Yig’ish chizmalarini tuzish tartibi - Arxitektura - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	804.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Arxitektura

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

0 Sotish

Yig’ish chizmalarini tuzish tartibi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
SAN’ATSHUNOSLIK” FAKULTETI
“TASVIRIY SAN’AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI” TA’LIM
YO’NALISHI
_____-guruh talabasi
_____________________________NING
CHIZMACHILIK FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: YIG’ISH CHIZMALARINI TUZISH TARTIBI
O’qituvchi:_____________________
Chirchiq-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. YIG'ISH CHIZMA HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT
1.1. Yig`ish chizmasining mazmuni ……………………........................................5
1.2. Detalning asliga qarab eskiz chizish …………………………………………7
1.3. Yig’ish chizmalarini bajarishga qo’yiladigan talablar....................................9
II BOB. YIG`ISH CHIZMALARINI DETALLARGA AJRATISH
2.1. Yig’ish chizmalarini o’qish tartibi..............................................................11
2.2. Yig`ish chizmalarini detallarga ajratish tartibi……………………………….14
XULOSA…………………………………………………………………………26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….30
2

KIRISH
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi: Zamonaviy dunyoda ta’lim-tarbiya va
ilm-fan har qanday mamlakat taraqqiyotining birlamchi omillaridan biri sanaladi.
Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning
uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda
ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.
Ma’lumki, uzluksizlik va uzviylik ta’lim tizimida ortiqcha takroriylikka chek
qo‘yib, avvalo, jamiyatning ma’naviy va intellektual salohiyatini kengaytiradi,
qolaversa, davlatning ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyotini takomillashtirish omili
sifatida ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Pedagogik
texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o‘quv-tarbiya jarayoniga kirib kelishi,
shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi
jarayonida har bir inson o‘z kasbiy tayyorligini, mahoratini kuchaytirish imkonini
yaratadi.
O’quvchilar o’quv ustaxonalarida yig’im chizmalari xaqida boshlang’ich
ma’lumotlar olganlar. So’ngra detallar birikmalarining chizmalari ustida ishlash
jarayonida bu ma’lumotlar rivojlantirilgan, chuqurlashtirilgan edi va ayniqsa
muximi o’quvchilar eng sodda yig’ish chizmalarini o’qishga o’rganadilar.
Xalq xo’jaligining turli soxalarida qo’llaniladigan yig’ish chizmalari xaqidagi
ma’lumotlarni bundan keyin chuqurlashtirish va kengantirish uchun yetarli
darajada bilim va ko’nikma xamda malakalar yaratildi.
Ma’lumki yig’ish chizmalarini muvoffaqiyatli ravishda o’qiy oladigan bo’lish
uchun, nazariy materialni bilishdan tashqari, yetarli darajada rivojlangan fazoviy
tasavvur ham bo’lishi, o’ziga xos malakalar xosil qilish xam kerak bo’ladi.
O’quvchining ma’lum sistemaga rioya qilmasdan chizmani o’qishga kirishishga
yo’l qo’yish kerak emas. Yig’ish chizmasini o’qishga ma’lum tartibda kirishsalar
unda yig’ish chizmasini tekshirish, uning ma’lumotlarini o’rganish va detallarning
3

tuzilishini birma-bir, asta-sekin aniqlab, butunicha buyum xaqida tasavvur xosil
qilish maqsadga muvofiq bo’lsin.
Buyumlar (asboblar, mashina va boshqalar)ning tasviri hamda ularni yig’ish
va tekshirishga oid ma’lumotlar berilgan chizmalar yig’ish chizmalari deb ataladi.
Yig’ish chizmalarida buyum yig’ilgan holda barcha detallari bilan birga
tasvirlanadi: Ishlab chiqarishda avval har bir detal uning ish chizmasiga qarab
tayyorlanadi. Detalning ish chizmasi esa uning eskizi asosida tayyorlanadi.
So’ngra yig’ish chizmasiga muvofiq tayyor detallardan butun buyum yig’iladi.
Umumiy ko'rinishdagi chizma konstruktorlik hujjati kabi GOST 212- 96da
belgilangan va GOST 2119-96, GOST 2103-96 bo'yicha bajariladi. Umumiy
ko'rinishdagi chizma buyum tuzilishi (konstruksyasi)ni aniqlashga mo'ljallangan
bo'lib, uning tarkibiy qismlarining o'zaro bog'lanishi Va ishlash prinsipi to'g'risida
ma'lumot beradi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Yig ish chizmalarida shartliliklar vaʻ
soddalashtirishlar haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash.
Yig'ish chizma haqida umumiy ma'lumot. Yig‘ish chizmalarini tuzish.Chizmalarda
shartlilik va soddalashtirishlar haqidagi malumotlarni o’rganish va tahlil qilish.
Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
4

I BOB. YIG'ISH CHIZMA HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT
1.1. Yig`ish chizmasining mazmuni
Buyumlar (asboblar, mashina va boshqalar)ning tasviri hamda ularni
yig’ish va tekshirishga oid ma’lumotlar berilgan chizmalar yig’ish chizma lari
deb ataladi.
Yig’ish chizmalarida buyum yig’ilgan holda barcha detallari bilan birga
tasvirlanadi:
Ishlab chiqarishda avval har bir detal uning ish chizmasiga qarab
t a y y o r l a n a d i . D e t a l n i n g i s h c h i z m a s i e s a u n i n g e s k i z i a s o s i d a
tayyorlanadi. So’ngra yig’ish chizmasiga muvofiq tayyor detallardan butun
buyum yig’iladi.
Yig’ish chizmalari mazmuni GOST 2109-96 bilan aniqlanadi.
Yig'ish chizma - yig'ma birlik tasviri va boshqa ma’lumotlarni o'ziga qam- rab
olgan, uni yig'ish (tayyorlash) va nazorat qilish uchun zaruriy hujjat hiso- blanadi.
Yig'ish chizmalar ishchi hujjatlar komplektiga kiradi va ishlab chiqar- ishga mo'
ljallangan. Yig'ma birlikning chizmasi byuumning loyihalashni bar- cha
bosqichlarida takomillasha boradi. Loyihalash hujjatlarining takomill- ashaborish
bosqichlarida u umumiy ko'rinishdagi chizma deyiladi, ishchi hujjat- ning
bajarilish bosqichlarida esa yig'ma chizma deyiladi. Umumiy ko'rinishdagi chizma
konstruktorlik hujjati kabi GOST 212- 96da belgilangan va GOST 2119-96, GOST
2103-96 bo'yicha bajariladi. Umumiy ko'rinishdagi chizma buyum tuzilishi
(konstruksyasi)ni aniqlash- ga mo'ljallangan bo'lib, uning tarkibiy qismlarining
o'zaro bog'lanishi Va ishlash prinsipi to'g'risida ma'lumot beradi. Umumiy
ko'rinishdagi chizma ishchi hujjatlari tayyorlash uchun spetsifikatsiya, detallar
chizmasi va buyumning yig'ish chizmasini tayyorlash uchun xizmat qiladi. Yig'ma
chizma yig'ma birlikning tasviri bo'lib, u chizma bo'yicha yig'ma birlikning
tarkibiy qismlarini joylashishi va ular orasidagi muno- sabat to'g'risida tushuncha
beradi, hamda buyumni yig'ish va nazorat qilishni ta'minlaydi. Yig'ma chizmalarga
bir nechta yig'ma birlik va detallardan tashkil topgan komplekt mashina yoki
5

stanoklarning chizmalari hamda gidromontaj, pnevmomontaj va elektromontaj
chizmalari kiradi. Yig'ma chizma buyum tarkibiga kiradigan detallarning ish
chizmalari yoki eskizlari bo'yicha bajariladi.
Mashina, stanok va boshqa buyumlarni ishlab chiqarish uchun konstruktorlik
hujjatlari tuziladi.
Konstruktorlik hujjati loyixa va ish hujjatlariga bo`linadi.
Loyixa hujjati tarkibiga buyumning konstruktiv tuzilishini, uning tarkibiy
qismlarining o`zaro ta`siri va buyumning ishlash prinsipini tushuntiruvchi
(izoxlovchi) umumiy ko`rinish chizmalari, loyixaning tushuntirish yozuvi va
boshqa hujjatlari kiradi.
Umumiy ko`rinish chizmasidagi ma`lumotlar, konstruktorlik ish hujjatini
ishlab chiqish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Konstruktorlik ish hujjatlariga
buyumlar tarkibiy qismlarining yig`uv chizmalari kiradi: yig`uv chizmalari
buyumlarning tasvirlari va yig`ish hamda nazorat qilish uchun zarur bo`ladigan
ma`lumotlar, spetsifikatsiyalar, montaj va gabarit chizmalar, sxemalar va
boshqalarni o`z ichiga oladi. 1
Yig`uv chizmalari quyidagilardan iborat:
a) yig`uv birligining tasviri: ushbu chizma bo`yicha biriktiriladigan tashkiliy
qismlarning joylashishi va o`zaro bog`lanishi to`g`risida ma`lumot beradi;
b) yig`uv birligining yig`ish va nazorat qilishni ta`minlovchi ko`rsatmalar;
v) o`lchamlar, chekli chetga chikishlar va nazorat qilinishi kerak bo`lgan
boshqa parametrlar va talablar;
g) detallarni biriktirish usuli to`g`risidagi ko`rsatmalar;
d) buyum tarkibiga kiruvchi qismlarining pozitsiya nomerlari;
E) buyumning asosiy harakteristikalari;
j) gabarit, o`rnatish, ulanish, shuningdek, kerakli spravka o`lchamlar.
Buyumning yig`ish chizmasi bajarish tartibi quyida bayon qilingan.
______________________
1. R.R.Umirzaqov, T.T.Safarov, “Muhandislik chizmasi va eskiz” Toshkent 2018 yil 195-b
6

Chizmada quyidagilar mavjud;
a) bosh ko`rinish, ustdan ko`rinish, chapdan ko`rinish. Bu ko`rinishlarning
xammasida qirqimlar ko`rsatilgan;
b) teshik va moylash ariiqchasining o`zaro joylashishini aniqlovchi A-A
kesim chiqarilgan;
v) 3 – detalning V-V kesimi.
Bir detalning o`zi yig`ish chizmasining hamma tasvirlarida bir xil yo`nalishda
shtrixlanadi. Yondosh detallar turli yo`nalishda shtrixlangan.
Agar biror detalning shakli mavjud tasvirlarda to`la Aniq bo`lmasa, yig`ish
chizmasida bu detalning strelka bo`yicha ko`rinishi joylashtiriladi.
O`quvchilar yig`ish chizmasining tuzishdar oldin, buyum ta`rifnomasidan
foydalanib buyumning vazifasi, tuzilishi va har bir detalning o`zaro bog`lanishini
Aniqlab olishi zarur.
1.2. Detalning asliga qarab eskiz chizish
Ji sm ( de t a l ) n i n g t o’ g’ r i b ur ch ak l i pr o y ek si ya l a sh q oi da l ar i g a
m u vof i q k o ’ z bi l a n ch am al ab qo ’ l d a, c hi zm ac hi l i k a sb ob l a r i da n
foydalanmay, chizilgan tasvirga eskiz deyiladi. Bunda tasvirlanayotgan detal
qismlari o ’ rtasidagi proporsionallik, taxminan bo’lsa-da, saqlanadi.
Agar konstruktorlik h ujjatlari faqat bir marta fo y dalanishga
mo ’ ljallangan bo’lsa, u holda loyihachilar konstruktorlik hujjatlarning
ko ’ pi ncha eskizini bajar adil ar . Shuning uchun ham eski z muhi m
t e x n i k a v i y h u j j a t h i s o b l a n a d i , u l a r g a h a m x u d d i i s h c h i z m a l a r i g a
qo’yilganidek talablar qo’yiladi.
Eskizlar ikki xil bo’ladi:
-Yangi ixtiro etilgan buyumning tarkibiga kiruvchi detallar eskizi;
-Ma ’ lum detalning asliga qarab chizilgan eskiz.
7

O ’quv jarayonida detalning asliga qarab eskizi chiziladi. Detalning
asliga qarab eskiz chizish ikki ya’ni asosiy va yordamchi bosqichdan iborat:
Yordamchi bosqichda detal diqqat bilan sinchiklab o’rganiladi va u
taxminan fikran oddiy geometrik jismlarga ajratiladi. 2
Detalning nomi. Nimaga
mo’ljallanganligi, uning ish jarayonidagi vaziyati va qanday ashyodan
tayyorlanganligi aniqlanadi. Shundan so’ng eskiz formati a n i q l a n a d i v a
d e t a l t o g ’ r i s i d a e n g k o ’ p m a ’ l u m o t b e r u v c h i b o s h ko’rinish tanlanadi.
Bosh ko’rinishda shtrix chiziqlar mumkin qadar oz bo’ l i shi ker ak. Asosi y va
qo’ shi m cha ko’ r i ni shl ar , qi r qi m , kesi m va kerakli fragmentlar aniqlanadi.
eskiz yumshoq (M yoki 2M) qalam bilan chiziladi.
Eskiz tuzishni quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin.
Birinchi bosqich. Eskiz katak qog’ozga asosiy yozuvchi uchun joy
qoldirib qog’ozning ramka chiziqlarini chizishdan boshlanadi. Har bir
ko’rinishning simmetriya o’qlari o’tkaziladi. Detalning tashqi konturi
ingichka chiziqlar bilan chiziladi. Detal elementlarining o’q va markaz
chiziqlari, so’ngra bu elementlarning tashqi ko’rinishi chiziladi.
Ikkinchi bosqich.Detalning ichki konturi chiziqlari chiziladi.
Uchinchi bosqich. Zarur bo’lgan qirqim va kesimlar chiziladi. Ortiqcha
chiziqlar o’chiriladi va shtrixovka chiziqlari o’tkaziladi. Eskiz sinchiklab
tekshirilgandan keyin ingichka kontur chiziqlar ustidan qalam yurgizib
chiqiladi. Chiqarish va o’lcham chiziqlari o’tkaziladi. Strelkalar, detal shaklini
ifodalovchi shartli belgilar (aylana, kvadrat, radius va hokazo) va sirtning
tozalik belgilari qo’yiladi. Eskizning asosiy yozuvi chiziladi.
To’rtinchi bosqich. O’lc hash asboblari bilan detaldan zarur bo’lgan
o ’ l c h a m l a r o ’ l c h a b o l i n a d i v a e s k i z g a q o ’ y i l a d i . E s k i z d a d e t a l n i
o’tkazishga oid bo’lgan shartli belgilar qo’yilib asosiy yozuvlar yoziladi.
Eskizlar chizishda detalning o’lchamlarini aniqlash uchun uzunlik
masshtab lineykasi, shtangensirkul, rezba o’lchagich, radius o’lchagich kabi
_______________________
2. Ashirboyev . Chizmachilik. o’quv qo’llanma. Toshkent 2008. 162 b
8

asboblardan foydalaniladi.
1.3.Yig’ish chizmalarini bajarishga qo’yiladigan talablar
Yig’ish chizmalarida buyumlarni yig’ish va nazorat qilishda zarur
bo’lgan quyidagi ma’lumotlar bo’lishi kerak.
- Yig’ma birlikni tasviri bo’yicha uning tarkibiy qismlarining o’zaro
bog’l anishi va undagi bi riktir il adigan det al larning joyl ashuvi haqi da
ma’lumotlar.
- Yig’ish chizmasida bajarilishi va nazorat qilinishi kerak bo ’
lgan
o’lchamlar, chekli chetga chiqishlar hamda boshqa parametrlar va
talablar.
-Detallarni qanday usullar (payvandlash, parchinlash va boshqalar)
yordamida biriktirilishi xaqida ma’lumotlar.
-Bevosita buyumning tarkibiga kiruvchi qismlarining pozitsiya belgilari.
-Buyumning asosiy xarakteristikalari.
- Bu yu m n i n g g ab ar i t , o’ r n at i s h v a bi r i k t i r i sh ha m d a k er a kl i
ma ’ lumot (spravka) o’lchamlari.
-Yig’ish chizmasining asosiy yozuvi va uning spetsifikatsiyasi (GOST
2104-96).
Har bir buyumning gabarit o ’ lchamlariga ko ’ ra yig’ish chizmasi alohida
formatda bajariladi. Yig’ish chizmasida ko’rinishlar soni minimal darajada
bo’lishi, lekin bu ko’rinishlar buyum haqida, uning detallarini yig’ish haqida
to’la ma’lumot berishi lozim. Ko’pincha ko’rinishlar soni buyumning
murakkabligiga bog’liq. Asosiy ko’- rinishlarni kamaytirish hisobiga, ustiga
chizilgan proyeksiyalar, mahalliy ko’rinishlar kerakli qirqim va kesimlardan
foydalanish juda muhim hisoblanadi.
Yig’ish chizmasining asosiy yozuvi va spetsifikatsiyasi GOST 2104- 96 da
ko’rsatishgandek bajariladi. Spetsifikatsiya grafalari quyidagicha to’ldiriladi:
1. Form at . Spet si fi katsiyada nom i ko’r sati lgan hujj at larning formati
belgisi yoziladi.
9

2. Zona. Agar chizmaning maydoni zonalarga GOST 2104-96 ga
muvofiq bo’lingan bo’lsa, buyumning tarkibiy qismlari joylashtirilgan
zonalar ko’rsatiladi.
3.Pozitsiya. Bunda spetsifikatsiyaga yozilayotgan buyum tarkibiga
bevosita kiruvchi qismlarning tartib raqamlari spetsifikatsiyada yozilgan
tartibda ko’rsatiladi. Hujjatlar, komplektlar bo’limlari uchun bu grafalar
to’ldirilmaydi.
4. Belgisi. Bu yerda konstruktorlik hujjatlarining belgilari yoziladi.
Yig’ish chizmasi va spetsifikatsiya bu grafada bir xil belgilanadi, lekin yig’ish
chizmasi belgisiga ikki harf YCH (yig’ish chizmasi) qo’shib yoziladi.
5. Nomi. Bu grafada quyidagi ma ’ lumotlar beriladi.
1) Hujjatlar bo’limida. Bolimning konstruktorlik hujjatlari
komplektiga kiruvchi hujjatlarning nomi, masalan, yig’ish chizmasi, gabarit
chizmasi, montaj chizmasi, texnikaviy talablar va hokazolar yoziladi;
2) Ko m p l e ks l a r , yi g’ i sh bi r l i k l a r i , d et al l a r va k om pl ek t l ar
bo’limlarida buyumning nomi yoziladi;
3) standart buyumlar bo’limida standartlar tomonidan buyumga
berilgan nomerlar ko’rsatiladi;
4) As hy ol ar bo’ l i m i d a st an da r t t o m o ni d an as hy og a b er i l ga n
be l g i l ar yoziladi.
5. Soni. Bu grafada buyum tarkibiy qismlarining soni ko ’ rsatiladi.
6. Eslatma. Bu grafada buyumga tegishli qo’shimcha ma’lumotlar
ko’rsatiladi.
Standart buyumlar spetsifikatsiyasiga alfavit tartibda, tegishli
standartlarda berilgan nomlari va belgilari yozib qo’yiladi, masalan, Bolt
M10x60, 58 GOST 7798-96. 3
Spetsifikatsiya grafalarini to ’ ldirishda har bir bo ’ limdan keyin bir
y o k i i k k i q a t o r b o ’ s h q o l d i r i l a d i .
____________________________
3. Qulnazarov B.B. Ibragimov X.M. Chizmachilik va kompyuter grafikasi asoslari(o‘quv qo‘llanma). Samarqand, 2006
y. - 256 b
10

II BOB. YIG`ISH CHIZMALARINI DETALLARGA AJRATISH
2.1.Yig’ish chizmalarini o’qish tartibi
Yig’ish chizmalarini quyidagi tartibda o’qish tavsiya etiladi:
-Chizmaning asosiy yozuvidan buyumning nomi, masshtabi va
loyihalovchi tashkilotning nomi, hamda buyumning ishlash prinsipi
aniqlanadi.
-Yig’ish chizmasining asosiy va qo’shimcha tasvirlari, ko’rinishlari
qirqim va kesimlari, qanday ashyodan tayyorlanganligi aniqlanadi.
-Chizmani ng spetsif ikat si yasi bil an tani shib chi qi ladi .
Spetsifikatsiyadan foydalanib har bir detalning shakli ta h lil qilinadi.
-Buyumni tashkil etuvchi barcha detallarning bir-biri bilan birikish
x arakteri (ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar va ularning tarkibiga
kiruvchi mahkamlovchi detallar) aniqlanadi.
-Chizmada berilgan boshqa ma ’ lumotlar (o’lchamlar, texnikaviy talab
va shu kabilar) aniqlanadi.
Y i g ’ i s h c h i z m a s i n i o ’ q i b b o ’ l g a n d a n s o ’ n g u n i d e t a l l a r g a
ajratishga kirishiladi. Buyumning yig’ish chizmasini detallarga ajratib
chizishni quyidagi tartibda bajarish tavsiya etiladi:
-Ish chizmasi chiziladigan detallar soni aniqlanadi.
-Chizmaning masshtabi, listning formati belgilanadi. List
detallarning murakkabligi va soniga qarab formatlarga bo’linadi, asosiy
yozuvlar uchun joy ajratiladi.
-Har bir detalning asosiy va yordamchi ko’rinishlari soni, zarur qirqim
va kesimlari aniqlanadi.
-Har bir detal uchun ajratilgan formatda uning ish chizmasi chiziladi;
asosiy va yordamchi ko’rinishlar, qirqim va kesimlar belgilanadi.
Chizmaning o’lchamlari, g’adir-budirliklari va o’tkazishlar qo’yiladi.
11

-Chizmaning har bir formatida mazkur detalga tegishli bo’lgan asosiy
yozuv yoziladi. So’ngra barcha chizmalarga tegishli bo’Igan asosiy yozuv
yoziladi.
Yig’ish chizmasi masshtabi ikki xil usul bilan aniqlanishi mumkin.
Yig’ish chizmasi detallarining ish chizmasini chizishda shu usullarning biridan
foydalaniladi.
Grafik usulda detal o ’ lchamlarini aniqlash uchun mm li qog’oz olinib,
unda Dekart koordinata sistemasining birinchi choragi chiziladi (7.1-shakl).
OX o’qi bo’yicha yig’ish chizmasida tasvirlangan detalning asl o’lchami, OU
oqi bo’yicha esa detalning yig’ish chizmasidan o’lchab olingan o’lchamini
qo’yib, A va V nuqtalar topiladi. So’ngra bu nuqtalarda bog’lovchi nurlar
o’tkazib, Q nuqta hosil qilinadi. O va Q nuqtalarni tutashtirib masshtab nuri
(OQ) hosil qilinadi. Bu nur y o r d a m i d a y i g ’ i s h c h i z m a s i g a k i r u v c h i
i s t a l g a n d e t a l n i n g a s l o’lchamlarini topish mumkin. Buning uchun
quyidagicha ish tutiladi. 4
-Yig’ish chizmasidan detalning biror qismi kattaligi o’lchab olinib, OU
o’qiga O nuqtadan boshlab qo’yib D nuqta hosil qilinadi;
-D nuqtadan bog’lovchi nur otkazib F nuqta topiladi;
- F n u q t a d a n o t k a z i l g a n b o g’ l o v c h i n u r n i n g O X o ’ qi b i l a n kesishgan
nuqtasi G topiladi;
-OG kesma uzunligi detalning izlanayotgan qismini asl o’ lchamga teng
bo’ladi.
Bu masshtab grafigi yig’ish chizmasida berilgan detallarni istalgan
masshtabda chizish imkonini beradi.
Buyumning tarkibiy qismlari va ular orasidagi bog`lanishlar shartli
tasvirlar yoki belgilar ko`rinishida beriladigan konstruktorlik hujjatlari sxemalar
deb ataladi (GOST 2.102-68).
___________________________
4. A.Umronxo‘jaev. Maktabda chizmachilik o‘qitish metodikasi/ -T.: O‘zbekiston, 2002. 172 b
12

Buyumlarning kiruvchi elementlar va bog`lanishlar turlariga qarab
sxemalar: kinematik, pnevmatik, gidravlikva elektr sxemalarga bo`linadi.
Kinematik sxemalarni bajarish qoidalari GOST 2.703-68 da, elektr
sxemalarniki GOST 2.702-69 da, pnevmatik va elektr sxemalarniki esa GOST
2.704-68 da bayon qilingan.
Vazifasiga qarab sxemalar struktura, funksional: prinsipial (to`la),
birikmalar (montaj), ulash, umumiy joylashtirish sxemalariga bo`linadi.
Struktura sxemasi buyumning asosiy funksional qismlarini, ularning
vazifalari va bir-biri bilan bog`lanishini aniqlaydi.
Funksional sxemasi buyumda sodir bo`ladigan protsesslarni tushuntiradi.
Prinsipial sxema buyum elementlari tarkibini va ular orasidagi o`zaro
bog`lanishlarni aniqlaydi, shuningdek, buyumning ish prinsipi to`g`risida to`la
tasavvur beradi.
Birikmalar sxemasi buyumning tarkibiy qismlari o`zaro qanday
birikkanligini ko`rsatadi: bunday sxemalarda simlar, truboprovodlar, qisqichlar,
raz`yomlar, flanslar va shunga o`xshashlar ko`rsatiladi.
Ulash sxemalari buyumning tashqi ulashishini ko`rsatadi.
Umumiy sxemalari buyumning tashqi ulanishini ko`rsatadi.
Umumiy sxema kompleksning tarkibiy qismlarini aniqlaydi va ularning
ishga tushirish joyida bir-biri bilan qanday birikishini ko`rsatadi.
Joylashtirish sxemasi buyum tarkibiy qismlarining bir-biriga nisbatan
joylashtirishini aniqlaydi.
Sxema shifri sxema turini aniqlovchi harfdan va sxema tipini belgilovchi
raqamlardan tuzilgan bo`ladi.
GOST 2.701-68 ga ko`ra sxemalarning turlari quyidagi harflar bilan
belgilanadi:
Elektr sxema – E;
13

Gidravlik sxema – G;
Pnevmatik sxema – P;
Kinematik sxema – K;
Kombinatsiya sxema – S.
Sxema tiplari quyidagi raqamlar bilan belgilanadi:
Struktura sxemasi – 1;
Funksional sxema – 2;
Prinsipial sxema – 3;
Birikmalar sxemasi – 4;
Ulash sxema – 5;
Umumiy sxema – 6;
Joylashtirish sxemasi – 7.
2.2. Yig`ish chizmalarini detallarga ajratish tartibi
Yig'ish chizmalari bo'yicha har bir detaining ish chizmasini bajarish detallarga
ajratish deyiladi. Buyumning yig'ish chizmasi tarkibiga kiruvchi detallarning
(standart detallardan tashqari) ish chizmasi GOST 2109-96 ga asosan tuziladi.
Yig'ish chizmasini detallarga ajratib chizishdan oldin chizmani o'qish va uni
tushunish kerak, so'ngra yig'ish chizmasida tasvirlangan buyumga kiruvchi tarkibiy
qismlar aniqlanadi. 5
_________________________
5. A.Umronxo‘jaev. CHizmachilik (8-9-sinflar uchun darslik)/ -T.: O‘qituvchi,2006. 87b
14

1.2.1-chizma
2.2.2-chizma
Yig'ish chizmalarini quyidagi tartibda o'qish tavsiya etiladi:
15

-Chizmaning asosiy yozuvidan buyumning nomi, masshtabi va loyihalovchi
tashkilotning nomi, hamda buyumning ishlash prinsipi aniqlanadi.
-Yig'ish chizmasining asosiy vaqo'shimchatasvirlari, ko'rinishlari qirqim va
kesimlari, qanday ashyodan tayyorlanganligi aniqlanadi.
- Chizmaning spetsifikasiyasi bilan tanishib chiqiladi.
Spetsifikatsiyadan foydalanib, har bir detaining shakli tahlil qilinadi.
1. Buyumni tashkil etuvchi barcha detallarning bir-biri bilan birikish xar-
akteri (ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar va ularning tarkibiga kiruv- chi
mahkamlovchi detallar) aniqlanadi. 6
2. Chizmada berilgan boshqa ma'lumotlar (o'lchamlar, texnikaviy talab va shu
kabilar) aniqlanadi. Yig'ish chizmasini o'qib bo'lgandan so'ng uni detallarga
ajratishga kirishiladi. Buyumning yig'ish chizmasini detallarga ajratib chizishni
quyidagi tartibda bajarish tavsiya etiladi:
3. Ish chizmasi chiziladigan detallar soni aniqlanadi.
4. Chizmaning masshtabi, formati belgilanadi. Formatter detallarning mu-
rakkabligi va soniga qarab boiinadi va asosiy yozuvlar uchun joy ajratiladi.
-Har bir detaining asosiy va yordamchi ko'rinishlari soni, zarur qirqim va
kesimlari aniqlanadi.
-Har bir detal uchun ajratilgan formatda uning ish chizmasi chiziladi;
asosiy va yordamchi ko'rinishlar, qirqim va kesimlar belgilanadi.
Chizmaning o' lchamlari, g'adir-budurliklari va o'tqazishlar qo'yiladi.
-Chizmaning har bir formatida mazkur detalga tegishli bo' lgan asosiy yozuv
__________________________
6. Ro`ziyev E.I., Latipov R.A. Chizmachilikdan ijodiy topshiriqlar (umumiy o`rta ta’lim maktablari o`qituvchilari uchun
qo`llanma). Urganch, 2012.–60 b.
16

yoziladi. So'ngra barcha chizmalarga tegishli bo'lgan asosiy yozuv yoziladi.
Yig'ish chizmasi masshtabi ikki xil usul bilan aniqlanishi mumkin. Yig'ish
chizmasi detallarining ish chizmasini chizishda shu usullarning biridan foy-
dalaniladi. Grafik usulda detal o'lchamlarini aniqlash uchun mm li qog'oz olinib,
unda Dekart koordinata sistemasining birinchi choragi chiziladi (2.2.1-shakl). OX
o'qi bo'yichayig'ish chizmasida tasvirlangan detaining asl o'lchami, OU oqi
bo'yicha esa detaining yig'ish chizmasidan o'lchab olingan oichamini qo'yib, A va
V nuqtalar topiladi. So'ngra bu nuqtalarda bog'lovchi nurlar o'tkazib, Q nuqta hosil
qilinadi. О va Q nuqtalarni tutashtirib masshtab nuri (OQ) hosil qilinadi. Bu nur
yordamida yig' ish chizmasigakiruvchi istalgan detaining asl o'lchamlarini topish
mumkin. Buning uchun quyidagicha ish tutiladi.
-Yig'ish chizmasidan detalning biror qismi kattaligi o'lchab olinib, OU o'qiga
О nuqtadan boshlab qo'yib, D nuqta hosil qilinadi;
-D nuqtadan bog' lovchi nur otkazib, F nuqta topiladi;
-F nuqtadan otkazilgan bog'lovchi nurning OX o'qi bilan kesishgan nuqtasi G
topiladi;
-OG kesma uzunligi detaining izlanayotgan qismini asl o' lchamga teng
bo'ladi. Bu masshtab grafigi yig' ish chizmasida berilgan detallarni istalgan
masshtabda chizish imkonini beradi.
17

2.2.3-shakl
2.2.4- shakl
18

Yig'ish chizmasini detallarga ajratish (detalirovka qilish)ni bitta buyum
(klapan) misolidako'rib chiqamiz. 2.2.3-shaklda havoni puflab chiqarish klapani
chizmasi va 2.2.3-shaklda uning spesifikasiyasi berilgan. Bu chizmani detalirovka
qilishgakirishishdan oldin buyumning ishlash prinsipi vauning tuzilishi aniqlanadi;
buyum spesifikasiyasi mazmuni bilan tanishiladi va uning tarkibiy qismlari haqida
tasav- vur hosil qilinadi (2.2..4-shakl). Kofiz o'ng tomonidagi qisqa trubacha
(patrubka)si bilan rezina shlang orqali karbonat angidrid gazi bilan to'ldirilgan
ballonga ulanadi (2.2.4-shakl). Karbonat angidrid gazi klapan (4) ochiq bo'lganda u
orqali o'tib chap tomondagi patrubkadan puflanadigan (tozalanadigan)
sirtgayo'naladi. Klapan (4) yopiq bo'lgandau prujina (8) bilan korpus (1) ning
korpus sirtiga qisiladi. Klapanni ochish uchun dasta(2)ni uchligi (6) bilan prujina
(8)ni ta'sir kuchini bartaraf qilib bosiladi. Dasta (2) korpus (1) quloqchalari
teshigidan kiradigan barmoq (5) (birtomonigakallagi boMgan silindrik sterjen)
atrofidaburaladi. Dastatilchasi korpusgategib, dastani ko'tarishini chegaralaydi.
Barmoq shplint (10) bilan mahkamlanadi. Prujinani klapanga ta'sir kuchini
sozlaydigan (regulirovka qiladigan) gayka (7)ni burash bilan o'zgartirish mumkin.
Zichlagich qistirma (9) korpus bilan gayka orasi- ga qo'yiladi. Klapan sterjeni bilan
korpus teshigi zazori (orasi)dan karbonat angidrid gazini chiqishidan
plastmassahalqa(l 1) saqlaydi. Yelkali gayka (3) plastmassahalqani klapan sterjeni
va korpusgazich holatda turishini ta'minlaydi. Klapanning pastida klapan va
korpusning konus sirtlarini tozalashdafoydalaniladigan asbobning uchiga
mo'ljallangan o'yiq bor. Yig'ma birlikning vazifasi va tuzilishini (2.2.2-shakl)
aniqlab, har bir detaining shaklini tasawur qilib chiqildi (2.2.4-shakl). Endi
detallarning ish chiz- malarini bajarishga kirishish mumkin. Buning uchun avval
har bir detaining yetarli (zaruriy) tasvirlar soni aniqlanadi. Masalan, vtulkani
tayyorlash uchun uning bitta tasviri (ko'rinishi) yetarli (2.2.5-shakl,a), ya'ni bosh
ko'rinishi frontal qirqimi bilan tasvirlanadi; salnikqopqog'i uchun uning ikkita
ko'rinishi kerak bo’ladi (2.2.5-shakl,b); kronshteynni tayyorlash uchun uchta
asosiy va bitta qo'shimcha ko'rinish kerak bo'ladi (2.2.5-shakl, c), va shunga
o'xshash. Ish chizmalarida detal tasvirlarini joylashishi albatta o'quv chizmalariga
19

o'xshash bo'lishi shart emas. Barchako'rinishlar, qirqim, kesim va boshqa tasvirlar
GOST 2305-96 da tavsiya etilgan ko'rsatmalar bo'yicha bajariladi. 7
Har bir detal
uchun shakli va o'lchamlarini inobatga olib, tasvirlarning masshtabi tanlanadi.
Detaining shakli qancha murakkab bo'lsa, chiz- mada shunga kontur va o'lcham
chiziqlari ko'p ba'ladi. Shuning uchun bunday detallarning tasvirlarini katta
masshtabda chizish lozim.
2.2.5-shakl
Uncha katta bo'lmagan o'yiq, chuqurlik, bo'rtiq va shunga o'xshashlarni
chiqarishelementlari ko'rinishida katta masshtabda tasvirlagan ma'qul.Barcha
detallarning ish chizmalari standart formatlardabajarilishi kerak. 2.2.5-shaklda
klapan korpusining ish chizmasi keltirilgan.
________________________
7. Ashirboyev . Chizmachilik . o ’ quv qo ’ llanma . Toshkent 2008. 163 b
20

Detalning shaklini "To'liq tasavvur qilishi uchun, uning ish chizmasida frontal
qirqim, ustdan ko'rinish va chapdan ko'rinish chizilishi kerak. Frontal qirqimda
bo'shliq va teshiklar ko`rinadi. Chapdan ko`rinishda mahalliy qirqim berib,
quloqlarning teshiklari ko`rsatilgan.
Chizmaning asosiy yozuvi va spetsifikatsiyasi Geometrik va proeksion
chizmachilikdagidek asosiy yozuv (burchak shtampi) formatning o'ng pastki
burchagida joylashtiriladi. Asosiy yozuvning shakli o'lchamlari va to'ldirish tartibi
GOST -2104-96 da belgilangan. Asosiy yozuv A4 (210x297) formatli formatlarda
formatning faqat ensiz tomoniga, boshqa o'lchamli formatlarda enli yoki ensiz
tomoniga joylashtriladi. Asosiy yozuv grafalarda quyidagi yozuvlar bo'ladi:
1. uning tarkibiy qismi (detalning nomi);
2. texnik hujjat chizmaning belgisi masalan, PC-proeksion chizmachilik,
MCh-mashinasozlik chizmachiligi va hokazo. Bu belgi chizmaning vari- anti va
tartib raqamlari bilan birga yoziladi, masalan, MCh-01-01;
3. detal materialining nomi (bu grafa faqat detal chizmalari chizil- ganda
to'ldiril'adi).
4. chizma literi masalan, "U" (o'quv chizmasi), "T" (tajriba partiya- si);
5. buyumning massasi;
6.chizmaga predmet tasvirining masshtabi;
7. format tartib raqami (agar chizma bitta formatga bajarilgan bo'lsa, bu grafa
to'ldirilmaydi);
8.buyum chizmasining umumiy soni (faqat chizmaning birinchi forma-
tidako'rsatiladi);
21

2.2.6-shakl
9.bajarilgan chizmani chiqargan korxona nomi (o'quv yurtining nomi va
talabalar guruhining shifri);
10. chizmaga imzo chekkanlarning bajargan ishini xarakteri (loyihaladi,
chizdi, konsultatsiya berdi, qabul qildi va shunga o'xshash);
11. hujjatga imzo chekkanlarning ismi shariflari;
12. imzolar;
13.hujjatga imzo chekilgan sana;
14. O'quv chizmalarda boshqa grafalar to'ldirilmaydi. Chizma chizilmagan,
ya'ni faqat spetsiflkatsiya bajarilgan fomiat formatlarda asosiy yozuv bo' ladi.
Asosiy yozuvni to'ldirishda 2,5—3,5 mm o'lchamli shriftdan foydalanish tavsiya
etiladi. O'quv yurti va detal nomlaridagi so'zlar soniga yoki yozuvlarni
joylashishini qulayligiga qarab, 5 yoki 7 mm o'lchamli shriftdan foydalaniladi
22

2.2.7-shakl
Yig'ish chizmasining spetsifikatsiyasi (tafsilotli, ro'yxati) bo'lishi kerak.
Spetsifikatsiyada barcha detallar ro'yxati ularning qisqa tavsifi bilan beriladi. U
alohidaA4 formatdayuqoridan pastga tomon to'ldiriladi. Agar yig'ish chizmasi A4
formatda bajarilgan bo' lsa spetsiflkatsiya chizma bilan bir for- matda chizishga
ruxsat beriladi, bundan tashqari o'quv chizmalarga ham spetsifikatsiyani chizma
bilan bir qog'ozda bajarishga ruxsat etiladi. 2.2.7- shalkda spetsifikatsiyaning
23

shakli va o'lchamlari ko'rsatilgan. Spetsifikatsiya umumiy holda quyidagi ketma-
ketlikda joylashgan bo'limlardan iborat bo'ladi 8
:
1. hujjatlar (bu so'zdan keyingi qatordayig'ma chizma, montaj chizma, sxema
va shunga o'xshash so'zlar yoziladi).
2. komplekslar bevosita buyum spetsifikatsiyasiga kiradigan komplekslar;
3. yig'ma birliklar (presslab, payvandlab va shunga o'xshash biriktirilgan deb,
so'zlar yoziladi).
4. detallar (buyumning o'zini spetsifik detallari);
5. standart buyumlar (bolt, gayka va hokazo);
6. boshqa buyumlar (standart bo'yicha qo'llanilmasdan texnik shartlar,
katalog, preyskurantlar bo'yicha qo' llanilgan);
7. materiallar (sim, mato va shu kabi so'zlar yoziladi);
8. komplektlar (asboblar komplekti, jihozlar va hokazo so'z yoziladi). Yig'ish
chizmasining spetsifikatsiyasi GOST 2104-96 da ko'rsatishgandek bajariladi
(1.2.7-shakl). Spetsifikatsiya grafalari quyidagicha to'ldiriladi:
7. Format. Spetsifikatsiyadanomi ko'rsatilgan hujjatlarning format belgisi
yoziladi.
8. Zona. Agar chizmaning maydoni zonalarga GOST 2104-96 ga mu- vofiq
bo'lingan bo'lsa, buyumning tarkibiy qismlari joylashtirilgan zon- alar ko'rsatiladi.
9. Pozitsiya. Bunda spetsifikatsiyaga yozilayotgan buyum tarkibiga bevosita
kiruvchi qismlarning tartib raqamlari spetsiflkatsiyada yozilgan tartibda
ko'rsatiladi. Hujjatlar, komplektlar bo'limlari uchun bu grafalar to'ldirilmaydi.
10. Belgisi, Bu yerda konstruktorlik hujjatlarining belgilari yoziladi.
_________________________________
8. A.Umronxo‘jaev. Maktabda chizmachilik o‘qitish metodikasi/ -T.: O‘zbekiston, 2002 112b
24

Yig'ish chizmasi va spetsifikatsiya bu grafada bir xil belgilanadi, lekin yig'ish
chiz- masi belgisiga ikki harf YCh (yig'ish chizmasi) qo'shib yoziladi.
11. Nomi. Bu grafadayuqoridaaytilgan sakkiztapunkt yoziladi:
12. Soni. Bu grafada buyum tarkibiy qismlarining soni ko'rsatiladi.
Izoh. Kerakli qo'shimcha ma'lumotlar yoziladi. Standart buyumlar
spetsifikatsiyasiga alfavit tartibda, tegishli standart- iarda berilgan nomlari va
belgilari yozib qo'yiladi, masalan, Bolt M10x60, 58 GOST 7798-96.
25

XULOSA
Buyumlar (asboblar, mashina va boshqalar)ning tasviri hamda ularni yig’ish
va tekshirishga oid ma’lumotlar berilgan chizmalar yig’ish chizmalari deb ataladi.
Yig’ish chizmalarida buyum yig’ilgan holda barcha detallari bilan birga
tasvirlanadi: Ishlab chiqarishda avval har bir detal uning ish chizmasiga qarab
tayyorlanadi. Detalning ish chizmasi esa uning eskizi asosida tayyorlanadi.
So’ngra yig’ish chizmasiga muvofiq tayyor detallardan butun buyum yig’iladi.
Umumiy ko'rini3shdagi chizma konstruktorlik hujjati kabi GOST 212- 96da
belgilangan va GOST 2119-96, GOST 2103-96 bo'yicha bajariladi. Umumiy
ko'rinishdagi chizma buyum tuzilishi (konstruksyasi)ni aniqlashga mo'ljallangan
bo'lib, uning tarkibiy qismlarining o'zaro bog'lanishi Va ishlash prinsipi to'g'risida
ma'lumot beradi. Umumiy ko'rinishdagi chizma ishchi hujjatlari tayyorlash uchun
spetsifikatsiya, detallar chizmasi va buyumning yig'ish chizmasini tayyorlash
uchun xizmat qiladi
Yig'ma chizma yig'ma birlikning tasviri bo'lib, u chizma bo'yicha yig'ma
birlikning tarkibiy qismlarini joylashishi va ular orasidagi munosabat to'g'risida
tushuncha beradi, hamda buyumni yig'ish va nazorat qilishni ta'minlaydi. Yig'ma
chizmalarga bir nechta yig'ma birlik va detallardan tashkil topgan komplekt
mashina yoki stanoklarning chizmalari hamda gidromontaj, pnevmomontaj va
elektromontaj chizmalari kiradi. Yig'ma chizma buyum tarkibiga kiradigan
detallarning ish chizmalari yoki eskizlari bo'yicha bajariladi
Har bir buyum uchun yig‘ish ish chizmalari alohida tuziladi. Yig'ish ish chizmalari
buyumning zarur va yetarli miqdordagi ko‘rinishlan, qirqim va kesimlari,
shuningdek, buyum tarkibiy qismlarining joylashishi hamda ular orasidagi o'zaro
bog'lanish to‘g‘risida har tomonlama va to’la tasawur berishi lozim.
Yig‘ish chizmalari, odatda yangi buyumlarni loyihalashtirishda va mavjud
buyumlarning o‘ziga qarab tuziladi. Yangi ishlab chiqariladigan buyumlarning
yig‘ish chizmalari loyihalanayotgan buyumlarga qo‘yilgan bir qancha texnik
talablarni (o‘lchamlar, shakli, hisoblash natijasida olingan ma’lumotlar) va
26

konstruktiv xususiyatlarini nazarda tutgan holda tuziladi. Yig‘ish chizmalari
konstruktiv yoki to‘la va qisqartirilgan turlarda bo‘ladi. Mashina va mexanizmning
vazifasi, ishlash jarayoni, detallarning o‘zaro birikish va ulanish usullarini
aniqlash, mashinani yig‘ish va detallarga ajratib ish chizmalarini chizishni o‘z
ichiga olgan yig‘ish chizmasi konstruktiv yoki to‘la yig‘ish chizmasi deyiladi.
Qisqartirilgan yig‘ish chizmalari faqat buyumni yig‘ish uchun xizmat kiladi.
Buyumning o‘ziga qarab yig‘ish chizmalarini quyidagi tartibda tuzish tavsiya
etiladi.
1. Buyum diqqat bilan o‘rganib chiqiladi. Uning vazifasi, ishlash prinsipi,
konstruktiv xususiyatlari aniqlanadi.
2. Buyum yig‘ish birliklari va detallarga ajratiladi. Buyum tarkibiga kiruvchi
barcha detallarning shakllari, elementlari, ularning bir-biri bilan o‘zaro birikish
usullari aniqlanadi.
3. Buyum tarkibiga kiruvchi yig‘ish birliklari va barcha detallarning
standartga muvofiq spetsifikatsiyasi tuziladi.
4. Buyumning tarkibiga kiruvchi har bir detalning (standart detallardan
tashqari) eskizi chizib chiqiladi.
5. Buyumning asosiy va qo‘shimcha tasvirlar soni, ko‘rinishlari, qirqimlar va
kesimlar joylari belgilanadi.
6. Yig‘ish chizmasida qirqim standartga muvofiq bajariladi
7. Chizmaninng o‘lchamlari, zarur hollarda detallarni o‘tqazish usullari
ko‘rsatiladi.
8. Buyum detallarning vaziyat raqamlari qo‘yiladi.
9. Chizma taxt qilinadi. Standart bo‘yicha chizmaning kontur chiziqlari asosiy
tutash chiziqlari bilan, asosiy yozuv, spetsifikatsiya, bichim hoshiyasi
yo‘g‘onlashtirilib chizib chiqiladi. Detallarning bir-biriga tegib turgan joylarida
27

tirqish bo‘lmasa, bitta kontur deb qaraladi va chiziqlarning yo‘g‘onligi
o‘zgartirilmasdan, bir xil yo‘g‘onlikda chiziladi. Yig‘ish birikmasi bilan tanishtirib
chiqilgandan keyin detallarni ajratib olib, har birining eskizi chizib chiqiladi.
Shunda har bir detal to‘g‘risida to‘liq tushuncha hosil bo‘ladi, shunda buyumning
yig‘ish chizmasini tuzish osonlashadi.
Yig‘ish chizmasini chizishni boshlashdan oldin uni nechta ko‘rinishlarda
tasvirlash, qanday qirqimni bajarishga oid ma’lumotlarni aniqlashga to‘g‘ri keladi.
Buyumning gabarit o‘lchamlari yordamida u chizma bichimiga joylashtiriladi va
dastlab buyumning korpusi hamma ko‘rinishlarda chiziladi. Keyin shu korpusga
yondosh detallar barcha ko‘rinishlarda chiziladi. Yondosh detallarning bir-biriga
kirib turishini chizmada tasvirlashda ular orasida tirqishning bor-yug‘ligiga e’tibor
beriladi. Yig‘ish chizmasini chizib bo‘lgandan keyin kerakli qirqim, qo‘shimcha
ko‘rinish, kesim va boshqalar bajariladi.
Yig‘ish chizmalarida buyumlarni yig‘ish va nazorat qilish uchun talab
qilinadigan quyidagi ma’lumotlar bo'lishi zarur:
1.Buyum va uning tarkibiy qismlarining o'zaro boglanishi to‘g‘risida tasawur
etish imkonini beruvchi tasvirlar.
2.Yig‘ish chizmasida bajarilishi va nazorat qilinishi zarur bo'lgan o'lchamlar,
chekli chetga chiqishlar va boshqa parametrlar hamda talablar ko‘rsatilishi kerak.
Donalab va tajriba uchun ishlab chiqariladigan buyumlarning yig‘ish chizmalarida
detallarni biriktirish xarakterini aniqlovchi oMchamlar va chekli chetga
chiqishlarni ko'rsatishga yo‘l qo‘yiladi.
3.Birikish aniqligi chekli chetga chiqishlar bilan emas, tanlash yoki
moslashish (prigonka) usuli bilan ta’minlanadigan bo'lsa, biriktirish xarakteri va
uni bajarish usullari, shuningdek, ajralmas birikmalar uchun biriktirish usullari
(payvandlash, parchinlash va boshqalar) bo'yicha ko'rsatrnalar.
28

4.Buyumning gabarit, o‘rnatish, biriktirish va boshqa zarur o'lchamlari.
o‘rnatish va biriktirish o‘lchamlari qo'yilganda buyumlarning boshqa buyumlar
bilan birikadigan elementlarining joylashish koordinatalari va o‘lchamlarning
chekli chetga chiqishlari beriladi. Shuningdek, buyumning tashqarisida joylashgan
va biriktirish uchun xizmat qiladigan tishli g'ildiraklarning tishlari soni va moduli
ko’rsatiladi.
5.Buyum tarkibiga bevosita kiruvchi qismlarining pozitsiya nomerlari.
6.Yig'ish chizmasining asosiy yozuvi va uning spesifikatsiyasi. Yig‘ish
chizmalarida buyumning ishlash davrida siljiydigan qismlarining chetki yoki oraliq
vaziyatlarini tegishli o’lchamlar bilan tasvirlash mumkin.
Yig‘ish chizmasiga asosan buyumlarni sanoat korxonalarida ishlab chiqarish
uchun, unung detallarini ish chizmasi tuziladi. Ta’limda bu jarayonni talabalarga
o‘rgatish maqsadida, buyumning berilgan ish chizmasidan foydalanib, ularning
tarkibiy qismlari hayolan-fikran detallarga ajratiladi. Ularning ish chizmalari
tuziladi. O‘quv jarayonida talabalar tomonidn bajariladigan bunday vazifaga
yig‘ma birlik chizmasini detallarga ajratib ish chizmalarini tuzish – detalirovka
yoki qisqagina detallarga ajratish deb ataladi.
Chizmalarni o‘qish — tasvirlangan buyumning vazifasi, tuzilishi va ishlash
prinsipi, shuningdek, uning tarkibiy qismlarining shakllari va o‘lchamlari,
detallarning o‘zaro joylanishi, biriktirilishi va bir-biriga nisbatan munosabatlarini
aniqlash va tasavvur etishdan iborat.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YXATI
1. R . R . Umirzaqov , T . T . Safarov , “ Muhandislik chizmasi va eskiz ” Toshkent
2018 yil 195- b
2. Ashirboyev . Chizmachilik . o ’ quv qo ’ llanma . Toshkent 2008. 162 b
3. N.I.Tayloqov, U.A.Nazarov: Informatika va hisoblash texnikasi 95 b
4. Qulnazarov B.B. Ibragimov X.M. Chizmachilik va kompyuter grafikasi
asoslari(o‘quv qo‘llanma). Samarqand, 2006 y. - 256 b
5. Ibragimov X.M. Kompyuter grafikasi asoslari(ma’ruzalar
matni). Samarqand, 2008 y. -105 b
6. A.Umronxo‘jaev. Maktabda chizmachilik o‘qitish metodikasi/ -T.:
O‘zbekiston, 2002. 172 b
7. F.Djumabaeva, N.So‘fixo‘jaev, Z.M.Turg‘unova. Talabalarning ijodiy
fikrlashini rivojlantirish/-And.: 2002. 201b
8. K.Turg‘unoboev, A.Rizaev. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar/ -And.:
2008. 56 b
9. T.Tillaev. YAngi pedagogik texnologiyalar/ -Qarshi.: Nasaf, 2000. 197b
10. B.L.Farberman. Peredovie pedagogicheskie texnologii/ -T.: Fan, 2000. 56b
11. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish
yo‘llari/ -T.: 2004. 68b
12. A.Umronxo‘jaev. CHizmachilik (8-9-sinflar uchun darslik)/ -T.:
O‘qituvchi,2006. 87b
13. Ro`ziyev E.I., Latipov R.A. Chizmachilikdan ijodiy topshiriqlar (umumiy
o`rta ta’lim maktablari o`qituvchilari uchun qo`llanma). Urganch, 2012.–60
b.
14. A.Umronxo‘jaev. Maktabda chizmachilik o‘qitish metodikasi/ -T.:
O‘zbekiston, 2002 112b
30

AXBOROT OLISH MANBALARI
1. www.pedagog.uz
2. www.arxiv.uz
3. www.Ziyonet.uz
4. www.edu.uz
31

Yig’ish chizmalarini tuzish tartibi

Sotib olish