Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 1.5MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Fizika

Sotuvchi

Hojiakbar Turatov

Ro'yxatga olish sanasi 08 Aprel 2025

0 Sotish

Yoqilg’ining solishtirma yonish issiqligi mavzusini grafik organayzerlar vositasi bilan loyihalashtirish

Sotib olish
ABDULLA QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI FIZIKA VA TEXNOLOGIK TA’LIM FAKULTETI “FIZIKA VA UNI O‘QITISH METODIKASI” KAFEDRASI “Himoyaga ruxsat etildi” “ Fizika va texnologik ta’lim fakulteti ” dekani ________________ H. Sodiqov “___” ___________ 2024 – yil 5110200 - “Fizika va astronomiya” yo‘nalishi 4 – kurs 120-20- guruh talabasi TURATOV HOJIAKBAR SHAVKAT O‘G‘LI NING “ YOQILG‘INING SOLISHTIRMA YONISH ISSIQLIGI MAVZUSINI GRAFIK ORGANAYZERLAR VOSITASI BILAN LOYIHALASHTIRISH ” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI “ Himoyaga tavsiya etildi ” “ Fizika va uni o‘qitish metodikasi ” kafedrasi mudiri , dots. S. Ubaydullayev ______________ “___” ___________ 2024 – yil. Ilmiy rahbar: “ Fizika va uni o‘qitish metodikasi ” kafedrasi mudiri, dots. S. Ubaydullayev ________________ “___” ___________ 2024 – yil Jizzax – 2024 1 REJA (MUNDARIJA) KIRISH ……………………….…………………………………..…………. 3 I BOB. FIZIKANI O‘QITISH METODIKASI VA NAZARIYASI 1.1- § . Fizika o‘qitishning maqsad va vazifalari ............................................... 6 1.2- § . Fizika o‘qitishning predmeti va tadqiqot metodlari ............................... 8 1.3- § . Fizika va uni o‘qitishda empirik va nazariy metodlar ............................ 15 II BOB. FIZIKA FANI ISH REJASINI VA TA’LIM METODLARINI O‘RGANISH 2.1- § . Fizika fani ish rejasini o‘rganib chiqish. ................................................. 20 2.2- § . Ta’lim metodlarini o‘rganib chiqish........................................................ 22 2.3- § . Grafik organayzerlarga asoslangan ta’lim metodlarini o‘rganib chiqish................................................................................................................ 27 III BOB. YOQILG‘INING SOLISHTIRMA YONISH ISSIQLIGI MAVZUSINI LOYIHALASHTIRISH VA NATIJALARI 3.1- § . Ta’lim metodlaridan foydalangan holda 7-sinf o‘quvchilar uchun dars loyihasini tayyorlash.......................................................................................... 33 3.2- § . Grafik organayzerlardan foydalangan holda 7-sinf o‘quvchilar uchun dars loyihasini tayyorlash.................................................................................. 39 3.3- § . Ta’lim metodlari va grafik organayzerlardan foydalangan holda tayyorlangan dars loyihasining natijalari........................................................... 52 XULOSA …………………………………………………………………….. 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………. 55 2 KIRISH Bilimli avlod – buyuk kelajakning, tabirkor xalq – farovon hayotning, do‘stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir. Sh.M.Mirziyoyev 1 Qish mavsumida ko‘mir, gaz, quruq o‘tin kabi yoqilg‘i mahsulotlaridan foydalaniladi. Bir xil massali turli xil yoqilg‘ilar yoqilganda turlicha issiqlik chiqaradi. Masalan, 1 kg quruq o‘tin batamom yonganida 1 kg toshko‘mirga nisbatan 3 marta, 1 kg tabiiy gazga nisbatan 4 marta kam issiqlik ajralib chiqadi. Shuning uchun issiqlik elektr stansiyalari uchun quruq o‘tindan ko‘ra toshko‘mir yoki gazdan yoqilg‘i sifatida foydalanish samarali hisoblanadi. Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi (keyingi o‘rinlarda SYI) mavzusini grafik organayzerlar yordamida loyihalashtirishga doir bitiruv malakaviy ishim quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Yoqilg‘ining SYI 7-sinf o‘quvchilariga maktab darsligidagi ma’ruza matnidan iborat bo‘lib, buning natijasida oquvchilar tushunishida ancha qiyinchiliklar tug‘iladi. Hamda 9-sinf maktab darsligida ushbu mavzu takrorlangan bo‘lib, ammo 7-sinf ma’lumotlari bilan farqli emas va bu o‘quvchidan mavzuni aynan shu holatida takror o‘qishini talab qiladi. Buni oldini olish uchun Bir necha grafik organayzerlar vositasi bilan yoqilg‘ining SYI mavzusini loyihalashtirish va maktab amaliyotiga tatbiq etish dolzarb masalala hisoblanadi. O‘quvchilarga ma’lumotlarni tushuntirish asosan jadval orqali amalga oshiriladi, bu bitiruv malakaviy ishimda fizikani o‘qitish, ta’lim metodlari va grafik organayzerlar orqali o‘quvchilari o‘qitishning ahamiyati ochib berilgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Fizikani o‘quvchilarga qanday o‘qitish kerak va nima uchun o‘qitish lozim ekanligini aniqlashtirish uchun Umumiy fizika metodikasini tushuntirish, Aniq fanlar yillik taqvim-mavzu rejelaridan “Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi” mavzusining qaysi sinflarda o‘qitilishini aniqlash, Ta’lim 1 Mirziyoyev SH.M. Yuksak va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birga quramiz.:T.:”O‘zbekiston”, 2016. 3 metodlari ichidagi ta’lim strategiyalari va grafik organayzerlarni o‘rganib chiqish hamda Grafik organayzerlar vositasi bilan yoqilg‘ining SYI mavzusini loyihalashtirish va buning natijasida 7-sinf o‘quvchilariga “Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi” mavzusini sodda va murakkablashgan ko‘rinishda taqdim etish. Mavzuni o‘zlashtirishda hosil bo‘lgan farqlarni aniqlash va ularni ko‘rsatib berish. Bitiruv malakaviy ishning vazifasi. - Fizika o‘qitish metodikasi va nazariyasini o‘rganish ; - Fizika fani ish rejasini va ta’lim metodlarini o‘rganish; - Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi mavzusini loyihalashtirish va natijalari . Bitiruv malakaviy ishning tatqiqot ob’yekti . O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi tasarrufidagi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinf fizika fanida o‘tiladigan “Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi” mavzusi Bitiruv malakaviy ishning predmeti . Fizika darsini loyihalashtirish imkoniyatini beruvchi ta’lim metodlari. “Asalari galasi” strategiyasi, “Aqliy hujum” strategiyasi, “Beshinchisi ortiqcha” strategiyasi. “Baliq skeleti” grafik organayzeri, “Bilaman. Bilib oldim. Bilishni hohlayman.” (B-B-B) grafik organayzeri, “Klaster” grafik organayzeri. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi . Fizika darsini loyihalashtirish imkoniyatini beruvchi ta’lim metodlari va grafik organayzerlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plash va Ular yordamida yoqilg‘ining SYI mavzusini loyihalashtirish. G rafik organayzer yordamida umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinf fizika fanida o‘tiladigan “Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi” mavzusi ning tatbiq etish mumkin bo‘lgan loyihasini tayyorlash Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati : Yoqilg‘ining SYI umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinf o‘quvchilariga maktab darsligidagi ma’ruza matnidan iborat bo‘lib, buning natijada o‘quvchilar tushunishida ancha qiyinchilik tug‘iladi. Bir necha ta’lim metodlari va grafik organayzerlar vositasi bilan yoqilg‘ining SYI mavzusini loyihalashtirish va maktab amaliyotiga tatbiq etish ahamiyatli masalala hisoblanadi. 4 Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Ushbu bitiruv malakaviy ishi Kirish, 3 ta bob, 9 ta bo‘lim, Xulosa, Foydalanilgan adabiyotlar va Atamalarning izohli lug‘ati (Glossary)dan iborat. 5 I BOB. FIZIKANI O‘QITISH METODIKASI VA NAZARIYASI 1.1- § . Fizika o‘qitishning maqsad va vazifalari Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasining maqsadi - talabalarga umumta’lim maktablari, akademik litseylarda fizika fanini o‘qitish metodlarini, bu fan bo‘yicha bilim, malaka va ko‘nikmaga erishishning eng samarali va optimal yo‘llarini o‘rgatishdan iborat. Fizika o‘qitish metodikasi umumta’lim maktablari, akademik litseylarning fizika fanidan o‘quv dasturi bilan ishlash, uni tahlil qilish, kurs mazmunini soatlar bo‘yicha taqsimlash hamda o‘qitish bo‘yicha metodik yo‘l-yo‘riqlardan talabalarni ogoh etadi. Darsning turli shakllarini sharoitga qarab tashkil etish, o‘quvchilarni fan asoslariga qiziqtirish bo‘yicha ham to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatib, ularga darsni faollashtirishning turli metodik yondashuvlaridan foydalanish bo‘yicha bir qator ijobiy maslahatlar beradi [2. 6-b]. Talabalarning darsda, darsdan tashqari mustaqil ishlarini tashkil etish, darsdan tashqari ishlarni (to‘garaklar, olimpiadalar, ekskursiyalar, kechalar va konferensiyalar) o‘tkazish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi. Shuningdek, fizik va astronomik ta’limning estetik, ekologik aspektlari hamda metodologik asoslari haqida mukammal ma’lumot beradi [2. 6-b]. “Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi” fanining vazifasi — fizika o‘qituvchilari tayyorlovchi ta’lim muassasalari talabalariga fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi fanining ilmiy mazmuni haqidagi ma’lumotlarni berishdan, ta’lim jarayonida fizika fani asoslarini o‘qitishning ilg‘or tajribalari bilan birlashtirishdan iboratdir. “Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi” fani quyidagi vazifalarni hal qiladi, ya’ni: - ta’lim jarayonida fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi fanining maqsadini asoslaydi, shuningdek, fizika asoslarini o‘qitish jarayonidagi ilmiy va ta’limiy tomonlarini ochib beradi; - fizika fanining mazmuni va strukturasini aniqlash hamda sistemali tarzda takomillashtirib borishni asoslaydi [2. 6-b]; 6 - fizika bo‘yicha mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni o‘qitish, o‘rgatish, tarbiyalash va rivojlantirishning samarador metodlari hamda mashg‘ulotlar uchun zaruriy jihozlarni ishlab chiqadi, amalda tekshirib ko‘radi va amaliyotga joriy etadi; - fizika kursini o‘qitishga mutaxassislarni ham nazariy, ham metodik jihatdan tayyorlaydi; - talabalar umumta’lim maktablari, akademik litseylar fizika fani dasturi bilan tanishib, o‘rganib chiqishlari kerak [2. 7-b]. Fan bo‘yicha talabalarning bilimi, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar. “Fizika va astronomiya o‘qitish nazariyasi va metodikasi” fani bo‘yicha talabalarning bilimiga qo‘yiladigan talablar, kursni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: - fizika fani dasturlarini tahlil qila bilishi kerak; - dasturda ko‘rsatilgan fizik tushuncha, qonun, kattalik va formulalarning mazmunini bilishi hamda o‘quv jarayoni davomida o‘quvchilarga o‘rgata olishi zarur; - har bir talaba fizika o‘qitish metodikasi fanidan o‘tkaziladigan amaliy va seminar mashg‘ulotlarida o‘zi o‘qiyotgan kurs talabalariga o‘qituvchi bo‘lib dars o‘tib bera olishi [2. 7-b]; - amaliy mashg‘ulotlar tashkil etish ko‘nikmalariga shakllantirish kerak; - Akademik litseylar o‘quvchilariga barcha tajribalarni ko‘rsata olish, laboratoriya ishlarini bajara olish va mavjud bo‘lmagan laboratoriya ishining o‘rnini bosuvchi tajriba ko‘rsata olishi yoki internet manbalari orqali animatsion va virtual tajribalarni bajara olish malakalariga ega bo‘lishlari kerak. Fanning ta’limdagi о’rni. “Fizika o‘qitish nazariyasi va metodikasi” fanini o‘zlashtirgan talaba umumta’lim maktablarida, akademik litseylarda fizikadan dars berish, laboratoriya ishlarini bajarish, namoyish tajribalarini ko‘rsatish, masalalar yechish, shuningdek, hozirgi zamon fizikasi haqidagi bilimlarni o‘rganadi, yangi axborot texnologiyalarini tatbiq etib, olgan bilimlarini pedagogik va ilmiy faoliyatida qo‘llaydi. 7 1.2- § . Fizika o‘qitishning predmeti va tadqiqot metodlari Uzluksiz ta’lim tizimida fizika o‘qitishning maqsadi o‘quvchiga puxta ta’lim berish, ularni jamiyatdagi o’rnini topishga tayyorlash va dunyoqarashini rivojlantirishdan iboratdir. Shu bilan birga fizikaning metodik masalalaridan bo‘lib, o‘quv dasturining mazmunini, tarkibini, uni o‘qitishga tegishli darslik, o‘quv qo‘llanmalar va boshqa vositalarni aniqlash hamda ulardan o‘qitish jarayonida to’g’ri foydalanish usullarini topish hisoblanadi. O‘qitishni tashkil qilishda asosan quyidagilarga javob berishi kerak: 1. Yoshlarga nima uchun ta’lim beramiz? Bu har bir davlatdagi o‘qitishning maqsadi va vazifasi orqali aniqlanib, direktiv hujjatlarda (konstitutsiya, “ta’lim to‘g‘risidagi” qonun, bilim berish konsepsiyalari, davlat ta’lim standartlari, o‘quv yurtining ustavi, dasturiy hujjatlar va boshqalar) ko‘rsatiladi. Uzluksiz ta’lim tizimida fizika o‘qitishning maqsadi o‘quv dasturlarining me’yoriy hujjatlar quyidagi tarzda berilgan [2. 12-b] : - ilmiy-texnik taraqqiyotni tashki etish jarayonida fizika fanining tutgan o‘rni va ahamiyatini tushuntirish asosida o‘quvchilarni milliy ruhda tarbiyalash, direktiv hujjatlarga mos tarzda ilm-fan va texnikani taraqqiy etish darajasini ko’rsatish, fizika va texnikani rivojlanishidagi vatanimiz va dunyo olimlarning qo‘shgan hissalari bilan tanishtirish; - nazariyalar, ilmiy dalillar, qonunlar, tushunchalar, formulalar, fizika fanining tadqiqot metodlari, bilimlarni amalda qo‘llash va olamning ilmiy manzarasi to‘g‘risidagi bilimlarni shakllantirish; - materiya tuzilishining birligini, tuzilishining cheksizligini, tabiatdagi saqlanish qonunlarining universalligini, fizik hodisalarning dialektik mohiyatini, fizik nazariyalarning uzluksizligi va izchilligini, fizikaning rivojlanishida nazariya bilan tajribani birgalikda qatnashishini, fizikani o‘rganishda amaliyotning rolini ochib berish [3. 21-b]; - ilmiy-texnik rivojlanishning asosiy jihatlari bilan tanishtirish - kompleks avtomatlashtirishni, elektronika va mikroprotsessorlarni, texnikani, robototexnikani, atom energetikani, ishlab chiqarish va axborot texnologiyasining hamda yangi materiallarni ishlab chiqarish jarayonlari bilan o‘quvchilarni tanishtirish [2. 13-b] ; 8 - bilimlarga mustaqil ega bo‘lishni tushuntirish, darslik, o‘quv qo‘llanmalar, jurnallar, internet manbalari, ilmiy ommabop kitoblar, ma’lumot beruvchi ilmiy adabiyotlar hamda xrestomatik adabiyotlar bilan ishlash usullarini shakllantirish; - ayrim eksperimental ko‘nikmalarni shakllantirish: asbob anjomlar bilan ishlash, o‘lchash, o‘lchash natijalaridan foydalanish va eksperiment asosida xulosa chiqarish, texnik xavfsizlikka rioya qilish [3. 22-b]; - fizika va texnikani bilishga qiziqtirish, bilish imkoniyatlarini rivojlantirish, o‘qishga samarali yondashishni shakllantirish, fizikani hayot bilan bevosita bog‘lab o‘qitish natijasida o‘quvchilarni kasb tanlashga tayyorlash, o‘quvchilarni esa kasbiy tayyorgarligini kuchaytirish [2. 14-b]. 2. Yoshlarga nimani va qancha o‘qitamiz? Bu savolga javob umumta’lim maktab, akademik litseylar, mutaxassislik o‘quv rejalari hamda fizika o‘quv dasturlaridan, darsliklardan olinadi [3. 22-b]. 3. Yoshlarni qanday o‘qitamiz? Amalda bu savolga aniq javob beradigan direktiv hujjat yo‘q. U o‘qitish metodlari, vositalari hamda o‘qitishni tashkil qilish shakllari orqali amalga oshirishga tegishli. Ularni ishlab chiqish, tanlab olish va foydalanish o‘qituvchilardan yuqori darajadagi ijodkorlikni talab qiladi [2. 14-b]. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishilgandan so‘ng, Respublikamiz rahbariyati ushbu sohaga alohida e’tibor berib, 24.09.2020 yildagi “Ta’lim to‘g‘risida” O‘zbekiston Raspublikasining Qonuni qabul qilindi. Ushbu hujjatlar asosida O‘zbekistonda yoshlarni o‘qitishning yangi tizimiga o‘tildi va u hozirgi kunda muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatmoqda. Oliy maktablarda fizika o‘qitish metodikasi quyidagi bo‘limlardan iborat: fizika o‘qitishning umumiy nazariy masalalari; fizika kursining ayrim bo‘limlarini yoki mavzularini o‘qitish metodikasi; fizik eksperimentlarni bajarish metodikasi va texnikasi. Fizika kursining barcha bo‘limlarining mavzulari mazmunini, tarkibini aniqlash va ularni o‘qitishni (xususiy metodika) didaktik nuqtayi nazardan ta’minlash hamda o‘qitish metodlarini tanlash va ular asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish (umumiy metodika) bilan shug‘ullanadi [2. 14-b]. Fizika o‘qitishning umumiy nazariy masalalariga quyidagilar kiradi: - turli o‘quv yurtlarida fizika o‘qitishning maqsadi va vazifalari [3. 22-b]; 9 - o‘quv yurtlarida o‘qitiluvchi fizika kursining mazmuni, tuzilishi va bajmi [3. 22-b]; - fizika o‘qitishning metodologik va psixologik asoslari [3. 22-b]; - fizika o‘qitish jarayonida politexnik ta’lim berish va uni amaliyot bilan bog‘lash [3. 22-b]; - fizika kursini predmetlararo aloqasini o‘matish va o‘qitishning turli bosqichlari orasida izchillikni amalga oshirish [3. 22-b]; - fizika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarda dialektik-materialistik dunyoqarashni shakllantirish va ularning ilmiy fikr yuritishini o‘stlrlsh [3. 23-b]; - o‘qitishning adekvat texnologiyasi, metodlari hamda vositalari, o‘qitishning tashkiliy shakllarini, o‘quvchilarning bilimini tokshirish va baholash mezonlarini aniqlash vaboshqalar [3. 23-b]. Fizika o‘qitishning umumiy masalalaridan keyin kursning mazmuniga tegishli har bir bo‘lim yoki undagi mavzularning o‘qitish metodikasi beriladi va xususiy metodika deyiladi. Dasturda ko‘rsatllgun fan bir mavzuning mazmuni, o‘quv materialining ketma- ketligi, undagi tushunchalarni shakllantirish yo‘llari, qonunlar va naznriyalarning mazmun hamda mohiyatini ochib berilishi, o‘quv materialining amaliy ahamiyati, o‘quvchilar ushbu materialni o‘zlashtirishi uchun zarur bo‘lgan qanday malaka va ko‘nikmaga ega bo‘lishi, masala yechishni, laboratoriya ishlarini bajarish yo‘llari va metodik xususiyatlari qaraladi [2. 15-b]. Pedagogika yoki didaktikaning bo‘limi bo‘lgan oliy maktablarda fizika o‘qitish metodikasi, o‘zining tadqiqot metodlariga ega bo‘lib, u jamiyat taraqqiyoti bilan hamohang rivojlanib va o‘zgarib boradi [3. 23-b]. Asosiy tadqiqot metodlari va usullari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: muammoning nazariy tanlanishi; oliy maktablarda fizika o‘qitishdagi ilg‘or va ijodkor o‘qituvchilarning tajribasini o‘rganish, ulardan foydalanish va umumlashtirish; taklif qilinayotgan tavsiyalarning samaradorligini tekshirish uchun o‘tkaziladigan tajriba- sinov ishlari vaboshqalar [3. 23-b]. Muammoni nazariy jihatdan o‘rganish. Bu metodning mohiyati, maxsus adabiyotlarni o‘qish natijasida fizika kursining mazmunini hamda uni o‘qitishning usullari va shakllarini hozirgi talablarga to‘g‘ri kelish darajasini aniqlash bo‘lib 10 hisoblanadi. Adabiyotlar bilan ishlashda yangi fikrlarni kuzatishga, uni tanlashga, unga tegishli o‘z fikrini aytishga asosiy e’tibomi qaratish kerak. Bir masala bo‘yicha bir necha adabiyotlardan olingan fikrlarni taqqoslash, umumlashtirish va tizimlashtirish, umumlashtiruvchi maqola yozish ijodiy tadqiqotning asosini tashkil qiladi [3. 23-b]. Kuzatishni amalga oshirish. Ilmiy kuzatishni amalga oshirish - haqiqatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bilish usulidir. U bevosita ko‘p qirrali shaklda bo‘lishi mumkin. Birinchidan tadqiqotchi o‘rganilayotgan jarayonni bevosita kuzatishi mumkin. Ikkinchidan esa, tadqiq qilinayotgan jarayon to‘g‘risidagi axborotlar boshqa manbalardan olinadi. Ikkinchi yo‘ldan foydalanish, vaqtincha samaralikka imkon beradi. Bu degani, har qanday pedagogik hodisani kuzatish, har bir tadqiqotchidan ko‘p vaqt talab qiladi. Masalan, o‘quvchilarning fizikadan olgan bilimlarini amalda qo‘llashini kuzatishni amalga oshirish uchun, tadqiqotchi ko‘p vaqtini sarflashi kerak. Agarda ushbu ma’lumotlarni o‘qituvchilar va guruh rahbarlaridan olinsa, unchalik ko‘p vaqt ketmaydi. Shuni aytish lozimki, o‘quv jarayonini bevosita kuzatish, amalda tadqiqotning haqqoniyligiga hamda uning sifatiga ijobiy ta’sir qiladi [2. 16-b]. Kuzatish jarayonida olingan ma’lumotning sifati, uni rejalashtirishga bevosita bog‘liqdir. Kuzatishni amalga oshirish rejasiga nimalar kiradi? Kuzatish obyekti qachon va qanday kuzatilishi, kuzatishning natijalari qanday olinishi kerak? va boshqa savollar tug‘iladi. Masalan, o‘quvchilarning dars paytidagi faolligini kuzatishda, ularning harakatlarini jo‘ngina yozmasdan, texnik vositalar yordamida yozib olinsa, uning har bir elementi qo‘yilgan maqsad asosida tanlab olinadi [2. 16-b]. Suhbat usuli tadqiqotchidan maxsus malakalarni talab qiladi. Ular: o‘quvchilar va o‘qituvchilar orasidagi til topishish, ularning shaxsiy sifatlarini tushunish, psixologik holatlarini sezish, suhbatni tegishli yo‘nalishga bura bilish va boshqalar. Suhbat yurgizish texnikasi ham o‘ziga xos ma’noga ega. Buning uchun ishonchlilik muhitini tuzish, pedagogik etikani va taktni saqlash [2. 16-b]. Suhbat chog‘ida tadqiqotchi o‘quvchilar yoki o‘qituvchilarga kerakli savollarni berib, ularga javob oladi. Bunda, asosiy masala bo‘lib, savollarni tanlash hisoblanadi. Masalan, tadqiqotchi o‘quvchilarning fizikaga bo‘lgan qiziqishini bilmoqchi bo‘lsa, u o‘quvchiga “Sen fizikaga qiziqasanmi”? degan savol kerakli natijani bermaydi. Chunki, bu savolga o‘quvchi “ha” yoki “yo‘q” degan javobni berishi mumkin. Bu javobning 11 qanchalik darajada haqiqat yoki noto‘g‘ri ekanligi, o‘qituvchiga avvalgiday noma’lum bo‘Iib qolaveradi. Sunday paytda o‘quvchidan fizikaning qaysi bo‘limi qiziqarli ekanligi, masala yechishda qanday usullardan foydalanishi, uy vazifalarini har doim bajarishga qancha vaqt sarflushi, qanday qiyinchiliklarga duch kelishiga oid savollar berish foydalidir. Suhbatlashishning natijasini aniqlash ham o‘ziga xos ma’noga ogn. Ayrim hollarda, tadqiqotchi suhbatning borishini esida saqlab qolib, suhbat yakunlangandan keyin barchasini yozib oladi. Ammo yozib olish ochiq olib borilganda, javob beruvchi o‘zini erkin sczmasdan, fikrini ochiq ayta olmagan holatlar ham uchraydi. Shuning uchun ko‘pchilik hollarda suhbatni yozib olib, undan keyin maxsus tanlash, o‘zining yaxshi natijasini beradi [3. 24-b]. Tadqiqotning anketa usuli. Bu holda tadqiqotchi o‘quvchi va o‘qiluvchilarga savollarni yozma ravishda berib, ularga javoblarni ham yozma tarzda oladi. Bu usulning ijobiy tomoni shundaki, oz vaqt ichida ko‘pchilik bilan muloqot qilish mumkin. Anketa savollarini tuzishda quyidagilarni hisobga olish taklif qilinadi [2. 17-b]: 1. Savollar ochiq shaklda berilib, javoblarning variantlari oldindan aniqlanmaydi. O‘quvchilar va o‘qituvchilar javoblarni o‘zlari xohlagan shaklda bayon qilib, yozib berishadi [2. 17-b]. 2. Savollarning javoblari oldindan dasturlab qo‘yiladi. Anketaga javob beruvchilar taklif qilingan javoblarning variantlarini o‘zlari to‘g‘ri deb hisoblaganini ostiga chizib yoki belgilab qo‘yishadi [2. 17-b]. 3. Javob beruvchilar taklif qilingan javoblarning variantlaridan tashqari o‘zlarining o‘y-fikrlarini yozib berish huquqiga ega [2. 17-b]. Anketada taklif qilingan savollar ixcham va tushunarli bo‘lishi kerak. Javoblarning variantlari oldindan aniqlab olinib, ularni guruhlar bo‘yicha natijasini chiqarish mumkin. Tuzilgan anketani o‘qituvchilarga yoki o‘quvchilarning ayrimlariga taklif qilib, kerakli tuzatmalarni kiritgandan keyingina ko‘pchilikka tarqatjsh mumkin [3. 25-b]. llg‘or professor-o‘qituvchilarning pedagogik tajribasini o‘rganish: - Pedagogik tajriba – o‘qitish va tarbiyalashning amaliyotini tushuntiradi. Unga ayrim ilg‘or professor o‘qituvchining yoki tarbiyachining ish tajribasidan tortib, 12 kafedraning yoki pedagogik jamoaning ham ish tajribasi qo‘shiladi. Alohida o‘qituvchining tajribasi uning darsiga qatnashish, suhbatlashish va ilmiy-metodik jumallarda chop etilgan maqolalarini o‘qish orqali o‘rganiladi [3. 25-b]. - Ilmiy-metodik seminarlarga, konferensiyalarga, pedagogik o‘qishlarga qatnashish va maqolalarni turli jurnallarda chop etish bir qancha o‘qituvchilarning tajribasini o‘rganishga, tadqiqotchilarning olib borayotgan izlanishlari natijalari bilan tanishishga imkon beradi. Bunday yig‘inlarda aytilgan fikrlar va ma’ruzalar orqali o‘qituvchilar o‘z tajribasi bilan boshqalarni tanishtiradi va yangiliklarni o‘rganishadi [3. 25-b]. Pedagogik eksperiment - o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish ishini boshqacha aytganda, ta’lim berish samaradorligini oshirish maqsadida o‘tkaziladigan tajriba - sinov ishlaridir. Bunda, tadqiqotning maqsadiga va qo‘yilgan ilmiy farazga mos, o‘qitish jarayoniga tegishli o‘zgartirishlar kiritilib, uning natijalari ilmiy mazmunda tanlanadi [2. 18-b]. Amaliyotda pedagogik eksperimentning aniqlovchi, tadqiqiy, o‘qituv va tekshiruv turlari qo‘llaniladi. Aniqlov, pedagogik eksperimentning boshlanishi bo‘lib, uni o‘tkazishda qandaydir bir turli fakt, ko‘pchilikka tegishli bo‘lgan kamchilik hisoblanadi. Masalan, fizik tushunchalarni o‘zlashtirish holati tekshirilib, ko‘pchilik o‘quvchilarga tegishli bo‘lgan tipik kamchilikning sababi aniqlanadi [2. 18-b]. Eksperimentning bu bosqichida ayrim faktlargina aniqlanmasdan, unga teskari ko‘rinishlarning paydo bo‘lish sabablari ham aniqlanadi. Ushbu sabablarga ko‘ra, bunday xatolarni paydo bo‘lishini oldini olish, agar yo‘l qo‘yilgan bo‘Isa, ularni yo‘qotish yo‘llari aniqlanadi. Bunday ishlar pedagogik eksperimentning izlanuv bosqichida bajariladi [2. 18-b]. Pedagogik eksperimentning izlanuv bosqichida o‘qitish jarayonini yaxshilashning turli metodik yo‘llari ishlab chiqilib, amaliyotda qo‘Ilash uchun ilmiy asoslangan va metodik jihatdan eng samaralisi tanlanadi. Tadqiqotchi, o‘qituvchilarga turli ko‘rsatmalarni taklif qiladi, ular berilgan takliflarni maxsus tanlab olingan eksperimental guruhlarda sinovdan o‘tkazishadi. Ishning natijasiga qarab, taklif qilingan metodik ko‘rsatmalarga aniqlik va tuzatishlar kiritiladi, ayrimlari qaytadan ishlanishi ham mumkin. Natijada, tajribada sinalgan metodik ish tizimi hosil bo‘ladi. Keyingi 13 bosqichlarda pedagogik eksperimentoing o‘qituv va tekshiruv turlari sinovdan o‘tkaziladi. Eksperimentning nomidan ko‘rinib turibdiki, bu bosqichlarda avval aniqlangan metodik taklif va tavsiyalar o‘qitish jarayoniga to‘liq kiritiladi va uning natijalari tahlil qilinadi. Izlanuv va o‘qituv eksperimentlari oz sonli o‘quv muassasalarida o‘tkazilsa, tekshiruv eksperimenti o‘tkaziladigan o‘quv yurtlarinmg soni ancha o‘sishi mumkin. Bu esa eksperiment natijasining obyektivligini va ishonchliligini oshiradi [2. 19-b]. Shuni ta’kidlash lozimki, oliy maktab fizika o‘qitish metodikasi o‘quvchilarga o‘qitiladigan fizika, matematika, falsafa, pedagogika va psixologiya o‘quv predmetlari bilan bevosita bog‘langan. Jumladan, oliy maktabda o‘qitiladigan fizika kursining asosiy quroli bo‘lib matematika hisoblansa, uni o‘qitishda tayanch bo‘lib, didaktik prinsiplar xizmat qiladi. Ularda o‘qitishning tarixiy va pedagogik tajribalari o‘z aksini topgan bo‘lib, ular oliy maktablarda o‘quvchilarni o‘qitishda qo‘llanib kelinmoqda, shuning uchun ularning ayrimlari bilan tanishib o‘taylik [3. 26-b]. 14 1.3- § . Fizika va uni o‘qitishda empirik va nazariy metodlar Insonning o‘zini o‘rab turgan olamga bo‘lgan munosabatlaridan biri - bilishdir. Inson hayoti davomida faqat tashqi dunyoni, ya’ni tabiat va jamiyatnigina bilib qolmasdan, balki o‘zini, o‘zining ruhiy-ma’naviy dunyosini ham bilib boradi [2. 22-b]. Insonning tabiatni bilishi, fizika fanini o‘rganish jarayonida uning turli tomonlarini, ularning qonuniyatlari va xususiyatlarini ochib berilishi orqali shakllanadi. Falsafada inson bilishining tabiati va mohiyati haqida turli ta’limot va qarashlar mavjudligi bayon qilinadi. Bunday qarashlardan biri ilm va fan yutuqlariga asoslangan ilmiy bilish bo‘lib, u oddiy kundalik bilish, g‘oyibona bilish va boshqalardan tubdan farq qiladi. Markaziy Osiyo mutafakkirlari Forobiy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiylar inson dunyoni va o‘zini bilishi masalasiga to‘xtalib, u tabiat va jamiyatni hamda o‘zini bilishga qodir deb, ilmiy bilishni targ‘ib qilishgan[3. 28-b]. Ilmiy bilish uchun inson tabiatning hamma tomonlarini, aloqadorlik va bog‘lanishlarini birgalikda o‘rganishi, uni xatolik va bir tomonlama qarashdan saqlaydi. Ilmiy bilish natijasida hosil qilingan bilimlarning ma’lum tizimlari fanlarni vujudga keltiradi. Shuning uchun fanlar, tabiat, jamiyat va inson tafakkuri to‘g‘risidagi ilmiy tizimlarga egadir [2. 22-b]. Fanlar, jamiyat taraqqiyoti moddiy va ma’naviy jihatdan ma’lum yetuklikka erishgan davrda, insoniyat ilmiy bilish orqali olam, borliq haqida ma’lum miqdordagi bilimlarni hosil qilishi natijasida vujudga keladi. Ilmiy izlanishlar olib boruvchi tadqiqotchi obyektni o‘rganishga kirishar ekan, o‘rganayotgan predmet yoki hodisa haqidagi bilimlarga birdaniga ega bo‘lmaydi. Buning uchun u predmet yoki hodisa ustida ma’lum vaqt uzluksiz turli xil yo‘llar, usullar va vositalardan, ya’ni ilmiy bilish metodlaridan foydalanadi. Bu metodlarning ilmiy bilishdagi vazifasi shundan iboratki, ular tadqiqotchiga o‘rganayotgan predmet yoki hodisa haqida, uning tabiati va mohiyatini ifodalaydigan qonun va qonuniyatlarni ochishga yordam berishdan, natijada tadqiqotni muvaffaqiyatli bo‘lishini ta’minlashdan iboratdir [3. 29-b]. Ilmiy bilishda to‘g‘ri tanlangan metod qilingan ilmiy kashfiyotdan qimmatlidir, chunki ushbu metod tadqiqotchiga bir emas, bir necha ilmiy kashfiyotlarni keltirishi mumkin. Hozirda fizikada ilmiy bilishning quyidagi metodlari ishlatiladi: analiz va sintez, induksiya va deduksiya, umumlashtirish, abstraktlashtirish va oydinlashtirish, 15 klassifikatsiyalash, statistik usul va boshqalar. Bularning har biri bilan qisqacha tanishib o‘taylik [3. 29-b]. Analiz va sintez Analiz - bir butunni, ya’ni yaxlitni qismlarga, bo‘laklarga va elementlarga ajratib, har birini alohida o‘rganib, nima ekanligini va ularning funksiyalarini bilishdir. Bu metodni qo‘llash natijasida butunni tashkil etgan qismlar, bo‘laklar va elementlarning butun tarkibdagi o‘mi aniqlanadi. Analiz orqali predmet va hodisalarning tnrkibi, tuzilishi aniqlanadi [2. 23-b]. Sintez - analiz tufayli ajratilgan qismlar, bo‘laklar va elementlarni o‘zaro biriktirib, ularni yaxlit bir butun holga keltirib, ular orasidagi aloqa va bog‘lanishlarni bilishdir [2. 23-b]. Analiz va sintez bilish jarayonidagi bir, moddiy va mantiqiy amalning ikki tomoni bo‘lib, ularni bir-biridan ajratib qo‘llab bo‘lmaydi, chunki tabiatdagi va jamiyatdagi hamma narsalar, jarayonlar ko‘p tomonlidir. Masalan, avtomobilning tuzilishi va ishlash jarayonini bilish uchun uning qismlari tuzilishini, ularni avtomobildagi ahamiyatini o‘rganishda, analiz metodi qo‘llaniladi. Hamma qismlarning bir-biri bilan bog‘lanishi, avtomobil ish ko‘rsatkichlarini qismlar parametrlariga bog‘liqligi va qismlarning avtomobilni ishlash jarayoniga ta’sirini bilish, sintez metodi orqali amalga oshiriladi. Umumlashtirish, abstraktlashtirish va oydinlashtirish. Tadqiqotchi o‘rganayotgan predmet yoki hodisalar ustida olib borgan kuzatish va tajribalari, analiz va sintezlarini o ‘z tafakkurida umumlashtiradi, abstraktlashtiradi va oydinlashtiradi. Tafakkur jarayonida yuz beradigan bu amallar ham, ilmiy bilishning umumiy metodlarini tashkil etadi [3. 29-b]. Abstraktlashtirish - bu tadqiqot olib borilayotgan bir qancha predmet yoki hodisalarga xos bo‘lgan xususiyatlar va xossalarni fikran e’tibordan soqit qilib, tadqiqot uchun zarur hisoblangan biror belgi yoki xususiyatni ajratib olishdir [3. 29-b]. Oydinlashtirish — umumlashtirish va abstraktlashtirish jarayonida ajratib olingan, e’tibordan soqit qilingan belgi va xususiyatlarni yana obyekt bilan bog‘lab, shu obyekt haqida aniq bir fikr hosil qilishdir. Demak, umumlashtirishdan abstraktlashtirishga va undan oydinlashtirishga o‘tish sodir bo‘ladi [3. 30-b]. 16 Induksiya va deduksiya. Ushbu metodlar bilishning shunday usulidirki, bunda tadqiqotchi o‘z tafakkurida tekshirayotgan obyekt to‘g‘risidagi bir qancha juz’iy dalillardan, ular haqidagi ayrim bilimlardan umumiyroq bilimlarga (induksiya) va umumiy bilimlardan juz’iy, qisman yoki xususiy bilimlarga (deduksiya) o‘tadi. Insonning bilish tajribasidan shu narsa ma’lumki, agar biror xususiyat bir sinf yoki jinsdagi hamma obyektlarga xos bo‘lsa, bu xususiyat shu sinf yoki jinsga oid har bir obyektga ham xos bo‘ladi [2. 24-b]. Tadqiqotchi o‘zi o‘rganayotgan obyektni ilmiy bilishda turli metodlardan foydalanib, yangi bilimlarni hosil qiladi. Bu yangi bilimlar rivojlanish jarayonida turli shakllarga ega bo‘lib, ular quyidagilardan, ya’ni kuzatish va tajriba natijalari, ilmiy g‘oya, muammo, faraz, nazariyalardan iboratdir, bularning har birini qisqacha kо’rib o‘taylik [2. 24-b]. 1.Kuzatish va eksperiment. Kuzatish - harakat, o‘zgarish va rivojlanishdagi ma’lum obyektni tabiiy sharoitda qanday bo‘lsa, shu holicha belgilangan vaqt ichida ma’lum maqsad asosida ko‘zdan kechirib borishdir [2. 25-b]. 2. Eksperiment esa sun’iy yaratilgan sharoitda (laboratoriyada) olib boriladigan kuzatishdir. Eksperimentda tadqiqotchi o‘rganish obyektlga faol ta’sir qilishi, u yoki bu tashqi ta’sirlarni o‘zgartirishi mtimkin. Masalan, erkin tushishni o‘rganishda har xil massali va shaklli jismlarni havoda, vakuumda yerga tushishini maqsadli kuzatish – eksperimentdir [3. 30-b]. Eksperiment kuzatishga qaraganda yuqoriroq darajadagi bilish usulidir. Eksperiment usuli hodisalarning muhim belgilari va xususiyatlarini, ularning boshqa hodisa va narsalar bilan munosabatlarni, aloqa va bog‘lanishlarini chuqurroq o‘rganishga imkon yaratadi. Bu usul izlanuvchiga tabiiy sharoitda kuzatish orqali hosil qilish mumkin bo‘lmagan bilimlarni olish imkoniyatini beradi. Ilmiy tadqiqot sohalariga, tadqiq qilinuvchi obyektlarning tabiatiga qarab, eksperimentlar fikriy eksperiment bo‘lishi ham mumkin. Eksperiment o‘tkazishda izlanuvchi quyidagi shartlarga amal qilishi kerak [3. 30-b]: - eksperiment maqsadini aniqlash va uni o‘tkazish uchun zarur shart - sharoit yaratish [3. 30-b]; - tajribaning mukammal sxemasini va rejasini ishlab chiqish [3. 30-b]; 17 - eksperiment uchun zamr asbob va qurilmalarni yig‘ish [3. 30-b]; - tajriba o‘tkazish va o‘lchash natijalari asosida kerakli hisoblashlarni bajarish [2. 25-b]; - eksperiment natijalarini analiz qilish va xulosa chiqarish [2. 25-b]. 3. Ilmiy g‘oya - bilishning birinchi shaklidir. G‘oya - bu tadqiqot maqsadini, uning yo‘nalishini va mohiyatini ifodalaydigan ilmiy bilishdir. Ilmiy bilishda g‘oya muhim rol o‘ynaydi. Ma’lum bir aniq g‘oya tug‘ilmaguncha, hech bir sohada tadqiqot olib borilmaydi. Har bir g‘oya (borliqni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri aks ettirishidan qat’i nazar) ma’lum bir tayyorgarlik, mushohada asosida, ma’lum bir sohada fikr yuritish natijasida paydo bo‘lib, unda tadqiqotchining amaliy va nazariy tajribalari umumlashgan bo‘ladi. G‘oya, ilmiy yoki badiiy borliqni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri aks ettirishi mumkin. Qanday ekanligi ko‘pchilik tomonidan o‘tkaziladigan ko‘p sonli eksperimentlarda aniqlanadi [3. 31-b]. 4. Muammo - ilmiy bilishda bir qancha g‘oyalar birikmasi bo‘lib, ilmiy bilishning hali bilib bo‘lmagan va hal qilinmagan, lekin hal qilinishi lozim bo‘lgan bilim shaklidir. Bu shakl, yangi dalillar eski bilim doirasiga sig‘may qolganda vujudga keladi. Muammoni to‘g‘ri qo‘yish — ilmiy bilishda asosiy hisoblanadi. Muammo savol va masaladan farq qiladi. Savol va masala oldingi bilim asosida hal etiladi [3. 31-b]. Ilmiy bilish jarayonida bir muammo bir qancha muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish muammosi iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy hayotimizda yangi muammolarni - ishlab chiqarilgan mahsulotlarni erkin narxda sotishga o‘tish, kam ta’minlangan oilalarni, nafaqaxo‘rlarni, o‘quvchi va yoshlarni ijtimoiy himoya qilish kabi muammolarni yuzaga keltirdi. Muammolarni hal qilishda ko‘plab ilmiy faraz - gipotezalar paydo bo‘lishi mumkin [2. 26-b]. 5. Gipoteza - o‘rganilayotgan obyekt to‘g‘risida ilgari surilgan, ilmiy jihatdan asoslangan, dalil va ma’lumotlarga zid bo‘lmagan, lekin haqiqatligi isbotlanmagan ilmiy bilish shaklidir. Ilmiy bilishda paydo bo‘lgan gipotezalar keyingi tadqiqotlarda tekshirilib, ularning haqiqatligi tasdiqlanadi yoki xatoligi isbotlanib, rad qilinadi. Gipotezani rad etish uchun uning xatoligini isbotlovchi birgina ilmiy dalil yetarlidir [3. 31-b]. 18 6. Nazariya - ilmiy bilishning eng yuqori shakli bo‘lib, haqiqatligi amaliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning biror sohasiga tegishli ma’lum g‘oya, qarash, qonun va prinsiplarning muayyan tizimidir. Nazariyaning asosiy vazifasi - amaliyot bergan dalillarni izohlash, o‘rganilayotgan obyekt mohiyatiga chuqurroq kirish, ro‘y beradigan voqea va hodisalarni oldindan ko‘ra bilishdan iboratdir. [3. 31-b]. Odatda, bilish nazariyasiga ko‘ra ilmiy tadqiqotlarda ishlatiladigan metodlarni - empirik va nazariy metodlarga bo‘lish mumkin. Ammo ular bir-birini to‘ldiradi, buni bilish nazariyasi misolida sxematik tarzda quyidagicha ko‘rsatish mumkin [2. 27-b]. 1-rasm. 1-rasmga ko‘ra, har qanday empirik metod bilan topilgan yangi natija yoki nazariya o‘zining nazariy tasdig‘ini topishi kerak, Shundagina u ilmiy yangilik sifatida tan olinadi va aksincha, har qanday nazariy metod bilan topilgan yangilik tajribada tasdiqlangandagina tan olinadi. Demak, ilmiy bilishning empirik va nazariy motedlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini to‘ldirar ekan. 19Ilmiy bilish metodlari empirik nazariy II BOB. FIZIKA FANI ISH REJASINI VA TA’LIM METODLARINI O‘RGANISH 2.1- § . Fizika fani ish rejasini o‘rganib chiqish. Yoqilg‘ining SYI mavzusi 7-sinf va 9-sinf darsligida keltirilgan bo‘lib, 2023- 2024-o‘quv yili uchun mo‘ljallagan “ Aniq fanlar yillik taqvim-mavzu rejelari”da 7-sinf 3-chorakda 37-dars mavzusida sifatida va 9-sinf 2-chorakda 23-dars mavzusida sifatida o‘tilishi keltirib o‘tilgan. Aniq fanlar yillik taqvim-mavzu rejelari ichidan Fizika fani ish rejasini o‘rganib chiqish natijasida 9-sinf o‘quvchilarining 2-chorak ish rejasi quyidagicha [4. 52-b]: 1-jadval. II CHORAK 19-dars Issiqlik miqdori 1 20-dars Masalalar yechish 1 21-dars Amaliy mashg‘ulot-2. Jismlarda issiqlik muvozanatini o‘rganish 1 22-dars Laboratoriya ishi-1: Qattiq jismlarning solishtirma issiqlik sig‘imini aniqlash 1 23-dars Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi 1 24-dars Termodinamikaning birinchi qonuni 1 25-dars Masalalar yechish 1 26-dars 3-NAZORAT ISHI 1 27-dars Issiqlik jarayonlarining qaytmasligi. Termodinamikaning II qonuni 1 28-dars Laboratoriya ishi-2: Turli temperaturali suv aralashtirilganda issiqlik miqdorlarini taqqoslash 1 29-dars Ichki yonuv dvigatellari 1 30-dars Issiqlik dvigatellarining ishlash prinsipi 1 31-dars Masalalar yechish 1 32-dars 4-NAZORAT ISHI 1 Bunda Yoqilg‘ining SYI mavzusi Issiqlik miqdori mavzusini o‘quvchilarga laboratoriya ishlari bilan tushuntirilib, masalalar yechish orqali mustahkamlagandan so‘ng o‘rgatililadi. Demak o‘quvchilarni issiqlik miqdori tushunchasi bilan tanishganligini tasdiqlashim mumkin. 7-sinf o‘quvchilarining 3-chorak ish rejasi quyidagicha [4. 48-49-blar]: 2-jadval 20 III CHORAK 33-dars Ichki energiya 1 34-dars Issiqlik miqdori (Loyiha ishi. Issiqlik o‘tkazuvchanlikni o‘rganish) 1 35-dars Masalalar yechish 1 36-dars Amaliy mashg‘ulot. Turli temperaturali suvlar aralashtirilganda issiqlik almashinuvini kuzatish 1 37-dars Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi 1 38-dars Bug‘lanish va kondensatsiya. Qaynash 1 39-dars Qattiq jismlarning erishi va qotishi 1 40-dars Masalalar yechish 1 41-dars 5-NAZORAT ISHI 1 42-dars Jismlarning elektrlanishi 1 43-dars Elektr zaryad 1 44-dars Elektroskop va elektrometr 1 45-dars Elektr o‘tkazgichlar va dielektriklar 1 46-dars Zaryadlangan jismlarning o‘zaro ta’sirlashuvi 1 47-dars O‘tkazgichlarda elektr zaryadlarning taqsimlanishi 1 48-dars Tabiatdagi elektr hodisalar 1 49-dars Elektr toki 1 50-dars Tok manbalari 1 51-dars Elektr kuchlanish va uni o‘lchash 1 52-dars 6-NAZORAT ISHI 1 7-sinf o‘quvchilar Yoqilg‘ining SYI mavzusini o‘tishdan oldin Ichki energiya va issiqlik miqdori tushunchalari bilan tanishishadi va bunda o‘quvchilarning bilimlarini kuchliroq mustahkamlash talab etiladi. 21 2.2- § . Ta’lim metodlarini o‘rganib chiqish Bugungi kun matematika fani o qituvchisi an’anaviy o qitish usullarini yanadaʻ ʻ takomillashtirib, matematika fanini o rgatishda yangi pedagogik innovatsion ʻ texnologiyalarni o quv jarayoniga izchil qo llashi va jadal rivojlanib, shakllanib ʻ ʻ borayotgan o qitish usullaridan muntazam xabardor bo lib turishi muhimdir. ʻ ʻ Pedagogik texnologiyalardan doimiy va qatiy foydalanish mumkin emas. Aksincha, malakali pedagog kdrlar tomonidan asoslangan yoki ustozlar tomonidan qo llanilayotgan ilg‘or texnologiyalardan ta’lim jarayoniga muofiq foydalanish bilan ʻ birga, ularni yaratuvchanligini rivojlantirish maqsadga muofiqdir. Bugungi kunda bir qator rivojlangan davlatlarda o quvchi yoshlarning o quv va ijodiy faolliklarini ʻ ʻ oshiruvchi hamda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo llash borasida ko‘plab tajriba to plangan bo lib, ushbu tajriba va ʻ ʻ ʻ bilimlar asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritiladi. Oliy ta’lim muassalarida mashg‘ulotlarni samarali tashkil etish uchun turli interfaol ta’lim metodlaridan foydalanish mumkin. Buning uchun o qituvchida ʻ texnologik madaniyat, yangi ta’lim texnologiyalarini, ta’lim berishning metod, shakl va vositalaridan samarali foydalanish bo yicha bilim, ko nikma va malakalarga ega ʻ ʻ bo lishi lozim. Guruhlarda ishlash yoki individual ravishda topshiriqlarni bajarish va ʻ natijalarni taqdim etish samarali o qitish shakllari hisoblanadi. Ushbu bosqichda ʻ interfaol metodlardan foydalanish yuqori samara beradi. Quyida ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan interfaol metodlardan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so z yuritamiz ʻ Ta’lim metodi – o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muntazam qo‘llaydigan, o‘quvchilarga o‘z aqliy qobiliyatlarini va qiziqishlarini rivojlantirish, bilim va ko‘nikmalarni egallash hamda ulardan amalda foydalanish imkonini beruvchi ish usuli. Quyidagi ba’zi fizikada darsida qo‘llash mumkin bo‘lgan ta’lim metodlarini ko‘rib chiqamiz. 1) “Asalari galasi” strategiyasi. “Asalari galasi” strategiyasi o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha tanlangan muammoning auditoriyada umumiy yoki kichik guruhlarda alohida tahlil qilinishiga yordam beradi. Strategiyani qo‘llashda kichik guruhlarga beriladigan topshiriqlar bir xil yoki turlicha bo‘lishi mumkin. Guruhlarga berilgan 22 toshiriq muayyan muddat ichida tahlil qilinib, natija barchaga ma’lum qilinadi. Mashg‘ulot yakunida masalaning eng maqbul yechimi tanlab olinadi. Mashg‘ilot davomida strategiyani qo‘llashda quyidagicha yo‘l tutiladi: 1-chizma. 2) “Aqliy hujum” strategiyasi. Strategiyani o‘quvchilarni mavzu xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, o‘z tasavvurlari, g‘oyalaridan ijobiy foydalanishga doir ko‘nikma, malakalarni hosil qilishga rag‘batlantiradi. U yordamida tashkil etilgan mashg‘ulotlarda ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal (o‘ziga xos) yechimlarni toppish imkoniyati tug‘iladi. Strategiyaga mavzu doirasida ma’lum qarashlarni aniqlash, ularga muqobil g‘oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Uni samarali qo‘llashda quyidagi qoidalarga amal qilish zarur: 2-chizma 23Mavzu bo ‘ yicha muammo ni aniqla sh. O ‘ quvchilarni kichik guruhlarga biriktirish. Kichik guruhlarga alohida yoki umumiy topshiriq berish 1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh 5-guruh Topshiriqni bajarish uchun vaqt belgilash (10 daqiqagacha). Topshiriqni bajarish uchun qo ‘ shimcha vaqt belgilash (10 daqiqagacha) 1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh 5-guruh Eng mos yechim tanlab oli sh. 24O ‘quvchilarning o‘zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib berish, go‘yalarni yozib borish uchun yozuv taxtasi yoki qog‘ozlarni tayyorlab qo‘yiladi Muammo yoki mavzuni aniqlanadi Mashg ‘ ulot jarayonida amal qilinadigan shartlarni belgilanadi Bildirilayotgan g ‘oyalarni ularning mualliflari tomonidan asoslanishiga erishish va ularni yozib olish, qo‘ozlar g‘oya (yoki fikr) lar bilan to‘lgandan so‘ng yozuv taxtasiga osib qo‘yiladi Bildirilgan fikr, yangi g ‘oyalarning turlicha va va ko‘p miqdorda bo‘lishiga e’tibor qaratiladi O ‘quvchining boshqalar bildirgan fikrlarni yodda saqlashi, ularga tayanib yangi fikrlarni bildirishi va ular asosida muayyan xulosalarga kelishiga erishiladi (bildirilayotgan har qanday g‘oya baholanmaydi) O ‘quvchilar tomonidan mustaqil fikr yuriyilishi, shaxsiy fikrlarning ilgari surilishi uchun qulay muhit yaratiladi Ilgari surilgan g ‘ oyalarni yanada boyitiush asosida o ‘ quvchilarni quvvatlanadi Boshqalar tomonidan bildirilgan fikr (g ‘oya)lar ustidan kulish, kinoyali sharhlarning bildirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi Yangi g ‘oyalarni bildirish davom etayotgan ekan muammoning yagona to‘g‘ri yechimini e’lon qilishga shoshilmaslik Mashg‘ulotda strategiyani qoo‘llashda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: 3) “Beshinchi (oltinchisi, yettinchisi) ortiqcha” strategiyasi. O‘quvchilarning mantiqiy taffakur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu strategiyasi alohida ahamiyatga ega. Uni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:  O‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiladigan tushunchalar tizimini shakllantirish; 25Yangi g ‘oyalarni bildirish davom etayotgan ekan muammoning yagona to‘g‘ri yechimini e’lon qilishga shoshilmaslik O ‘quvchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular tomonidan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish Har bir o ‘quvchi tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag‘batlantirib boriladi, bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi; fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi yangi fikrlarning tug‘ilishiga olib keladi Har bir o ‘quvchi o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi mumkin; avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi tug‘ilishiga olib keladi Mashg ‘ulotda o‘quvchilar faoliyatini tandart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildiriladigan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi (zero, fikrlar baholanib borilsa, o‘quvchilar diqqatlarini shaxsiy fikrlarni himoya qilishga qaratadi, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi; metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘quvchilarni muammo bo‘yicha keng fikr yuritishga undash ekanligini yodda tutib, ularni baholab borishdan voz kechishdir)  Hosil bo‘lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo‘lgan to‘rtta (beshta, oltita, …) va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish;  O‘quvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish;  O‘quvchini o‘z harakatlari mohiyatini sharxlashga undash (mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga ham izoh berib o‘tish, ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liklikni asoslash talab qilinadi). Mavzu mohiyatini yorituvchi tushunchalar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liklikni ko‘rsata olish va asoslay olish o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, shaxsiy yondashuvlarini dalillash tengdoshlarning fikrlari va shaxsiy g‘oyalarni o‘zaro taqqoslash ko‘nikmalarini ham shakllantirishga imkon beradi. 26 2.3- § . Grafik organayzerlarga asoslangan ta’lim metodlarini o‘rganib chiqish Ma’lumki dars – ta’lim jarayonining asosiy shaklidir. Shuning uchun hozirgi zamon darslariga qo‘yiladigan eng muhim talab har bir mavzuni ilmiy asoslab berish o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘rganiladigan o‘quv materiallar hajmini belgilash, uning texnik jihozini belgilash va qo‘shimcha ko‘rgazmali qurollar bilan boyitish, kompyuter vositalari va interfaol metodlardan foydalanishdir. Bunday interfaol metodlarga sirasiga turli xil metodlar, grafik organayzerlar, strategiyalar kiradi. O‘qituvchi ta’lim jarayonida interaktiv ta’lim yordamida o‘quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik, o‘z-o‘zini nazorat, o‘z-o‘zini boshqarish, samarali suhbat olib borish, tengdoshlari bilan ishlash, ularning fikrlarini tinglash va tushunish, mustaqil hamda tanqidiy fikrlash, muqobil takliflarni ilgari surish, fikr-mulohazalarini erkin bayon qilish, o‘z nuqtai nazarlarini himoya qilish, muammoning yechimini topishga intilish, murakkab vaziyatlardan chiqa olish kabi sifatlarni shakllantirishga muvaffaq bo‘ladi. Eng muhimi, interaktiv metodlarni qo‘llash orqali o‘qituvchi talabalarning aniq ta’limiy maqsadga erishish yo‘lida o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakatlarini tashkil etish, yo‘naltirish, boshqarish, nazorat va tahlil qilish orqali xolis baholash imkoniyatini qo‘lga kiritadi. Interaktiv ta’limni tashkil etishda interaktiv ta’lim texnologiyalari qo‘llaniladi. Interaktiv metodlar ana shunday texnologiyalarning eng ommalashgan turi sanaladi. Grafik organayzerlar ham bir necha xil bo‘ladi. Ular: “Baliq skeleti” grafik organayzeri, “Insert”, “Venn diagrammasi”, “Konseptual jadval”, “Jadval” grafik organayzerlari va boshqalar misol bo‘ladi. Bu grafik organayzerlardan muayyan bo‘lim yoki boblar bo‘yicha darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir. Quyida biz bir nechta grafik organayzerlar haqida to‘xtalib o‘tamiz [7. 504-505-blar]. Grafik organayzer o‘quvchilarda mavzu yuzasidan muayyan masala mohiyatini tasvirlash va yechish qobiliyatini shakillantiradi. Uni qo‘llashda o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, mavzu mohiyatini yorituvchi tayanch tushuncha, ma’lumotlarni muayyan tizimga keltirish, ularni taxlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. 1) “Baliq skeleti” grafik organayzeri. Grafik organayzer o‘quvchilarda mavzu yuzasidan muayyan masala mohiyatini tasvirlash va yechish qobiliyatini shakillantiradi. Uni qo‘llashda o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, mavzu mohiyatini yorituvchi tayanch 27 tushuncha, ma’lumotlarni muayyan tizimga keltirish, ularni taxlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. Undan foydalanish quydagicha amalga oshiriladi. 1) O‘qituvchi o‘quvchilarni grafik organayzerni qo‘llash sharti bilan tanishtiradi; 2)o‘quvchilarda kichik guruhlarga biriktiriladi; 3)guruhlar o‘z yechimlarini jamoaga taqdim etadi; 4) jamoa guruhlarning yechimlari yuzasidan muhokama uyushtiradi. O‘quvchilar topshiriqlarni quydagi tasvir asosida bajaradi: 2-rasm “Fizika o‘qitishni Baliq skeleti orqali loyihalashtirish” degan fikr juda qiziqarli va o‘zgacha. Baliq skeleti, ob’ektlarni kategoriyalarga bo‘lgan o‘zgaruvchanlar asosida taqqoslash uchun juda foydali bo‘lishi mumkin. Ushbu loyihalashning asosiy maqsadi, fizika o‘qitishida o‘quvchilarning tushuntirish va ta’riflash darajasini oshirish uchun turli mazkur mavzular va ularning alohida xususiyatlarini taqqoslashdir. 2) “Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim” (BBB) grafik organayzeri. Grafik organayzer o‘quvchilarga muayyan mavzular bo‘yicha bilimlari darajasini baholay olish imkonini beradi. Uni qo‘llashda o‘quvchilar guruh yoki jamoada ishlashlari mukin. Guruhda ishlashda mashg‘ulot yakunida guruhlar tomonidan bajarilgan ishlar tahlil qilinadi. 28 Guruhlar faoliyati quyidagi ko‘rinishda tashkil etilishi mumkin: 3-chizma. O‘quv faoliyati bevosita yozuv taxtasi yoki ish qog‘ozida o‘z aksini topgan quyidagi sxema asosida tashkil etiladi: Grafik organayzerdan foydalanish uch bosqich asosida amalga oshiriladi: 4-chizma Bosqichlar bo‘yicha amalga oshirilgan harakatlarning tafsiloti quyidagicha:  o‘quvchilar kichik guruhlarga biriktiriladi;  o‘quvchilarning yangi mavzu bo‘yicha tushunchalarga egalik darajasi o‘rganiladi;  o‘quvchilar tomonidan qayd etilgan tushunchalar loyihaning 1-bandiga yozib boriladi;  o‘quvchilarning yangi mavzu bo‘yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo‘lgan ehtiyojlari o‘rganiladi;  o‘quvchilarning ehtiyojlari sifatida bayon etilgan tushunchalar loyihaning 2- bandiga yozib qo‘yiladi; 29Har bir guruh umumiy sxema asosida o ‘ qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bajaradi; mashg ‘ ulot yakunida loyiha bandlari bo ‘ yicha guruhlarning munosabatlari umumlashtiriladi Guruh umumiy sxemaning alohida bandlari bo ‘ yicha o ‘ qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni bajarib, g ‘ oyalarni umumlashtiradi O‘quvchilarning o‘rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu bo‘yicha tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi. O‘quvchilarning mavzu bo‘yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo‘lgan ehtiyojlari o‘rganiladi O‘quvchilar mavzuga oid ma’lumotlar bilan batafsil tanishtiriladi  o‘qituvchi yangi mavzuga oid umumiy ma’lumotlardan o‘quvchilarni xabardor qiladi;  o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan yangi tushunchalar aniqlanadi. 3-jadval. № Tushuncha Bilaman Bilib oldim Bilishni hohlayman 1 Uzunlik birligi 2 Vaqt birligi 3 Massa birligi 4 Tok kuchi birligi 5 Yorug‘lik kuchi birligi 6 Modda miqdori birligi 7 Absolut temperatura birligi Xalqaro birliklar sistemasining asosiy birliklarini bilish fizikaning barcha mavzularida muhim hisoblanadi. 3) “Klaster” grafik organayzeri. Klaster (g‘uncha, to‘plam, bog‘lam) grafik organayzeri puxta o‘ylangan strategiya bo‘lib, uni o‘quvchilar bilan yakka tartibda, guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlarda qo‘llash mumkin. Klasterlar ilgari surilgan g‘oyalarni ummumlashtirilish, ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. Grafik organayzeridan foydalanishda quydagi shartlarga rioya qilish talab etiladi: 5-chizma 30Yozuvingizni orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang! Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha, yozishdan to ‘ xtamang! Agar ma’lum muddat o ‘ ylay olmasangiz, u holda qog ‘ ozga biron narsani rasmini chiza boshlang! Bu harakatni yangi g ‘ oya tug ‘ ulguniga qadar davom ettiring! Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko ‘ proq yangi ko ‘ proq yangi g ‘ oyalarni ilgari surish, ular o ‘ rtasidagi o ‘ zaro aloqadorlik, bog ‘ liqlikni ko ‘ rsating!Nimani o ‘ ylagan bo ‘ lsangiz uni qog ‘ ozga yozing! Fikringizni sifati haqida o ‘ ylab o ‘ tirmay, shunchaki yozib boring! Grafik organayzer yordamida o‘quvchilar topshiriq bo‘yicha fikrlarini klaster (mayda, alohida qismlar) tarzida quydagicha ifodalaydi: Klaster metodining 4 ta bosqichi bo lib, u quyidagi algoritm asosida darsdaʻ qo llaniladi: ʻ 1-bosqich – doskaga yoki oq varaqqa dars mavzusining o zak so zi ʻ ʻ (tushunchasi) yoki g‘oyasi yoziladi; 2-bosqich – talabalar mazkur so z (tushuncha) ʻ haqida bilgan va yodlariga kelgan tushunchalarni yozib chiqishadi. Natijada markazdan har tomonga qarab ketgan, shu mavzu bilan bog‘liq bo lgan turli tushuncha, g‘oya va ʻ faktlarni tasvirlovchi so z yoki so z birikmalari hosil bo ladi. O quvchilar aytgan barcha ʻ ʻ ʻ ʻ tushunchalar tashlab yuborilmasdan doskaga (qog‘ozga) yoziladi; 3-bosqich – doskaga (qog‘ozga) yozilganlar bir tizimga keltiriladi. O qituvchi tomonidan tushuntirilgan ʻ o quv materiali asosida yozilganlar tahlil qilinadi va bir tizimga keltirishga harakat ʻ qilinadi. Tarqoq jumlalar birlashtiriladi, xato yozilganlari esa o chirib tashlanadi; ʻ 4- bosqich – yozilgan tushunchalar o zaro bog‘liqligiga qarab o zak so z (tushuncha) bilan ʻ ʻ ʻ tutashtiriladi. Ular birinchi darajali bog‘liq yozuvlar bo ladi. O z navbatida bu yozuvlar ʻ ʻ bilan bog‘liq ikkinchi darajali yozuvlar ham bo lishi mumkin. Ular o zak so z bilan ʻ ʻ ʻ emas, yozilgan qaysi tushuncha bilan o zaro aloqadorlikda bo lsa, o sha bilan ʻ ʻ ʻ tutashtiriladi va hokazo. Natijada mavzuga oid tushuncha va faktlarning o zaro ʻ bog‘liqligini aniqlovchi sxema paydo bo ladi. Bu sxema mavzu mazmunini sxematik ʻ tasvirlab, uni yaxshiroq tushunishga yordam beradi [8. 38-39-blar]. 31Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko ‘ proq yangi ko ‘ proq yangi g ‘ oyalarni ilgari surish, ular o ‘ rtasidagi o ‘ zaro aloqadorlik, bog ‘ liqlikni ko ‘ rsating! BenzinKerosin Tabiiy gaz Po ʻ rox 32Dizel yonilg ʻ isi Toshko ʻ mir Spirt Quruq o ʻ tinPo ʻ rox III BOB. YOQILG‘INING SOLISHTIRMA YONISH ISSIQLIGI MAVZUSINI LOYIHALASHTIRISH VA NATIJALARI 3.1- § . Ta’lim metodlaridan foydalangan holda 7-sinf o‘quvchilar uchun dars loyihasini tayyorlash 4-jadval MAVZU: Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi. Nazariy mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi Mashg‘ulot vaqti - 1 soat O‘quvchilar son i - 22 nafar Mashg‘ulot shakli Amaliy mashg‘ulot Mashg‘ulot rejasi 1. Issiqlik miqdori 2. Yonuvchi moddalar 3. Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarda issiqlik miqdori, yonuvchi moddalar va moddalarning yonishi hamda yoqilg‘ilarning solishtirma yonish issiqliklari haqida bilim va malakalarni shakllantirish; Pedagogik vazifalar:  Issiqlik miqdori haqida ma’lumotlar berish;  Yonuvchi moddalar haqidagi ma’lumotlarni taqdim etish;  Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligiga oid masalalarni ishlash berish;  Mavzu savollari bo‘yicha izohlash va shakllantirish jarayonini tashkil qilish. O‘quv faoliyatini natijalari:  Issiqlik miqdori haqida ma’lumotlar bilib oladilar;  Yonuvchi moddalar haqidagi asosiy tushuncha va hodisalar bilan tanishadilar;  Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligiga oid masalalarni ishlashni o‘rganadilar;  Mavzu asosida xulosalar chiqaradilar. O‘qitish usullari Topshiriqlarni berish, yo‘riqnoma berish, taqdimot. “Asalalari galasi” strategiyasi, “Aqliy hujum” strategiyasi, “Beshinchisi ortiqcha” strategiyasi O‘qitish vositalari Doska, slaydlar, tarqatma materiallar; O‘qitish shakli Kichik guruhlarda ishlash; Jamoaviy O‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalardan foydalanishga va kichik guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya; Qaytar aloqaning usul va vositalari Og‘zaki so‘rov: tezkor so‘rov, taqdimot; mantiqiy savollar va grafik organayzerlar qo‘llash 33 “Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi” mavzusidagi nazariy mashg‘ulotining texnologik xaritasi 5-jadval. Faoliyat bosqichlari Faoliyat mazmuni O‘qituvchi O‘quvchilar 1-bosqich. O‘quv mashg‘ulotiga kirish (3 minut) 1.1. Salomlashish 1.2. Yo‘qlama 1.3. Sinf tozaligi Tinglaydilar 2-bosqich. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash. (12 minut) 2.1. O‘tilgan mavzu yusidan topshiriqlar tekshiriladi. 2.2. O‘quvchilarning fizikaga oid bilimlarni mustahkamlash uchun ularga “Asalari galasi” taqdim etiladi. Bu “Asalari galasi” strategiyasi bo‘yicha savollarga javob topish orqali to‘ldirishadi. 2.3. Javoblar tekshiriladi va to‘g‘ri javob topgan o‘quvchilar baholanadi; Berilgan javoblarni muhokama qiladi; Guruhlarda ishlaydilar; Savollarga javob beradilar; 3-bosqich. Asosiy qism. (10 minut) 3.1. Mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq slaydlarni taqdimot tartibida namoyish va sharxlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. 3.2. Asosiy ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini aytadi. Bunda mavzuning asosiy ma’lumotlaridan foydalanish uchun “Aqliy hujum” strategiyasidan foydalaniladi; 3.3. Eng zarur joylarga o‘quvchilar diqqatini jalb etadi; Tinglaydilar; Yozadilar; 4-bosqich. Yangi mavzusini mustahkamlash. (13 minut) 4.1. Mavzuni guruhlar o‘rtasida “Beshinchisi ortiqcha” strategiyasi foydalanib yangi mavzu mustahkamlanadi, 4.2. O‘quv topshirig‘i uchun tarqatma materiallarini tarqatadi, nazorat qiladi, taqdimotini tashkillashtiradi. Guruhlarda ishlaydilar; Savollarga javob beradilar; Yozadilar; 5-bosqich. Yakuniy qism. (7 minut) 3.1. Guruhdagi ish jarayonini baholaydi; 3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi. Uyga vazifa: Mavzu yuzasidan berilgan masalalarni ishlab kelish. Tinglaydilar; Yozadilar; 34 Darsning borishi: Demak, dastavval uyga vazifa Issiqlik miqdori mavzusini mustahkamlash uchun quyidagi muammo taqdim etiladi: Muammo: Uylarni isitishda nima uchun isitish quvurlarida suvdan foydalaniladi. Boshqa suyuqliklardan jumladan moy, spirt yoki biror aralashmadan foydalanish mumkinmi? Har bir qator kelishgan holda javoblarini taqdim etishlari kutiladi. O‘quvchilarning javoblari tingladi va baholanadi. Yangi mavzu bayoni talabalarga tushuntiriladi. Taqdimotdagi ma’lumotlar asosida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilinadi. Mavzuga oid zarur atamalar izohi aytiladi, formulalar, grafiklar chizmalari doskaga yozib tushuntiriladi. Qr kodni skanerlash orqali dars taqdimotini ko‘rish mumkin. Yangi mavzuga doir masalalar ishlanadi. Masala ishlab bo‘lingandan keyin mavzuni mustahkamlash uchun metodlar orqali yangi mavzu mustahkamlanadi. Yangi mavzu bayoni. Odatda o‘tin, toshko‘mir, tabiiy gaz, benzin kabi yoqilg‘ilar yonganda issiqlik ajralib chiqadi. Bu qanday issiqlik? Nima sababdan bu moddalar yonganda issiqlik ajralib chiqadi? Ma’lumki, molekulalar atomlardan tashkil topgan. Masalan, azot molekulasi ikkita azot atomidan hosil bo‘lgan. Molekulalarni atomlarga ajratish mumkin. Molekulalarni atomlarga bo‘linishi kimyoviy parchalanish reaksiyasi deb ataladi. Molekula tarkibidagi atomlar bir-biri bilan kuchli tortishib turadi. Molekuladagi atomlarni bir-biridan ajratib yuborish uchun undagi tortishish kuchiga qarshi ish bajarish kerak. Demak, molekulani parchalash uchun energiya sarfIanishi kerak. Atomlar birikib molekula hosil bo ‘lishida esa, aksincha, energiya ajralib chiqadi. 35 3-rasm. Odatdagi yoqilg‘ilarning (ko‘mir, neft, benzin va boshqalar) tarkibida uglerod atomlari bor. Yonish vaqtida uglerod atomi havodagi kislorod molekulasi bilan birikib (CO 2 ) karbonat angidrid molekulasini hosil qiladi (3-rasm). Karbonat angidrid molekulasining hosil bo‘lish jarayonida issiqlik ajralib chiqadi. 1 kg yoqilg‘i batamom yonganda undan ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi deb ataladi. Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi q harfi bilan belgilanadi. Massasi m bo‘lgan har qanday yoqilg‘i yonganda ajralib chiqqan issiqlik miqdori Q ni hisoblash uchun uning solishtirma yonish issiqligi q ni batamom yongan yoqilg‘ining massasiga ko‘paytirish kerak, ya’ni:Q=q∙m Bu formulaga ko‘ra, yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqlik birligi [q]=[ Q m ]= 1J 1kg =1 J kg da o‘lchanadi. Har bir turdagi yoqilg‘i uchun solishtirma yonish issiqligi aniqlangan. Jadvalda ba’zi yoqilg‘ilarning solishtirma yonish issiqligining son qiymatlari keltirilgan. 6-jadval. Yoqilg‘i Solishtirma yonish issiqligi, (MJ/kg) Yoqilg‘i Solishtirma yonish issiqligi, (MJ/kg) 1 Benzin 45 4 Quruq o‘tin 10 2 Kerosin 42 5 Tabiiy gaz 44 3 Toshko‘mir 29 6 Spirt 29 Mavzuning asosiy qismlarini eslab qolish uchun “ Aqliy hujum ” strategiyasi bo‘yicha savollar beriladi: 1. 1 kg Benzin yonganda qancha issiqlik miqdori chiqadi? 2. 1 litr Benzin yonganda qancha issiqlik miqdori chiqadi 3. Nima uchun 1 litr va 1 kg Benzin yonganda turli issiqlik miqdorlari ajralib chiqayapti? 4. 1 kg Benzinni yoqib, 1 litr suvni necha gradus qizdirish mumkin. 36 5. 1 litr Benzin yonganda 1litr suv nechchi gradusga qiziydi. Yangi mavzuni mustahkamlash Mavzu tushuntirib bo‘lingandan keyin mavzuni mustahkamlash uchun o‘quvchilarni 3 ta qatorini 3 ta guruhga bo‘lib bellashuv tarzida shartlar beriladi: Beshinchisi ortiqcha deb nomlanib, quyidagilarning qatorlarda berilgan tushunchalar ichidan beshinchisi ortiqcha va uni o‘quvchilar topishi kerak. a) Benzin, Kerosin, Suv, Spirt, Quruq o‘tin b) Toshko‘mir, Quruq o‘tin, Benzin, Kerosin, Suv c) kg, metr, sekund, Joul, Kelvin d) Toshko‘mir, Quruq o‘tin, Po‘rox, Qog‘oz, Dizel yoqilg‘isi e) Dizel, Benzin, Kerosin, Suv, Spirt O‘quvchilar uchun tushunarsiz bo‘lgan so‘zlar va tushunchalar o‘quvchilarga tushuntiriladi. Mavzu yuzasidan savollar: 1. Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi deb nimaga aytiladi? 2. m massali yoqilg‘i yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdori qanday aniqlanadi? 3. Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi 44 MJ/kg ga teng, degan ibora nimani bildiradi? Mavzu yuzasidan masala ishlash namunasi: Massasi 20 kg bo‘lgan toshko‘mir yonganda chiqaradigan issiqlikni olish uchun, qancha quruq o‘tinni yoqish kerak bo‘ladi? Mavzu yuzasidan mustaqil yechish uchun masalalar: 1. Massasi qanday bo‘lgan spirt yonganda 5,8 MJ issiqlik miqdori ajralib chiqadi? Spirtning solishtirma yonish issiqligi 2,9, 10 7 J/kg ga teng. 37 2. Massasi 25 kg bo‘lgan toshko‘mir batamom yonganda ajralib chiqadigan issiqlikni olish uchun, qancha quruq o‘tin yoqish kerak bo‘ladi? 3. Neksiya avtomashinasiga har yuz kilometrga o‘rtacha 10 1 benzin sarflansa, har bir kilometrda qancha issiqlik ajralib chiqadi? Benzinning zichligi 700 kg/m 3 4. O‘choqda ovqat pishirish uchun 12 kg quruq o‘tin yoqildi. O‘tin yoqilganda ajralib chiqqan issiqlikning to‘rtdan bir qismi ovqatga, qolgan qismi o‘choqni, qozonni va havoni isitishga ketdi. Ovqat pishguncha o‘ziga qancha issiqlik miqdorini olgan? Dars yakuni : Guruhlar ballari jamlanadi. Qaysi guruh ko`p ball to‘plagan bo`lsa o`sha guruh g`olib bo`ladi. Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar baholanadi, baholari qayt etiladi. Uyga vazifa beriladi: Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi mavzusini o‘qib kelish va mustaqil ravishda krasvord tuzish, Moddalarning yonishi haqida ma’lumotlar topish va o‘rganib kelish. 38 3.2- § . Grafik organayzerlardan foydalangan holda 7-sinf o‘quvchilar uchun dars loyihasini tayyorlash 7-jadval. MAVZU: Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi. Nazariy mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi Mashg‘ulot vaqti - 1 soat O‘quvchilar son i - 23 nafar Mashg‘ulot shakli Amaliy mashg‘ulot Mashg‘ulot rejasi 1. Issiqlik miqdori 2. Yonuvchi moddalar 3. Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: O‘quvchilarda issiqlik miqdori, yonuvchi moddalar va moddalarning yonishi hamda yoqilg‘ilarning solishtirma yonish issiqliklari haqida bilim va malakalarni shakllantirish; Pedagogik vazifalar:  Issiqlik miqdori haqida ma’lumotlar berish;  Yonuvchi moddalar haqidagi ma’lumotlarni taqdim etish;  Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligiga oid masalalarni ishlash berish;  Mavzu savollari bo‘yicha izohlash va shakllantirish jarayonini tashkil qilish. O‘quv faoliyatini natijalari:  Issiqlik miqdori haqida ma’lumotlar bilib oladilar;  Yonuvchi moddalar haqidagi asosiy tushuncha va hodisalar bilan tanishadilar;  Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligiga oid masalalarni ishlashni o‘rganadilar;  Mavzu asosida xulosalar chiqaradilar. O‘qitish usullari Topshiriqlarni berish, yo‘riqnoma berish, taqdimot. “Klaster” grafik organayzeri, “Bilaman, Bilishni hohlayman, Bilib oldim” (BBB) grafik organayzeri, “Baliq skeleti” grafik organayzeri O‘qitish vositalari Doska, slaydlar, tarqatma materiallar; O‘qitish shakli Kichik guruhlarda ishlash; Jamoaviy O‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalardan foydalanishga va kichik guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan auditoriya; Qaytar aloqaning usul va vositalari Og‘zaki so‘rov: tezkor so‘rov, taqdimot; mantiqiy savollar va grafik organayzerlar qo‘llash 39 “Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi” mavzusidagi nazariy mashg‘ulotining texnologik xaritasi 8-jadval. Faoliyat bosqichlari Faoliyat mazmuni O‘qituvchi O‘quvchi 1-bosqich. O‘quv mashg‘ulotiga kirish (3 minut) 1.1. Salomlashish 1.2. Yo‘qlama 1.3. Sinf tozaligi Tinglaydilar 2-bosqich. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash. (12 minut) 2.1. O‘tilgan mavzu yusidan topshiriqlar tekshiriladi. 2.2. O‘quvchilarning fizikaga oid bilimlarni mustahkamlash uchun ularga “Klaster” taqdim etiladi. Bu “Klaster” bo‘sh o‘rinlarni savollarga javob topish orqali to‘ldirishadi. 2.3. Oldingi darsda o‘tilgan mavzuni mustahkamlanganligini tekshirish uchun “Klaster” to‘g‘ri to‘ldirilganligi tekshiriladi va eng ko‘p javob topgan o‘quvchilar baholanadi; Berilgan javoblarni muhokama qiladi; Guruhlarda ishlaydilar; Savollarga javob beradilar; 3-bosqich. Asosiy qism. (10 minut) 3.1. Mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq slaydlarni taqdimot tartibida namoyish va sharxlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. 3.2. Asosiy ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini aytadi; 3.3. Eng zarur joylarga o‘quvchilar diqqatini jalb etadi; Tinglaydilar; Yozadilar; 4-bosqich. Yangi mavzusini mustahkamlash. (13 minut) 4.1. Mavzuni guruhlar o‘rtasida qisqa bellashuv qilib 1-shartda “Bilaman, Bilishni hohlayman, Bilib oldim” (BBB) grafik organayzeridan foydalanib yangi mavzu mustahkamlanadi, 4.2. 2-shartda o‘quvchilarning aqliy faoliyatini oshirish uchun guruhlarga “Baliq” skeleti savollari taqdim etiladi. 4.3. O‘quv topshirig‘i uchun tarqatma materiallarini tarqatadi, nazorat qiladi, taqdimotini tashkillashtiradi. Guruhlarda ishlaydilar; Savollarga javob beradilar; Yozadilar; 5-bosqich. Yakuniy qism. (7 minut) 3.1. Guruhdagi ish jarayonini baholaydi; 3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi. Uyga vazifa: Mavzu yuzasidan berilgan masalalarni ishlab kelish. Tinglaydilar; Yozadilar; 40 Darsning borishi: Demak, dastavval uyga vazifa Issiqlik miqdori mavzusini mustahkamlash uchun quyidagi klaster taqdim etiladi: 4-rasm. Quyida berilgan so‘zlarni klasterga joylab chiqish va har bir tushunchaga izoh hamda tarif berish talab etiladi: Suyuq, Suv, Havo, Qattiq, Qo‘rg‘oshin, Qalay, Alyuminiy, Temir, Kumush, Cho‘yan, Mis. O‘quvchilar mustaqil o‘shimcha doiralar qo‘shishi va boshqa so‘zlarni kiritishi mumkin. 41 Moddala r GazKerosin Havo Muz Yangi mavzu bayoni talabalarga tushuntiriladi. Taqdimotdagi ma’lumotlar asosida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilinadi. Mavzuga oid zarur atamalar izohi aytiladi, formulalar, grafiklar chizmalari doskaga yozib tushuntiriladi. Yangi mavzuga doir masalalar ishlanadi. Masala ishlab bo‘lingandan keyin mavzuni mustahkamlash uchun metodlar orqali yangi mavzu mustahkamlanadi. Yangi mavzu bayoni. Qish mavsumida ko‘mir, gaz, quruq o‘tin kabi yoqilg‘i mahsulotlaridan foydalaniladi. Bir xil massali turli xil yoqilg‘ilar yoqilganda turlicha issiqlik chiqaradi. Masalan, 1 kg quruq o‘tin batamom yonganida 1 kg toshko‘mirga nisbatan 3 marta, 1 kg tabiiy gazga nisbatan 4 marta kam issiqlik ajralib chiqadi. Shuning uchun issiqlik elektr stansiyalari uchun quruq o‘tindan ko‘ra toshko‘mir yoki gazdan yoqilg‘i sifatida foydalanish samarali hisoblanadi. 1 kg yoqilg‘i butunlay yonib bo‘lganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga son jihatdan teng bo‘lgan kattalik shu yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi deyiladi. Solishtirma yonish issiqligi q harfi bilan belgilanadi. Massasi m bo‘lgan har qanday yoqilg‘i butunlay yonganda ajralib chiqqan issiqlik miqdori Q ni hisoblash uchun uning solishtirma yonish issiqligi q ni yoqilg‘ining massasiga ko‘paytirish kerak: Q = m ∙ q bu yerda Q – yoqilg‘i yonganda ajralib chiqqan issiqlik miqdori, q – yoqilg‘i solishtirma yonish issiqligi, m – yoqilg‘i massasi. Moddalarning solishtirma yonish issiqligi ham turlicha bo‘ladi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlaymiz: q = Q m 425-rasm. Solishtirma yonish issiqligi birligi uchun Xalqaro birliklar sistemasi (SI)da J kg qabul qilingan. Ba’zi moddalarning solishtirma yonish issiqligining son qiymatlari keltirilgan. 9-jadval. № Modda turi Solishtirma yonish issiqligi, ( MJ kg ) № Modda turi Solishtirma yonish issiqligi, ( MJ kg ) 1 Benzin 46 5 Toshko‘mir 29 2 Kerosin 46 6 Spirt 29 3 Tabiiy gaz 44 7 Quruq o‘tin 10 4 Dizel yonilg‘isi 42 8 Porox 3,8 Jadvalda ko‘mirning solishtirma yonish issiqligi q = 29 000 000 J / kg ga teng ekan berilgan. Bu ifodaning fizik ma’nosi quyidagicha: massasi 1 kg bo‘lgan ko‘mir to‘la yonganda 29 000 000 J ga teng issiqlik miqdori ajralishini anglatadi. Ko‘mir, neft, benzin va boshqa yoqilg‘ilar tarkibida uglerod atomlari bor. Yonish vaqtida uglerod atomi havodagi kislorod molekulasi bilan birikib (CO 2 ), karbonat angidrid molekulasini hosil qiladi. Karbonat angidrid hosil bo‘lish jarayonida issiqlik ajralib chiqadi (7-rasm). Yer yuzida issiqlik stansiyalari, issiqlik dvigatellari yildan yilga tez sur’atlarda ortib bormoqda. Har yili o‘rtacha milliardlab tonna ko‘mir va neft mahsulotlari yoqilg‘i sifatida ishlatiladi. Natijada atmosferaga juda katta miqdordagi karbonat angidrid gazi chiqishi havoning ifloslanishi va tabiatni muhofaza qilishdagi turli muammolarni yuzaga keltiradi. Benzin. Benzin (fransuscha benzine so‘zidan olingan) - turlicha tuzilgan uglevodorodlar aralashmasi, 30 −205 ℃ oraligida qaynaydigan rangsiz suyuklik. Muzlash temperaturasi −60 ℃ , alangalanish temperaturasi 0℃ dan past, zichligi 680 – 780 kg / m 3 . Havoda benzin 43 6-rasm 7-rasm. butlari konsentratsiyasi 0,074 −0,123 kg /m3 ga yetganda portlaydigan aralashmalar hosil bo ladi. Benzin, asosan, neftni haydash va katalitik qayta ishlash yo li bilan hamda ʻ ʻ ozroq toshko mir va yonuvchi slaneslarni qayta ishlash yo li bilan olinadi. Benzin ʻ ʻ asosan ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg i sifatida ishlatiladi. Benzin erituvchi, ʻ yuvadigan suyuklik sifatida va boshqa maqsadlar uchun qo llaniladi. Yonilg i sifatida ʻ ʻ ishlatiladigan benzin avtomobil va aviatsiya benzinlariga bo linadi. ʻ 8-rasm. Benzinning eng muhim ekspluatasion xossasi - detonatsion turg unligi, ya ni ʻ ʼ dvigatelda benzin qisilgan vaqtda o z-o‘zidan alangalanib ketishiga qarshilik qila ʻ olishidir. Benzinning antidetonatsion xossalari oktan soni bilan, aviatsiya benzinining shunday xossalari yana benzin boy aralashmasining navliligi bilan baholanadi. Bir xil rejim va birday sharoitda (etalon yonilg iga nisbatan) sinalganda dvigatelda detonatsiya ʻ boshlanish rejimida indikator bosim kattaligini ko rsatadigan son (foizlarda ʻ ifodalanadi). Benzinning navliligi deb ataladi. Benzinning oktan soni yoki navliligi qancha yuqori bo lsa, antidetonatsion xossalari o shancha yaxshi bo ladi. Benzin ana ʻ ʻ ʻ shu xossalarga asosan rusumlarga bo lingan (aviatsiya Benzinning turg unligini oshirish ʻ ʻ uchun unga tetraetilqo rg oshin qo shiladi). Bunday (etillangan) benzin zaharli, shuning ʻ ʻ ʻ uchun u bilan ishlaganda ehtiyoj bo lish zarur. Etillangan benzinni etillanmagan ʻ benzindan ajratish uchun unga rang qo shib qo yiladi. O zbekistonda 3 ta neftmi qayta ʻ ʻ ʻ ishlash korxonasi (Farg ona, Oltiariq va Buxoro) mavjud bo lib. ular ʻ ʻ "O zneftniqaytaishlash" aksiyadorlik kompaniyasiga bo ysunadi. Bu korxonalarda ʻ ʻ etillanmagan va etillangan A72 va A76, etillangan A92 va etillanmagan Li93 hamda 44Benzin Zichligi: Qaynashi: Alangalanishi: dan past Foydalanish: Avtomobil, Aviatsiya Ai95 rusumidagi avtomobil benzinlar, shuningdek B92 rusumli aviatsiya benzini ishlab chiqariladi. Benzin inson organizmiga asosan o pkaga kirib, salbiy ta sir etadi. Benzinʻ ʼ bug idan bir yo la zaharlangan kishining boshi og riydi, tomog ida noxush sezgi paydo ʻ ʻ ʻ ʻ bo ladi, yo tal tutadi, ko z va burun shilliq pardasi ta sirlanadi, qattiq zaharlangan ʻ ʻ ʻ ʼ kishining boshi aylanadi, gandiraklaydi, tomir urishi sustlashadi. Benzindan surunkasiga zaharlangan kishining boshi og riydi, uyqusi keladi, injiq, tez charchaydigan bo lib ʻ ʻ qoladi. Bir yo la zaharlangan kishiga kislorod beriladi, yurakni quvvatlaydigan va ʻ asabni tinchlan tiradigan dorilar buyuriladi; nafasi to xtab qolgan bo lsa, sun iy nafas ʻ ʻ ʼ oldiriladi. Benzin me daga tushgan bo lsa, o simlik moyi (30-50 g) ichiriladi. ʼ ʻ ʻ Surunkasiga zaharlangan kishi organizmini mustahkamlash maqsadida umumiy davo qilinadi, fizioterapiya buyuriladi. Benzin bilan ishlashdan vaqtincha chetlatiladi. Asab va endokrin bezlarning funksional kasalliklari bo lgan kishilar benzin bilan ishlashga ʻ qo yilmaydi. ʻ 9-rasm AI-80, AI-92, AI-95 va AI-98 - benzinning keng tarqalgan turlari hisoblanadi. Bu yerda raqamlar oktan sonini bildiradi. “A” harfi yonilg i avtomobillar uchun ʻ ishlatilishini bildiradi, “I” harfi esa tadqiqot (ruschada “ исследование ”) so zidan ʻ olingan bo lib, 80, 92, 95, 98 raqamlari oktan sonini aniqlash uchun qo llanadigan ʻ ʻ usulni bildiradi. Benzinning oktan soni dvigatelni ishga tushiradigan yoqilg ining detonatsion ʻ chidamliligini ko rsatadi. ʻ Detonatsiya - benzinning siqilganda o z-o zidan alangalanish xususiyati. ʻ ʻ Detonatsion chidamlilik - benzinning detonatsiyaga qarshi turish xususiyati. 45Benzin turlari AI-80 AI-92 AI-95 AI-98 Oktan soni muhim ko rsatkich bo lib, u yonuvchan suyuqlikning uchqunsiz, ya niʻ ʻ ʼ o z-o zidan yonib ketishiga turg unligini tavsiflaydi - qiymat qanchalik yuqori bo lsa, ʻ ʻ ʻ ʻ o z-o zidan alanga olish xavfi shunchalik past bo ladi. Kimyoviy nuqtai nazardan, oktan ʻ ʻ ʻ soni benzindagi uglevodorodlarning o ziga xos aralashmasidan kelib chiqadi. Ushbu ʻ uglevodorodlar qanchalik murakkab tuzilgan bo lsa, oktan soni shunchalik yuqori ʻ bo ladi. Lekin bu faqat yuqori oktanli benzin quyish kerak degani emas. Eng optimal ʻ yo l - avtomobil turi va modeliga asoslanib unga mos keladigan benzin turini quyish. ʻ Kerosin Kerosin (inglizcha kerosene, yunoncha keros so‘zlaridan olibgan bo‘lib, mum degan ma’noni anglatadi) - uglevodorodlar aralashmasidan iborat suyuqlik. Tarkibida 23-60% to yingan alifatik, 24-58% naften, 6-15% aromatik va 1% gacha to yingan ʻ ʻ uglevodorodlar bor. Qaynash temperaturasi 200-300 ℃ , zichligi 790 – 846 kg / m 3 . Neftni qayta ishlash yo li bilan olinadi. Kerosin ilgari faqat yoritkich lampalariga yonilg i ʻ ʻ sifatida ishlatilgan. Shuning uchun uni qadimda fotogen (yunon tilida “yoruglik, bunyod etuvchi” degan ma noni anglatadi) deb yuritilgan. Keyinchalik u motor yogi sifatida ʼ dastlab traktorlar uchun, so ngra reaktiv uchuvchi qurilmalar uchun keng qo llanila ʻ ʻ boshlandi. Hozirgi kunda T-1 va T-5 rusumli aviayonilgilar neftning kerosin fraksiyasi asosida olinadi. Suyuq raketa yonilg isining asosiy tarkibini ham kerosin tashkil etadi. ʻ 10-rasm. Kerosinning fizik xususiyatlari 46Kerosin Zichligi: Qaynashi: Muzlash: - 47 ℃ Turlari: Aviatsiya: T-1, T- 5 Sof kerosin rangsiz, shaffof suyuqlik bo‘lib, u tarkibida aralashmalar mavjud bo‘lganda rangpar sariq bo‘ladi. Biroz hidi. Qaynash oralig‘i 180-310 (mutlaq emas,℃ ko‘pincha ishlab chiqarish vaqtida o‘ziga xos sharoitlarga qarab o‘zgaradi) va muzlash nuqtasi -47 . O‘rtacha molekulyar og‘irligi 200 dan 250 unitgacha. Zichligi ℃ 0,8 g / s m 3 . Erish nuqtasi -40 va undan yuqori. ℃ 40 da kinematik qovushqoqlik 1,0 dan ℃ 2,0 m m 2 s gacha. Suvda erimaydi, spirtda va boshqa organik erituvchilarda eriydi, uchuvchan, yonuvchan. Uchish sodir bo‘lganidan keyin portlovchi aralashmani hosil qilish uchun havo bilan aralashtiriladi. Portlash chegarasi 2-3% ni tashkil qiladi. To‘liq yonish, to‘liq yorqinlik, barqaror olov, qora tutun yo‘q, tugun yo‘q, aniq hid yo‘q, atrof-muhitga kamroq ifloslanish. Toshko‘mir Toshko mir ʻ — yuksak o simliklar organik qoldiqlarining parchalanishi va atrofini ʻ o rab turgan Yer po sti jinslarining bosimi hamda nisbatan yuqori trada hosil bo ladigan ʻ ʻ ʻ qattiq yoqilg i. Qazilma ko mir turlaridan biri. Qo ng ir ko mirga nisbatan tarkibida ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ uglerodi ko p; zich, tim qora, ba zan qo ng ir qora, yog simon yaltiraydi, yarim yaltiroq ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ yoki xira bo ladi. Ko mirga aylanish darajasiga ko ra, Toshko mir qo ng ir ko mir bilan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ antratsit (ko mirning eng toza xili) oralig ida turadi. Odatda, qo lga yuqmaydigan yirik ʻ ʻ ʻ yoki mayda donali bo ladi. Tarkibida 75—97% va undan ko proq uglerod; 0,5—4% ʻ ʻ oltingugurt; 1,5% gacha azot, 42 dan.7—12% gacha uchuvchan moddalar bo ladi. ʻ Toshko mirning namligi 4 dan 14% gacha o zgarib turadi; kuli, odatda, 2—4% dan ʻ ʻ 45% gacha. Eng yuqori yonish issiqligi 5700 kkal/kg. Toshko mir Yer qobig i yuqori ʻ ʻ qismining o simlik qoldiklari parchalanishidan hosil bo ladi. Yonuvchi massasida ʻ ʻ uglerod miqdori ko payib, kislorod, vodorod, uchuvchan moddalar kamayib boradi; shu ʻ bilan birga uning yonish issikligi va boshqa xossalari xam o zgaradi. Toshko mir silur ʻ ʻ va devon davridan boshlab barcha geologik sistemalarda paydo bo lgan. Toshko mir, ʻ ʻ perm va yura sistemalari qatlamlarida ayniqsa ko p. U turli qalinliqdagi (0,1 m dan ʻ boshlab bir necha o n m qalinlikda) qatlam holida bo ladi. Ko mir yer sirtidan boshlab ʻ ʻ ʻ to 2000–2500 m va undan ham chuqurda yotadi. Toshko mir turli sohalarda: ro zg orda, ʻ ʻ ʻ energiya yoqilg isi hamda metallurgiya va kimyo sanoati xom ashyosi sifatida ʻ ishlatiladi. O zbekistonda Toshko mir Sharg un va Boysun kumir konlarida mavjud. ʻ ʻ ʻ 47 11-rasm. Yangi mavzuni mustahkamlash Mavzu tushuntirib bo‘lingandan keyin mavzuni mustahkamlash uchun o‘quvchilarni 3 ta qatorini 3 ta guruhga bo‘lib bellashuv tarzida shartlar beriladi: 1-shart: “Bilaman. Bilib oldim. Bilishni hohlayman” deb nomlanadi. Bunda o‘quvchilarga yangi mavzu doirasidagi savollar beriladi. O‘quvchilar javobini oldindan bilishgan bo‘lsa, Bilardim bo‘limiga javobini yozishadi. Agar savollarni javoblarini dars jarayonida o‘rgangan bo‘lsa Bilib oldim bo‘limiga javobini yozishadi. Agar savol javobi darsda yakunida ham bilishmasa Bilmoqchiman bo‘limiga + belgisini qoldirishadi. Bundan tashqari o‘quvchilar qo‘shimcha savollarni ham ustun oxiriga yozib, Bilmoqchiman bandiga + qoldirishlari mumkin. 10-jadval. Savollar Bilardim Bilib oldim Bilmoqchiman 1. 1 kg Benzin yonganda qancha issiqlik miqdori chiqadi? 2. 1 litr Benzin yonganda qancha issiqlik miqdori chiqadi? 4812-rasm. Toshko’mir tarkibi Uglerod: 75-97 % Namlik: Oltingugurt: 0,4 – 5 % Azot: 1,5 % 3. Nima uchun 1 litr va 1 kg Benzin yonganda turli issiqlik miqdorlari ajralib chiqayapti? 4. 1 kg Benzinni yoqib, 1 litr suvni necha gradus qizdirish mumkin. 5. 1 litr Benzin yonganda 1litr suv nechchi gradusga qiziydi. 6. Yoqish mumkin bo‘lgan moddalarning barchasi solishtirma yonish issiqligiga egami? 2-shart: “Baliq skeleti” deb nomlanadi. Bunda o‘quvchilarga yangi mavzu doirasidagi savollar Baliq skeletining chap tarafida aks etgan holda beriladi. Savol va masalalarni javobini esa “Baliq skeletining chap tomonida aks ettirishlari kerak bo‘ladi. Masala. Massasi 20 kg bo‘lgan toshko‘mir yonganda beradigan issiqlik miqdorini olish uchun qancha quruq o‘tin yoqish kerak bo‘ladi? 13-rasm. 49Masala.M asala shartida nimalar berilgan. Formulasi qanday bo’ladi? Hisoblashlardan so’ng javob nima chiqdi? Mavzu yuzasidan muhim hulosalar: 1. Solishtirma yonish issiqligi 1 kg yoqilg‘i to‘la yonib bo‘lganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga son jihatdan teng bo‘lgan kattalikdir. 2. Turli yoqilg‘ilar yonganda turli xil issiqlik miqdori ajralib chiqadi. Har bir turdagi yoqilg‘i uchun solishtirma yonish issiqligi o‘zgarmas qiymatga ega. 3. Yoqilgi yonganda ajralib chiqqan issiqlik miqdori uning massasiga to‘g‘ri proporsional, ya’ni Q = m ∙ q 4. Yoqilg‘i yonganda atrof-muhitga turli xil zararli gazlar ajraladi. Mavzu yuzasidan savollar: 1. Yoqilg‘ining yonish issiqligi deganda nimani tushunasiz? 2. Nima uchun ho‘l o‘tin chirsillab yonadi? 3. Zararli gazlar miqdorini kamaytirish uchun nimalar qilish kerak deb o‘ylaysiz? 4. O‘z hududingizda tabiatni asrash uchun qanday ishlarni amalga oshirgan bo‘lardingiz? Mavzu yuzasidan masala ishlash namunasi: Qancha massadagi tabiiy gaz butunlay yonganda 66 MJ issiqlik miqdori ajralib chiqadi? Mavzu yuzasidan mustaqil yechish uchun masalalar: 1. 5 kg toshko‘mir to‘liq yonganda qancha issiqlik miqdori chiqadi? 2. Qancha quruq o‘tin to‘liq yonganda 45 MJ issiqlik chiqaradi? 3. 10 litr benzin to‘liq yonganda qancha issiqlik miqdori chiqaradi? 4. Massasi 10 gramm bo‘lgan porox to‘liq yonganda qancha issiqlik miqdori ajraladi? 5. Qancha massali toshko‘mir to‘liq yonganda 116 MJ issiqlik miqdori ajraladi? 50 Dars yakuni : Guruhlar ballari jamlanadi. Qaysi guruh ko`p ball to‘plagan bo`lsa o`sha guruh g`olib bo`ladi. Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar baholanadi, baholari qayt etiladi. Uyga vazifa beriladi: Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi mavzusini o‘qib kelish va mustaqil ravishda krasvord tuzish, Moddalarning yonishi haqida ma’lumotlar topish va o‘rganib kelish. 51 3.3- § . Ta’lim metodlari va grafik organayzerlardan foydalangan holda tayyorlangan dars loyihasining natijalari 22 nafar 7 – “ A” sinf o‘quvchilarining 26-yanvardagi darsda quyidagi tartibda baho olishdi. 11-jadval. Butun sinfdagi jami o‘quvchilar soni 4 va 5 baho olgan o‘quvchilar soni 3 va undan past baho olgan o‘quvchilar Baholanmagan o‘quvchilar soni O‘zlashtirish foiz ko‘rsatgichi 22 17 4 1 77,3 % III chorak yakunida 7 – “ A” sinf o‘quvchilar Yoqilg‘ining SYI mavzusini o‘zlashtirganligini baholash uchun quyidagi test olindi. 1. Moddaning issiqlik miqdori qaysi harf bilan belgilanadi. a) Q b) q c) m 2. Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi qaysi harf bilan belgilanadi. a) Q b) q c) m 3. Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi qaysi formula bilan topiladi. a) Q m b) m V c) Q V 4. Yoqilg‘i yonganida ajralib chiqadigan issiqlik miqdori qanday topiladi. a) mqt b) ρV c) ρVq 5. 5 kg Benzin yonganda qancha issiqlik ajralib chiqadi. q = 46 MJ kg a) 130 MJ b) 230 MJ c) 330 MJ 6. 5 litr Benzin yonganda qancha issiqlik ajralib chiqadi. q = 46 MJ kg ; ρ = 0,8 kg l . a) 184 MJ b) 84 MJ c) 284 MJ 7. 5 kg Kerosin yonganda qancha issiqlik ajralib chiqadi. q = 42 MJ kg a) 110 MJ b) 210 MJ c) 310 MJ 8. 5 litr Kerosin yonganda qancha issiqlik ajralib chiqadi. q = 46 MJ kg a) 268 MJ b) 186 MJ c) 168 MJ 9. 5 kg Spirt yonganda qancha issiqlik ajralib chiqadi. q= 29 MJ kg 52 a) 45 MJ b) 145 MJ c) 245 MJ 10. 5 litr Spirt yonganda qancha issiqlik ajralib chiqadi. q = 29 MJ kg a) 161 MJ b) 216 MJ c) 116 MJ 22 nafar 7 – “ A” sinf o‘quvchilarining 9 - martdagi testda quyidagi tartibda baho olishdi. 12-jadval. Butun sinfdagi jami o‘quvchilar soni 4 va 5 baho olgan o‘quvchilar soni 3 va undan past baho olgan o‘quvchilar Baholanmagan o‘quvchilar soni O‘zlashtirish foiz ko‘rsatgichi 22 14 10 0 63,6 % 7 – “ A” sinf o‘quvchilari chorak yakunida mavzu yuzasidan o‘z bilimlarining kamayganligini ko‘rish mumkin, chunki o‘quvchilar mavzu yuzasidan bilimlarini unutishgan. III chorak davomida 7 – “ B ” sinf o‘quvchilari uchun tuzilgan dars loyihasi asosida dars o‘tish va ularning mavzuni o‘zlashtirish ko‘rsatgichini aniqlash. 23 nafar 7 – “ B ” sinf o‘quvchilarining 26-yanvardagi darsda quyidagi tartibda baho olishdi. 13-jadval. Butun sinfdagi jami o‘quvchilar soni 4 va 5 baho olgan o‘quvchilar soni 3 va undan past baho olgan o‘quvchilar Baholanmagan o‘quvchilar soni O‘zlashtirish foiz ko‘rsatgichi 23 20 3 0 86,9 % Yuqoridagi test takroran 23 nafar 7 – “ B ” sinf o‘quvchilarining 9 - martdagi testda quyidagi tartibda baho olishdi. 14-jadval. Butun sinfdagi jami o‘quvchilar soni 4 va 5 baho olgan o‘quvchilar soni 3 va undan past baho olgan o‘quvchilar Baholanmagan o‘quvchilar soni O‘zlashtirish foiz ko‘rsatgichi 23 17 6 0 73,9 % 7-sinf o‘quvchilarining natijalari mavzuni yaxshi o‘zlashtirilganini ko‘rsatadi. 53 XULOSA Fizikani maktab ta’limidagi o‘rni o‘quvchilarga bugungi kundagi fan texnologiyaning eng songi yutuqlarini o‘rgatish hisoblanadi. Buning natijasida o‘quvchilar texnika va texnologiyalar dunyosida eng so‘ngi yangiliklardan habardor bo‘lib borishadi. Ammo yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi mavzusi yuzasidan eng so‘nggi ma’lumotlar bilan bir qatorda mavzuning asosiy xususiyatlari ya’ni formulalari va bugungi kunda eng ko‘p yonuvchi moddalarni o‘quvchilarga tushuntirish muhim. O‘quvchilarga Benzin, Kerosin, Tabiiy gaz, Dizel yoqilg‘isi, Toshko‘mir, Spirt, Quruq o‘tin va Poroxning solishtirma yonish issiqligini o‘quvchilarga tushuntish kerak. Bunda eng avvalo o‘quvchilarga darsni qanday tashkil qilish kerak degan savol tug‘iladi. Amalda bu savolga aniq javob beradigan direktiv hujjat yo‘q. U o‘qitish metodlari, vositalari hamda o‘qitishni tashkil qilish shakllari orqali amalga oshirishga tegishli. Ularni ishlab chiqish, tanlab olish va foydalanish o‘qituvchilardan yuqori darajadagi ijodkorlikni talab qiladi. Ushbu bitiruv malakaviy ishimda 7 – “A” sinf o‘quvchilariga mavzuni tushuntirish uchun “Asalari galasi”, “Aqliy hujum” va “Beshinchisi ortiqcha” strategiyalaridan foydalandim. Bunda mavzuni interfaol ta’lim metodlaridan foydalangan holda o‘quvchilarga tushuntirdim. O‘quvchilarning mavzu yuzasidan erishgan natijalarini qayd etdim. So‘ngra 7 – “B” sinf o‘quvchilariga mavzuni tushuntirish uchun “Baliq skeleti”, “ Bilaman. Bilib oldim. Bilishni hohlayman. ” va “ Klaster ” strategiyalaridan foydalandim. Bunda mavzuni interfaol grafik organayzerlar asosidagi ta’lim metodlaridan foydalangan holda o‘quvchilarga tushuntirdim. O‘quvchilarning mavzu yuzasidan erishgan natijalarini qayd etdim. Dars jarayonida o‘quvchilar mavzuni o‘zlashtirganlik foiz ko‘rsatgichlari orasida 9,6 % hamda chorak yakunida o‘zlashtirish ko‘rsatgichi orasida 10,3 % farq mavjud bo‘ldi. Bu grafik organayzerlar orqali yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi mavzusini tushuntirish ijobiy natija berganini ko‘rsatadi. 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev SH. M. Yuksak va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birga quramiz. T. ”O‘zbekiston”, 2016. 2. Fizika va astronomiya o‘qitish nazariyasi va metodikasi M. DJorayev, B. Sayyarova. Toshkent 2015 3. Fizika o‘qitish metodikasi (umumiy masalalar) Maxamatrasul DJo‘rayev. Toshkent 2015 4. Aniq fanlar yillik taqvim-mavzu rejelari. 2023-2024 o‘quv yili. Matematika. Informatika va axborot texnologiyalari. Fizika 5. Fizika 7. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. K. Suyarov, J. Usarov, Z. Sangirova, Y. Ravshanov, N. Buranova. Toshkent 2022 6. Fizika 9. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik. P. Habibullayev, A. Boydedayev, A. Bahromov, K. Suyarov, J. Usarov, M. Yuldasheva Toshkent 2019 7. Zamonaviy ta’lim sharoitida grafik organayzerlarni o‘rni va foydalanish usullari. Soatova Shoxista, Yusupova Go‘zal. 2024 yil 13 mart 8. “Matritsalar haqida tushuncha va ular ustida amallar” mavzusini ayrim interfaol metodlardan foydalanib o‘qitish. Muyassar Boboyeva 9. Isitish. S. M. Boboyev, G‘. Sh. Shukurov, Q. U. Bo‘rliyev, M. R. Ismanxodjayeva. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2008. 10. Mexanika va molekulyar fizika. Akademik litseylar uchun. M. X. O‘lmasova. Toshkent. O‘qituvchi 2004. 11. Fizika o’qitish metodikasi. Maxamatrasul Djo’rayev. Toshkent. “Abu Matbuot-konsalt” 2015 Internet saytlari: 12. https://www.ziyonet.uz/ 13. https://lib.jdpu.uz/ 14. https://aim.uz/ 15. https://orbita.uz/ 16. https://unilibrary.uz/ 55

Yoqilg’ining solishtirma yonish issiqligi mavzusini grafik organayzerlar vositasi bilan loyihalashtirish
 

Sotib olish