‘plab
daryolar manbai bo‘lib, ularning suv resurslari qishloq xo‘jaligi va insoniyat hayoti
uchun juda muhimdir.
Yevrosiyaning pasttekisliklari esa, asosan, keng tekisliklar va daryo havzalari
bilan   tavsiflanadi.   Markaziy   Yevropadagi   keng   tekisliklar,   masalan,   Germaniya,
Polsha   va  Chexiya,   qishloq   xo‘jaligi   uchun   juda   qulay   sharoitlar   yaratadi.   Ushbu
hududda   don   ekinlari,   sabzavotlar   va   boshqa   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlari
yetishtiriladi.   Pasttekisliklar   suv   resurslari,   iqlim   sharoitlari   va   ekotizimlar   bilan
ajralib   turadi.   Daryolar,   masalan,   Dunay,   Vilna   va   Vistula,   qishloq   xo‘jaligi   va
transport uchun muhim ahamiyatga ega.
Yevrosiyaning   pasttekisliklari,   shuningdek,   cho‘l   va   stepa   ekotizimlari   bilan
ham   ajralib   turadi.   Markaziy   Osiyoda   joylashgan   cho‘l   va   stepa   hududlari,
masalan,  Qizilqum   va Gobi,  quruq  iqlim   sharoitlariga ega  va  o‘ziga  xos  o‘simlik
va   hayvonot   turlariga   boy.   Ushbu   hududlarda   qishloq   xo‘jaligi   va   chorvachilik
faoliyati   ko‘plab   joylarda   rivojlangan.   Cho‘l   va   stepa   hududlaridagi   tabiiy
resurslar,   masalan,   mineral   va   suvlarga   bo‘lgan   ehtiyojlar,   iqtisodiy   rivojlanishda
muhim rol o‘ynaydi.
Yevrosiyaning   tog‘li   hududlari   va   pasttekisliklari   o‘zaro   aloqada   bo‘lib,
ularning bir-biriga ta'siri va o‘zaro bog'liqligi mavjud. Masalan, tog'lar va daryolar
30 o‘rtasidagi   aloqalar,   suv   ta'minoti   va   ekotizimlarning   rivojlanishiga   ta'sir
ko‘rsatadi. Tog'lar ko‘plab daryolarni oqizib, ularning suv resurslarini ta'minlaydi.
Bu,   o‘z   navbatida,   qishloq   xo‘jaligiga   va   iqtisodiy   faoliyatga   ijobiy   ta'sir
ko‘rsatadi.
Yevrosiyaning   tog‘li   hududlari   va   pasttekisliklari,   shuningdek,   mineral
resurslar   bilan   ham   boy.   Tog'lar   minerallar   va   metallar   manbai   bo‘lib,   sanoat
uchun zarur xom ashyo taqdim etadi. Yevropaning ko‘plab mamlakatlari, masalan,
Nemis va Fransiya, o‘zlarining mineral resurslari bilan ajralib turadi.
Yevrosiyaning   tog‘li   hududlari   va   pasttekisliklari   nafaqat   ekologik
muvozanatni saqlashda, balki iqtisodiy rivojlanishda ham muhim rol o‘ynaydi. Har
bir   olka   o‘zining   o‘ziga   xos   iqlim   sharoitlari,   yer   yuzasi   tuzilishi   va   ekotizimlari
bilan ajralib turadi. Bu, o‘z navbatida, insoniyatning tabiatga bo‘lgan munosabatini
belgilaydi va ularning rivojlanishiga ta'sir qiladi.
Yevrosiyaning   tog‘li   hududlari   va   pasttekisliklari   haqida   fikr   yuritish
davomida, ularning tarixiy va madaniy kontekstini  ham inobatga olish muhimdir.
Har bir olka insoniyat tarixida o‘ziga xos rol o‘ynagan va bu hududlarda yashovchi
xalqlar   o‘z   madaniyatlarini,   urf-odatlarini   va   an'analarini   rivojlantirgan.   Bu
jarayonlar tabiiy geografik olkalar bilan bog'liq bo‘lib, ularning rivojlanishiga ta'sir
ko‘rsatadi.
Yevrosiyaning   tog‘li   hududlari   va   pasttekisliklari   o‘zaro   ta'sirda   bo‘lib,   bu
jarayon   ekologik   muvozanatni   saqlashda,   iqlim   o‘zgarishlariga   moslashishda   va
tabiatga   bo‘lgan   munosabatni   belgilashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ularning
mohiyatini   anglash,   insoniyatning   tabiat   bilan   muvozanatli   munosabatlarini
rivojlantirishga,   ekologik   muammolarni   hal   etishga   va   barqaror   rivojlanish
jarayonlarini amalga oshirishga yordam beradi.
31 32 III.BOB.   YEVROSIYA TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI VA
ULARNING INSON FAOLIYATIGA TA’SIRI.
3.1.   Yevrosiya o‘lkalari va qishloq xo‘jaligi.
Yevrosiya o‘lkalari va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi munosabatlar murakkab va
ko‘p qirrali. Yevrosiya, Yevropa va Osiyo qit’alari o‘rtasida joylashgan bo‘lib, o‘z
ichiga   keng   geografik   va   iqlimiy   xilma-xillikni   oladi.   Ushbu   hududning   iqlimi,
tabiiy   resurslari   va   yer   yuzasi   tuzilishi   qishloq   xo‘jaligi   rivojlanishiga   bevosita
ta’sir   ko‘rsatadi.   Yevrosiyaning   har   bir   o‘lkasi   o‘ziga   xos   qishloq   xo‘jaligi
tizimlariga ega  bo‘lib, bu tizimlar  iqlim  sharoitlariga, tabiiy resurslarga, iqtisodiy
va   madaniy   omillarga   bog‘liq.Yevrosiyaning   shimoliy   qismida   joylashgan
mamlakatlar,   masalan,   Rossiya   va   Skandinaviya   davlatlari,   sovuq   iqlim
sharoitlariga   ega.   Bu   hududda   qishloq   xo‘jaligi   faoliyati   asosan   qishda   qiyin
sharoitlarga   moslashgan.   Ushbu   mamlakatlarda   daryo   va   ko‘llardan   foydalanish,
shuningdek,   o‘rmonlardan   olinadigan   resurslar   qishloq   xo‘jaligida   muhim
ahamiyatga  ega.  Yevrosiyaning  bu  qismlarida qishloq  xo‘jaligi, asosan,  hayvonot
va   chorvachilikka   asoslangan.   Qishloq   xo‘jaligida   yetishtiriladigan   asosiy
mahsulotlar, masalan, go‘sht, sut va boshqa chorva mollari, bu hududning iqtisodiy
rivojlanishida   muhim   rol   o‘ynaydi.Markaziy   Yevropa,   masalan,   Germaniya,
Polsha   va   Chexiya   kabi   mamlakatlar,   qishloq   xo‘jaligi   uchun   qulay   sharoitlarga
ega. Ushbu hududda iqlim o‘rtacha bo‘lib, qishki haroratlar sovuq, yoz esa iliq va
nam.   Shu   sababli,   markaziy   Yevropada   don   ekinlari,   sabzavotlar   va   mevalar
yetishtirish uchun qulay sharoit  mavjud. Ushbu  hududda qishloq xo‘jaligi sanoati
rivojlangan   bo‘lib,   u   oziq-ovqat   xavfsizligini   ta’minlashda   muhim   rol   o‘ynaydi.
Markaziy   Yevropa   mamlakatlari   Yevropa   Ittifoqi   doirasida   qishloq   xo‘jaligi
siyosatlari   va   dasturlari   orqali   qishloq   xo‘jaligini   rivojlantirishga   katta   e’tibor
qaratadilar.Janubiy   Yevropa,   masalan,   Italiya,   Ispaniya   va   Gretsiya,   qishloq
33 xo‘jaligi uchun o‘ziga xos iqlim sharoitlariga ega. Ushbu hududda yozlar juda issiq
va   qurg‘oqchil,   qishlar   esa   yumshoq.   Janubiy   Yevropaning   tabiiy   resurslari,
masalan,   zaytun,   uzum   va   boshqa   mevalar   ekinlari   bu   hududda   qishloq
xo‘jaligining   asosini   tashkil   qiladi.  Ushbu   hududda  qishloq   xo‘jaligi   turizm   bilan
ham   bog‘liq   bo‘lib,   bu   yo‘nalish   iqtisodiy   rivojlanishga   yordam   beradi.   Janubiy
Yevropada qishloq xo‘jaligi faoliyati ko‘plab oilaviy xo‘jaliklar tomonidan amalga
oshiriladi,   bu   esa   mahalliy   an’analarning   saqlanishiga   yordam   beradi.Sharqiy
Yevropa,   masalan,   Ukraina   va   Belarus,   qishloq   xo‘jaligi   uchun   keng   hududlarni
o‘z   ichiga   oladi.   Ushbu   mamlakatlar   ko‘p   yillik   ekinlar,   don   va   sabzavotlar
yetishtirishda kuchli potencialga ega. Ukraina "Yevropaning non xazinasidir" deb
ataladi,   chunki   bu   hududda   don   mahsulotlari   yetishtirish   uchun   qulay   sharoitlar
mavjud.   Sharqiy   Yevropa   mamlakatlari   qishloq   xo‘jaligida   industrializatsiya
jarayoni bilan birga, zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashga harakat qilmoqda. Bu
esa   qishloq   xo‘jaligi   samaradorligini   oshirishga   yordam   beradi.Osiyo   qit’asining
Yevrosiyaga   qo‘shilgan   qismi   ham   qishloq   xo‘jaligi   uchun   katta   imkoniyatlarga
ega.   Markaziy   Osiyo,   masalan,   Qozog‘iston   va   O‘zbekiston,   keng   tekisliklar   va
daryo   havzalari   bilan   tavsiflanadi.   Ushbu   hududda   qishloq   xo‘jaligi   faoliyati
asosan   paxta,   bug‘doy   va   boshqa   don   ekinlari   yetishtirishga   qaratilgan.
Qozog‘iston   o‘zining   paxta   va   don   sanoati   bilan   mashhur.   O‘zbekiston   esa   paxta
yetishtirishda   jahon   bozorida   yetakchi   o‘rin   egallaydi.   Ushbu   mamlakatlarda
qishloq xo‘jaligi suv resurslariga bog‘liq bo‘lib, daryolar va ko‘llardan foydalanish
juda   muhimdir.Janubiy   Osiyo,   Hindiston,   Pokiston   va   Bangladesh   kabi
mamlakatlar,   qishloq   xo‘jaligi   sohasida   juda   muhim   ahamiyatga   ega.   Bu
mamlakatlar   mo‘tabar   iqlim   sharoitlariga   ega   bo‘lib,   ularning   qishloq   xo‘jaligi
faoliyati   asosan   mussonli   yomg‘irlar   bilan   bog‘liq.   Hindistonda   pichan,   bug‘doy,
dalil va boshqa ekinlar yetishtiriladi. Ushbu hududda qishloq xo‘jaligi faqat oziq-
34 ovqat   ta’minoti   uchun   emas,   balki   iqtisodiy   rivojlanish   uchun   ham   muhimdir.
Janubiy Osiyo mamlakatlari qishloq xo‘jaligi sohasida zamonaviy texnologiyalarni
qo‘llash   orqali   ishlab   chiqarishni   oshirishga   harakat   qilmoqda.Sharqiy   Osiyo,
Xitoy,   Yaponiya   va   Koreya   kabi   mamlakatlar,   qishloq   xo‘jaligi   sohasida   katta
imkoniyatlarga ega. Xitoy qishloq xo‘jaligi  jadal  rivojlanayotgan mamlakatlardan
biri   bo‘lib,   u   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlari   ishlab   chiqarishda   dunyo   bo‘yicha
yetakchi   o‘rinni   egallaydi.   Xitoyda   asosan   bug‘doy,   guruch,   sabzavotlar   va
mevalar   yetishtiriladi.   Ushbu   mamlakatda   qishloq   xo‘jaligi   sohasida   zamonaviy
texnologiyalarni   qo‘llash   va   ekinlarni   diversifikatsiya   qilish   muhim   ahamiyatga
ega.   Yaponiya   esa   yuqori   sifatli   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlari   ishlab   chiqarishga
e’tibor   qaratadi,   bu   esa   xalqaro   bozorga   chiqish   imkoniyatlarini
oshiradi.Yevrosiyaning   qishloq   xo‘jaligi   faoliyati   tabiiy   resurslarga,   iqlim
sharoitlariga va iqtisodiy omillarga bog‘liq. Har bir mamlakat va region o‘ziga xos
qishloq xo‘jaligi tizimiga ega bo‘lib, bu tizimlar har xil iqlim va yer sharoitlariga
moslashtirilgan. Qishloq xo‘jaligi, shuningdek, iqtisodiy barqarorlik va oziq-ovqat
xavfsizligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Biroq, zamonaviy qishloq xo‘jaligi
ko‘plab   muammolar   bilan   duch   kelmoqda,   masalan,   iqlim   o‘zgarishi,   suv
resurslarining kamayishi  va ekologik muammolar.Yevrosiyaning qishloq xo‘jaligi
tizimlarini   yanada   samarali   qilish   va   barqaror   rivojlanish   uchun   zamonaviy
texnologiyalardan   foydalanish   va   ekologik   muvozanatni   saqlash   muhimdir.
Qishloq   xo‘jaligida   innovatsion   yechimlar   va   yangi   texnologiyalarni   qo‘llash
orqali   ishlab   chiqarishni   oshirish   va   tabiiy   resurslardan   oqilona   foydalanish
mumkin.   Shuningdek,   qishloq   xo‘jaligi   sohasida   ilmiy   tadqiqotlar   va
innovatsiyalarni rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega.
Yevrosiyaning   qishloq   xo‘jaligi,   shuningdek,   madaniy   va   ijtimoiy   omillar
bilan   bog‘liq.   Har   bir   hududning   o‘ziga   xos   an'analari,   urf-odatlari   va   qishloq
35 xo‘jaligi   bilan   bog‘liq   madaniy   merosi   mavjud.   Bu   omillar   qishloq   xo‘jaligi
faoliyatida muhim rol o‘ynaydi va mahalliy aholi hayotida muhim ahamiyatga ega.
Qishloq   xo‘jaligi   sohasida   mahalliy   an'analarni   saqlab   qolish   va   rivojlantirish,
shuningdek, aholi turmush darajasini oshirish uchun zarurdir.
Yevrosiyaning   qishloq   xo‘jaligi   va   tabiiy   resurslari   insoniyat   hayotiga
bevosita ta'sir  ko‘rsatadi.  Ushbu hududda yashovchi  xalqlar  o‘z  hayotlarini  tabiiy
resurslarga,   iqlim   sharoitlariga   va   geografik   muhitga   moslashtirgan.   Qishloq
xo‘jaligi,   shuningdek,   iqtisodiy   rivojlanish,   oziq-ovqat   xavfsizligi   va   ekologik
muvozanatni   saqlashda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Yevrosiyaning   qishloq   xo‘jaligi
tizimini   chuqur   o‘rganish,   ushbu   hududni   yanada   yaxshi   tushunishga   yordam
beradi va barqaror rivojlanish uchun zarur bo‘lgan strategiyalarni ishlab chiqishga
yordam beradi.
3.2.   Yevrosiyaning sanoat va transport tarmoqlariga ta’siri.
Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlari   o‘rtasidagi   munosabatlar
murakkab va ko‘p qirrali. Yevrosiya, dunyodagi eng katta qit'a sifatida, o‘z ichiga
turli   xil   mamlakatlar,   ijtimoiy-iqtisodiy   tizimlar   va   madaniyatlarni   oladi.   Ushbu
hududning sanoat va transport tarmoqlari bir-biriga ta'sir etib, iqtisodiy rivojlanish,
urbanizatsiya   va   xalqaro   savdoga   katta   hissa   qo‘shadi.   Yevrosiyaning   sanoat   va
transport tarmoqlari o‘zaro bog'liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi va rivojlantiradi.
Yevrosiyaning sanoat tarmoqlari, asosan, qazib olish, qayta ishlash va xizmat
ko‘rsatish   sohalarini   o‘z   ichiga   oladi.   Qazib   olish   sanoati   mineral   resurslar,
masalan, neft, gaz, ko‘mir va metallarning chiqarilishi bilan bog'liq. Yevrosiya neft
va gaz ishlab chiqarishda yetakchi hududlardan biri bo‘lib, Rossiya, Qozog'iston va
Afg'oniston   kabi   mamlakatlar   bu   sohada   muhim   o‘rin   egallaydi.   Ushbu   resurslar
36 transport tarmoqlari orqali tashiladi va iqtisodiy rivojlanishga katta hissa qo‘shadi.
Neft   va   gaz   ishlab   chiqarish   sanoati,   shuningdek,   energiya   ta'minoti   va   global
bozorlar   bilan   bog'liq   bo‘lgan   iqtisodiy   aloqalarni   mustahkamlashda   muhim   rol
o‘ynaydi.
Yevrosiyaning   qayta   ishlash   sanoati   ham   muhim   ahamiyatga   ega.   Bu   soha
avtomobil,   elektronika,   kimyo   va   oziq-ovqat   sanoati   kabi   turli   tarmoqlarni   o‘z
ichiga oladi. Yevrosiyada joylashgan mamlakatlar, masalan, Germaniya, Frantsiya
va   Italiya,   o‘zlarining   yuqori   sifatli   mahsulotlari   bilan   mashhur.   Bu   mamlakatlar
innovatsion   texnologiyalarni   qo‘llash   va   ishlab   chiqarishni   diversifikatsiya   qilish
orqali sanoatni rivojlantirishga katta e'tibor qaratmoqda. Yevropa Ittifoqi doirasida
sanoat tarmoqlari o‘rtasida hamkorlik va integratsiya jarayonlari kuchaymoqda, bu
esa iqtisodiy barqarorlik va raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi.
Transport   tarmoqlari   Yevrosiyaning   sanoat   rivojlanishida   muhim   rol
o‘ynaydi.   Yevrosiya   mamlakatlari   o‘rtasida   transport   aloqalari,   yo‘llar,   temir
yo‘llar, havo yo‘llari  va dengiz yo‘llari  orqali  amalga oshiriladi. Bunday aloqalar
savdo   va   iqtisodiy   hamkorlikni   oshirishda,   shuningdek,   odamlar   va   resurslarning
harakatini   ta'minlashda   muhimdir.   Yevrosiyada   kuchli   transport   infratuzilmasi
mavjud   bo‘lib,   bu   transport   tarmoqlari   sanoat   va   savdo   jarayonlarini   samarali
amalga   oshirishga   yordam   beradi.Temir   yo‘llar   Yevrosiyada   muhim   transport
vositasi   hisoblanadi.   Temir   yo‘llar   orqali   yuk   va   yo‘lovchilarni   tashish,   asosan,
yirik   sanoat   markazlari   va   portlar   o‘rtasida   amalga   oshiriladi.   Yevrosiyada   temir
yo‘llar   tarmog'i   keng   tarqalgan   bo‘lib,   bu   transport   turi   ekologik   jihatdan   ham
samarali   hisoblanadi.   Temir   yo‘llar   orqali   yuk   tashish,   yo‘lovchilarni   zamonaviy
va   qulay   sharoitlarda   tashish   imkonini   beradi.   Bu   esa,   o‘z   o‘rnida,   sanoat   va
transport o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga yordam beradi.
37 Agar   havo   transporti   haqida   gapiradigan   bo‘lsak,   Yevrosiya   davlatlari
o‘rtasidagi   havo   aloqalari   ham   muhim   ahamiyatga   ega.   Havo   transporti   tez   va
samarali   yuk   va   yo‘lovchilarni   tashish   imkonini   beradi.   Yevrosiyada   ko‘plab
xalqaro   aeroportlar   mavjud   bo‘lib,   ular   orqali   savdo   va   turizm   rivojlanadi.   Havo
transporti,   shuningdek,   global   iqtisodiyot   va   savdo   aloqalarini   mustahkamlashda
muhim   rol   o‘ynaydi.   Havo   yo‘llari   orqali   tovarlar   transport   qilish,   masalan,
elektronika,   avtomobillar   va   boshqa   yuqori   texnologiyali   mahsulotlar,   iqtisodiy
rivojlanishda muhim ahamiyatga ega.
Dengiz transporti ham Yevrosiyada muhim rol o‘ynaydi. Yevrosiyada ko‘plab
yirik   portlar   mavjud   bo‘lib,   ular   orqali   yuklarni   tashish,   savdo   va   iqtisodiy
aloqalarni rivojlantirish amalga oshiriladi. Yevrosiyaning dengiz yo‘llari, masalan,
Oq  dengiz,   Qora  dengiz   va   Baltiq   dengizi   orqali   savdo   va  transport   jarayonlarini
osonlashtiradi.   Dengiz   transporti,   shuningdek,   ekologik   jihatdan   ham   samarali
hisoblanadi, chunki u katta hajmdagi yuklarni bir vaqtning o‘zida tashish imkonini
beradi.   Portlar   va   dengiz   yo‘llari   orqali   amalga   oshiriladigan   savdo,   sanoat
rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi va iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga yordam
beradi.
Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlarining   o‘zaro   aloqasi   iqtisodiy
rivojlanishga katta ta'sir ko‘rsatadi. Sanoat, transport va savdo o‘rtasidagi aloqalar,
o‘z   navbatida,   iqtisodiy   barqarorlik   va   raqobatbardoshlikni   oshirishga   yordam
beradi.   Biroq,   zamonaviy   davrda   Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlari
ko‘plab muammolar bilan duch kelmoqda. Iqlim o‘zgarishi, ekologik muammolar
va  resurslarning   kamayishi   sanoat   va   transport   faoliyatini   qiyinlashtirmoqda.  Shu
sababli, Yevrosiyada sanoat va transportni barqaror rivojlantirish uchun zamonaviy
texnologiyalarni   qo‘llash   va   ekologik   muvozanatni   saqlash   zarur.Yevrosiyaning
sanoat   va   transport   tarmoqlari   rivojlanishi   bilan   birga,   mintaqada   iqtisodiy
38 integratsiya   jarayonlari   ham   kuchaymoqda.   Yevropa   Ittifoqi   doirasida   sanoat   va
transport   sohalarida   hamkorlikni   rivojlantirish,   mamlakatlar   o‘rtasida   savdo   va
iqtisodiy   aloqalarni   kengaytirishga   yordam   beradi.   Bu   jarayonlar,   o‘z   navbatida,
Yevrosiyaning   iqtisodiy   barqarorligini   oshirishga   va   raqobatbardoshligini
ta'minlashga xizmat qiladi.Resurslarni oqilona boshqarish va iqtisodiy rivojlanishni
barqarorlashtirish   maqsadida,   Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlarida
innovatsion   yechimlar   va   yangi   texnologiyalarni   qo‘llash   muhimdir.
Yevrosiyaning   sanoat   tarmoqlari   ekologik   jihatdan   barqaror   va   raqobatbardosh
bo‘lishi   uchun   energiya   samaradorligini   oshirish,   chiqindilarni   kamaytirish   va
qayta   ishlash   jarayonlarini   rivojlantirish   zarur.   Transport   tarmoqlarida   esa,
masalan,   temir   yo‘llar   va   havo   transportida   ekologik   toza   texnologiyalarni   joriy
etish,   energiya   sarfini   kamaytirish   va   avtomobil   transportidan   foydalanishni
qisqartirish   muhim   ahamiyatga   ega.Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlari
o‘rtasidagi   o‘zaro   bog'liqlikni   tushunish,   iqtisodiy   rivojlanishni   yanada   samarali
qilish   va   ekologik   muammolarni   hal   etish   uchun   muhimdir.   Ushbu   sohalarni
rivojlantirishda ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalarni qo‘llash, shuningdek, xalqaro
hamkorlikni   kuchaytirish   zarur.   Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlari
o‘zaro bog'liq bo‘lib, bu jarayonlar  mintaqada  barqaror  rivojlanishni  ta'minlashda
muhim rol o‘ynaydi.Yevrosiyaning sanoat va transport tarmoqlarining rivojlanishi,
o‘z   navbatida,   ijtimoiy   va   madaniy   hayotga   ham   ta'sir   ko‘rsatadi.   Sanoat   va
transport   tarmoqlari   rivojlanishi,   odamlarning   hayot   darajasini   oshirish,   ish
o‘rinlari   yaratish   va   iqtisodiy   farovonlikni   ta'minlashda   muhim   ahamiyatga   ega.
Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlari   o‘rtasidagi   aloqalarni   chuqur
o‘rganish,   kelajakda   mintaqadagi   iqtisodiy   rivojlanishni   yanada   samarali   amalga
oshirish   uchun   zarur.Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlari,   shuningdek,
global iqtisodiyot bilan ham bog'liq. Yevrosiyada ishlab chiqarilgan mahsulotlar va
39 xizmatlar xalqaro bozorda raqobatbardosh bo‘lishi uchun sifat va innovatsiyalarga
tayangan   holda   ishlab   chiqarilishi   kerak.   Yevrosiyaning   transport   tarmoqlari   esa
global   savdo   va   iqtisodiy   aloqalarni   mustahkamlashda   muhim   rol   o‘ynaydi.
Yevrosiyaning sanoat va transport tarmoqlarini rivojlantirish, o‘z navbatida, global
iqtisodiyotda o‘z o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi.Yevrosiyaning sanoat va
transport   tarmoqlari   o‘rtasidagi   aloqalar,   shuningdek,   ekologik   muvozanatni
saqlashda  ham  muhim  rol  o‘ynaydi. Sanoat  va transport  faoliyatlarining ekologik
ta'siri,   iqlim   o‘zgarishi   va   tabiiy   resurslarning   kamayishi   kabi   muammolarni   hal
etish   uchun   zamonaviy   texnologiyalarni   qo‘llash   va   barqaror   rivojlanish
strategiyalarini   amalga   oshirish   zarur.   Yevrosiyaning   sanoat   va   transport
tarmoqlarini rivojlantirishda ekologik toza texnologiyalarni  qo‘llash, chiqindilarni
kamaytirish va energiya samaradorligini oshirish muhim ahamiyatga ega.
Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlari   o‘rtasidagi   o‘zaro   bog'liqlikni
tushunish, iqtisodiy rivojlanishni yanada samarali qilish va ekologik muammolarni
hal   etish   uchun   zarur.   Ushbu   sohalarni   rivojlantirishda   ilmiy   tadqiqotlar   va
innovatsiyalarni   qo‘llash,   shuningdek,   xalqaro   hamkorlikni   kuchaytirish   zarur.
Yevrosiyaning   sanoat   va   transport   tarmoqlari   o‘zaro   bog'liq   bo‘lib,   bu   jarayonlar
mintaqada barqaror rivojlanishni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi.
3.3.   Yevrosiyaning ekologik muammolari va barqaror rivojlanish masalalari.
Yevrosiyaning   ekologik   muammolari   va   barqaror   rivojlanish   masalalari
hozirgi   kunda   jahonning   eng   dolzarb   masalalaridan   biri   hisoblanadi.   Yevrosiya,
o‘zining   keng   hududlari,   xilma-xil   iqlim   sharoitlari   va   tabiiy   resurslari   bilan,
ekologik   muammolarni   hal   etishda   va   barqaror   rivojlanishni   ta'minlashda   muhim
rol   o‘ynaydi.   Yevrosiyaning   ekologik   muammolari,   asosan,   iqlim   o‘zgarishi,
ifloslanish, biologik xilma-xillikning kamayishi, yer va suv resurslarining tugashi,
40 shuningdek,   tabiiy   ofatlar   bilan   bog'liq.   Ushbu   muammolarni   hal   etish   uchun
barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish va amalga oshirish zarur.
Iqlim   o‘zgarishi   Yevrosiyaning   ekologik   muammolari   orasida   eng   muhim
hisoblanadi.   Iqlim   o‘zgarishi   natijasida   global   haroratning   oshishi,   qishloq
xo‘jaligiga,   suv   ta'minotiga   va   bioxilma-xillikka   salbiy   ta'sir   ko‘rsatmoqda.
Yevrosiyaning   turli   mintaqalarida   iqlim   o‘zgarishi   turlicha   ta'sir   ko‘rsatadi.
Masalan,   shimoliy   Yevropada   muzliklar   eriydi,   bu   esa   suv   resurslarining
o‘zgarishiga   olib   keladi.   Janubiy   Yevropada   esa   qurg'oqchilik   va   issiq   haroratlar
qishloq   xo‘jaligiga   zarar   yetkazadi.   Bu   holat,   o‘z   navbatida,   oziq-ovqat
xavfsizligini   tahdid   ostiga   qo‘yadi   va   iqtisodiy   barqarorlikka   salbiy   ta'sir
ko‘rsatadi.
Ifloslanish   Yevrosiyaning   boshqa   muhim   ekologik   muammosi   hisoblanadi.
Havo,   suv   va   tuproq   ifloslanishi   ekosistemalarga   va   inson   salomatligiga   xavf
soladi.   Industrializatsiyalashuv   va   urbanizatsiyalashuv   jarayonlari   natijasida
ifloslanish   darajasi   oshmoqda.   Yevrosiyaning   ko‘plab   sanoat   6
markazlarida   havo
ifloslanishi  yuqori bo‘lib, bu asosan transport, ishlab chiqarish va energiya ishlab
chiqarish   jarayonlaridan   kelib   chiqadi.   Havo   ifloslanishi   nafaqat   inson
salomatligiga, balki o‘simlik va hayvonot dunyosiga ham salbiy ta'sir ko‘rsatadi.
Suv   resurslarining   tugashi   va   ifloslanishi   Yevrosiyaning   ekologik
muammolaridan   biridir.   Daryolar,   ko‘llar   va   yer   osti   suvlarining   ifloslanishi
natijasida suv ta'minoti ta'sirlanadi. Qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyati natijasida
suv resurslarining kamayishi, suvning sifatini pasayishiga olib keladi. Bu holat, o‘z
navbatida,   insonga,   hayvonlarga   va   o‘simliklarga   zarar   etkazadi.   Yevrosiyaning
ayrim mamlakatlarida, masalan, Markaziy Osiyoda, suv resurslarining cheklanishi
qishloq xo‘jaligiga va iqtisodiy rivojlanishga jiddiy tahdid solmoqda.
6
  Asanov G. R. Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo’g’rofiyasi. -T.  O’qituvchi, 2021-
yil.
41 Biologik   xilma-xillikning   kamayishi   ham   Yevrosiyaning   muhim   ekologik
muammolaridan   biridir.   Tabiiy   muhitning   yo‘q   qilinishi,   iqlim   o‘zgarishi   va
ifloslanish   natijasida   ko‘plab   o‘simlik   va   hayvon   turlari   yo‘q   bo‘lib   ketmoqda.
Yevrosiyaning   turli   mintaqalarida   biologik   xilma-xillikni   saqlab   qolish   uchun
harakatlar   olib   borilmoqda,   lekin   bu   jarayonlar   samarali   bo‘lishi   uchun   ko‘proq
e'tibor   va   resurslar   talab   etiladi.   Biologik   xilma-xillikning   saqlanishi   nafaqat
ekosistemalarning   barqarorligini   ta'minlaydi,   balki   insoniyatning   oziq-ovqat
ta'minoti va iqtisodiy rivojlanishida ham muhim ahamiyatga ega.
Yevrosiyaning   ekologik   muammolarini   hal   etish   va   barqaror   rivojlanishni
ta'minlash   uchun   bir   qator   strategiyalarni   ishlab   chiqish   zarur.   Bu   strategiyalar,
asosan,   iqlim   o‘zgarishi,   ifloslanish   va   biologik   xilma-xillik   masalalarini   hal
qilishga   qaratilgan   bo‘lishi   kerak.   Bunda   xalqaro   hamkorlik,   ilmiy   tadqiqotlar   va
yangiliklarga   e'tibor   qaratish   muhim   ahamiyatga   ega.   Yevrosiyaning   ekologik
muammolarini yechish uchun davlatlar o‘rtasidagi hamkorlik va tajriba almashish
jarayonlarini   kuchaytirish   zarur.Barqaror   rivojlanish   Yevrosiyaning   ekologik
muammolarini   hal   etishda   muhim   konsepsiya   hisoblanadi.   Barqaror   rivojlanish,
ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik jihatlarni birlashtirgan holda, kelajak avlodlar uchun
resurslarni   saqlab   qolishni   ta'minlaydi.   Bu,   shuningdek,   iqtisodiy   rivojlanishni
ekologik   barqarorlik   bilan   birlashtirishga   yordam   beradi.   Barqaror   rivojlanish
strategiyalarini   amalga   oshirish   uchun   hukumatlar,   korxonalar   va   jamiyatlar
o‘rtasida   mustahkam   hamkorlik   zarur.Yevrosiyaning   barqaror   rivojlanish
masalalari,   shuningdek,   energiya   samaradorligini   oshirish,   qayta   tiklanuvchi
energiya   manbalarini   rivojlantirish   va   chiqindilarni   kamaytirishga   qaratilgan
bo‘lishi kerak. Yevrosiyada qayta tiklanuvchi energiya manblari, masalan, quyosh
va  shamol  energiyasi,   doimiy  ravishda   rivojlanmoqda.   Bu  energiya  manbalaridan
foydalanish,   energiya   ta'minotini   diversifikatsiya   qilish   va   ekologik   ta'sirni
42 kamaytirish   imkonini   beradi.   Barqaror   energiya   tizimini   yaratish,   shuningdek,
iqtisodiy   rivojlanishni   ham   qo‘llab-quvvatlaydi,   chunki   bu   sohada   yangi   ish
o‘rinlari   va   innovatsiyalar   paydo   bo‘ladi.Yevrosiyaning   ekologik   masalalariga
yechim topish uchun ta'lim va xabardorlikni oshirish ham muhim ahamiyatga ega.
Jamiyatda   ekologik   muammolar   haqida   xabardorlikni   oshirish,   ekologik   toza
amaliyotlarni qo‘llash va barqaror rivojlanish tamoyillarini o‘rganish zarur. Ta'lim
tizimida   ekologik   masalalar   va   barqaror   rivojlanish   haqida   ma'lumot   berish,
kelajak avlodlarni bu muammolarni hal qilishda faollikka undaydi.
Yevrosiyaning   ekologik   muammolari   va   barqaror   rivojlanish   masalalari,
shuningdek,   iqtisodiy   va   siyosiy   jarayonlar   bilan   bog'liq.   Iqtisodiy   rivojlanish   va
ekologik barqarorlik o‘rtasidagi muvozanatni saqlash, hukumatlar va siyosatchilar
uchun   muhim   vazifalardan   biri   hisoblanadi.   Bu   jarayonda   iqtisodiy   o‘sish   va
ekologik   ta'sirni   hisobga   olish   zarur.   Yevrosiyaning   barqaror   rivojlanish
strategiyalari, shuningdek, global iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiyalar bilan
bog'liq bo‘lishi kerak.
Yevrosiyaning ekologik muammolari va barqaror rivojlanish masalalari butun
dunyo uchun muhim ahamiyatga ega. Yevrosiyada amalga oshirilayotgan barqaror
rivojlanish   strategiyalari   va   ekologik   muammolarni   hal   etish   jarayonlari   global
miqyosda boshqa  mamlakatlarga ham  ta'sir  ko‘rsatadi. Yevrosiyaning  tajribasi  va
bilimlari,   boshqa   mintaqalar   uchun   ekologik   muammolarni   hal   etish   va   barqaror
rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Yevrosiyaning   ekologik   muammolari   va   barqaror   rivojlanish   masalalari
kelajak avlodlar uchun muhim ahamiyatga ega. Ekologik barqarorlikni ta'minlash,
resurslarni   oqilona   boshqarish   va   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishni   birlashtirish
orqali   Yevrosiya   mintaqasi   o‘zining   kelajagini   yanada   barqaror   va   farovon   qilish
imkoniyatiga   ega.   Bu   jarayonda   xalqaro   hamkorlik,   ilmiy   tadqiqotlar   va
43 innovatsiyalarni   rivojlantirish   muhimdir.  Yevrosiyaning   ekologik  muammolari   va
barqaror   rivojlanish   masalalari,   shuningdek,   insoniyatning   kelajagi   uchun   muhim
rol o‘ynaydi.
44 XULOSA
Yevrosiyaning tabiiy geografik o‘lkalari, uning kengligi va xilma-xilligi bilan
ajralib turadi. Bu hudud, o‘z ichiga Yevropa va Osiyo qit’alarini olgan holda, turli
iqlim   sharoitlari,   geografik   tuzilmalar   va   tabiiy   resurslarga   ega.   Yevrosiyaning
shimolida qishi sovuq, yozlari esa yumshoq bo‘lgan hududlar joylashgan bo‘lib, bu
yerda   o‘rmonlar   va   tundra   ekotizimlari   mavjud.   Markaziy   va   sharqiy   qismlarda
keng   tekisliklar,   tog‘lar   va   daryo   havzalari   ko‘rinadi,   bu   esa   qishloq   xo‘jaligi   va
sanoatning   rivojlanishida   muhim   rol   o‘ynaydi.   Janubiy   Yevropa   va   Osiyoda   esa
qurg‘oqchil   va   issiq   iqlim   sharoitlari,   tog‘lar   va   cho‘llar   mavjud.Yevrosiyaning
tabiiy   geografik   o‘lkalari,   uning   kengligi,   xilma-xilligi   va   murakkabligi   bilan
ajralib turadi. Bu hudud, Yevropa va Osiyo qit’alarini o‘z ichiga olgan holda, turli
iqlim   sharoitlari,   geografik   tuzilmalar   va   tabiiy   resurslar   bilan   boyitilgan.
Yevrosiya,   qit’alararo   bog‘lanish   nuqtasida   joylashganligi   sababli,   uning   tabiiy
geografik   o‘lkalarida   ko‘plab   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   ekologik   jarayonlar   bir-biri
bilan   o‘zaro   bog‘liq   holda   rivojlanadi.   Yevrosiyaning   tabiiy   geografik   o‘lkalarini
o‘rganish, nafaqat geografik jihatdan, balki ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni ham
tushunishga   yordam   beradi.Yevrosiyaning   shimoliy   qismlari,   asosan,   tundra   va
o‘rmon ekologiyalari  bilan ajralib turadi. Rossiya,  Norvegiya va boshqa  shimoliy
mamlakatlar   bu   hududga   kiradi.   Ushbu   o‘lkalarda   qishlar   juda   sovuq,   yozlar   esa
qisqa   va   yumshoq.   Tundra   hududlari   o‘simliklar   va   hayvonlar   uchun   og‘ir
sharoitlar   taqdim   etadi,   ammo   bu   yerda   ko‘plab   noyob   turlar   yashaydi.   Shimoliy
o‘lkalar,   shuningdek,   mineral   resurslar,   masalan,   neft,   gaz   va   ko‘mir   kabi
boyliklarga ega bo‘lib, iqtisodiy faoliyatda muhim rol o‘ynaydi.
Markaziy   Yevropa   va   sharqiy   Yevropa   o‘lkalarida   keng   tekisliklar,   daryo
havzalari va tog‘lar mavjud. Bu hududlarda iqlim o‘rtacha, ya’ni qishi sovuq, yoz
esa iliq va namdir. Markaziy Yevropada, masalan, Germaniya, Polsha va Chexiya
45 kabi  mamlakatlar  joylashgan bo‘lib, bu yerda qishloq xo‘jaligi  rivojlanishi  uchun
qulay   sharoitlar   mavjud.   Daryo   havzalari,   masalan,   Vistula,   Dunay   va   Rein
daryolari,  transport   va  savdo   aloqalarini  osonlashtirishda  muhim  ahamiyatga   ega.
Ushbu   mintaqada   rivojlangan   sanoat   va   qishloq   xo‘jaligi,   iqtisodiy   o‘sishga   va
ijtimoiy   farovonlikka   hissa   qo‘shadi.Janubiy   Yevropa,   masalan,   Italiya,   Ispaniya
va   Gretsiya,   qishloq   xo‘jaligi   uchun   o‘ziga   xos   iqlim   sharoitlariga   ega.   Ushbu
hududda  yozlar   juda  issiq   va  qurg‘oqchil,  qishlar  esa   yumshoq.  Janubiy   Yevropa
tabiiy   resurslar,   masalan,   zaytun   va   uzum   yetishtirishda   yetakchi   hisoblanadi.
Ushbu   hududda   qishloq   xo‘jaligi   faoliyati   ko‘plab   oilaviy   xo‘jaliklar   tomonidan
amalga   oshiriladi,   bu   esa   mahalliy   an’analarning   saqlanishiga   yordam   beradi.
Janubiy Yevropa, shuningdek, turizm sohasida ham rivojlangan bo‘lib, bu iqtisodiy
faoliyatda   muhim   rol   o‘ynaydi.Sharqiy   Yevropa,   masalan,   Ukraina   va   Belarus,
qishloq   xo‘jaligi   uchun   keng   hududlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Bu   mamlakatlar   ko‘p
yillik   ekinlar,   don   va   sabzavotlar   yetishtirishda   kuchli   potencialga   ega.   Ukraina
"Yevropaning   non   xazinasidir"   deb   ataladi,   chunki   bu   hududda   don   mahsulotlari
yetishtirish uchun qulay sharoitlar mavjud. Sharqiy Yevropa mamlakatlari qishloq
xo‘jaligida   industrializatsiya   jarayoni   bilan   birga,   zamonaviy   texnologiyalarni
qo‘llashga   harakat   qilmoqda.   Bu   esa   qishloq   xo‘jaligi   samaradorligini   oshirishga
yordam   beradi.Osiyo   qit’asining   Yevrosiyaga   qo‘shilgan   qismi   ham   qishloq
xo‘jaligi   uchun   katta   imkoniyatlarga   ega.   Markaziy   Osiyo,   masalan,   Qozog‘iston
va   O‘zbekiston,   keng   tekisliklar   va   daryo   havzalari   bilan   tavsiflanadi.   Ushbu
hududda qishloq  xo‘jaligi  faoliyati  asosan  paxta,  bug‘doy  va  boshqa  don ekinlari
yetishtirishga   qaratilgan.   Qozog‘iston   paxta   va   don   sanoati   bilan   mashhur.
O‘zbekiston   esa   paxta   yetishtirishda   jahon   bozorida   yetakchi   o‘rin   egallaydi.
Ushbu mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi suv resurslariga bog‘liq bo‘lib, daryolar va
ko‘llardan   foydalanish   juda   muhimdir.Janubiy   Osiyo,   Hindiston,   Pokiston   va
46 Bangladesh   kabi  mamlakatlar,  qishloq  xo‘jaligi  sohasida  juda  muhim   ahamiyatga
ega.   Bu   mamlakatlar   mo‘tabar   iqlim   sharoitlariga   ega   bo‘lib,   ularning   qishloq
xo‘jaligi   faoliyati   asosan   mussonli   yomg‘irlar   bilan   bog‘liq.   Hindistonda   pichan,
bug‘doy,   dalil   va   boshqa   ekinlar   yetishtiriladi.   Ushbu   hududda   qishloq   xo‘jaligi
faqat   oziq-ovqat   ta’minoti   uchun   emas,   balki   iqtisodiy   rivojlanish   uchun   ham
muhimdir.
47 Foydalanilgan adabiyotlar.
1.Akramov Z. M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi
o’quv dasturi. T.,2021-yil.
2.Asanov   G.   R.   Sotsial-iqtisodiy   geografiya:   termin   va   tushunchalar   izohli
lug’ati. - T.:  O’qituvchi 2022-yil.
3.Asanov   G.   R.   Nabixonov   M.,   Safarov   I.   O’zbekistonning   iqtisodiy   va
ijtimoiy jo’g’rofiyasi. -T.  O’qituvchi, 2021-yil.
4. Yermakov   Y.G.   i   dr.   Fizicheskaya   geografiya   materikov   i   okeanov.   M:
Vesshaya shkola, 2019- yil
5.Ryabchikov   A.M.   Fizicheskaya   geografiya   materikov   i   okeanov.   M:
Vesshaya shkola, 2018-yil
6.Fizicheskaya   geografiya   mirovogo   okeana.   M:   Izdatelstvo   Moskovskogo
Universiteta,2020-yil
7.Ryabchikov A.M. Dunyo qit`alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 2019-yil
8.Vlasova   T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M:
Prosveo`yeniye, 2020-yil.
10.Vlasova   T.M.   Materiklar   va   okeanlar   tabiiy   geografiyasi.   I-II
tom.Toshkent, 2021-yil
11.Leontyev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 2021-yil
12.Ensiklopeditseskiy slovar geograficheskix terminov. M: 2022-yil
48

Yevrosiyoning tabiiy geografik o‘lkalari.

MUNDARIJA.

KIRISH………………………………………………………………………….....3

I.BOB. YEVROSIYA TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI TIZIMI.

1.1. Yevrosiya tabiiy geografik olkalari va ularning mohiyati……………………...5

1.2. Yevrosiyaning geologik tuzilishi va landshafti…………………………….…..8

1.3. Yevrosiyaning iqlimi va tabiiy resurslari……………………………………...12

II.BOB. YEVROSIYANING ASOSIY TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI.

2.1. Yevropaning tabiiy geografik o‘lkalari……………………………………….17

2.2. Osiyo tabiiy geografik o‘lkalari……………………………………………….20

2.3. Yevrosiyaning tog‘li hududlari va pasttekisliklari…………………………….25

III.BOB. YEVROSIYA TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI VA ULARNING INSON FAOLIYATIGA TA’SIRI.

3.1. Yevrosiya o‘lkalari va qishloq xo‘jaligi…………………………………...…..29

3.2. Yevrosiyaning sanoat va transport tarmoqlariga ta’siri…………………….....32

3.3. Yevrosiyaning ekologik muammolari va barqaror rivojlanish masalalari…….35

XULOSA……………………………………………………………………...….39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………...41


 

 

KIRISH

Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalari mavzusi dolzarb, chunki bu hudud dunyoning eng katta qit’alaridan biri bo‘lib, unda juda xilma-xil tabiiy sharoitlar, geografik jihatlar va iqlimiy zonalar mavjud. Yevrosiyoaning o‘lkalarini tahlil qilish orqali uning resurslaridan samarali foydalanish, iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashish va tabiatni muhofaza qilish kabi muhim masalalarga yechimlar topish mumkin. Ayniqsa, hozirgi kunda ekologik muammolar va tabiiy resurslarning cheklanishi globallashgan dunyoda keng[1] tarqalgan muammolarga aylanib bormoqda. Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalarini o‘rganish orqali bu hududdagi tabiiy boyliklarni to‘g‘ri boshqarish va barqaror rivojlanishni ta’minlash mumkin.Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalarini chuqur tahlil qilish, hududiy rivojlanishning istiqbollarini aniq belgilash, shuningdek, hududlar o‘rtasidagi tabiiy va ijtimoiy aloqalarni yaxshilash uchun zarurdir. Shu bilan birga, iqlim o‘zgarishlari, suv resurslarining kamayishi, tabiiy ofatlar kabi global muammolar Yevrosiyoaning tabiiy geografik xususiyatlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa ekologik muvozanatni saqlash uchun ilg‘or texnologiyalarni, innovatsiyalarni va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish zarurligini anglatadi. Shu nuqtai nazardan, Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalarini chuqur o‘rganish nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega.

Kurs ishining maqsadi: Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalarini o‘rganishning asosiy maqsadi, bu hududning tabiiy sharoitlari, geografik xususiyatlari va iqlimiy o‘zgarishlarini tahlil qilish orqali uning ekologik va iqtisodiy rivojlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini aniqlashdir. Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalarini o‘rganish orqali qit’ada joylashgan turli geografik zonalarning o‘ziga xos xususiyatlarini, tabiiy resurslar va ularni boshqarish imkoniyatlarini aniqlash mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, mintaqalararo ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni yanada samarali rejalashtirishga yordam beradi.

Kurs ishining vazifasi: Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalarini o‘rganishning vazifalari bir qator muhim ilmiy va amaliy masalalarni hal qilishga qaratilgan. Birinchi navbatda, bu mavzu Yevrosiyoaning tabiiy geografik o‘lkalarini aniqlash, ularning o‘ziga xos tabiiy resurslarini tahlil qilish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’sirini o‘rganishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi. O‘lkalar o‘rtasidagi geografik va ekologik farqlarni aniqlash, hududiy boshqaruv va resurslarni samarali taqsimlash uchun zarur bilimlarni yig‘ish ham bu mavzuning muhim vazifalaridan biridir.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9 ta reja,xulosa va foydalamilgan adabiyotlardan iborat.

 


 

 

I.BOB. YEVROSIYA TABIIY GEOGRAFIK O‘LKALARI TIZIMI.

1.1. Yevrosiya tabiiy geografik olkalari va ularning mohiyati.

Yevrosiya dunyoning eng katta qit'asi bo‘lib, o‘z ichiga Yevropa va Osiyo qismlarini oladi. Bu qit'a o‘zining tabiiy geografik o‘lkalari bilan turli xil landshaftlarga ega bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos tabiiy xususiyatlarga, iqlimga va tabiiy resurslarga ega. Yevrosiya tabiiy geografik o‘lkalari tizimi geografiya va ekologiya sohalarida muhim o‘rin tutadi, chunki bu o‘lkalarning har biri o‘zining maxsus tabiiy sharoitlari, ekologik xususiyatlari[2] va inson faoliyatiga ta'siri bilan ajralib turadi. Ushbu o‘lkalarning o‘rganilishi Yevrosiyaning tabiiy resurslarini samarali boshqarish va rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega.Yevrosiyaning tabiiy geografik o‘lkalari umumiy ravishda iqlim, landshaft, geologik tuzilish, fauna va flora kabi omillarga asoslanadi. Bu o‘lkalarning har biri o‘ziga xos tabiiy jarayonlar va ekologik tizimlarga ega bo‘lib, inson faoliyati uchun turli imkoniyatlar va cheklovlar yaratadi. Shu bilan birga, Yevrosiyaning tabiiy geografik o‘lkalari hududdagi ijtimoiy va iqtisodiy hayotga, shuningdek, tabiatni muhofaza qilish masalalariga katta ta'sir ko‘rsatadi.


 

[1] Akramov Z. M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o’quv dasturi. T.,2021-yil.

[2] Akramov Z. M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o’quv dasturi. T.,2021-yil.