Yog'och konstruksiyalariga ekplatatsiya vaqtidagi ichki va tashqi ta'sirlariga qaratilgan chora-tadbirlar - Xayot faoliyati xavfsizligi - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 653
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	435.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Xayot faoliyati xavfsizligi

Yog'och konstruksiyalariga ekplatatsiya vaqtidagi ichki va tashqi ta'sirlariga qaratilgan chora-tadbirlar

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOS H KENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
“ GEOLOGIYA-QIDIRUV VA KON - METALLURGIY A ” FAKULTETI
HAYoT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI KAFEDRASI
“5640100-Hayotiy faoliyat xavfsizligi”
bakalavr ta’lim yo’nalishi
“Bino va inshootlar xavfsizligi” fanidan
“ Yog’och konstruksiyalariga ekplatatsiya vaqtidagi ichki va tashqi ta’sirlariga
qaratilgan chora-tadbirlar ”
KURS LOYIHA
Bajardi:
Rahbar
Toshkent

“TASDIQLAYMAN”
“Hayot faoliyati xavfsizligi” kafedrasi mudiri
___________ prof. M.N. Musayev
Kafedra___________________________________202 2 _ yil “_ 31 _”_ март ____
KURS LOYIHASI
Kurs bo’yicha ______________________________________________________
Guruh__________________ Talaba _______________ Rahbar_______________
T O P S H I R I Q
1. Ishlanadigan mavzu________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
2. Boshlang’ich ma’lumotlar___________________________________________
_________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
3. Qo’llanmalar______________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
4. Grafik qismi_____________________________________________________
1.________________________________________________________________
2.________________________________________________________________
3.________________________________________________________________
5. Tushuntirish yozilmasining tuzilishi___________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
6. Qo’shimcha mashg’ulotlar va ko’rsatmalar_____________________________
7. Kurs loyihasini topshirish davri
1 2 3 4 Himoya
Reja 23.12.2021 27.01.2022 24.02.2022 17.03.2022 26.03.2022
Fakt
Rahbar Х asanova O.T.

MUNDARIJA
I. Yogoch konstruksiyalariga ekspluatatsiya vaqtidagi ichki va tashqi
tashqi tasirlar
I.1. Yog’ochkonstruksiyalar
I.2. Yog’ochkonstruksiyalarining qo’llanish sohalari
II. Yogoch konstruksiyalarga ichki va tashqi tashqi tasirlar
II.1. Haroratning yog’ochga va uning issiqlik o’tkazuvchanligiga
ta’siri. Termitlarning Yog’ochkonstruksiyalariga ta’siri
II.2. Yog’ochdan ishlangan yuk ko’taruvchi konstruksiyalar
III. Hisob qismi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Kirish
Ma vz un i n g d ol z ar bl i g i : O' r m on sa no at i yo g' oc h t a yy or l as h va
yo g' oc hn i qa yt a i sh l a sh t a r m o ql ar i g a b o' l i na di . Y og 'o ch ni q ay t a i sh l a sh
hu na r m a nd ch i l i k t u r i s i f at i d a qa di m d an m a 'l um . H un ar m a nd l a r y og 'o ch ga
i s hl ov ber i b u nd an a r a va , e gar , pa nj ar a, s an di q, e sh i k , b es hi k, r om
ka bi l a r ni y as as hg an , u yl ar q ur i sh ga n.
Yo g' oc hs oz l i k yi l l ar da vo m i da t ak om i l l a sh a bor i b , un da n ya ng i -
ya ng i sa no at t ar m oq l ar i vu j u dg a ke l d i . A yn i q sa y og 'o ch ni k i m yo vi y qa yt a
i s hl as h t uf ay l i y og 'o ch so zl i k da t ub ( i nq i l ob i y) o 'z ga r i sh ya sa l d i .
Ma m l ak at ni ng y og 'o ch - t ax t a x om as hy os i g a b o' l g an y i l l i k eh t i yo j i
10 m l n m ku bd an or t m o qd a. Am m o yo g' oc h xo m a sh yo si bo 'l ad i g an t ab i i y
o' r m onl ar b i z da n i h oy at da ch ek l a ng an . S hu b oi s ha r yi l i m i l l i o nl a b n i h ol
ek i l ad i , «k o' ka l a m z or l a sh t i r i sh oy l i gi » o 't ka zi l a di . O 'r m o nl ar b ar po et i s h
va yo g' oc h bo yl i k l ar i d an oq i l on a f oy da l a ni sh b i l an m a xs us o' r m on
xo 'j al i k l a r i sh ug 'u l l an ad i . R es pu bl i k am i z da 1 00 ga ya qi n o 'r m o n x o' j a l i gi
kor xo na l a r i , qo 'r i qx on al ar v a m i l l i y bo g' l a r bor .
O' r m on sa no at i m a hs ul ot l a r i da n m as hi na so zl i k , ki m yo sa no at i ,
ye ng i l sa no at , t r an sp or t v a q ur i l i sh da f o yd al an i l ad i . O 'z n av ba t i da o' r m on
sa no at i ha m bo sh qa t ar m oq l ar da n l a kl ar , bo 'y oq l a r ( m eb el i sh l a b
ch i q ar i s h u ch un) , so da , n at r i y, o qar t i r uv ch i xi m i ka t l ar ( qo g' oz t a yy or l as h
uc hu n) , a vt om as hi na l a r , t r a kt or l ar , s t a no kl ar ( y og 'o ch t ay yor l a sh v a
i s hl ov ber i s h u ch un ) ol a di . B os hq ac ha q i l i b a yt ga nd a, o'r m o n sa no at i
bi l a n bo sh qa t a r m oql ar or as i d a ke ng t ar m oq l ar ar o al oq al ar m av j u dd i r .
Ma vz un i n g m a qs ad i . Mu st aq i l l i k yi l l a r i d a T o sh ke nt dur ad go r l i k
bu yu m l ar i z av od i , qu yo sh da n h i m oy a us ku na l a r i z av od i d a e sa
pl as t m as s ad an d er a za r om l ar i i sh l a b ch i q ar a di ga n se x, A sa ka da
dur ad go r l i k b uy um l a r i z av od i i s hg a t u sh i r i l di . T os hk en t d a O 'z be ki st on -
Gr e t s i y a qo 's hm a k or xo na si «O 'z E l l a s» g ug ur t z av od i m a hs ul ot be r a
bo sh l a di . Am m o yo g' oc h xo m a sh yo si t a nq i s l i gi sa no at ga j i dd i y
qi yi nc hi l i k t u g' di r m oq da . V az i r l ar Ma hk am as i n i n g 19 94- yi l 8- f evr al da gi

«S an oa t t er ak ch i l i g i ni r i v oj l a nt i r i sh v a b os hq a t ez o' su vc hi yo g' oc hb op
da r a xt l ar ni b ar p o et i s hg a oi d ch or a - t ad bi r l ar t o' g' r i si da »g i m ax su s qa r or i
o' r m on s an oa t i da ke sk i n o' zg ar i s h ya sa di . Q ar or g a m u vof i q t er a kz or l a r
m a yd on i h ar yi l i 1 0 m i n g g ek t ar ga k en ga ym oq da . Ya qi n k el aj ak da h ar
yi l i 5 m l n m ku b sa no at bo p yo g' oc h t a yy or l a na di . Yo g' oc h t ay yor l a sh
kor xo na l a r i t ax t a t i l i sh za vo dl ar i g a g 'o 'l a y og 'o ch ye t k az i b b er ad i .
T i l i n ga n yo g' oc h - t a xt a- m eb el sa no at i u ch un x om as hy od i r . Y og 'o ch
t a yy or l as h va y og 'o ch so zl i k c hi qi nd i l a r i ( sh ox- sh ab ba , qi pi q , pa yr ax a,
po 's t l oq ) d an o 'r m on- ki m y o s an oa t i da sp i r t , m oy l a r , bo 'y oq l a r i sh l a b
ch i q ar i l a di . Sh u sa ba bl i o'r m o n- k i m yo k om bi na t l ar i q ur i sh o' t a
sa m a r a l i di r . Yo g' oc h xo m a sh yo si t a qc hi l O 'z be ki st on da ch i q i n di l ar ni
t o 'l a q ay t a i sh l a yd i g an yo g' oc hs oz l i k ko m b i n at l ar i ay ni qs a o' t a m uh i m .
Ma vz un i n g va zi f as i : Yo g` oc hz oz l i kn i n g m o hi ya t i ni o ch i b b er i sh ,
yo g` o ch so zl i k ni ng o ’ z i g a x os x us us i y at l a r i ni k o` r s at i b b er i s h,
yo g` o ch so zl i k m a da ni y t ar a qq i y ot i n i n g o’ zi ga x os j i ha t l ar i ni va u ni ng
va t a ni m i z m ad an i y t ar a qq i y ot i g a t a’ si r i n i o’ r g an i s h m a zk ur t ad qi qo t n i n g
as os i y v az i f as i d i r .M av zu ni ng a m a l i y ah am i y at i sh u b i l an b el gi l a na di ki , u
yo g’ o ch so zl i k ni ng m o hi ya t i ni o ch i b b er i sh , y og ` o ch so zl i k ni ng o’ z i g a xo s
xu su si ya t l ar i n i ko` r sa t i b be r i sh , yo g` o ch so zl i k t ar aq qi yo t i n i n g o’ zi ga x os
j i ha t l ar i ni va un i n g v at an i m i z m a da ni y t ar aq qi yo t i ga t a ’ s i r i ni o’ r ga ni sh ga
ko’ m a kl as ha di .

I. YoGOCH KONSTRUKSIYALARIGA EKSPLUATATSIYA
VAQTIDAGI ICHKI VA TASHQI TASHQI TASIRLAR
1.1. YoG’OCHKONSTRUKSIYALAR
Yo g’ o ch - be ba ho qur i l i sh m a t e r i al i di r . Y og’ oc hm at er i a l i ni n g
za hi r a si M DH d av l a t l ar i i ch i d a R os si ya x ud ud i d a e ng k o’ p ed i v a
sh un i n g uc hu n i l g ar i ha m , ho zi r d a h am j u da ko ’ p m a m l a ka t l ar ga
Yo g’ o ch m a t e r i al i n i a so sa n Ro ss i y a ek sp or t q i l ad i , sh u j um l a da n
O’ z be ki st on r es pu bl i k as i q ur i l i sh l a r i da i s hl at i l ad i g an s ar a
Yo g’ o ch m a t e r i al l a r i ha m a so sa n Ro ss i y ad a n ol i n ad i .
Yo g’ o ch m a t e r i al l a r i a so sa n i k ki t ur da gi dar ax t l ar da n o l i na di : i gn a
ba r gl i va ya pr o ql i .
Qur i l i s hd ag i Yo g’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i a so sa n i g na bar gl i
Yo g’ o ch da r a xt l a r i da n t a yy or l an ad i . Bu l a r qar ag ’ a y, q or a qar ag ’ a y,
t i l o g’ o ch , oq q ar ag’ ay l a r d i r . O’ r m o nc hi l i k xo’ j a l i gi da e ng k o’ p t ar qa l g an
ya pr oql i Y og ’ o ch dar ax t i - b u o q q ay i n di r . E m an , q ayr ag ’ o ch , t og’ t e r a k
za xi r a l ar i e nd i k o’ pa yt i r i l m o qd a. O q q ay i n va t i l o g’ o ch l a r f a ne r a
t a yy or l as h sa no at i d a a so si y xo m - a sh yo m at er i al l a r i hi so bl an ad i .
Yo g’ o ch va a yn i q sa ke yi ng i yi l l ar da qur i l i s hg a ke sk i n k i r i b
ke l a yo t g an pl as t m as sa ko ns t r uk si ya l a r i en gi l qur i l i sh ko ns t r uk si ya l a r i
bo’ l i b, ul ar n i q o’ l l a sh q ur i l i sh da gi e ng m u hi m y o’ n al i s h, q ur i l i sh i sh l a b-
ch i q ar i s hi ni t ez l a sh t i r i sh v a sa m a r a do r l i g i ni o sh i r i s hg a ol i b ke l d i .
Yo g’ o ch ku ch si z ki m y ov i y a gr e ss i v m uh i t l ar ga ch i d am l i v a
sh un i n g uc hu n Y og ’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i ni ki m y o s an oa t i da k en g
ko’ l a m d a m uv af f aq i y at l i qo’ l l ab ke l i nm oq da ( m e t a l l k on st r u ks i y al ar
ki m y ov i y a gr e ss i v m uh i t l ar da t ez bu zi l m oq da) . Yo g’ oc hz ar ba v a
t a kr o r l a nu vc hi yu kl am al ar t a’ s i r i g a ch i d am l i v a sh un i n g u ch un
Yo g’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i k uc hl i t ebr an i s hl ar t a’ s i r i d a b o’ l ga n
ko’ pr i kl ar da ha m y uq or i m u st ah ka m l i k ka e ga di r .
Yo g’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i i s ho nc hl i , en gi l va e t a r l i m us t a hk am l i kk a

eg ad i r . Y Ax l i t - b ut un ke si m l i Y og ’ o ch m a t er i a l l ar i a so si da t ur ar - j o y,
um um i y v a i s hl ab - c hi qa r i sh bi n ol ar i qur i l a di . E l i m l an ga n
Yo g’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i a so si da e sa k i c hi k v a ka t t a or al i q l i t om
yo pm al ar t i kl an ad i . Yo g’ o ch su vg a ch i d am l i s i n t e t i k el i m l ar b i l an
i s ho nc hl i e l i m l an ad i . B un i n g n at i j as i d a y i r i k ko’ nd al an g k es i m l i , ka t t a
uz un l i kd ag i , t ur l i sh ak l d a e gi l g an va s i n i q l i h am da bo sh qa t ur l a r d ag i
el i m l a ng an Yo g’ oc hk on st r u ks i y al ar i t ay yo r l an ad i . E l i m l a ng an
Yo g’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i da n k at t a or a l i ql i ko ns t r uk si ya l a r ha m
t a yy or l an ad i .
Yo g’ o ch da n su vg a ch i d am l i qu r i l i s h f a ner as i ol i n ad i v a u l a r d an
en gi l el i m l a ng an f an er l i ko ns t r uk si ya l a r t ay yor l a na di .
Yo g’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i ha m ba ’ z i bi r k am ch i l i k l ar ga eg ad i r .
No t o’ g’ r i q o’ l l a ni l g an da va i sh l a t i l g an da ha m d a u zo q va qt n am l i k
t a’ si r i da ul a r ch i r i yd i . L y ok i n h oz i r g i za m o n ko ns t r uk t i v va k i m yo vi y
hi m o ya u sl ub l a r i u zo q m u dd at i sh l a t i l g an da c hi r i s hd an sa ql as h
i m ko ni ya t i ni b er ad i . Yo g’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i y on uv ch an h i s ob l a na di .
Am m o , h oz i r g i p ay t d a qo’ l l a ni l a yo t g an y i r i k k o’ n da l a ng ke si m l i
Yo g’ o ch ko ns t r uk si ya l a r i ni ng o l o vb ar d os hl i l i k c he ga r a si a yr i m m et al l
ko ns t r uk si ya l a r i ni ki da n y uq or i r o qdi r . Ul ar q o’ s hi m c ha yo ni s hg a q ar s hi
m a xs us q op l a m a l a r bi l a n ha m hi m o ya q i l i n ad i .
O’ z be ki st on da q ur i l g an k o’ p l a b Y og’ oc hf e r m a ko ns t r uk si ya l i
om bor l ar , g ar aj l ar , d al a sh i y po nl ar i d an ho zi r gi ku nl ar da ha m
m u vaf f a qi ya t l i f oy da l a ni l m oq da .
Yog’ochkonstruksiyalarining afzalliklariga:
• mustahkamlik darajasi yuqori, ya’ni kam uglerodli po’latning
mutaqkamligiga yaqin, shuning uchun Yog’ochkonstruksiyalari engil bo’ladi;
• kimyoviy muhitga chidamliligi (agressiv muxitlarda Yog’och-metall
va temir- beton konstruksiyalardan chidamliroq hisoblanadi);

• issiqlik o’tkazunchanligining pastligi (shuning uchun uni bir vaqtning
o’zida ham ajratuvchi, ham yuk ko’taruvchi devorlarga ashyo sifatida ishlatish
mumkin);
• xomashyo bazasining doimiy mavjudligi va unga ishlov berishning
oddiyligi;
• qurilishni yilning barcha fasllarida bajarish imkoniyatining mavjudligi
va x.k kiradi.
Kamchiliklari:
• gigroskopik ko’rsatkichining kattaligi va natijada uning kengayishi;
• yorilishi va tob tashlashi; tarkibining tuzilishi har xilligi
(anizatropiya);
• tuzilishida mustahkamligiga salbiy ta’sir etuvchi ko’plab tabiiy
nuksonlarning mavjudligi;
• chirish ehtimolligining mavjudligi; olovbardoshligining juda pastligi
va x.k dan iborat.
Yog’ochkonstruksiyalarining qo’llanilish sohalari, turli konstruktiv
variantlarni takgqoslash natijasida ikdisodiy samaradorligidan kelib chikan xolda
belgilanadi. Ular etarli darajada engil, temir-beton konstruksiyadan deyarli 5 marta
engil bo’lib ularni tashish va montaj kilish ishlari bir muncha osondir.
1.2. Yog’ochkonstruksiyalarining qo’llanish sohalari
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi hududida va boshqa xorijiy
davlatlarda devorlari mahalliy materiallardan, Yog’ochsinchli ko’plab yakka
tartibdagi uylar qurilmoqda. Qurayotgan ustalar uzoq yillardan beri xalqimiz
erishgan mahalliy qurilish san’ati yutuqlarini egallagan va milliy qurilish
an’analarini davom ettirib kelayotgan ustalardir. Yog’och-sinchli binolar ilmiy
jihatdan nisbatan kam o’rganilgan, ayrim xususiy tadqiqotlar o’tkazilgan xolos.

Qurilish me’yorlari va qoidalarida ham bu turdagi binolar to’g’risida juda kam
ma’lumotlar berilgan. Yog’ochseysmik mustahkam binolar qurishda eng sara
material bo’lishiga qaramay, undan qurilgan sinch uylarni zilzilabardoshlik
talablariga amal qilingan holda loyiha asosida qurilsagina o’zining ijobiy
xossalarini namoyon eta oladi. 1980 yilda Toshkent shahri yaqinidagi Nazarbek
tumanida hamda 1976 va 1984 yilda Gazlida sodir bo’lgan zilzilalar natijasida
yog’och-sinch devorli uylar jiddiy shikastlangan, vayronaga aylangan, bir qancha
insonlar-go’daklar nobud bo’lganlar. SHunga qaramasdan respublikamizda va
xorij mamlakatlarida hozirda ham yog’och-sinchli uylarni ko’plab qurmoqdalar.
Bu albatta biz olimlarni tashvishga solmoqda. CHunki, bu turdagi binolarni
haligacha to’liq kompleks ilmiy-tadqiq qilinmagan.
Yog’och-sinch devorli binolarda sinchlarning orasi odatda guvala bilan
to’ldiriladi va somonli loy bilan suvoq qilinadi. Bunday uylarning ichki iqlimi
yozda salqin va qishda issiqdir. Uzoq kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bunday
uylarda yashagan insonlarni salomatligiga ham zarar etmaydi, sababi ularni
qurilishida qo’llanilgan qurilish materiallarining barchasi tabiiy materiallardir.
SHuning uchun ham mazkur Yog’ochkonstruksiyali uylar ekologik jihatdan sofdir.
Yog’ochsinchli binolarni qo’sh va yakka sinchli qilib quriladi. Qo’shsinch
orasini ba’zi ustalar guvala-loy va parcha g’isht-loy aralashgan nam tuproq bilan
to’ldirishadi, devorni issiq-sovuq o’tkazmaslik xususiyatini shu yo’sinda
oshirmoqchi bo’lishadi. Biroq, bunda binoning umumiy og’irligi ortib ketadi. Bu
esa zilzilabardoshlik nuqtai nazaridan noto’g’ridir. SHuning uchun devorning
issiq-sovuq o’tkazmasligini boshqa yo’llar bilan oshirish zarur masalan, qo’shsinch
orasini qipiq yoki shunga o’xshash engil materiallar bilan to’ldirish mumkin.
Qo’shsinch devorni qurishda quyidagi tartibga rioya qilinishi bino
mustahkamligini yanada oshiradi: 1. Tashqi sinch to’ldiriladi. 2. Tashqi sinchni
ichki tomonini somonli loy bilan suvaladi. 3. Ichki sinchni to’ldirish bilan bir
vaqtda ichki tomonini somonli loy bilan suvaladi. 4. Ichki sinchni ichki tomoni,

tashqi sinchni tashqi tomoni suvaladi. 5. Uy burchaklarini esa to’la loy va g’isht
bilan zich to’ldirib chiqiladi.
Yog’ochkonstruksiyali binolar barchaning ko’z o’ngida zilzila
sinovlaridan o’tgan. «Sinch uyim- tinch uyim» maqoli bejiz paydo bo’lmagan.
Respublikamiz hududida keyingi yillarda ikki qavatli Yog’ochsinchli binolar qurila
boshlandi. Bu albatta mustaqilligimiz sharofati va Yog’ochmateriallari asosidagi
qurilishlarning yangi XXI asrdagi rivojlanish bosqichidir.
Yog’ochtuzilishining har xilligi tashqi yuklar ta’sirida uning tolalari
yo’nalishi bo’yicha turlicha qarshilik ko’rsatishiga sababchi bo’ladi. Yog’ochning
mustaqkamlik chegarasi tashqi yuk va uning tolalari yo’nalishi bo’yicha ta’sir
qilganda yuqori bo’ladi. Turli xildagi Yog’ochmateriallarining mustahkamligi
chegarasi qisqa muddatli sinovlar natijasida aniqlanadi. Biron, amalda
Yog’ochkonstruksiyasining uzoq muddatli ekspluatatsiya jarayonida, tashqi
ta’sirlar natijasida uning mustaqkamligini kamayishi kuzatiladi. SHuning uchun
qisqa sinov paytida aniqlangan mustaqkamlik ko’rsatkichi
Yog’ochkonstruksiyasining xaqiqiy yuk ko’tarish qobiliyatini ko’rsata olmaydi.
Yog’ochkonstruksisi uzoq muddat yuk ta’siri ostida bo’lsa, unda
solqilanish hosil bo’ladi. Yog’ochkonstruksiyasining davomiylik chegaraviy
qarshiligi uning sinov paytida olingan mustahkamlik chegarasi ko’rsatkichini
davomiylik koeffitsientiga ko’paitirish orqali aniqlanadi.
6.4-jadvalda turli xildagi yog’ochlarning har xil deformatsiya ta’sirida
hisobiy qarshiligi qiymatlari keltirilgan.
1- jadval
Daraxt turlari Znchlig
i
, Kg/m 3 Tolasi bo’yicha mustahkamlik chegarasi, MPa
Siqilish
d a CHo’zi
li shda Ezilish
d a Statik egilishda
Igna bargli Listvennitsa 660 64,5 125 9,9 111,5

Sosna 500 48,5 103,5 7,5 86
Archa 450 44,5 103,5 6,9 79,5
Oddiy
bargln Dub 690 57,5 - 10,2 107,5
Oq qayin 640 55 168 9,3 109,5
Osina 495 42,5 125,5 6,3 78
Eslatma: Namlikning oshib borishi bilan mustahkamlik kamayib boradi va
50% li namlik darajasida yuqoridagi keltirilgan ko’rsatkichlar yarmidan ko’proqqa
kamyadi.
Yog’ochning elastiklik moduli ikkinchi guruh chegaraviy holatlar bo’yicha
hisoblanganda quyidagicha qabul qilinadi [KMK]:
- tolalari bo’yicha E= 10000 Mpa;
- tolalariga ko’ndalangiga E
90 = 400 Mpa;
- yog’ochning tolalari bo’ylab va ko’ndalangiga yo’nalgan o’qlarga
nisbatan siljish moduli G
90 = 500 MPa.
Qurilish fanerining tunuka taxta tyokisligidagi elastiklik modullari va
Puasson koeffitsientlari ikkinchi guruh bo’yicha hisoblaganda 6.5 - jadval bo’yicha
qabul qilinadi.

2- jadval
Faner turi Elastiklik
moduli, Ef,
MPa Siljish
moduli.
Sf, MPa Puasson
koeffitsient,
f
Oq qayindan elimlangan V/VV,V/S, VV/S
navli FSFmarkadagi etti va besh qatlamli
faner:
• Tashqi qatlamlar tolalari builab;
• tashqi qatlamlar tolalariga
ko’ndalangiga;
• tolalari 45° burchak ostida. 000
000
500 750
750
3000 0,085
0,065
0,6
Tilog’och yog’ochidan elimlangan V/VV
va VV/S navli FSF markadagi etti qatlamli
faner:
• tashqi qatlamlar tolalari bo’ylab;
• tashqi qatlamlar tolalariga
ko’ndalangiga;
• tolalari 45° burchak ostida 000
500
000 800
800
2200 0,07
0,06
0,6
Namlikning ta’siri. Yog’ochkonstruksiyalarini namlikning standart
holatidan kam (15%) holatlarda qo’llanilishi uning mustahkamligini oshishiga olib
keladi, namlik yuqori bo’lgan (15%) hollarda mustahkamligi kamayadi.
Namlikning ta’siri ayniqsa konstruksiyaning egilishida, tolalari bo’ylab siqilishida
ko’proq seziladi. Yog’ochmaterialidan qurilish konstruksiyalari yasash uchun unda
namlikning maksimal qiymati quyidagi jadvaldan aniqlanadi.

Konstruksiyalarda yog’ochning namligi
Konstruksiyaning ko’rinnshi va turlari Yog’ochning namligi, %
gacha
Elimlanuvchi ...........................
Elimlanmaydigai:
A1,A2va B1 ..............................
A 3, B2, V, G1 va G2.....................
D1 va D2... ................................. 15
20
25
chegaralanmaydi
Haroratning ta’siri. 35-50° - darajali, uzoq muddat ta’sir etadigan harorat
ostida yog’ochning mustahkamligi, ayniqsa uning elastiklik moduli kamayadi.
Tajribalardan ma’lum bo’ladiki, haroratning 20°dan 50° darajaga o’zgarishidan
yog’ochning siqilishdagi mustahkamligi 20-40% ga, cho’zilishdagi mustahkamligi
12-15% ga va ezilishda esa 15-20% kamayadi. Haroratning ushbu chegarada
ko’tarilshsh 15% nisbiy namlik holatida olingan elastiklik modulini 2,5 marta
hamda 30% holatidagi elastiklik modulini 2,75 martaga kamaytiryadi. Ma’lumki,
Yog’ochkonstruksiyalari biroz egilgan holatida quriy boshlaydi va bu bilan uning
elastikligi oshadi. YUqori harorat va namlik ostidagi egiluvchi elementlarda ham
xuddi shunday holat kuzatiladi. SHuning uchun, uzoq vaqt davom etadigan yuqori
harorat (50 0
darajadadan yuqori) ostidagi inshootlarda Yog’ochkonstruksiyalaridan
foydalanish tavsiya etilmaydi.

II. Yogoch konstruksiyalarga ichki va tashqi tashqi tasirlar
2.1. Haroratning yog’ochga va uning issiqlik o’tkazuvchanligiga
ta’siri. Termitlarning Yog’ochkonstruksiyalariga ta’siri
Harorat ko’tarilganda mustahkamlik chegarasi va elastiklik moduli
kamayadi va yog’ochning mo’rtligi oshadi. Masalan, qarag’ay yog’ochini
siqilishdagi mustahkamlik chegarasi, uni 20 х S dan 50 х S gacha qizdirilganda
o’rtacha 70% gacha kamayadi, 100 х S gacha qizdirilganda esa, boshlang’ich
qiymatidan 30% gacha kamayadi .
t- haroratdagi yog’ochning mustahkamlik chegarasini, uning boshlang’ich
20 х S dagi mustahkamlik chegarasi hamda to’g’rilovchi  koeffitsientni hisobga
olgan holda aniqlash mumkin:

t q 
20 -  ( t - 20 ), (5.15.1)
bu erda: 
t - mavjud t haroratdagi mustahkamlik chegarasi; 
20 - 20 х S
haroratdagi mustahkamlik chegarasi; - o’tkazish koeffitsienti(2-jadval);
 t –
sinalayotgan vaqtdagi mavjud harorat, х S.
Manfiy haroratlarda yog’ochdagi namlik muzga aylanadi va namlik
25%
gacha bo’lganda siqilishdagi mustahkamligi ortadi, lyokin mo’rt bo’lib
qoladi.
Yog’ochning harorat ta’siridagi deformatsiyasi - chiziqli kengayish
koeffitsienti bilan aniqlanadi. Yog’ochtolalari bo’ylab aniqlangan bu koeffitsient
juda kichik va u 5 .
10 -6
dan oshmaydi, o’z navbatida bu Yog’ochuylarni harorat
choklarisiz qurish imkoniyatini beradi. Tolalariga ko’ndalanggi bo’yicha esa bu
koeffitsient 7 10 marta kattadir.
. -to’g’rilovchi
 koeffitsientning qiymatlari

3-jadval
Yog’och , MPa
turi tolalar statik Tolalar bo’ylab
bo’ylab
siqilishda egilishda siljish,
yorilishda cho’zilishda
Qarag’ay 3,5 4,5 0,4 4
Qora qarag’ay 2,5 3 - -
Tilog’och 4,5 - - -
Oq qarag’ay 2,5 - - -
Oq qayin 4,5 - - -
Yog’ochning issiqlik o’tkazuvchanligi, uning trubasimon-g’ovak
tuzilishiga ega bo’lganligi hisobiga ayniqsa tolalariga ko’ndalanggi bo’yicha
kichikdir. Quruq yog’ochni tolalariga ko’ndalanggi bo’yicha o’rtacha issiqlik
o’tkazuvchanlik koeffitsienti  q 0,14 Vt / (m· °
S) ga tengdir. Issiqlik
o’tkazuvchanligi kam bo’lganligi uchun Yog’ochengil to’siq konstruksiyalari
uchun samarali material hisoblanadi. Yog’ochni issiqlik sig’imi kattadir, quruq
yog’ochniki o’rtacha S q 1,6 kJ /(kg· °
S) ga tengdir.
Yog’ochkonstruksiyalarini chirish va yonishdan himoya qilish . CHirish
- yog’ochni oddiy o’suvchi organizmlar ta’sirida buzilishidir. Yog’ochbu
organizmlar uchun oziq-ovqat muhiti vazifasini bajaradi. Yog’ochni va
Yog’ochmateriallarini biologik zararkunandalari juda katta iqtisodiy zarar
keltiradi. Biologik zararkunandalarga bakteriyalarning ba’zi turlari, yog’ochni
buzuvchi zamburug’lar, Yog’ochteshuvchi qurtlar, chumolilar va dengiz-
Yog’ochteshuvchilari-molyuskalarni ba’zi turlari kiradi. Hozirgacha

bakteriyalarning yog’ochga ta’siri kam o’rganilgan. Ma’lum bir bakteriyalar
Yog’ochtarkibidagi ayrim moddalarni achishiga sabab bo’lib, uning buzilishiga
olib keladi. Bularning ta’sirida Yog’ochmustahkamligini asta-syokin yo’qotib
boradi. Eng ko’p tarqalgan Yog’ochzararkunandalari bu zamburug’lardir. Ular
o’rmon, ombor va uy zamburug’lari turiga bo’linadi. O’rmon zamburug’i asosan
o’sayotgan Yog’ochdaraxtini zararlaydi. Ombor zamburug’lari asosan
Yog’ochmaterialini saqlash jarayonida erga tegib turgan qismini zararlaydi. Uy
zamburug’lari esa Yog’ochmaterialini konstruksiya sifatida ishlatish jarayonida
zararlaydi va uning chirishiga sabab bo’ladi. Zamburug’lar Q3 х
S dan 45 х
S gacha
bo’lgan haroratlarda va 18 20 % namlikdan kam bo’lmagan holatlarda
rivojlanadi va yog’ochni chiritadi. Qumursqalar - yog’ochni buzuvchilari
hisoblanadi. Ular ham quruq, ham ho’l yog’ochni buzilishiga, chirishiga olib
kelishi mumkin.
CHirishdan Yog’ochkonstruksiyalarini himoya qilishning ikki xil usuli
mavjud: konstruktiv himoya usuli; kimyoviy himoya usuli. CHirishdan himoya
qilishning konstruktiv usulida konstruksiyaning ekspluatatsiya qilinishi uchun
muhit yaratiladi va u holatda konstruksiyaning namligi chirish sharoitiga
namlikdan oshib ketmaydi. Yopiq binolarda, atmosferadan tushadigan
yog’ingarchiliklarni tom yopmadan o’tib ketmasligi, tomda nishablik bo’lishi,
ichki suv chiqib ketish yo’llari bo’lishi ta’minlanadi. Yog’ochkonstruksiyalarini
kapilyar namlikdan himoya qilish uchun, ularni beton va g’isht devorlardan bitum
qatlamli gidroizolyasiya bilan ajratiladi. Xona ichidagi Yog’ochkonstruksiyalari va
boshqa Yog’ochlak-buyoqlari bilan himoya qilinadi. Yog’ochkonstruksiyalarida
hosil bo’ladigan kondensatsiya namligidan himoya qilish muhim ahamiyatga
egadir. Bu holatda konstruksiyaga suv bug’lari kirmasligi uchun, xona tomondan
bug’saqlagich qo’yiladi. Asosiy yuk ko’taruvchi konstruksiyalarni loyihalashda
chok bo’lmasligi va yoriq joylar bo’lmasligiga erishish lozim, chunki bu joylarda
sovuq havoning turib qolishi va u erda suv hosil bo’lishi - chirish jarayonini
keltirib chiqarishi mumkin.
Agar konstruksiyani ekspluatatsiya qilish jarayonida uning namlanishi

aniq bo’lsa, u holatlarda kimyoviy himoya usulidan foydalaniladi. Masalan
ko’prik, minora va qoziq konstruksiyalarida Yog’ochkonstruksiya namlanishi
mumkin. CHirishdan himoya qilishning kimyoviy usulida konstruksiyaga
antiseptika moddasi surtiladi yoki shimdiriladi yoki u bilan qoplanadi.
Antiseptikalar ikki turga bo’linadi: suvda eriydigan va suvda erimaydigan- moyli.
Suvda eriydigan antiseptika - ftorli va kremniy ftorli natriydir. Uning rangi va hidi
yo’q. Uni yopiq turdagi binolarda ishlatiladi va u odamlar uchun zaharli emasdir.
Ba’zi turdagi suvda eriydigan zaharli antiseptikalar ham mavjud. Ularning
ayrimlari odamlar uchun ham zaharlidir. Moyli antiseptika - suvda erimaydi, har
xil zamburug’ va bakteriyalar uchun zaharlidir, kuchli yoqimsiz xidga ega bo’lib,
odamlar sog’ligi uchun ham zararlidir. Bu turdagi antiseptika moddalari ochiq
turdagi inshootlar konstruksiyalarini himoyalashda, odam kam bo’ladigan joylarda,
er va suv ostidagi konstruksiyalarni chirishdan himoya qilishda ishlatiladi.
Yog’ochkonstruksiyalarini yonishdan himoya qilishning ikki usuli mavjud
bo’lib, ular konstruktiv va kimyoviy. Yog’ochyonuvchan qurilish materiali
hisoblanadi. Uning olovbardoshlik chegarasi nisbatan kichikdir. Olovbardoshlik
chegarasi - vaqt birliklarida o’lchanadi. Yirik ko’ndalang kesimli
Yog’ochkonstruksiyalari katta olovbardoshlilik chegarasiga egadir. Masalan, 17 
17 sm ko’ndalang kesimli qirrali Yog’ochto’sin- brus 10 MPa kuchlanish bilan
yuklangan holatda 40 minut olovbardoshlikka egadir.
Yog’ochkonstruksiyasini yonishdan konstruktiv himoya qilish usulida -
konstruksiya yuqori haroratli jihozlardan uzoqroqqa qo’yiladi. Yog’ochning
yonishiga qulay harorat bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. Hatto oddiy suvoq ham
olovbardoshlilik chegarasini ortishiga sabab bo’ladi.
Himoya qilishning kimyoviy usulida - antipiren moddasi qo’llaniladi.
Yog’ochni yonishi uchun ikki narsa bo’lishi kerak: harorat va yana qislorod.
Antipiren harorat ko’tarilganda shimdirilgan Yog’ochtarkibidan chiqib
Yog’ochelement sirtida plyonka hosil qiladi va bu bilan konstruksiyani
qisloroddan izolyasiyalaydi, natijada yonish jarayoni to’xtaydi. Zarur bo’lgan
holatlarda antipirenni antiseptika bilan birgalikda va bir vaqtda

Yog’ochkonstruksiya elementlariga shimdiriladi
Termitlar asosan inshoot va binolarning Yog’ochqismlariga katta zarar
etkazadi. Ular taxta pollarni va pol tagidagi to’sinlarni, eshik va derazalarning
romlarini, shipga yotqizilgan Yog’ochmateriallarni va tom taxta-yog’ochlarini
kemirib tamomila yaroqsiz holatga keltiradilar. Natijada uylarning yog’och

qismlari bo’shashib qoladi, pollar cho’kadi va sinib tushadi, eshik va
derazalarning romlari ajralib ketadi, shiplar qiyshayib, qulaydi. Termitlar
zararlagan uy yashash uchun havfli bo’lib, vayron bo’lishiga olib keladi.
Termitlar tabiatda qurugan o’simlik, ingichka shohlar, ayrim hollarda
quruq va yirik yog’ochlarni (tanasini) oziqa sifatida iste’mol qiladilar. Ma’lumki,
ular yumshoq yog’ochlarni hush ko’rib oziqlanadilar, jigarrang chirishning
termitlar rivojlanishiga ijobiy ta’siri katta hisoblanadi. YUqorida qayd
etilganlardan tashqari uning termitlarga attraktiv ta’siri, bunday Yog’ochsog’lom
va oq rangdagi chirishga nisbatan yumshoqdir. CHirish jarayonida yog’ochning
kimyoviy tarkibi ham o’zgaradi, Natijada uning suvda eruvchi fraksiyalari
tarkibidagi mineral moddalar ortadi, sirka, chumoli, yantar va sut kislotalar hosil
bo’ladi. Yog’ochning chirish jarayonida metoksil guruhi va uran kislotasi miqdori
ortadi, azotli birikmalar ko’payadi, ssellyulozalar bilan lignin malekulalari
orasidagi bog’lar zaiflashadi
Markaziy Osiyo Respublikalarida turkiston termiti aholi xonadonlari va
sanoat qurilmalarini jiddiy zararlaydi. Ko’pincha poydevorsiz, loyli
qorishmalardan devori qurilgan uylar jiddiy shikastlanadi. SHu bilan birga
termitlar pishgan g’ishtdan qurilgan uylarga ham devor tirqishlari yoki
Yog’ochqurilmalar orqali kirib keladi.
Tabiatda ko’pgina termitlar sog’lom Yog’ochbilan oziqlanadi. Termitlar
ozuqa sifatida Yog’ochmateriallar, somon va undan tayyorlangan mahsulotlar,
qog’oz, turli hil paxta (ipak), kanop tolasidan tayyorlangan materiallar, quruq
meva, non, teri mahsulotlari hamda rezina, plastmassa, lak-bo’yoq kabelьlarini
ham iste’mol qiladi. Materiallar, buyum yoki o’simliklarni zararlashdan oldin
termit ularni tashqi tomondan tuproq bilan yopishtirib (loy suvoq) chiqib, tashqi
muhit omillaridan himoya qiladi. Umuman olganda barcha termitlar, odatda faqat
o’simlik dunyosidan hosil bo’lgan har-hil Yog’ochmahsulotlari bilan oziqlanadi.
Yog’och-taxtalarni termitlar va zamburug’lar zararidan himoyalashda
xromli preparatlar sinab ko’rilgan. Yog’och-taxta namunalarini namlanishdan

saqlovchi eng samarali lak-bo’yoq qoplamasi va XMB-444 antiseptikning
yog’och-taxta va fanerlar qoplamasi adgeziyasiga ta’sirini aniqlash ustida ham
tadqiqotlar amalga oshirilgan.
Yog’ochmateriallarini termitlardan himoyalashda chet el tajribalariga
keladigan bo’lsak, bu bo’yicha bir qancha ishlar amalga oshirilgan. O’tgan asrda
termitlarga qarshi ko’rashning bir qancha samarali va tezkor ishlari amalga
oshirilib, ko’plab mamlakatlarda katta tajriba otirilgan va mutahassislar hozirda bu
tajribalarga tayangan holda kuchli ta’sir etuvchi preparatlar va termitlar emirishga
chidamli materillardan qo’llashmoqda.
Termitlar tomonidan chirigan yog’ochni istemol qilinishi umumiy
koefitsentni oshirib, termit zotlarini sonini ortiradi va qo’shimcha jamoalarni hosil
bo’lishiga olib keladi. Bundan tashqari termitlar uchun ayniqsa daraxtlarni
zararlovchi zamburug’lar muhimdir. Oq (korroziyalangan) va jigarrang
(destruktiv) chirigan daraxtlar farqlanadi. Destruktiv chirishda hujayra devori,
uning tarkibiga kiruvchissellyulozalar va pentozalar zararlanadi, ammo
yog’ochning lignin moddasi deyarli zararlanmaydi. Korroziya tipidagi chirishda
lignin va daraxtning uglevodli kompanentli qismlari parchalanadi
Butun dunyo miqyosida zararkunanda termitlarga qarshi va ulardan
yog’och-taxtalarni himoya qilish maqsadida mineral antiseptik vositalar,
neftenatlar va xromatlarning ta’sir etish xususiyatlari bo’yicha tadqiqot ishlari olib
borilgan
2.2. Yog’ochdan ishlangan yuk ko’taruvchi konstruksiyalar
Yog’ochdan ko’proq konstruktiv maqsadlarda foydalanish bilan bir
qatorda, undan yuk ko’taruvchi konstruksiya sifatida ham keng foydalaniladi.
Alohida, Yog’ochto’sin, ustun, sarrov kabi eng sodda konstruksiyalar va, ayniqsa,
tizim sifatida sinch - karkas, tom yopma, so’ri, murrakkab ko’rinishga ega fazoviy
qobiq ustyopma va boshqa turli Yog’ochkonstruksiyalar sifatida

qo’llanib kelinadi. Masalan, temir-beton elementda kerak bo’lgan paytda,
uning shakli va o’lchamlarini o’zgartirmay turib, qo’shimcha sterjenlar kiritish
mumkin. Yog’ochxaqida gap ketganda esa aksincha, biror detalning ozgina
o’zgarishi ham yaqqol ko’zga tashlanadi va barcha o’lchamlarni o’zgartirishni
talab qiladi.
Yog’ochqurilish materiali sifatida me’morga turli shakllar va fikrlarni
amalga oshirishga imkon bersada, ishni murakkablashtiradi
Konstruksiya turlari. Yog’ochli inshootlarni ko’rishda yuk ko’taruvchi
elementlarning turlicha konstruktiv turlari mavjud.
Gorizontal, vertikal va diagonal joylashgan qurilish elementlarini tugun
nuqtasida konstruktiv bog’lash usuli, yuk ko’taruvchi konstruksiya tuzilmasini
aniqlab beradi.
YUk ko’taruvchi qurilish elementlarining gorizontal yoki vertikal
joylashuviga qarab, konstruksiyalar bir necha turga bo’linadi. Bu konstuksiyalarda
to’sin va ustunlar uzluksiz –butun yoki biriktirilgan bo’lishi mumkin.
YUk ko’taruvchi konstruksiyalar. Fazoviy umumiy sistema bo’lib
vertikal va gorizontal yuklarni asosga uzatadi. Alohida sistemalar bir-biriga
biriktirilmagan bo’lsada, ular bir-biriga bog’liq bo’ladi.
Faxverkli konstruksiyalar. Faxverkli konstruksiyada yuk ko’taruvchi
sistema tayanchlar, ustunlar, asosiy to’sinlar (rama, progon, bog’lovchilar) va
ularda yotuvchi yordamchi to’sinlardan tashkil topadi, Faxverkning yuk
ko’taruvchi pastki elementlari – ustunlar orasida joylashuvchi to’sinlaridir.
Ustunlar to’sin va pastki bog’lanishlar bilan shina yoki chuqurchalar yordamida
bog’lanadi. Barcha konstruksiya asosiy pastki bog’lanishga tayanadi, ko’p qavatli
faxversh, konstrkutsiyalarda pastki bog’lanish har bir qavatda takrorlanadi.
Bir qavatli ustundagi to’sin . Bu turdagi konstruksiyalar bitta yo’nalishda,
ustida asosiy to’sinlar yotgan ustunlardan iborat. Boshqa yo’nalish bo’yicha
yordamchi to’sinlar - bruslar, taxtalardan iborat bo’ladi. To’sinlarni ustunlarga

o’rnatganda to’sindan tushayotgan yuklar ustunning tolalariga kundalang
yo’nalishda emas, balki bo’ylama yo’nalishda tushishi lozim. SHunga mos ruxsat
etilgan kuchlanish tanlanib, buni kundalang kesim tanlashda inobatga olish lozim.
Bu turdagi konstruksiyaning afzalligi asosiy yuk ko’taruvchi sistemaning tug’ri
tanlash orqali katta oraliqlarni yopishni ta’minlashi mumkin.
Ikki qavatli ustundagi tusin. Bu turdagi konstruksiyalarda uzluksiz to’sinlar
ustunlarga yotqiziladi. Ustunlar asosiy to’sinlar bilan chegaralanadi. Navbatdagi
qavat yana ustunlar qo’yish bilan boshlanib, xuddi shunday davom etadi.
Ustunlarning asosiy to’sinlar bilan bog’lanishi turli xil uslubda amalga oshiriladi.
YUqoridagi ustundan tushadigan yuk pastki ustunga to’sin orqali tushmasligi
kerak. YUklarni uzatishda temir yoki Yog’ochtagliklardan foydalanish tavsiya
etiladi. Yordamchi yo’nalishlar bo’yicha oraliqlarning kengligidan kelib chiqqan
holda yopma to’sinlar yoki qalin taxtalardan foydalaniladi.
Asosiy to’sin konstruksiyalari. Asosiy to’sinlar (rigellar) uzluksiz
ustunlarning to’rttala tomonidan maxkamlanadi. Bu esa barcha ichki va tashqi
devorlarning balandliklarini bir xil bo’lishini ta’minlaydi. Asosiy to’usinlar
oraliqlarida turli yo’nalishlar bo’yicha to’sinlar joylashadi. Bu bilan ikkala
yo’nalishdagi asosiy to’sinlar ham bir xilda yuklanish ostida bo’ladi. Boshqa
turdagi konstruksiyalardan farqli o’laroq bu konstruksiya bir xil balandlikka ega
bo’lishi bilan soddadir.
Qamrovli konstruksiyalar . Qo’shaloq to’sinlar qator ustunlarning ikkala
tarafidan qamragan holda o’tadi. Qamrovlar_ ikkala tomondan ustunlarga
shponkalar yordamida mahkamlanadi. Yordamchi yo’nalish bo’yicha oraliqlarning
kengligiga qarab qalin taxtalar yoki to’sinlar qo’yiladi. Bu turdagi
konstruksiyaning afzalligi uzluksiz ustunlarni qo’llashdir. Bu konstruksiya uchun
harakterli bo’lib, qamrov va ustun birikishi natijasida qamrov oxirida chiqiq hosil
bo’ladi va bu joy namlikdan lak yoki tunuka yordamida himoyalanishi lozim.

Biriktirilgan ustunli konstruksiyalar. Uzluksiz asosiy to’sinlar uzluksiz
biriktirilgan ustunlar oralig’idan o’tkaziladi. Qo’shaloq ustunli konstruksiyani
teskari ag’darganda birikkan holatdagi konstruksiyaga ega bo’lamiz. Har biri
to’rtta elementdan iborat bo’lgan ustunlarning bog’lovchilari to’sinlarni ikkala
yo’nalishda joylashishiga imkon beradi. Agarda birorta binoga nisbatan yong’inga
qarshi chora tadbir qo’llash lozim bo’lsa, u holda bu konstruksiyani qo’llanilishi
chegaralanib qoladi, ya’ni o’lchamlarni o’zgartirish yoki Yog’ochprokladkalar
o’rnatish kerak bo’ladi. Biriktirilgan ustunli konstruksiyalar katta oraliqli karkasli
konstruksiyalarda ko’llaniladi.
Qovurg’ali tizimlar. Bu turdagi konstruksiyalar asosan, shimoliy
Amerikada qo’llaniladi. Karkasining yuk ko’taruvchi elementlari ko’ndalang
kesimlari 5,0*10,0 sm bo’lgan standart Yog’ochtaxtalardan iborat. Bu
konstruksiyaning yasosiy xususiyati devor karkasi bilan yopma to’sinlarining
orasidagi masofaning qisqaligidir (vertikal taxtalar har 60,0 smga o’rnatiladi).
Ustunlar to’sinlar bilan mixlar yoki nagellar bilan bog’lanadi.
Quyida yog’ochdan yasalgan oddiy fermalarning shakli keltirilgan 6.7-
shaklda fermaning ustki va ostki tasmalarining tarkibli Yog’ochtaxtalardan
bajarilganligi tasvirlangan.
1- rasm. Yog’ochkonstruksiyali fermalar.
Umuman yog’och konstruksiyalari juda keng va rang-barng
qurilish variantlarida, turli maqsadlihamda ko’rinishga ega

konstruksiyalarda foydalaniladi. Masalan, quyidagi rasmda bir nechta
Yog’ochkonstruksiya- larining ko’rinishlari keltirilgan (6.8- rasm).
2- rasm. Zamonaviy fazoviy Yog’ochkonstruksiyalarining asosiy
ko’rinishlari:
Tirgakli yig’ma; b) To’g’ri nishabli; v) Yig’ma qobiq; g) Ko’tpqatorli
ariqchali qobiq; d) Ko’pqatorli taxlamli; s) Giperboloik qobiq; j) pog’onali qobiq;
z) Egik yig’ma konstruksiyalardan tashkil topgan gumbaz; i) Egilgan krestsimon
yig’ma; k) qobiq- gumbaz; l) Taxlamli konussimon gumbaz; m) Ko’pqirrali shitli
gumbaz; n) strukturali konstruksiya.
3- rasmda esa Yog’ochkonstruksiyali gumbazlarning bir necha turlari

keltirilgan
Keltirilgan misollar Yog’ochkonstruksiyasini eng samarali, eng engil va
arzon hamda nihoyatda chiroyli arxitektura echimlariga ega bo’lishi mumkinligini
ifoda etadi.
Doimiy harorat va namlik sharoitiga ega bo’lgan, yog’ochning namligi
20% dan oshmaydigan, bundan tashqari suv ostida va doimiy muzliklar qoplagan
joylarda Yog’ochumrboqiy qurilish ashyosi hisoblanadi. Biroq chirishga moyil
bo’lgan Yog’ochkonstruksiyalari bir necha oydan so’ng ishlatishp mutlaqo
yaroqsiz bo’lib qolishi mumkin.
Yog’ochasosan uning, tarkibini kemiradigan qo’ziqorinlar ta’sirida
chiriydi. CHirish jarayoni yog’ochda namlik kamida 20 %, havo etarlicha
bo’lganda va harorat 5° dan 45° gacha bo’lgan hollarda davom etadi. Ushbu
faktorlarning birortasi bo’lmaganda chirishning davom etishn mumkin emas. Bu
holatdan himoya sifatida yog’ochni quritish va uni imkoni boricha namlikdan
saqlash lozim bo’ladi.
Chirishni oldini olishning konstruktiv choralari. Namlikdan saqlashning
konstruktiv usullari, bu tomni ishonchli qilib yopish, doimiy profilaktik ishlarni
amalga oshirish, binoni topshirishda binoni to’liq namlikdan bartaraf etish, er osti
suvlaridan himoya sifatida gidroizolyasiya ishlarini sifatli bajarish, istiladigan
xonalarni va ertulalarni shamollatishni tashkil etish va x.k ishlar kiradi.
Antiseptlash. Ekspluatatsiya jarayonida yog’ochning namligini 20%
kamaytirishning iloji bo’lmasa, unda kimyoviy ishlov-antiseptlash ishlari amalga
oshiriladi. SHu maqsadda turli kimyoviy tarkibga ega bo’lgan moddalar bilan
yog’ochni sirtini bo’yash yoki uni shimdirish yo’li bilan yog’ochni kemiruvchi
qo’ziqorinlarni rivojlanishiga yo’l qo’yilmaydi.
Antiseptik moddalarning quyidagilaridan foydalanishga ruxsat beriladi:
qo’ziqorinlar rivojlanishini oldini oladigan noorganiq, suvda va organiq
erituvchilarda eriydigan moddalar. Bu moddalar inson va hayvonlarga zararsiz
bo’lishi, konstruksiyaning mexaniq mustahkamligiga zarar etkazmaydigan, uning
zichligini, elektr o’tkazuvchanligiga salbiy ta’sir qilmaydigan bo’lishi lozim.

Yog’och konstruksiyalarni yong’indan saqlash. Yog’och250-300°
darajada o’zidan tez yonuvchan gaz chiqara boshlaydi va bunda uchqun tegsa
yong’in paydo bo’ladi. Yog’ochkonstruksiyasiga uzoq muddatli issiqlik manbai
ta’sir etib tursa, Yog’ochxatto 150-160° darajada xam yonib ketishi mumkin.
Yonish jarayonida yog’ochning sirti tez yonadi va ma’lum bir ko’mir qavati hosil
bo’lgach, yonish jarayoni susayadi.
Yog’ochkonstruksiyalarini yong’indan saqlash uchun konstruktiv chora
tadbirlar qo’llash lozim. Tom yopmalarini yonmaydigan qurilish ashyolaridan
bajarish, oralqsiz elimli bir biriga yopishtirilgan massiv konstruksinlarni qo’llash
yong’in chiqishini oldini oluvchi choralardir. Bundan tashqari yong’in xavfsizligi
maqsadida binolarni bir biridan ajratish, ma’lum bir yong’in xavfsizligi
zonasini qoldirish, yong’inni avtomatik o’chirish vositalarini qo’llash, pechь va
tutun chiqaruvchi mo’rilarni ishonchli qilib himoyalash va boshqa tadbirlar
ko’rilish kerak. Qo’llanilgan konstruktiv choralar etarli bo’lmasa, kimyoviy
himoya vositalari qo’llaniladi.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Yog'ochsozlik yillar davomida
takomillasha borib, undan yangi-yangi sanoat tarmoqlari vujudga keldi. Ayniqsa
yog'ochni kimyoviy qayta ishlash tufayli yog'ochsozlikda tub (inqilobiy) o'zgarish
yasaldi.
Mamlakatning yog'och-taxta xomashyosiga bo'lgan yillik ehtiyoji 10 mln m
kubdan ortmoqda. Ammo yog'och xomashyosi bo'ladigan tabiiy o'rmonlar bizda
nihoyatda cheklangan. Shu bois har yili millionlab nihol ekiladi,
«ko'kalamzorlashtirish oyligi» o'tkaziladi. O'rmonlar barpo etish va yog'och
boyliklaridan oqilona foydalanish bilan maxsus o'rmon xo'jaliklari shug'ullanadi.
Respublikamizda 100 ga yaqin o'rmon xo'jaligi korxonalari, qo'riqxonalar va milliy
bog'lar bor.
O'rmon sanoati mahsulotlaridan mashinasozlik, kimyo sanoati, yengil
sanoat, transport va qurilishda foydalaniladi. O'z navbatida o'rmon sanoati ham
boshqa tarmoqlardan laklar, bo'yoqlar (mebel ishlab chiqarish uchun), soda, natriy,
oqartiruvchi ximikatlar (qog'oz tayyorlash uchun), avtomashinalar, traktorlar,
stanoklar (yog'och tayyorlash va ishlov berish uchun) oladi. Boshqacha qilib
aytganda, o'rmon sanoati bilan boshqa tarmoqlar orasida keng tarmoqlararo
aloqalar mavjuddir.

Mustaqillik yillarida Toshkent duradgorlik buyumlari zavodi, quyoshdan
himoya uskunalari zavodida esa plastmassadan deraza romlari ishlab chiqaradigan
sex, Asakada duradgorlik buyumlari zavodi ishga tushirildi. Toshkentda
O'zbekiston-Gretsiya qo'shma korxonasi «O'z Ellas» gugurt zavodi mahsulot bera
boshladi. Ammo yog'och xomashyosi tanqisligi sanoatga jiddiy qiyinchilik
tug'dirmoqda. Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 8-fevraldagi «Sanoat
terakchiligini rivojlantirish va boshqa tez o'suvchi yog'ochbop daraxtlarni barpo
etishga oid chora-tadbirlar to'g'risida»gi maxsus qarori o'rmon sanoatida keskin
o'zgarish yasadi. Qarorga muvofiq terakzorlar maydoni har yili 10 ming gektarga
kengaymoqda. Yaqin kelajakda har yili 5 mln m kub sanoatbop yog'och
tayyorlanadi. Yog'och tayyorlash korxonalari taxta tilish zavodlariga g'o'la yog'och
yetkazib beradi.
Hisob qisim.
Bir qavatli imoratga ketadigan qurilish materiallarini hisoblash.
Berilgan : poydevor balandligi (h): 1m;
Poydevor eni (C) : 0.6m;
Tashqi devor uzunligi (A): 48m;
Tashqi devor eni (B): 30m;
Tashqi devor qalinligi: 2 g`isht;
Oyna (m): 1.2x1.6m;
Eshik (m): 1.2x2.4m.
Yechilishi:
a) Poydevor qurilishiga ketadigan materialni hisoblash: tasmali quyma
poydevorga ishlatiladigan beton markasi M150.
V
poyd = C ∗ h ∗ A , m 3
V
poyd =0.6*1*48 = 8m 3
Temir-betonning solishtirma og`irligi γ=2500kg/m 3
yoki 2.5t/m 3
. Poydevor
og`irligini topamiz:
Q
poyd =V
poyd * γ,t
Q
poyd =8*2.5 = 20t

b) Tashqi devorga ketadigan materialni hisoblash: G`isht markasi M125,
devor qalinligi t=500sm. Devor piremetrining uzunligi:
L
poyd =A+A+B+B,m
L
poyd =48+48+30+30=156m.
Devor balandligi – 2.6m. eshik va oyna hajmini ayrib tashagan holada
V
dev =Lxh
dev *t,m 3
V
dev =156*2.6*5=2028m 3
;
1m 3
devorga n=394 g`isht va qorishmaning hajmi 0.240 m 3
to’g`ri kelar
ekan. Jami g`ishtlar soni
N
g`isht = V
dev *n;
N
g`isht =2028*394=799032;
1 ta g`ishtning og`irligi q = 3.4 kg . Devorga ketgan g`ishtning og`irligini
topamiz:
Q
tash.dev =N
g`isht *q, t:
Q
tash.dev = 799032*3.4 = 2716708.8, t:
1m 3
devorga ketgan sement qorishmasining hajmi v
sem = 0.240 m 3
.
Qorishmaning umumiy og`irligini topamiz:
V
qorsh =V
dev *v
sem , m 3
;
V
qorsh =2028*0.240 = 486.76m 3
.
Jami devorga ishlatilgan qorishma og`irligi, sement qorishmasining
solishtirma og`irligi y
qorsh =1.8 t/m 3
:
Q
qorsh = V
qorsh =V
qorish *y
qorsh , m 3
;
Q
qorsh = 486.76*1.8 = 876.096 m 3
.
Jami devor og`irligi :∑ Q
dev = Q
tash.dev +Q
qorsh , t:
Q
dev = 2716708.8 + 876.096= 2717584.9, t.

FOYDALANILGAN ADABOYoTLAR
1. Abdurashidov K.S., Xabilov B.A., Toychiyev N.J., Raximboyev A.G.
Qurilish mexanikasi. — Т., 2000.
2. Анализ причин аварий и повреждений строительных конструкций.
— М.: «Стройиздат», 1973.
3. Asqarov В . Qurilish konstruksiyalari. — Т ., 1995.
4. Атлас деревянных конструкций. Г.Гётц и др., пер. с нем. - М.:
«Стройиздат», 1985.
5. Qambanov X. U. Turar-joy binolarining konstruktiv elementlari. (0 ‘quv
qoilanma.) — Т., «0’qituvchi», 1992.
6. QMQ 2.03.08-98 «Yog'och konstruksiyalari». O’zR Davlat arxitektura
va qurilish qo'mitasi. — Т., 1998.
7. QMQ 2.02.01-98 «Bino va inshootlar zaminlari».
8. QMQ 2.08.01-94 «Turar-joy binolari».
9. QMQ 1.02.07-97 «Qurilish uchun muhandislik izlanishlar».
10. Rasulov X.Z. Zamin va poydevorlar. (O'quv qo'llanma.) — Т.,
«O'qituvchi», 1993. 13. Rasulov X.Z. Binokorlik. (Lug'at.) — Т., Qomuslar bosh
tahririyati. 1994.

www.ziyouz.com
www.hozir.uz
www.arxiv.uz

Yog'och konstruksiyalariga ekplatatsiya vaqtidagi ichki va tashqi ta'sirlariga qaratilgan chora-tadbirlar

Sotib olish