Yordamchi so’z turkumlari va ularning turlari - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	59.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

Yordamchi so’z turkumlari va ularning turlari

Sotib olish

MAVZU: Y O RDAMCHI SO‘Z TURKUMLARI VA ULARNING
TURLARI
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………2
I BOB YORDAMCHI SO’ZLAR HAQIDA
TUSHUNCHA………………..4
1.1 Yordamchi so’zlarning “oraliq uchinchi” tabiatiga galigi…………………..4
1.2 Yordamchi so’zlarning shakliy xususiyatlariga ko’ra turl а ri………………7
II BOB Y O RDAMCHI SO‘Z TURKUMLARI VA ULARNING
TURLARI……………………………………………………………………10
2. 1 Ko‘makchilarning shakliy xususiyatiga ko‘ra turlari………………………………10
2.2 Bog‘lovchi va uning shakliy ko‘rinishlari …………………………………
18
XULOSA………………………………………………………………………26
FOYDALANILAGN ADABIYOTLAR……………………………………..27

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, ham
iqtisodiy-siyosiy, ham ma’naviy-ma’rifiy sohalarda yuksak yutuqlarga erishdi.
Mamlakat taraqqiyoti, barqaror ijtimoiy-iqtisodiy siyosat, ijtimoiy farovonlik
tomon bosilgan har bir qadam inson manfaatlari va xalq turmush tarzining
yaxshilanishi va rivolantirilishi bilan bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ma’naviy-
ma’rifiy masalalarga doir har bir chiqishlarida ona tilini, milliy qadriyatlarni
e’zozlash, ajdodlar merosini qadrlash, ularning tafakkur mahsulidan unumli
foydalanish, kitob mutolaasiga alohida e’tibor qaratish ta’kidlanadi: “Bugun
O‘zbekistonimiz “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” degan bosh
tamoyil asosida taraqqiyotning yangi, yanada yuksak bosqichiga ko‘tarilmoqda.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar jarayonida
davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va nufuzi oshib bormoqda.
O‘zbek tili siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy
jabhalarda faol qo‘llanib, xalqaro minbarlarda baralla yangramoqda. Xorijiy
mamlakatlarda tilimizga e’tibor va uni o‘rganishga qiziqish kuchaymoqda.
Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy
manfaatlarini ta’minlash, bu borada, avvalo, o‘z madaniyatini. Azaliy
qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor
ahamiyat qaratishi tabiiy. 1
Til eng buyuk milliy qadriyatdir. Til nafaqat muloqot vositasi, balki
tafakkur mahsuli sifatida yangilik yaratish asosi hamdir. Til jamiyatda muloqot
funksiyasi bilan bir qatorda hissiy ta’sir, to‘plash vazifalarini ham bajaradi.
Globallashuv jarayonida tilning ijtimoiy funksiyasi kengayib bormoqda. Til va
jamiyat, til va tafakkur, til va nutq munosabatlarini tahlil qilish, tillarning
shakllanishi va rivojlanishi, yozuv tarixi, ahamiyati, tilning paydo bo‘lishi va
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва
мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5850-сон фармони/ lex.uz/docs/4561730.

rivojlanishi, dunyo tillari tavsifi va tasnifi, tilshunoslikning asosiy tushunchalari
va tahlil metodlarini o‘rganish kishilik jamiyati taraqqiyoti mahsuli bo‘lgan til
tabiati haqida bilim hamda undan foydalanish ko‘nikma, malakalarini hosil
qilishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Yordamchi so'z turkumlari va ularning
xususiyatlarini o’rganish
Kurs ishining predmite : Yordamchi so'z turkumlari va ularning
xususiyatlarini o’rganish jarayoni
Kurs ishining obyekti : Yordamchi so'z turkumlari
Kurs ishining vazifalari
Yordamchi so'z turkumlari va ularning xususiyatlarini o’rganish
Yordamchi so’zlarning shakliy xususiyatlariga ko’ra turl а ri
Ko‘makchilar yordamchi so‘zlarning bir ko‘rinishi sifatida o’rganish

I BOB YORDAMCHI SO’ZLAR HAQIDA TUSHUNCHA
1.1 Yordamchi so’zlarning “oraliq uchinchi” tabiatiga egaligi
Barchaga ma’lumki, leksik sath birliklari ikki katta guruhga bo‘linadi:
mustaqil so‘zlar va yordamchi so‘zlar. Bular orasidagi zidlanishni ma’noviy va
vazifaviy nomustaqillik tashkil etadi. Bu ziddiyat belgisiga ko‘ra yordamchi
so‘zlar belgili, mustaqil so‘zlar esa belgisiz a’zo mavqeini egallaydi.
Yordamchi so‘zlar hech qachon mustaqil qo‘llanmaydi, bog‘liq
qurshovlardagina kela oladi. Mustaqil so‘zlar esa mustaqil qo‘llanilish va
ma’no ifodalash qobiliyatiga egadir.
Leksemalarning ma’noviy tasnifida ilk bosqich belgisi “ma’noviy
mustaqillik” emas, “ma’noviy nomustaqillik” bo‘lishining sababi mustaqil
leksemalarning bu belgiga nisbatan betarafligidir. Chunonchi, katta guruhni
tashkil etuvchi atoqli otlar (Temir, Anor, Gavhar) guruhida, mavhum otlarda
mustaqil ma’noning mavjudligi kishini shubhaga soladi. Mustaqil so‘zlarda
“ma’noviy mustaqillik” belgisi shartlidir. Assimilyatsiya tilshunos-likda
boshqacha, biologiyada esa tamoman o‘zgacha talqin etiladi. Loy adabiy tilda
boshqacha, otarchilar nutqida esa boshqacha izohlanadi. Shunga o‘xshash
hodisalarni sifat, fe’l, ravishlar ichida ham ko‘plab uchratish mumkin.
Bularning barchasi “ma’noviy mustaqillik” belgisi mustaqil leksemalarda nisbiy
tushuncha, nisbiy belgi ekanligini ko‘rsatadi. Mana shuning uchun
leksemalarning ma’noviy tasnifida ilk bosqichning belgisi “ma’noviy
mustaqillik” emas, balki “ma’noviy nomustaqillik” bo‘la oladi. Ushbu belgi
asosidagi ziddiyatda ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar kuchli (belgili) a’zoni
tashkil etadi. Sof ko‘makchi, sof bog‘lovchi, sof yuklamalar hech qachon
mustaqil ma’noli so‘zlar xususiyatiga ega bo‘la olmaganligi tufayli ularning
guruhiga o‘ta olmaydi.
Leksemalarning ma’noviy tasnifida ilk bosqich belgisi “ma’noviy
mustaqillik” emas, “ma’noviy nomustaqillik” bo‘lishining sababi mustaqil
leksemalarning bu belgiga nisbatan betarafligidir. Chunonchi, katta guruhni

tashkil etuvchi atoqli otlar (Temir, Anor, Gavhar) guruhida, mavhum otlarda
mustaqil ma’noning mavjudligi kishini shubhaga soladi. Mustaqil so‘zlarda
“ma’noviy mustaqillik” belgisi shartlidir. Assimilyatsiya tilshunos-likda
boshqacha, biologiyada esa tamoman o‘zgacha talqin etiladi. Loy adabiy tilda
boshqacha, otarchilar nutqida esa boshqacha izohlanadi. Shunga o‘xshash
hodisalarni sifat, fe’l, ravishlar ichida ham ko‘plab uchratish mumkin.
Bularning barchasi “ma’noviy mustaqillik” belgisi mustaqil leksemalarda nisbiy
tushuncha, nisbiy belgi ekanligini ko‘rsatadi. Mana shuning uchun
leksemalarning ma’noviy tasnifida ilk bosqichning belgisi “ma’noviy
mustaqillik” emas, balki “ma’noviy nomustaqillik” bo‘la oladi. Ushbu belgi
asosidagi ziddiyatda ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar kuchli (belgili) a’zoni
tashkil etadi. Sof ko‘makchi, sof bog‘lovchi, sof yuklamalar hech qachon
mustaqil ma’noli so‘zlar xususiyatiga ega bo‘la olmaganligi tufayli ularning
guruhiga o‘ta olmaydi.
Yordamchi so‘zlarning “oraliq uchinchi” tabiatiga egaligi .
Tilshunoslikda yordamchi so‘zlarning leksemalar va qo‘shimchalar orasida
“oraliq uchinchi” bo‘lib, ham leksemalar, ham grammatik morfemalar
xususiyatini o‘zida mujassamlash-tirishi aniqlangan. Ular shaklan leksema,
mazmunan qo‘shim-chadir ( qiyos: Kitobni akamga/akam uchun oldim .) Shu
tufayli bo‘lsa kerak, til tizimida yordamchi so‘zlarning o‘rni turlicha baholanadi
 ayrim olimlar ularni qo‘shimchalarga, ayrimlari nutq bo‘lakchalariga,
ba’zilarini yordamchi so‘zlarga nisbat beradilar. Yordamchi so‘zlarning so‘zmi,
qo‘shimchami yoki mustaqil so‘zlarning yordamchi so‘zlar bilan bog‘lanishi
so‘z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozara mavzui bo‘lib qolmoqda.
Chunki yordamchi so‘zlar guruhi ichida shunday birliklar borki, ular ham
“ma’noviy mustaqillik”, ham “ma’noviy nomustaqillik” xususi-yatiga ega
(ot+ko‘makchilar, yordamchi va ko‘makchi fe’llar). Chunonchi, “tortib”
mustaqil so‘z sifatida ravishdosh kabi qo‘llaniladi: Baliq qarmoqni bir tortib ,
qochib ketdi . Shu so‘z Farhod tog‘idan tortib Shirin yayloviga qadar Sirdaryo
bo‘ylab tizilib ketgan etmish ming xalq bu sovuqlarni pisand qilmaydi (Oyd.)

gapida yordamchi so‘z vazifasida kelgan. Tortib mustaqil va yordamchi
ma’nolarga ega bo‘lishiga qaramay, mustaqil leksemalar tipiga kiradi. Uchun,
sayin, uzra, kabi, va ga o‘xshagan yordamchi so‘zlar aniq bir tushunchani
ifodalay olmaydi, ammo turli munosabatlarni yuzaga chiqarib va ular
yordamchi so‘zlar guruhidan joy oladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki,
“alohida qo‘llanila olish yordamchi leksemalarni mustaqil leksemalar bilan
yaqinlashtirsa, turli-tuman munosabatlarni ifodalash kabi umum-lashgan ma’no
ularni morfemalarga, qo‘shimchalarga yaqin-lashtiradi va leksemalar va
morfemalar ziddiyatida “oraliq uchinchi” vazifasida keladi.
Yo rdamchilarni so‘zlarga quyidagilar yaqinlashtiradi: a) shaklan alohida
ajralib turish; b)lug‘aviy ma’noning mavjudligi (sifat ko‘makchilar, ot
ko‘makchilar, fe’l ko‘makchilarda…); v)ko‘pincha ularning mustaqil so‘zlarga
yaqinlashishi, ulardan kelib chiqishi. Yordamchi so‘zlarning grammatik
morfemalarga o‘xshash tomoni ularning morfemalar kabi mustaqil nominativ
funksiya bajarmasligi (ammo, va, sayin, kabi), qo‘shimchasimon shaklda
bo‘lishi ( -u, -yu, -da; -ki (-kim); -dek (-day), -cha ) va boshqalar. Biroq
yordamchi so‘zlarning grammatik morfemalardan farqli tomoni shundaki:
1) ular gap bo‘lagi, so‘z birikmasi, gap sathida sintaktik xarakterdagi
vazifa bajaradi. Bu xususiyat ko‘makchilar uchun xos. Chunonchi, 1 . Yaxshi
bilan yursang etarsan murodga, YOmon bilan yursang qolarsan uyatga
( Maq. ) 2 . To‘lqinlarning kuchli na’rasi, Yulduzlarga qadar etardi. (Uyg‘.)
2) gap bo‘laklari yoki gaplarni o‘zaro bog‘laydi. Bunday funksiyada,
asosan, bog‘lovchilar va yuklamalar keladi: 1. Xonaga baland bo‘yli,
biroq oriqqina yigit salom berib kirdi. (S.A) 2. Saida bu gapni aytdi-yu, chiqib
ketdi. (S.Ahm.)
3) so‘roq, inkor va sh.k. gap ma’nolarini ifodalashga xizmat qiladi
(yuklamalar).

YOrdamchi so‘zlar mustaqil so‘zlar va so‘z - gaplar оralig‘ida «оraliq
uchinchi» maqоmini оladi. O‘z navbatida, yordamchi so‘zlar ham o‘z ichida
umumiy bеlgilariga ko‘ra оraliq uchinchini ajratib chiqaradi. Ya’ni
bоg‘lоvchilarda bоg‘lash, yuklamalarda gap mundarijasiga ta’sir qilish
mоhiyatni bеlgilash darajasida bo‘lsa, ko‘makchilarda sanalgan har ikki bеlgi
mushtarakdir. Bu ularning «оraliq uchinchi»lik mavqеini ko‘rsatadi.
1.2 Yordamchi so‘zlarning shakliy xususiyatlariga ko‘ra turlari .
Yordamchi so‘zlar shakliy хususiyatariga ko‘ra:
a) qo‘shimchasimon yordamchi so‘zlar;
b) sof yordamchi so‘zlar;
v) nisbiy yordamchi so‘zlar.
Qo‘shimchasimon yordamchi so‘zlar har uchala yordamchi so‘zlar
tarkibida uchraydi. Ko‘makchilar orasida -dek/-day,-cha , bog‘lovchilar orasida
–ki/-kim ; -u, -yu,-da affikssimon yuklama - bog‘lovchilar, yuklamalar orasida -
mi, -chi, -a, -ya, -ku,-o q (-yo q), -da, -gina kabi qo‘shimchaga o‘xshash
yordamchi so‘zlarni uchratish mumkin. Qo‘shimchasimon yordamchi so‘zlar
shaklan qo‘shimchaga o‘xshaydi, ammo yordamchi so‘zlarning vazifasini
bajaradi. Chunonchi, 1. Po‘latdek (kabi) dadil bir yigit bu ishdan hayiqsa, uyat
bo‘ladi. (O.Muх.) 2. Shu payt o‘g‘ilchasi eshikdan yugurib keldi-da (va),
dadasining quchog‘iga otildi. (Oyb.) 3. Bazmga Gulnoragina (faqat) kelmadi.
(S.Ahm)
Sof ko‘makchilar sirasiga avvaldan ma’lum uchun, bilan, sari, qadar,
kabi, singari, sayin, orqali so‘zlari; sof bog‘lovchilar sirasiga va, hamda,
ammo, lekin, biroq, balki, yo, yoxud, go‘yo, agar, basharti kabilar; sof
yuklamalar qatoriga xuddi, faqat, axir, hatto, naq, atigi so‘zlari kiradi.
Nisbiy yordamchi so‘zlar atamasi ostida boshqa turkumga mansub
bo‘lgan so‘zning yordamchi vazifasida qo‘llanilishi ( old, orqa, avval, bo‘ylab,

boshlab… ) yoki tabiatida “shakldoshlik” mavjud bo‘lgan birliklar tushuniladi.
Masalan, “yolg‘iz” sifat turkumiga oid so‘z yuklama o‘rnida ( Yolg‘iz senga
suyanaman ) ishlatiladi. Yoki Vaqtida yomg‘ir yog‘adi, vaqtida qor gapida
vaqtida so‘zining vazifasi bog‘lovchilarga yaqindir. Bunga o‘xshash misollar
nutqimizda ko‘p uchraydi. Yordamchi so‘zlarning shakliy xususiyatlariga ko‘ra
turlarini quyidagi jadvalda umumlashtirish mumkin:
6-jadval
Yord
amchi
so‘z
turi Sof
yordamchi so‘z Qo‘shimc
hasi-
mon
yordamchi
so‘z Y a rim
yordamchi
so‘z
Ko‘
makchi kabi, singari,
sari,
sayin, dovur,
uchun, orqali -dek, -day,
dayin, -cha old, oldin,
orqa, qarshi,
avval, bo‘ylab,
ko‘ra, qarab,
tomon
Bog‘l
ovchi va, hamda,
ammo,
lekin, biroq,
chunki,
shuning
uchun, agar,
go‘yo, toki,
basharti, garchi,
xoh, dam, yoki, -ki, (-kim),
-u, -yu, -da vaqtida, bir ,
ba’zan, gоhida

yoxud, yo
Yukl
ama axir, xatto,
faqat, ham, naq,
go‘yo, go‘yoki,
atigi -mi, -ku, -
gina, -u, -yu, -
da, -a, -oq, (-
yoq), -dir yolg‘iz,
ba’zan, bir
Jadvaldan ko‘rinib turganidek, yordamchi so‘zlar salmog‘i mustaqil
so‘zlar hisobidan ortib boradi. Yordamchi so‘zlarning boyishida yana bir yo‘l
ularning ichki tomondan bir turdan ikkinchi turga o‘tishidir, aniqrog‘i, “oraliq
hodisa” xususiyatiga ega bo‘lgan ko‘makchi-bog‘lovchi, bog‘lovchi-
yuklamalarning mavjudligi. Masalan, bilan, deb, deya kabilar ko‘makchi-
bog‘lovchilardir. Ushbu ko‘makchilarning bog‘lovchi vazifasida kelishi ancha
keng tarqalgan hodisadir. Ammo lekin bu ishni paysalga solish yaramaydi
gapida bog‘lovchi-yuklama qo‘llanilgan, ya’ni ammo bog‘lovchisi kuchaytiruv
yuklamasi vazifasida kelgan.
Bugungi kunda yordamchi so‘zlarni har tomonlama o‘rganish,
ularni lisoniy tahlil qilish ishlari tilshunosligimizda davom etmoqda.

II BOB Y O RDAMCHI SO‘Z TURKUMLARI VA ULARNING
TURLARI
2.1 Ko‘makchilarning shakliy xususiyatiga ko‘ra turlari
Turkiy tillarda (jumladan, o‘zbek tilida ham) ko‘makchilar ko‘p
yillardan buyon tilshunoslarning tekshirish manbai bo‘lib kelmoqda. O‘zbek
tilidagi ko‘makchilarga birinchi bo‘lib mukammal ta’rifni A.N.Kononov
bergan: “Ko‘makchilar shunday bir gruppa so‘zlarki, ular ot bilan yoki ob’ekt
bilan predikat orasidagi qurol – vosita, maqsad, sabab, payt, masofa, yo‘nalish,
o‘xshatish kabi munosabatlarning yaratilishida xizmat qiladi”.
Sh.Shoabdurahmonov ham o‘zining “YOrdamchi so‘zlar” asarida
ko‘makchilarga xuddi shunday ta’rif bergan: “Ko‘mak-chilar ob’ektning
ob’ektga yoki ob’ektning predikatga bo‘lgan turli grammatik munosabatlarini
ko‘rsatuvchi yordamchi so‘zlardir”. Darhaqiqat, ko‘makchilar orasidagi tobe
munosabatni ifodalash va kelishik ma’nolarini aniqlash, to‘ldirish uchun xizmat
qiladi. Shu xususiyati bilan ko‘makchi bog‘lovchi va yuklamalardan farq
qiladi. Ko‘makchilar ma’no va vazifa jihatidan kelishik qo‘shimchalariga yaqin
turadi. Shuning uchun ba’zan kelishik shakllaridan anglashilgan ma’no
ko‘makchi bilan ham ifodalanadi ( Mashinada keldim - mashina bilan keldim.
Ukamga oldim- ukam uchun oldim kabi). Lekin bular kelishik affikslariga
qaraganda ma’noni aniq, konkret ifodalaydi. Ko‘makchilarning shakliy
xususiyatiga ko‘ra turlari. Ko‘makchilar shakliy va bajaradigan vazifasi
jihatidan quyidagi turlarga bo‘linadi:
a) sof ko‘makchilar;
b) yarim ko‘makchilar;
d) qo‘shimchasimon ko‘makchilar.
Nutqimizda tez-tez ishlatiladigan uchun, bilan, sari, qadar, kabi,
singari, sayin, or- qali so‘zlari sof ko‘makchilar bo‘lib, ular tobe so‘zni hokim

so‘zga bog‘lashga xizmat qiladi. Sof ko‘makchilar boshqa so‘zlarga birikkan
holda turli munosabatlarni anglatadi. Jumladan, bilan ko‘makchisi o‘zbek tilida
asosan ko‘makchi, ba’zan bog‘lovchi vazifasida ishlatiladi. Shuning uchun bu
ko‘makchi turi bugungi kunda yordamchi so‘zlardan birining o‘rnida ikkinchisi
qo‘llanilishi nuqtayi nazaridan ko‘makchi-bog‘lovchi atamasi ostida ham
o‘rganilmoqda. Bilan yordam-chisining etim о logiyasi haqida prof.A.N.
Kononov, V.V.Radlov, J.Deni kabi qator turkiyshunoslarning fikrlarini
e’tiborga olib, uning birlan so‘zidan kelib chiqqanini aytgan. Bilan yor-
damchisining birla, birlan, bila, ila, -la shakllari vazn, qofiya va uslub talabiga
ko‘ra ko‘proq poeziyada uchraydi. Chunonchi, Baxt ila to‘lib-toshgan go‘zal oy
deraza tagida o‘sgan daraxt barglarida mudrab yotadi . (R.Tag.) Bu ko‘makchi
quyidagi ma’nolarni bildiradi:
1) biror harakatning bajarilishida shaxs, predmetlarning birgaligini
bildiradi: Ko‘pchilik bilan odam o‘zini kuchli sezadi.
2) harakatni bajarishda vosita ma’nosini bildiradi: Shu gapning ustiga
Ismat bobo hassasi bilan eshikni ochib kirib keldi. (P.Qod.)
3) payt ma’nosini ifodalaydi: Qo‘ng‘iroq chalinishi bilan o‘qituvchi
sinfga kirdi.
4) sabab ma’nosini bildiradi: Ular: ”Gulnor o‘z ajali bilan o‘ldi… ”, -
deyishdi. (Oyb.)
5) harakatning bajarilishidagi holatni ifodalaydi: Onamning mehr bilan
boqib turgan ko‘zlarini bir umr unuta olmasam kerak. (Oyb.)
Bilan ko‘makchisi keng tarqalgan yordamchi so‘zdir. Uning
bog‘lovchilik, ko‘makchilik tabiati olimlarimiz orasida tortishuvlarning
bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Shu b о isdan “… va, bilan, hamda, shuningdek
so‘zlari hozirgi o‘zbek adabiy tilida teng bog‘lovchilarning biriktiruv
bog‘lovchilari turiga kiradi” degan fikr ham ilgari surilgan. Ammo bu o‘rinda

shuni qayd etish kerakki, bog‘lovchi vazifasidagi bilan ning va, ham biriktiruv
bog‘lovchilaridan farqlanadigan o‘ziga xos xususiyatlari bor:
- «birgalik» ma’nosi bilan yordamchisi uchun хо s: Chodir sahnasidan
bir qiz bilan yigit chiqib o‘yin qildi (M.Ism.). Ushbu misoldagi bilan o‘rnida
va ni qo‘llasak, yuqoridagi ma’no kelib chiqmaydi, balki qiz bilan yigitning
alohida–alohida o‘ynagani ma’nosi ifodalanadi.
- va, ham bog‘lovchilari uyushib kelgan fe’l kesimlarni bog‘laydi, ammo
bilan da bu imkoniyat chegaralangan. Qiyoslang: Lola ishlaydi va o‘qiydi .
Lola ishlaydi ham o‘qiydi. Ammo Lola ishlaydi bilan o‘qiydi tarzidagi gap
nutqda ishlatilmaydi. Bilan ning grammatik vazifasi bog‘lovchi va ko‘makchi
vazifasida kela olishidir; shunga ko‘ra, bilan boshqa ko‘makchilardan
farqlanadi. Shuning uchun bilan ko‘makchisini ko‘makchi–b о g‘lovchi termini
bilan ataganimizda uning barcha xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Bu ko‘makchi
turi gapda vosita ma’nosini bildirganda to‘ldiruvchi, sabab, payt, harakatning
bajarilish tarzini bildirganda hol vazifalarida keladi.
Uchun ko‘makchisi atalganlik ( Yo‘lchi uchun keltirgan tugunchak
yodiga tushdi (Oyb.)), maqsad ( Hamma xalq ochdan o‘lmaslik uchun bir amal–
taqal qilib turibdi (Oyb.)), sabab ( Kampirning ahmoqligi yo dushmaningizning
ig‘vosi uchun shundoq deyishga qandoq tilingiz bordi? (A. Qah.)) evaz
( E’tib о ringiz uchun rahmat ) kabi ma’nolarda qo‘llanilib, to‘ldiruvchi, maqsad,
sabab holi vazifalarida keladi.
Kabi, singari yanglig‘ ko‘makchilari bir narsani boshqa narsaga
o‘xshatish, chog‘ishtirish ma’nosini anglatadi. Masalan, Ukam men kabi
bechora… g‘am chekib yotgandir (Oyb.). Kabi, singari ko‘makchilari bilan -
dek, -day qo‘shimchalarining ma’nodoshlik xususiyati tilshunoslarimiz
tomonidan qayd etilgan. Formal tilshunoslikda bu affikslar ravish yasovchi
qo‘shimchalar sifatida berilgan. -dek, -day affikslari orqali yasalgan ravishlar
harakat va holatning yasash asosida ifodalangan narsa yoki belgi-xususiyat

bilan o‘xshashligini, qiyoslashni bildiradi: tog‘-dek, ot-dek, lochin-day,
qadimgi-day, ilgarigi-dek, avvalgi-dek, burungi-day, gul-day kabi.
Qalandarovertasiga kundagiday saharda idoraga chiqdi (A.Qah.). U go‘yo
tug‘ilib o‘sgan qishlog‘ini ko‘rmoqchiday boshini ko‘tarib hayajon va
sog‘inch bilan uzoqlarga tikildi (Oyb.) Bu o‘rinda ham til hodisalarini
izohlashda zo‘rma-zo‘rakilik yuzaga kelgan. Natijada nutqimizda tez-tez
ishlatiladigan ushbu qo‘shimchalar noto‘g‘ri talqin etilgan. Buni quyidagi
oddiy qiyosda ko‘rish mumkin:
-dek, -day
( qo‘shimchasimon
ko‘makchi) kabi (singari, yangli g‘)
(sof ko‘makchi)
1. Oy dek go‘zal qiz .
2. Tog‘ dek yuksak .
3. Lochin day dadil .
4. Ilgarigi dek qadrdon
bo‘lib ketishgan.
5. Gul day ochilib menga bir
bor qaramaysiz . Oy kabi go‘zal qiz.
Tog‘ kabi yuksak.
Lochin singari dadil.
Ilgarigi kabi qadrdon bo‘lib
ketishgan.
Gul yanglig‘ ochilib bizga bir
bor qaramaysiz.
Oddiy mantiq - dek, -day qo‘shimchasi kabi (singari, yanglig‘, misol,
misoli) sof ko‘makchisiga sinonim ekanligini, -dek, -day qo‘shimchalarida
so‘z yasash xususiyati yo‘qligini ko‘rsatib turibdi.
-dek, -day qo‘shimcha shaklidagi ko‘makchilar hamisha o‘zidan oldingi
so‘zga qo‘shib yoziladi va urg‘uli bo‘ladi. -dek, -day ko‘makchilari ko‘p
hollarda bir-birini almashtira oladi. Ular bitta ko‘makchining ikki ko‘rinishidir.

-dek, -day ko‘makchi-qo‘shimchasi o‘zining eski adabiy o‘zbek
tilida keng qo‘llangan -dayin ko‘rinishiga ham egadir. Bu ko‘rinish, asosan,
hozir ko‘tarinki uslubda, she’riyatda qo‘llaniladi:
1. Oydayin ruxsoringga zoru intizorman o‘zim. 2. Zihi sarv ustida yuzung
qamardayin, Qani bir shoxi gul sen siymbardayin. («Muhabbatnoma»)
-day ko‘makchisi shunday, bunday, qanday, unday, allaqanday kabi
olmoshlar; jinday, qittay, arziguday, aytganday, jo‘jabirday, o‘lguday,
dovongirday kabi ravishlar tarkibida yaxlitlanib, qotib, o‘zakdan ajralmaydigan
bo‘lib qolgan.
Qadar, dovur ko‘makchilari hokim bo‘lakka tobelanish munosabatini
yaratar ekan, bunda o‘rin, payt ma’nolarini ifodalaydi. Qadar ko‘makchisi -ga
qo‘shimchali ot va olmoshlar bilan qo‘llanib, «chegara», «nihoya» ma’nolarini
bildiradi: Tantanali yig‘ilish boshlangunga qadar askiya, o‘yin-kulgi davom
etdi. (Oyb.) Qadar ga ma’nodosh qo‘shimchasimon ko‘makchi sifatida -cha
qo‘shimchasining to‘g‘ri kelishi ilmiy adabiyotlarda qayd etilgan: Mehmonlar
kechga qadar o‘tirishdi  Mehmonlar kech gacha o‘tirishdi.
Orqali ko‘makchisi harakatning biror vosita bilan bajarilishini bildiradi:
Anvar o‘z istiqbolini yolg‘iz muhabbat orqali ko‘rar edi. (A.Qod.) Bilan va
orqali ko‘makchilari vosita ma’nosini anglatishlariga ko‘ra ma’nodoshlik hosil
qiladi. Ammo bu ma’nodoshlik ma’lum kontekstlardagina voqealanadi. O‘rin
ma’nosini ifodalagan otlar bilan birikkanda bilan va orqali ko‘makchilari
sinonim bo‘ladi: Katta yo‘l orqali yurib borib chapga burildik – Katta yo‘l
bilan yurib borib chapga burildik. Agar ko‘makchi boshqarayotgan ot o‘rin
ma’nosini ifodalamasa, bu ko‘makchilar ma’nodoshlik kasb etmaydi.
Chunonchi,… Yigitga deraza orqali to‘yib - to‘yib qarashga zor bo‘lsa - da,…
(O.)
Sari ko‘makchisi harakatning yo‘naltirilgan o‘rni, payti ma’nosini
anglatadi: Hirot sari yurdik. (Oyb.) Ko‘krak og‘rig‘im borgan sari battar

bo‘lyapti. (Oyb.) Sari ko‘makchisi o‘rin, tomon, payt ma’nosini bildirganda
sayin ko‘makchilari bilan ma’nodosh bo‘ladi. Gapda payt holi, o‘rin holi,
to‘ldiruvchi vazifalarida keladi.
Ma’lumki, sistem tahlil jarayonida har bir narsaning mohiyati shu
narsaning o‘ziga o‘xshash, ayni vaqtda undan farqli va unga zid boshqa narsalar
bilan bo‘lgan munosabati orqali ochiladi. Jumladan, o‘zbek tilining lug‘aviy
tizimi mustaqil va yordamchi leksemalarga bo‘linadi. O‘z navbatida mustaqil
leksemalar atash/nomlash vazifasini bajaruvchi atovchi lekse-malarga va ishora
ma’noli leksemalarga (olmoshlarga), yor-damchilar esa ko‘makchi, bog‘lovchi,
yuklamalarga, bularning har biri, o‘z navbatida, yana boshqa guruhlarga
pog‘onali ravishda bo‘linib ketaveradi. Tilimizning yordamchi so‘zlar, mustaqil
so‘zlar va morfemalar tizimi izchil pog‘ о naviy (ierarxik) tuzilishga ega bo‘lib,
nisbiy va quyi pog‘onalar o‘zaro gipo-giperonimik (tur-jins) munosabatlari
bilan bog‘lanadi  har bir yuqori bosqich quyi pog‘ona uchun giperonim
mavqeida, quyi bosqich yuqori bosqichga nisbatan giponim mavqeida bo‘ladi.
Demak, so‘z yoki morfema ma’lum bir pog‘onalardan o‘tib lisoniy birlik
darajasiga etadi va kishi ongida tayyor, majmui sifot sifatida yashaydi. Quyida
ayrim yordamchi so‘z (ko‘makchi)larning ULM (umumlisoniy ma’no) sini
berishga harakat qilamiz:
Bilan  leksik sath birligi  ma’noviy nomustaqil – umumlashgan
grammatik ma’noli  shaklan morfologik o‘zgar-mas  leksoid va affiksoid
ko‘rinishli  yakka qo‘llanishli  sintaktik bog‘lash vazifasida kela oladigan
lisoniy birlik.
Kabi - leksik sath birligi–ma’noviy nomustaqil–umumlashgan
grammatik ma’noli–shaklan morfologik o‘zgarmas–leksoid ko‘rinishli–yakka
qo‘llanishli–sintaktik bog‘lash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik.
Boshqa ko‘makchilarga ham ta’rif berish mumkin.

Nisbiy ko‘makchilar haqida. Mustaqil so‘zlarning
“nomustaqillik” belgisiga nisbatan mo‘’tadilligi sababli mustaqil so‘zlar ichidan
nisbiy yordamchilar ajralib chiqadi. Nisbiy ko‘makchilar bir xususiyati bilan
“ma’noviy mustaqil”, ikkinchi xususiyati bilan “ma’noviy nomustaqil”
leksemalarga o‘xshab ketadi va “oraliq uchinchi” guruhini hosil qiladi.
Leksemalar nomustaqil leksema sifatida voqelanganda leksema sememasi o‘z
muayyanligini kuchsizlantiradi va semema grammatik ma’no sifatida
voqelanadi. Chunonchi, quyidagi gaplarda ifodalangan ko‘ra leksemasining
ma’nolarini qiyoslashga harakat qilamiz: 1. YAxshi-yomonni ko‘ra-ko‘ra
odamning yaxshimi, yomon ekanini tez ajratib oladigan bo‘lib qolgan.
(A.Qah.) 2. Qalandarovdan shikoyat boshlashdan ko‘ra ko‘proq bu noqulay
ahvoldan chiqish uchun … (A.Qah.) 1-gapda qo‘llanilgan ko‘ra «ko‘z bilan
ko‘r-moq, kuzatmoq» semasiga ega bo‘lsa, 2-gapda «ko‘rish» semasi
kuchsizlangan va «chog‘ishtirish, qiyoslash» grammatik ma’nolari-ni
voqelantirgan. 1-gapda qo‘llanilgan «ko‘ra» ko‘rmoq fe’lining ravishdosh
shakli bo‘lsa, 2–gapda fe’l ko‘makchi sifatida tobelanish munosabatini hosil
qilgan. Qolgan nisbiy ko‘makchilar ham xuddi shunday xususiyatlarga egadir.
Old, oldin, or qa, ro‘-para, qarshi, avval, keyin, so‘ng, oxir, tomon, ost, ust,
tag, tepa, yon, uch, ich, o‘rta, ora kabi o‘rin va payt ma’noli otlar, bosh, qosh,
lab, og‘iz, oyoq, qorin kabi tana a’zolari nomlari, qariyb, bo‘ylab, boshlab,
ko‘ra, deya, deb, atab, o‘xshab kabi ravishdoshlar juda ko‘p hollarda
ko‘makchi vazifasida keladi va ko‘makchilar xazinasining boyishiga sabab
bo‘ladi. Bunday hollarda bu so‘zlar nisbiy yoki yarim ko‘makchi sanalib, o‘zi
birikib kelgan so‘z bilan birgalikda bir gap bo‘lagi, ko‘pincha, hol bo‘lib keladi.
Ko‘makchilardan bilan, uchun, kabi, singari, yanglig‘, sayin, sari, sababli,
orqali, tufayli, chog‘li, bo‘ylab, haqida, to‘g‘risida kabilar o‘zlari birikib
kelgan so‘zlarga hech qanday qo‘shimchasiz bog‘lanadi; tomon, qadar,
qarshi, qaraganda, doir; binoan, qaramay kabi ko‘makchilar o‘zlari birikib
kelgan so‘zdan - ga qo‘shimchasini qabul qilishni talab qiladi: qonunga
binoan, ukasiga qaraganda, baxtga qarshi; so‘ng, keyin, boshqa, tashqari,

buyon, avval, ilgari, boshlab ko‘makchilari - dan qo‘shimchali so‘zlar bilan
birikadi: bundan avval, o‘qishdan keyin, tanaffusdan so‘ng kabi.
Ko‘makchilarning grammatik munosabatni yaratib, kelishik qo‘shimchalariga
o‘xshash vazifani bajarishi haqida yuqorida qisman aytib o‘tilgan edi.
Darhaqiqat, ko‘mak-chilar shu xususiyati bilan ham boshqa yordamchi
so‘zlardan farq qiladi. A.N.Kononov ta’biri bilan aytganda, ko‘makchilar ko‘p
hollarda kelishiklarning dubleti sanaladi. Masalan: Ukam ga oldim – Ukam
uchun oldim. Siyoh da yozdi – Siyoh bilan yozdi. Telefon da gaplashdi – Telefon
orqali gaplashdi. Akamni gapirdi – Akam haqida gapirdi.
2.2 Bog‘lovchi va uning shakliy ko‘rinishlari .
Bog‘lovchilar ham ko‘makchilar kabi sintaktik al о qa vositasi sanalib,
ulardan tobe munosabatni ifodalashdan tashqari teng munosabatni ham hosil
qilishi bilan ajralib turadi. Bog‘lovchilar gap bo‘laklari, qo‘shma gapning
sodda gapga teng qismlari orasidagi turlicha aloqalarni, grammatik
munosabatini ko‘rsatadi. Bog‘lovchilarning mohiyati, o‘zbek adabiy tilidagi
bog‘lovchilarning turlari, bu turlarga oid so‘zlar tilshunosligimizda k е ng
o‘rganilgan. Mavjud adabiyotlarda bog‘lovchilarning turlari va bu turlarga
qaysi so‘zlar mansubligi masalasida turlicha nuqtayi nazarlar bor, ya’ni bir
ishda bog‘lovchi deb berilgan birlik boshqa ishda yuklamalar qatoriga
kiritiladi, ko‘makchi deb berilgan birlik bog‘lovchi deb tan olinadi.
Bog‘lovchilarga oid so‘zlarning aniq belgilanmaslik sababi ularning lisoniy
jihatdan o‘rganilmagan-ligida bo‘lsa k е rak.
Bog‘lovchilarni ham ko‘makchilar singari shakliy jihatdan uch guruh
(sof bog‘lovchilar, nisbiy bog‘lovchilar, qo‘shimcha-simon bog‘lovchilar) ga
ajratib o‘rganish l о zim. Sof bog‘lovchilar guruhiga faqat bog‘lovchi vazifasida
qo‘llaniladigan va, hamda, yo, yoxud, yoki, ammo, lekin, biroq, chunki,
shuning uchun, agar, ya’ni kabi yordamchi so‘zlar xos. Qo‘shimchasimon
bog‘-lovchilar guruhiga -ki (-kim ) va ham bog‘lovchi, ham yuklama vazifasida
kela oladigan -u (-yu), -da, -mi qo‘shimchalari mansubdir. -u (-yu), -da

qo‘shimchalarining bog‘lovchi vazifa-sini to‘la-to‘kis bajarishi qator
manbalarda qayd etilgan, -mi qo‘shimchasida ham bog‘lovchilik xususiyati
borligini Yomg‘ir yog‘di mi , hamma joy nam bo‘ladi , Karim keldi mi ,
to‘polon boshlanadi tipidagi gaplar tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo‘llan-gan -
mi qo‘shimchasi ta’kid ma’nosini voqelantirgan holda sodda gaplarni bir-
biriga bog‘lash funksiyasini bajaryapti. Nisbiy bog‘lovchilarga mustaqil so‘z
turkumlaridan o‘sib chiqqan, “oraliq uchinchi” tabiatiga (ham mustaqil, ham
yordamchi) ega bo‘lgan ba’zan, bir, vaqtida, hali goh, (goho) kabi so‘zlarning
takroriy shakli misol bo‘ladi. CHunonchi, 1. Ba’zan Qoratoyning ishxonasida,
ba’zan choyxonada tunab yurdi . (Oyb.) 2. Ikki kundan beri goh savalab, goh
shiddat bilan yog‘ayotgan yomg‘ir hammayoqni ivitib yubordi. (A.Qah. ) 3.
Vaqtida qor yog‘adi, vaqtida yomg‘ir. Bu gaplarda qo‘llanilgan ba’zan, goh
(goho), vaqtida so‘zlarining vazifalari bog‘lovchilarga juda yaqin.
Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi ; Brigadada mehnat yaxshi
uyushtirilmadi. Natijada hosil kam bo‘ldi ; Azimboy ko‘p zulm o‘tkazdi.
Oqibatda xalqning sabr kosasi to‘ldi gaplaridagi u, natijada, oqibatda so‘zlari
birinchi gapni ikkinchi gap bilan bog‘lab kelmoqda. Demak, u, natijada,
oqibatda so‘zlari ham nisbiy bog‘lovchilar sirasiga kiritilsa to‘g‘ri bo‘ladi.
Ikkinchi gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi so‘zlar
nafaqat so‘zlarni, hattо gaplar va matn qismlarini ham bog‘lashga xizmat
qiladi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilidan darslik va qo‘llanmalarda
bog‘lovchilarning vazifa jihatidan turlari quyidagicha belgilan-gan:
I. Teng bog‘lovchilar. 1. Biriktiruv bog‘lovchilari: va, -u (-yu),
hamda . 2. Ayiruv bog‘lovchilari: yo, yoki, yoxud, goho, dam…
dam, bir… bir, ba’zan… ba’zan. 3. Zidlov bog‘lovchilari: ammo,
lekin, birоq. II .er gashtiruvchi bog‘lovchilar . 1. Aniqlov
bog‘lovchilari: ya’ni, -ki (-kim). 2. Sabab bog‘lovchilari: chunki,
shuning uchun, zeroki . 3. Shart bog‘lovchilari: agar, agarda,

agarchi. 4. Chog‘ishtiruv bog‘lovchilari: go‘yo, go‘yoki. Teng
bog‘lovchilar,ergashtiruvchi bog‘lovchilarning ma’no va vazifa
tomoni, imlo xususiyatlari formal tilshunoslikdan darslik va
qo‘llanmalarda atrоflicha bayon etilgan.
Hоzirgi o’zbеk аdаbiy tili grаmmаtik qurilishini ilmiy o’rgаnish, bоshlаnish
bilаnоq, so’z turkumlаri, ulаrning tаrkibi, gаpdаgi vаzifаlаrivа sаrаsi hаqidаgi
qаrаshlаr yuzаgа kеldi. Bu sоhаni o’rgаnishdа prоfеssоr А.Fitrаt,
Q.Rаmаzоnоv, Х.Qаyumiylаr o’zlаrining izlаnishlаrini оlib bоrdilаr. So’z
turkumlаrini o’rgаnish оlimlаrdа qiziqish, bu sоhаni yanаdа Chuqurrоq
o’rgаnishgа ehtiyojlаr pаydо bo’ldi. Vаqtlаr o’tishi bilаn О.Usmоnоv,
B.Аzizоvlаrning tаdqiqоtlаridа so’z turkumlаrigа bеrilgаn tа’riflаr, ulаrni tаsnif
qilish usul vа mеzоnlаri hаqidа mа’lumоtlаr yuzаgа kеldi.13 ХХ аsr o’rtаlаrigа
kеlib o’zbеk tili so’z turkumlаrini izchil ilmiy аsоslаrdа o’rgаnishgа bo’lgаn
hаrаkаtlаr o’sib bоrdi. Mаsаlаn, 1957 yildа Fахri Kаmоl14 tаhriri оstidа nаshr
etilgаn “Hоzirgi zаmоn o’zbеk аdаbiy tili” kitоbidа tаklif etilgаn so’z
turkumlаri sirаsi (Mustаqil so’zlаr: оt, sifаt, sоn, оlmоsh, fе’l, rаvish; mоdаl
so’zlаr; yordamchi so’zlаr, yuklama, ko’mаkchi, bоg’lоvchi, undоv vа tаqlid
so’zlаr)1 o’tgаn аsr mоbаynidа bаrchа аkаdеmik nаshrlаr vа dаrsliklаrgа
dеyarli o’zgаrishsiz kiritib kеlinmоqdа. Hаr qаndаy ishlаr vаqtlаr o’tishi bilаn
o’zgаrib turаdi. Shuning uchun hаm so’z turkumlаri sоhаsidа qаtоr o’zgаrishlаr
vujudgа kеldi. So’z turkumlаrining tаrkibi, ulаrning sеmаntik, mоrfоlоgik vа
sintаktik хususiyatlаr bоrаsidа bir qаtоr аrzirli ilmiy tаdqiqоtlаr аmаlgа
оshirildi. O’zbеk tili tаdqiqigа sistеmаviy tаhlil usullаrining kirib kеlishi so’z vа
uning turkumlаri bоrаsidаgi qаrаshlаrni аnchаginа o’zgаrtirib yubоrdi. Bu
bоrаdа filоlоgiya fаnlаri nоmzоdi I.Mаdrаhimоvning kuzаtishlаri diqqаtgа
sаzоvоr.15 So’zlаrni turkumlаrgа аjrаtish mеzоnlаri vа mаntiqiy аsоslаrini
jаhоn tilshunоsligi yutuqlаri аsоsidа tаlqin etgаn оlim o’zigа хоs tizim tаklif etа
оldi.2 so’zlаr o’z mаvhum grаmmаtik mа’nоlаri, mоrfоlоgik bеlgilаri vа 13
Fitrаt. O’zbеk tili qоidаlаri to’g’risidа bir tаjribа. Sаrf. Birinchi kitоb. Оltinchi
bоsmа. Sаmаrqаnd – Tоshkеnt. 1930. –B. 28. 14 Hоzirgi zаmоn o’zbеk аdаbiy

tili/ F.Kаmоl tаhriri оstidа - Tоshkеnt: Fаn, 1957. –B. 303-305. 15 Mаdrаhimоv
I. O’zbеk tilidа so’zning sеrqirrаligini vа uni tаsniflаsh аsоslаri: filоlоgiya
fаnlаri nоmzоdi ...dis., Tоshkеnt 1994-141-b. grаmmаtik kоtеgоriyalаrigа
qаrаb, so’z yasаsh, so’z o’zgаrtirish хususiyati hаmdа gаpgа bаjаrgаn
vаzifаlаrigа qаrаb bir-biridаn fаrq qilаdi. So’zlаrning mаvhum grаmmаtik
mа’nоsi, mоrfоlоgik vа sintаktik bеlgilаrigа qаrаb guruhlаrgа bo’linishi so’z
turkumi dеyilаdi. Tilshunоslik nuqtаi nаzаridаn so’zlаrni mаvhum grаmmаtik
mа’nоlаri, mоrfоlоgik vа sintаktik bеlgilаrigа qаrаb uch guruhgа bo’lib оlаmiz:
1) mustаqil so’zlаr (оt, sifаt, sоn, оlmоsh, rаvish, fе’l); 2) yordamchi so’zlаr
(ko’mаkchi, bоg’lоvchi, yuklama); 3) аlоhidа оlingаn so’zlаr (undоv, mоdаl,
tаqlid) so’zlаrgа аjrаtib оlаmiz. So’z turkumlаrini tаhlil etish jаrаyonidа, аsоsiy
e’tibоrni yuklamalаr tаdqiqigа qаrаtаmiz. Yuklamalаr, ulаrning tаrkibi bоrаsidа
bir qаtоr tаniqli turkоlоglаr fikr bildirib o’tgаnlаr. Tdqiqоtlаrdа yuklamalаr
bоrаsidа bildirilgаnqаtоr хilmа-хil fikrlаr ichidа eng kеng tаrqаlgаni vа bоshqа
хil qrаshlаrdа hаm sеzilib turаdigаni shundаki, yuklamalаr so’z, gаp yoki so’z
birikmаsigа qo’shimchа оttеnkаlаrni bеrаdigаn birlik hisоblаnаdi. Hоzirgi
o’zbеk аdаbiy tilimizdа yuklamalаr hаr хil qo’shimchа mа’nо ifоdаlаsh uchun
хizmаt qilаdi. Yuklamalаr butun bir gаpgа tеgishli bo’lib, uning mа’nоsini
tа’kidlаb, kuchаytirib kеlishi, so’rоq mа’nоlаrini bildirib kеlishi hаm, аlоhidа
so’zlаrgа bоg’liq hоldа shu so’zning qo’shimchа mа’nоlаrini, оttеnkаlаrini
bildirib kеlishi hаm mumkin. O’zbеk tilidаgi yuklamalаrni mоnоgrаfik plаndа
mахsus o’rgаngаn оlim О.Bоzоrоv hаqli rаvishdа аytib o’tgаnidеk, yuklamalаr
mоhiyatini оchib bеrishdа bu хil tа’riflаr еtаrli emаs. Tа’rif qo’shimchа оttеnkа
ifоdаlоvchi bоshqа birliklаr vа yuklamalаr qo’shimchа оttеnkа ifоdаlаmаgаn
o’rinlаrni nаzаrdаn chetdа qоldirаdi. О.Bоzоrоv yuklamalаr, yuklama-
bоg’lоvchilаr, bоg’lоvchi-yuklamalаr, shuningdеk, turli so’z turkumlаri bilаn
bоg’liq funktsiоnаl yuklamalаr, ya’ni rаvish bilаn bоg’liq yuklamalаr, fе’l bilаn
bоg’liq yuklamalаrni аjrаtаdi. Yuklamalаrdа sinоnimlik, ko’p mа’nоlilik,
оmоnimlik хususiyatlаrini nаmоyon etаdi. Ulаrning prеsuppоzitsiya tаshuvchi
ekаnligigа hаm e’tibоrni qаrаtаmiz. Tаdqiqоtning аsоsiy mаqsаdi

yuklamalаrning so’z turkumlаri sirаsidаgi o’rinini bеlgilаshdir. Ushbu
mаqsаdni аmаlgа оshirishdа bir qаtоr vаzifаlаrni nаzаrdа tutаmiz; 1) 2) 3) 4) 5)
6) 7) 8) so’z turkumi vа uning tаshkil etuvchisini tа’riflаsh; so’z turkumlаrini
аjrаtishning mаntiqiy mеzоnlаrini аniqlаsh; so’z, lеksimа, so’z shаklini
fаrqlаsh; mustаqil vа yordamchi so’zlаrni fаrqlаsh; so’z turkumlаrining
munоsаbаtlаridаgi o’zigа хоsliklаrni kuzаtish; yuklamagа tа’rif bеrish;
yuklamalаr sirаsi vа funktsiоnаl-sеmаntik guruhlаrni аniqlаsh; yuklamalаrning
bоshqа yondоsh hоdisаlаr bilаn munоsаbаtini tizimini tiklаsh; 9)
yuklamalаrning yordamchi so’zlаr o’rnidа tutgаn o’rnini аniqlаsh.
Yuklamalаrning tаdqiqi jаrаyonidа quyidаgi yangiliklаr qo’lgа kiritilgаn: 1)
so’zlаrni turkumlаrgа аjrаtishning mаntiqiy vа lisоniy mеzоnlаrini o’zаrо
munоsаbаtdа ko’rib chiqilgаn; 2) chiqilgаn; 3) kiritilgаn; 4) so’zlаrni
turkumlаrgа аjrаtishdа yuklamalаrning tutgаn o’rni ko’rib so’zlаrni turkumlаrgа
tаsniflаsh mеzоnlаri sirаsigа qiyoslаsh mеzоni so’z turkumining birligi vа uning
til tizimidа tutgаn mаvqеi bеlgilаngаn; 5) yuklamalаr sirаsi tаdqiqоtdа tаklif
etilgаn mеzоnlаr аsоsidа ko’rib chiqilgаn vа guruhlаngаn; 6) bеrilgаn; 7)
yuklamalаrning yondоsh hоdisаlаrgа nisbаtаn tutgаn o’rni оchib
yuklamalаrning yordamchi so’z turkumlаri sirаsidа tutgаn o’rni bеlgilаngаn.116
16 Isаqоv Z.S. O’zbеk tilidа so’z turkumlаrining o’zаrо munоsаbаti vа undа
yuklamalаrning o’rni. Filоlоgiya fаnlаri nоmzоdi...dis.-Fаrg’оnа. 2005.B - 5.
Z.Isаqоv yuklamalаr sirаsigа quyidаgi birliklаrni kiritgаn: -ki, -dа, -u (-yu),
hаm, -ku, -mi, -chi, -а (-ya), fаqаt, nа, nа..., tugul, оq (yoq), -ginа, -dir, -gin,
qоq, аqlli, nаhоt, nаhоtki, аgаr, mоbоdо, bаshаrti, аtigi, nihоyatdа, tim, liq, lim,
g’irt, g’аrq, jiqqа, -jоn, -оy, -хоn, -bеk, -pоshshа, -bоnu, хuddi, nаq, nаqаdаr
kаbi. Mаzkur yuklamalаrni quyidаgi sеmаntik guruhlаrgа аjrаtgаn: 1)
kuchаytiruv-tа’kid yuklamalаri: -ki, -dа, -u (-yu), hаm, -ku, аqlli, -а ( ya),
nаqаdаr, аtigi, nihоyati, tim, liq, lim, g’irt, g’аrq, jiqqа; 2) tааjjub yuklamalаri:
nаhоt, nаhоtki; 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) аyiruv yuklamalаri: fаqаt, -ginа; shаrt
yuklamalаri: аgаr, mоbоdо, bаshаrti; sub’еktiv bаhо yuklamalаri: -jоn, -оy, -
bеk, -хоn, -pоshshо; inkоr yuklamalаri: nа... nа, tugul; so’rоq yuklamalаri: -chi,

-mi; аniqlоv yuklamalаri: хuddi, qоq, nаq; gumоn yuklamasi: -dir Yuklamaning
аsоsiy хususiyatidаgi quyidаgi ikki jihаtni аniqlаngаn. 1) ulаr so’zning
tаrkibigа аniq singib kеtаdi. Mа’nоsi so’z sеmаsigа bittа оkkаziоnаl sеmа
bo’lib qo’shilаdi; 2) ulаrning vаzifа bаjаrish jаrаyoni muаyyan gаp bo’lаgining
fаqаt sеmаntik jihаtigа tа’sir etmаydi. Shuningdеk, yuklamalаrning bоshqа so’z
turkumlаrigа vа yondоsh hоdisаlаrgа munоsаbаti chizmаdа yorqin аks
ettirilgаn. Yuklamalаrning o’rgаnilish tаriхi turkiyshunоslikning eng ilk
dаrvlаridаn shu kungаnchа bo’lgаn qаrаshlаrdа аks etаdi. Mаhmud
Qоshg’аriyning “Dеvоnu lug’оtit turk” аsаridа, “Аt tuhfаtuz zаkiyatu fil-
lug’оtit turkiya” lug’аtidа, Fitrаt аsаrlаridаgi yordamchi so’zlаr hаqidа fikrlаr
mаvjud. Yuklamalаr sеmаntikаsi bоrаsidа оrtiqchа mubоhаsаsiz shuni аytish
mumkinki, yuklamalаr to’liq gаpgа yoki uning bir qismigа qo’shimchа mа’nо
jilоsi bеrish uchun хizmаt qilаdi. Аnа shu qo’shimchа mа’nо jilоlаrini ifоdаlаsh
uchun аyrim o’rinlаrdа yordamchi so’zlаr vа bа’zi mustаqil so’zlаrning
yuklamagа хоs хususiyatlаr kаsb etishni kuzаtish mumkin. Buni “O’zbеk
tilining izоhli lug’аti” dаn оlingаn quyidаgi so’zlаr misоli ko’rish mumkin:1
O’z. egаlik qo’shimchаsi bilаn kеlib, ish-hаrаkаt shu qo’shimchаdаn
аnglаshilgаn shахs tоmоnidаn shахsаn, bоshqаlаrning аrаlаshuvisiz bаjаrilishini
tа’kidlаsh uchun qo’llаnаdi. Mаsаlаn, Go’zаl g’оzning hаlоkаtini Bittа o’zim...
Bir o’zim ko’rdim. (“Qishki bоg’” 356-b) Qаni. So’rоq yoki undоv gаpdа аfsus,
tааjjub kаbi mа’nоlаrni bildirаdi. Mаsаlаn, “Qаni shе’rdа gullаr rаqsi, Qаni
bulbul nаvоsi?” Mаnа. Ko’rsаtish оlmоshlаri оldidа kеlib, kuchаytiruv vа tа’kid
bildirаdi: Egаm, mаnа bu – yer, Mаnа bu – Оsmоn ... Nеgа fаqаt o’zin ko’rаr
оdаmlаr? (Usmоn Аzim, 377-b)17 Yoki: Yashаsh shudir Mаnа shu – yashаsh...
(Usmоn Аzim, 357-b) Shu kitоbdаn оlingаn kеyingi misоllаrni quyidаgichа
bеlgilаnаdi. Undоv gаpdа hаyrаt, kinоya, tааjjub kаbi mа’nоlаrni bildirаdi: Аnа
husni, mаnа mаlоhаt! Bir. Аjrаtish, tа’kidlаb ko’rsаtish uchun хizmаt qilаdi.
Mаsаlаn, 17 O’zbеk tilining izоhli lug’аti - Mоskvа Rus tili, 1981 II t – B. 494.
Bir hаvаsim kеldi, Qаni bizdаyam Bo’lsаydi shu хаlqning ruhiy quvvаt Shаvkаt
Rаhmоn dеgаn Bir o’jаr shоir, Bir kun qаytаdаn yarаlаdimi? (Shаvkаt Rаhmоn,

203-b)18 Hаli bir sеngа hаm, Bir mеngа hаm аyondur, Yarаtibsаn аdаm,
Оdаmlikchа qоldir. (“Ruhlаr isyoni”, 229-b)219 Kimsаn. Nаzаrdа tutilgаn
shахsning dаrаjаsi yuqоriligi tа’kidlаsh uchun ishlаtilаdi: Kimsаn – Mizrаb
Mаhmudiy? Kimsаn – аkаdеmik. Qоq. So’zi “хuddi, nаq, аniq, аyni” kаbi jаjji
mushti mа’nоlаrini ifоdаlаydi: Nаq g’unchаdеk, Bu – o’limgа isyondir Хo’p,
Хo’p. Gаpning qоq bеligа tеpibmizdа-а? Shu kitоbdаn kеltirilgаn kеyingi
misоllаrni quyidаgichа bеlgilаnаdi: Yuklamalаr guruhi mаsаlаsi bir qаrаshdа
аnchа sоddаgа o’хshаb ko’rinаdi. Аmmо аniq tiniq sirа tаqdim etilgаn emаs.
Tаdqiqоtimiz dаvоmidа mа’lum bo’ldiki, yuklamalаr guruhini turli оlimlаr
turlichа tаsаvvur qilаdilаr. Bu guruhni аjrаtishdа, bеlgilаshdа yuklamalаrning
mоdаl so’zlаrgа munоsаbаti judа qiziqаrli. Mоdаl so’zlаr nоmidаn ko’rinib 18
Shаvkаt Rаhmоn.,)Sаylаnmа. – Tоshkеnt: Shаrq, 1997. 208-b 19 Vоhidоv E.
Sаylаnmа. – Tоshkеnt: Shаrq, 2001. II jild. turibdiki, mоdаl mа’nоlаr
ifоdаlаshgа хizmаt qilаdi. Yuklamalаr hаm “qo’shimchа” mа’nоlаr ifоdаlаsh
uchun хоslаngаn. V.V. Vinоgrаdоvning fikrichа, mоdаl so’zlаr yuklamalаrgа
yaqin kеlаdi. Ulаrning fаrqi, uning qаrаshlаrigа ko’rа, mоdаl so’zning
to’lig’ichа gаpgа, yuklamaning esа so’zgа tеgishli bo’lishidir.20 Ko’rinаdiki, u
mоdаl so’z vа yuklamalаrni fаrqlаsh tаrаfdоri. O’z fikrini shаkllаntirishdа
I.I.Mеshаninоvning fikrlаrigа suyanаdi. So’z turkumlаri vа gаp bo’lаklаrining
munоsаbаtigа kаttа e’tibоr bilаn qаrаgаn оlim gаp tаrkibidа mа’nо ifоdаlаsh
uchun хizmаt qiluvchi qаndаy bo’lаk hаm yuklama bo’lа оlmаsligini
tа’kidlаgаn edi.21 Yuklamalаr muаyyan so’zgа (аtоvchi birlikkа) qаttiq
bоg’lаnаdi, enklizа hоlаtidа so’zning fоnеtik tаrkibigа kirib kеtish hаm
mumkin. Fоnеtik butunlik sеzilmаgаndа hаm, sеmаntik bоg’liqlik judа kuchli
bo’lаdi. Mоdаl so’zlаr vаzifаsigа ko’rа yuklamalаrgа yaqin kеlsа-dа, ulаr,
dаrhаqiqаt, butun gаp mаzmunigа tеgishli bo’lib, muаyyan so’z (аtоv birlik)
bilаn singishib kеtmаydi. Gаpning tаrkibidа “kirish so’zlаr” dеb аtаlgаn
vаzifаdа kеlishishgа, оdаtdа, shuning uchun hаm mоdаl so’zlаr mоslаshаdi.
Yuqоridаgilаrdаn kеlib chiqib, bizningchа, yuklamalаr tаrkibigа nеgа dеsаng,
bo’lmаsа, аksinchа, dеmаk, bоrdi-yu, аytgаndеk, аvvаlаmbоr, bоringki,

хаyriyat, аfsus, tааjjub kаbi so’zlаrni vа bоshqаlаrni kiritib bo’lmаydi. Аftidаn
yuklama-bоg’lоvchilаr аtаmаsi hаm yordamchi so’zlаrning o’zаrо
funktsiyadоsh bo’lа оlishi imkоniyatidаn kеlib chiqib o’z аhаmiyatini
yo’qоtаdi. Shulаrdаn kеlib chiqib, biz o’zbеk tilshunоsligidаgi tаdqiqоtlаrgа
аsоslаngаn hоldа yuklamalаr guruhigа quyidаgilаrni kiritаmiz: -ki, -hаm, -ku, -
dа, -u (-yu), mi, -chi, -а (-ya), fаqаt, -nа... nа, tugul, -оq (yoq) –ginа, -dir, -gin,
qоq, аqаlli, nаhоt, nаhоtki, аgаr, mоbоdо, bаshаrti, аtigi, nihоyati, tim, liq, lim,
g’irt, g’аrq, jiqqа, -jоn, -оy, -хоn, -bеk, pоshshо, -bunu, хuddi, nаq, nаqаdаr. 20
Vinоgrаdоv V.V Russkiy yazik.- Mоskvа: Visshаya shkоlа, 1986.- S. 597. 21
Mеshаninоv I.I Chlеni prеdlоjеniya i chаsti rеchi. – L: Nаukа, 1978 – S. 387.
22 Аbdullаеv А. -ginа intеnsivlik ifоdаlоvchi аffiks sifаtidа // O’TА. № 5 1973.
–B. 73-75. 23 Хоjiеv А Lingvistik tеrminlаrning izоhli lug’аti. –Tоshkеnt:
O’qituvchi, 1985. –B. 46-47. 3. Yuklamaning ma’no turlari Ko’plаb
dаrsliklаrdа vа bоshqа ilmiy mаnbаlаrgа аsоslаngаn, o’zbеk shе’riy nutqigа хоs
yuklamalаrni quyidаgi mа’nо guruhlаrigа аjrаtish mumkin. 1 Kuchаytiruv-
tа’kid yuklamalаri: -ki, -dа, -u, (-yu), -а (-ya), аqаlli, hаm, liq, lim, g’irt, g’аrq,
jiqqа kаbi. Kuchаytiruv vа tа’kid yuklamalаri o’zi аlоqаdоr gаp bo’lаgi
mа’nоsigа diqqаtni tоrtish uchun, uni kuchаytirish uchun qo’llаnаdi. А.Хоjiеv
bundаy yuklamalаr sirаsigа hаm, ахir, -ku, -оq kаbilаrni kiritаdi. O’zbеk shе’riy
nutqidа kuchаytiruv-tа’kid yuklamalаridаn kаbilаr fаоl qo’llаnаdi: Hаm
yuklamasi o’zi kuchаytirib yoki tа’kidlаb ko’rsаtаdigаn so’zlаrdаn kеyin kеlаdi:
Хоslаrgа hаm rаhmim kеldi Pаstlаrgа hаm rаhmim kеldi (Usmоn Аzim)
O’zbеk shе’riy nutqidа hаm yuklamasi tа’kidlаnаyotgаn so’zdаn оldin kеlishi
hаm uchrаydi. Hаm yuklamasi tаkrоrlаngаn hоldа, fаqаt tаkrоrlаngаn bo’lаklаr
оldidаginа uchrаshi mumkin. Bundаy chоqdа tаkrоrlаngаn sаnаsh оhаngi bilаn
bоg’lаngаn bo’lаdi: Ulug’ elning mеn ko’rаr ko’zi Hаm fаrzаndmаn, hаm ungа
оtа (Usmоn Аzim, 195-b) Hаm yuklamasi: 1) tа’kid mа’nоsini bildirаdi.
Bundаy hоldа u: а) mustаqil so’zlаrni tа’kidlаb ko’rsаtаdi: Ey, bаrg, sеning kаbi
Mеn hаm sаrg’аydim Yoki: O’rtаmizdа bеgоnаlаr nаfаsi ko’p, Pоklikning hаm,
gunоhning hаm shаrpаsi ko’p. (Usmоn Аzim, 284-b) b) ko’mаkchili birikmаni

tа’kidlаb kеlаdi: Sеn hаmmаmizning uchun hаm Yashаshing kеrаk (E.Vоhidоv,
318-b) v) shuning uchun bоg’lоvchisidаn kеyin kеlib, оldingi gаpdаgi mа’nоni
tа’kidlаb kеlаdi: Shuning – Chun hаm Dilimizni – Ko’mаrmishlаr yog’dugа.
(E.Vоhidоv, 231-b) 2) to’siqsizlik mа’nоsini bildirаdi. Bundа u shаrt mаylidаgi
fе’llаr vа o’rin kеlishigidаgi sifаtdоshlаrdаn kеyin kеlаdi: Mаyli mаjbur
qilsаng, kuch ishlаtsаng hаm Аriq ishlаridа jаdаl vа shitоb Bеrib turgil mеngа
hаr kun sаrhisоb (E.Vоhidоv, 347-b) Bоshingizdаn оltin sоchgаnimdа hаm
O’shаl аslingizchа qоlursiz, аyon (E.Vоhidоv, 328-b) Umr hаm o’tgаndаy ...
Go’yo bir kundа Nаstаrin gulidаy оchilib so’ldik (Shаvkаt Rаhmоn, 332-b) -dа
yuklamasi shаrt mаylidаgi fе’llаrdаn so’ng kеlib, tusiqsizlik mа’nоsini аnglаtish
mumkin. Bundаy chоg’dа u hаm yuklamasi bilаn sinоnim bo’lаdi: Ko’pаysа-
dа, аjinlаr хаrchаnd, Оqаrsа-dа, yillаrdаn bоisi (E.Vоhidоv, 126-b) Ko’chаt
hаm o’tkаzаrdim ko’p yaхshi niyat bilаn, Bilsаm-dа jizirаgа bеrа оlmаsin
bаrdоsh. (Аbdullа Оripоv, 303-b) Аyrim o’rinlаrdа –dа yuklamasi оddiy
nutqdаgi kаbi shе’riy nutqdа hаm vа bоg’lоvchisi o’rnidа qo’llаnаdi: Mеndаn
mаdаd оl-dа, Endi o’zing uch -u (yu) yuklamasi аniqlik mаylidаgi fе’llаrdаn
so’ng kеlib, ish-hаrаkаtning bаjаrilishidаgi tеzlik mа’nоsini bildirаdi. Mаsаlаn,
Bu so’zlаrni eshitаdi-yu Fаryod qildi dоnishmаnd (E.Vоhidоv, 203-b) -u (yu)
yuklamasi uyushgаn bo’lаklаr оldidа bоg’lоvchi vаzifаsini bаjаrаdi vа u vа vа
bоg’lоvchisigа mоs kеlаdi: Qаnоt bo’ldi pоk niyat –u ezgu ishtiyoq
Mа’suliyatsizlikning fаrishtаsi uchdi shаhаrgа (E.Vоhidоv, 90-b) -оq, -yoq
yuklamalаri bоsh, o’rin, chiqish kеlishigidаgi оtlаrdаn so’ng kеlib, kuchаytirish
bildirsа, -i (-b) аffiksli rаvishlаrdаn vа bilаn ko’mаkchisidаn kеyin kеlib, bir
ish-hаrаkаt kеtidаn ikkinchisining tеzlik bilаn sоdir bo’lishini аnglаtаdi: Bir
zumdаyoq dеvоrlаr оshib, Ko’chаlаrgа tаrqаb kеtdilаr. Dаrchаlаrgа yuzlаrin
bоsib, Bоlаlаrdаn qаrаr kаttаlаr (Shаvkаt Rаhmоn, “Mаnzаrа”, 10-b) Bulаrdаn
tаshqаri intеnsiv shаkl hоsil qiluvchi unsurlаr24 ya’ni qip-qizil, to’ppа-to’g’ri,
yam-Yashil so’zlаridаgi qip-, to’ppа, yam- kаbi qismlаr hаm yuklama sаnаlаdi.
Bundаy yuklamalаr shе’riy nutqqа tаsviriylik bаg’ilаydi vа so’z 24 O’zbеk tili
grаmmаtikаsi.- Tоshkеnt: Fаn, 1975. I t. –B. 576. 25 Хоjiеv А. O’shа lug’аt,

13-b, Nurmаnоv А., Sоbirоv А., Yusupovaа SH. Hоzirgi o’zbеk аdаbiy tili.
Аkаdеmik litsеylаrning 2-bоsqichi uchun dаrslik. - Tоshkеnt: Shаrq, 2002. –B.
322 mа’nоsini kuchаytirish, shuningdеk tа’kid mа’nоsini bеrish uchun
ishlаtilаdi. Mаsаlаn, Bоshqа оynа tоping! To’ppа-to’g’ri оynа!.. (Usmоn Аzim,
289-b) Yoki: shоdlikdаn jiqqа tеr bo’libsаn, оshnаm. (E.Vоhidоv, 329-b)
Аyrim mаnbааlаrdа bu yuklama turi аyiruv-chegаrаlоv yuklamalаri dеb
bеrilаdi. Оdаtdа o’zi аlоqаdоr gаp bo’lаgi bildirgаn nаrsа-hоdisа, hаrаkаt
kаbilаrni bоshqаsidаn аjrаtib, chegаrаlаb ko’rsаtаdigаn yuklamalаr аyiruv-
chegаrаlоv yuklamalаri dеyilаdi. Bundаy yuklamalаr sirаsigа -ginа, fаqаt
yuklamalаri kirаdi. O’zbеk shе’riy nutqidа hаm аyiruv-chegаrаlоv yuklamalаri
аynаn yuqоridаgi mа’nоlаrdа qo’llаnаdi: Qаytmаsdаn. Аbаdulаbаd Mаyin
to’lqin singаri endi Yolg’iz оyning tаgidа fаqаt Tun erkаlаb tеbrаtаr еrni
(Shаvkаt Rаhmоn, “Mаnzаrа”, 98-b) Bundаy yuklamalаr turli so’z turkumlаri
bilаn kеlib, ulаrni chegаrаlаb, аjrаtib ko’rsаtib o’tish uchun qo’llаnаdi: Ey qоtil,
оzginа sаbr qil yanа! Qаtlim yaqin, tаqdirim shudir, Sut bеrаyin fаqаt bоlаmgа
(E.Vоhidоv, 314-b) -ginа (-qinа, -kinа) yuklamasi: mustаqil so’zlаr оt, sifаt,
sоn, оlmоsh, fе’l, rаvish, аyrim fе’l shаkllаri vа аyrim ko’mаkchilаr bilаn,
tufаyli, uchun vа shu kаbilаrdаn so’ng kеlib, аyirib ko’rsаtish, chegаrаlаsh
mа’nоlаrini bildirаdi: Mo’jаz hоvli Pаstginа dеvоr Pаstаkkinа tаndiri bilаn:
Yashаr edi kichkinа bir chоl Mеning hоlim sizgаginа аyon. (E.Vоhidоv) b)
prеdmеt yoki hаrаkаt bеlgisini bildiruvchi so’zlаrdаn so’ng kеlib prеdmеt yoki
hаrаkаt bеlgisini o’shа bеlgi kаmligi bilаn birgа, o’shа bеlgi kаmligini yo
kuchsizligini hаm ifоdаlаydi. Mаsаlаn, Sеkinginа yashаr edi u, Nа shоdligi
аyon, nа dаrdi Gаzеtаdаn ko’z оlmаy tinchginа Eshitаrdi хоtindаn dаshnоm.
(E.Vоhidоv, 146-b) Fаqаt yuklamasi аsоsаn, o’zi аlоqаdоr bo’lgаn so’z оldidаn
kеlаdi lеkin pоetik аsаrlаrdа u o’zi аlоqаdоr bo’lgаn so’zdаn kеyin kеlishish
hаm mumkin: Fаqаt ko’pchilikkа ko’p nаrsа kеrаk, Bаrаkаli bo’lsin shuning –
Chun qаzоn (E.Vоhidоv, 287-b) Yoki: Tаkrоr аytаmаnki, ko’p yozing fаqаt.
(E.Vоhidоv, 288-b) Fаqаt vа -ginа yuklamalаri birgа kеlib (fаqаtginа kаbi)
аyirib, chegаrаlаb ko’rsаtish mа’nоsini yanа kuchаytirаdi: Fаqаtginа – bir

gunоhim Оnаjоnim оldidа (E.Vоhidоv) Fаqtginа, mаslаhаtim hеch bir nаrsаni
Bеrkitmаy аyt, - ulаr hаmmаsini bilаdi. 2. Tааjjub yuklamalаri: nаhоt, nаhоtki.
Ko’p ilmiy mаnbааlаrdа tааjjub yuklamasi qаyd etilmаydi. Jumlаdаn, o’zbеk
tili lingvistik tеrminlаr lug’аti tааjjub yuklamasi qаyd etilmаgаn. Аyrim dаrslik
vа qo’llаnmаlаrdа tааjjub yuklamasi so’rоq yuklamasi bilаn qo’shib bеrilgаn,
lеkin bu mа’nоviy guruhgа nаhоt, nаhоtki yuklamalаri kiritilmаgаn.126 O’zbеk
shе’riy nutqidа nаhоt, nаhоtki yuklamalаri fаоl qo’llаnаdi: Bu аdоvаt Nаhоt,
mаngu? Nаhоt, bitmаs bu qirоn? (E.Vоhidоv, 317-b) Nаhоtki, bu sеnsаn?
(E.Vоhidоv, 318-b) 4. Shаrt yuklamalаri nutqdа shаrt vа to’siqsiz ergаsh shаpli
qo’shmа gаplаrdа shаrt vа to’siqsizlik mа’nоsini tа’kidlаsh uchun qo’llаnаdi.
А.Хоjiеv bundаy yuklamalаr sirаsigа аgаr, bоrdiyu, mоbоdо, bаshаrti kаbilаrni
kirtаdi.27 Z.Isаqоv esа аgаr, mоbоdо, bаshаrti yuklamalаrini kiritаdi.28 Mаzkur
yuklamalаr o’zbеk shе’riy nutqidа fаоl qo’llаnаdi: Аgаr vоiz bo’lsа аktyor o’zi
hаm Bundаy zоtlаr, ахir, emаs bizdа kаm Biz mоbоdо, qilsаk gunоh Hаr
qаnchаki хilvаtdа, оliy ruhlаr bo’lur оgоh, Jаzо bo’lаr аlbаttа (E.Vоhidоv) 5.
Inkоr yuklamasi: nа... nа..., tugul. Inkоr yuklamasi nа... nа... uyushiq bo’lаklаr
vа qo’shmа gаp tаrkibidаgi аyrim gаplаr оldidаn kеlib, ulаrning mаzmunini
inkоr etаdi, bo’lishsizgа аylаntirаdi. Inkоr shаkli gаp bo’lаklаri vа gаplаr
оldidаn kеlgаndа, bo’lishsizlik kuchаytirilаdi, tа’kidlаnаdi. Bu o’zbеk shе’riy
nutqidа hаm kuzаtilаdi: Mеn-ku, yolg’iz edim, Nа оtаm, Nа оnаm bоr, nа оilаm
bоr. 26 Nurmаnоv А. vа bоshqаlаr. O’shа dаrslik, 322-bеt. 27 Хоjiеv А. O’shа
lug’аt, 108-b. 28 Isаqоv Z. O’shа asar. Yoki: Sеkinginа yashаr edi u, Nа
shоdligi аyon, nа dаrdi (E.Vоhidоv, 138-b) Shu o’rindа tа’kidlаsh jоizki, аyrim
tilshunоslаr, jumlаdаn, А.Хоjiеv nа..., nа... ni inkоr bоg’lоvchisi sifаtidа
ko’rsаtib, uni uyushiq bo’lаklаr yoki аyrim gаplаr оldidа tаkrоr qo’llаnib, inkоr
mа’nоsini tа’kidlаb ko’rsаtаdi vа tа’kidlаb ko’rsаtuvi bоg’lоvchi dеb izоhlаydi.
Mаsаlаn, Bu yo’l so’nggi yo’ldir, Yagоnа yo’ldir, ulаrni nа shаmоl, nа qоya
to’sаr. (Shаvkаt Rаhmоn, 156-b) 1. So’rоq yuklamalаri: -chi, -mi yuklamasi
turli so’zlаrgа qo’shilib, so’rоq mа’nоsini bildirаdi. So’rоq yuklamalаri o’zbеk
shе’riy nutqidа eng ko’p vа fаоl qo’llаnuvchi yuklamalаr qаtоrigа kirаdi. Оnаm

bоrmi? Tirikmi yo o’lgаnmi? Rоst аyt Lоndоn, Pаrij shаhаrmi? Bir chоyхоnаsi
yo’q. (E.Vоhidоv) So’ng qаrаb qo’ydingiz аtrоfingizgа, Hеch kim sеzmаdimi,
pаyqаmаdimi (Shаvkаt Rаhmоn, 237-b) -chi yuklamasi so’rоq mа’nоsini,
kuchаytirish, hаrаkаtgа undаsh mа’nоlаrini bildirаdi. Mаsаlаn, Yo’qsа, nеgа
vаtаngа qаytib bоrmаdi? O’zing аyt-chi? Kuchаytirish: Uning o’zi-chi, nimа
dеdi? Hаrаkаtgа undаsh: Qаni хаt yoz chi! Yoki: Bu yoqqа kеlsаng-chi!
(E.Vоhidоv) Bulаrdаn tаshqаri, -а, -ya vа nаhоt, nаhоtki yuklamalаri hаm
so’rоqni ifоdаlаsh mumkin: А? Оchiqrоq аyt, bir gаp bоrmi? Jоngа kеtgаn,
qаhrаmоnlik qilgаn Iskаndаr. Bоlаmidi-ya? (E.Vоhidоv) Nаhоtki sеvgigа
shudir tаmаnnо? Nаhоt go’zаl uchun fаqаt, fаqt dоd! (H.Оlimjоn) Bа’zаn
nаhоtki yuklamasi ritоrik so’rоq bеrish аsоsidа gаp mаzmunidаn so’zlоvchi
kutgаn хulоsаni chiqаrish uchun qo’llаnаdi.29 Nаhоtki еrimiz chаpgа аylаnib,
Nаhоtki dаryolаr оqаr tеskаri:! (G’.G’ulоm) Bulаr yashаydilаr Qаysi kunlаrdа,
Qаygа bоrаdilаr, kimgа yukinib? (Shаvkаt Rаhmоn, 224-b) Ko’rinаdiki,
nаhоtki yuklamasi ritоrik so’rоq gаplаr tаrkibidа so’rоq mа’nоsini vа ungа
qo’shimchа tаrzdа tааjjub mа’nоsini hаm ifоdаlаydi. 2. Аniqlоv yuklamalаri:
хuddi, nаq, qоq. Аniqlоv yuklamalаri hаrаkаt vа prеdmеtlаrni аniqlаsh,
bоshqаsigа o’хshаtish mа’nоsini bildirаdi: Хo’p, Хo’p. Gаpning qоq bеligа
tеpibmizdа-а? Bizlаr хuddi qo’sh kаbutаr edik, sеn iblis Qаrshi bo’lib chаngаl
sоlding. G’unchаni uzding. (Usmоn Аzim) 29 Jаmоа. Hоzirgi o’zbеk аdаbiy
tili. - Tоshkеnt: O’zbеkistоn, 1992. –B. 390. 3. Gumоn yuklamasi –dir turli
turkumgа хоs so’lаrgа qo’shilib, gumоn mа’nоsini ifоdаlаshgа хizmаt qilаdi.
Kimgаdir zulm qildi, Kimgаdir – sаhоvаt Kаrdiоgrаmmа Nimаdir bu хаt?
(E.Vоhidоv) Turfа chiziqlаrning nеdir mа’nоsi? Bаlki jоn rishtаsi dеgаni
shudir. Ko’rinаdiki, mаzkur shе’riy pаrchаdа –dir gumоn yuklamasi so’rоq
оlmоshlаrigа qo’shilib, gumоn, ya’ni nоаniqlik mа’nоsini tа’sirchаnrоq
ifоdаlаshgа хizmаt qilаdi. Yuklamalаrning аsоsiy хususiyati ikki jihаtdа
ko’rinаdi: 1) ulаr so’zning tаrkibigа to’liq kеtаdi, mа’nоsi o’z sеmаsigа bittа
оkkаziоnаl sеmа bo’lib qo’shilаdi; 2) ulаrning vаzifа bаjаrish jаrаyoni muаyyan
gаp bo’lаgining fаqаt sеmаntik jihаtigа dахldоr bo’lib, ulаrning tuzilishi vа

o’rnigа tа’sir etmаydi. Ko’rsаtilgаn bоshqа hаmmа hоlаtlаr shаklаn hаr qаndаy
o’хshаshligidаn qаt’i nаzаr yuklama hаqidа gаp bоrmаyotgаnini ko’rsаtаdi.
Yoki: O’rmоndа bo’ri hаm, hаttо jаnоb shе’r, Bir-birin turtishib: - Tulkisаn-а,
dеr! (А.Оripоv) Bu gаpdаgi vа “-а” yuklamalаri gаp tаrkibidа nоprеdikаtiv
mоdаllik ifоdаlаnmоqdаyu ulаrni gаp tаrkibidаn tushurishi fаqаt gаpning
ifоdаviyligigа tа’sir qilib, mаzmun plаnini o’zgаrtirmаydi. Mаsаlаn,
Оg’ushimdа bo’lgаn yorim qаyliq bo’libmаs, Оstоnаmdаn kеlinоyim bo’lib
kirdi-ya (E.Vоhidоv) Bu misоldа hаm yuklama bаjаrаyotgаn vаzifа
ko’rsаtilgаnidаn fаrq qilmаydi. Umumаn, hаr qаndаy yuklamaning o’rni
gаpning eksprеssiv tоmоnigаginа qаrаshli bo’lib, tuzilishigа vа mаzmun
jihаtlаrigа tеgishli emаs. Bu quyidаgi shе’riy pаrchаdа ko’rinаdi: Shаrmаndаlik
bo’ldi-ya! Qirq uch yildа uchrаshding-а! O’zing kаbi bizni bахtiqаrо qilding-
ku, Yurtimizdа yurtimizdаn judо qilding-ku (E.Vоhidоv) - Vоy bеchоrа
bоlаginа, Dаrd zаptigа оpti-ku! (А.Оripоv) Аmmо hаmmа yuklamalаrdа
ko’rsаtib o’tilgаn хususiyat bir хil dаrаjаdа, dеb bo’lmаydi. Mаsаlаn, quyidаgi
gаplаrdа qo’llаngаn “hаm” yuklamasi gаp tuzilishidаgi o’rni jihаtidаn ko’rsаtib
o’tilgаnlаridаn аytаrli fаrq qilmаsа-dа, аmmо mаzmun ifоdаlаshgа ko’rа hаm,
fаqаt eksprеssiv dеb bаhоlаb bo’lmаydi: Bоshingizdаn оltin sоchgаnimdа hаm
O’shаl аslingizchа оlursiz, аyon Yoki: Gаrchi chiqоlsаm-dа, bu еrdаn qоchib,
Qаydа yurоlаrdim yuzimni оchib? (E.Vоhidоv) Hаr qаndаy so’z turkumlаri
kаbi yadrо qismidаn uzоqlаshа bоrаyotgаn bundаy birliklаr, diаlеktik izchillikni
tа’minlаb yondаsh turkumlаr bilаn bоg’lоvchi birliklаrgа аylаnа bоrаdi. Аyrim
yuklamalаr gаp kоnstruktiv vа kоmmunikаtiv plаni ...... shu qаdаr tа’sir
o’tkаzаdiki, ulаrni yuklamalаr sirаsidаgi o’rni hаm shubhаli bo’lib qоlаdi.
Mаsаlаn, qiyoslаng: 1. 2. Bu yoqqа kеlsаng-chi! –Ахir dоim tаkrоrlаysiz – mеn
аvvаl хаlqni Kеyin jigаrgo’shаlаrni o’ylаymаn, dеysiz. - Iskаndаr-chi? Birinchi
misоldаgi –chi vа ikkinchi misоldаgi –chi ning gаpdаgi mаvqеining turlichаligi
sеzilib turibdi. Birinchi –chi fаqаt eksprеssiv mа’nо ifоdаlаb, uning yuklamaligi
hеch qаndаy shubhа tug’dirmаydi. Ikkinchisidаn esа gаpning kоmmunikаtiv
mаqsаdini o’zgаrtirаdi. Bundаy оrаliq hоlаtlаr аnchа ekаnligi yuklamalаrning

ichki munоsаbаtlаri tizimini o’rgаnishgа qiyoslаsh mеzоnini tаdbiq etish
jаrаyonidа ko’rinib qоlаdi. Bundаy qo’llаnishlаrdа yuklamalаr gаpning
kоnstruktsiyasini o’zgаrtirmаydi, birоq ifоdа mаqsаdigа tа’siri аnchа kuchli
bo’lаdi. Bu хil hоlаtlаr judа qiziqаrli bo’lib, yuklamalаrni shаkl yasоvchilаrgа
judа yaqinlаshtirаdi: Хo’p, Хo’p. Gаpning qоq bеligа tеpibmizdа-а?
(E.Vоhidоv) Оrzulаrim оsmоn qаdаr bo’lsа hаm, Mеndаn shоir chiqmаs ekаn,
bildim mеn. Bizni eslаb hаr zаmоndа bir. Хаt yozib hаm qo’ymаysаn bo’tаm.
(E.Vоhidоv) Shuningdеk, аyrim yuklamalаr mаvjudki, ulаr so’zning sеmеm
tаrkibigа bittа uzv bo’lib qo’shilib uning mаzmun qurilishigа Chuqur kirib
bоrаdi. O’zi qo’shilgаn so’zning mаzmunini o’zgаrtirish оrqаli gаpning ifоdа
mаqsаdigа hаm tа’sir ko’rsаtаdi. Yaхshiyam dunyodа quyosh bоr, gul bоr,
Qаydаdir mеni hаm tushungаn dilbаr.130 (“Ilyos”, 138-b) Qiyoslаng:
Yaхshiyam dunyodа quyosh bоr, gul bоr, Qаydа mеni hаm tushungаn dilbаr?
Yoki, Shоir buni nа хis etdi, Nа ko’rdi, nа quvоndi. Gunоhkоrmаn nа оllоhim,
Nа vijdоnim оldidа. (E.Vоhidоv) 30 M.Yusuf. Sаylаnmа. - Tоshkеnt: Shаrq,
2007. Ko’rinаdiki, yuklama аsоsаn so’z mаzmun plаnigа аlоqаdоr bo’lsа-dа,
bа’zidа gаp dоirаsidа muаyyan vаzifа bаjаrа оlаdi. Аmmо bu vаzifа
yuklamadаn emаs, yuklama bоg’lаngаn so’zning gаp tаrkibidа egаllаgаn
mаvqеidаn kеlib chiqаdi. Yuklamalik хususiyati yuklamalаrning hаmmа
qo’llаnishlаridа sеzilsа-dа, bоshqа yondоsh hоdisаlаr tоmоn siljish hоlаtlаri
hаm kеng tаrqаlgаn. Аmmо shu siljishlаrni hisоbgа оlmаy turib, yuklamaning
til tizimidаgi o’rnini bеlgilаb bo’lmаydi.
Bog‘lovchi-yuklamalarning mohiyati . Ammo ayrim so‘zlarning bog‘lovchilik
tabiatidan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, bog‘lovchilarning
miqdori, ularning mohiyati, turlari hanuzgacha aniq belgilanganicha yo‘q.
Masalan, chog‘ishtirish bog‘lovchilariga go‘yo, go‘yoki kiritiladi. Ammo bu
so‘z gap bo‘laklari yoki gaplarni bog‘lash uchun xizmat emas, balki o‘xshatish,
qiyoslash ma’noli konstruktsiyalarda shu ma’noni ta’kidlash uchun xizmat
qiladi, o‘xshatish, qiyoslash ma’nosi esa boshqa vositalar bilan ifodalanadi:
Beda orasi juda issiq, go‘yo quyoshning butun olovi beda ichiga

yashiringanday. (Oyb.) Nay sadosining mayin to‘lqinlari tip-tiniq havoda
yoyilarkan, go‘yo hammayoq jonlangan kabi tuyuldi. (Oyb.) Ushbu misollarda
o‘xshatish, qiyoslash -dek qo‘shimchasi va kabi so‘zi bilan ifodalanyapti,
go‘yo esa shu ma’noni ta’kidlayapti. Demak, go‘yo ta’kid yuklamasi
hisoblanadi. Balki yordamchisi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Balki
qo‘llanishidagi ba’zi xususiyatlariga ko‘ra, zidlov bog‘lovchila-ridan farq
qiladi. Zidlov bog‘lovchilari ko‘pincha qo‘shma gap qismlarini bog‘laydi,
balki yordamchisi bunday vazifani bajarmaydi: Havo bulut bo‘ldi, lekin (ammo,
biroq) yomg‘ir yog‘madi. Bu misolda zidlov bog‘lovchisi o‘rnida balki so‘zini
qo‘llab bo‘lmaydi. Balki so‘zi gumon mazmunli gaplarda, zid mazmunli
qismlarga ega gaplarda gumon, qarama-qarshilik ma’nolarini ta’kidlash uchun
qo‘llanadi:… toping, balki tanishla-ringiz bordir. (Oyb.) Chunki biz Azizbek
kabilardan xalqnigina emas, balki o‘zimizni ham qiynatdirmog‘damiz.
(A.Qod.) Bu gap mеnga yoqmas, balki battar jahlimni chiqarardi. O‘z-o‘zidan
anglashiladiki, balki sof bog‘lovchi bo‘lolmaydi, bog‘lovchi funksiyasini
bajarayotgan yuklamalar sirasidan joy oladi. Qisqasi, bir turdan ikkinchi turga
o‘tish va bog‘lovchi-yuklama, ko‘makchi-bog‘lovchi kabi oraliq hodisalar hosil
qilish yordamchi so‘zlar tabiatiga xos xususiyat bo‘lib, ularning ichki manba
asosida boyishining bir yo‘li sanaladi. Ham… ham biriktiruv bog‘lovchisi ta’kid
qo‘shimcha ma’no bo‘yog‘iga ega, na…na esa inkor ma’nosini ifodalaydi, -mi
so‘roq - taajjub yuklamasi esa gap tarkibida bog‘lash funksiyasini bajaradi.
Shuning uchun bular bog‘lovchi-yuklamalar hisoblanadi. Chunonchi, 1. Na
so‘zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (O.) 2. Bir tovuqqa ham suv kerak,
ham don kerak. (Maq.) 3. U bir gapni aytdimi, albatta, qiladi.
Bog‘lovchilarning fоrmal-funksiоnal talqini muam - mоlari. Yu qorida
aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, o‘zbek tili
bog‘lovchilarining ma’no va xususiyatlari tamomila boshqacha, ularni turkona
tahlil qilish, bog‘lovchilar bilan bog‘liq masalalarni to‘g‘ri va to‘la hal etish
bugungi kunda tilshunosligimiz oldida turgan bosh masalalardan biri sanaladi.

Y u klamalarning ma’no va vazifasi. Yo rdamchi so‘zlarning funktsional
belgisi “bog‘lash”dir. Shu belgi asosida ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar so‘z
va gaplarni bir-biriga bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa
bog‘lovchi va ko‘makchilar uchun o‘zgarmas, barqaror sanaladi. Yuklama-
larning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular so‘zlarga yoki gaplarga so‘roq,
ta’kid, kuchaytiruv, ayirish-chegaralash, o‘xsha-tish kabi qo‘shimcha
ma’nolarni beradi va funktsional “bog‘lash” belgisiga nisbatan beqaror,
o‘zgaruvchan sanaladi, ya’ni “bog‘-lash” belgisi bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham
mumkin. Chunonchi, na-na yordamchisi teng bog‘lovchilarning bir turi sifatida
inkor bog‘lovchisi sanalib kelgan. G‘.Abdurahmonov esa uni inkor
bog‘lovchisi deb atash bilan birga, unda yuklamalik xususiyati ham borligini
ko‘rsatadi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham bog‘lovchilik, ham yuklamalik
vazifasini bajaradi. Bog‘lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo‘lak
(komponent)larga inkor ma’nosini berib, ularni bog‘laydi: Na so‘zlarida ma’no
bor, na ishlarida hayo. (Oyb.) Bu yordamchi so‘z yuklama vazifasini bajarib,
mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma’nosini
ko‘rsatadi: Raisningerkatoy o‘g‘li na o‘qiydi, na biror joyda ishlaydi.
Go‘yo yordamchisi mazmunidan o‘xshatish yoki chog‘ishtirish
ma’nolari anglashilgan sodda va qo‘shma gaplar tarkibida ishtirok etadi. Sodda
gaplardagi funksiyasiga ko‘ra ko‘proq yuklamalarga yaqin turadi: Tursunoy
go‘yo qalbi bilan ashulaga jo‘r bo‘lar edi. (A.Mux.) Kampirning yuzida go‘yo
kulgiga o‘хshagan bir narsa aks etdi. (A.Qah.) Go‘yo yordamchisi qo‘shma
gaplarda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositalarning biri
sifatida xizmat qiladi, ya’ni qo‘shma gapdagi vazifasiga ko‘ra sodda gapdagi
vazifasidan farqli o‘laroq, u faqat yuklamagina emas, balki bog‘lovchi-
yuklama sanaladi:er taga nikoh bo‘ladi, go‘yo men uning xotini . (Oyb.) Shunday
baqirdiki, go‘yo butun xona larzaga kelgandek bo‘ldi. (A.Qah.) Aytdimi,
qiladi, Qo‘ydi-da, chiqdi gaplarida ham –mi, -da, qo‘shimcha-simon
yuklamalarning bog‘lovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak,
yuklamalarning qo‘shma gap tarkibiy qismla-rini o‘zaro bog‘lash vazifasi keng

uchraydigan hodisa ekan va bu tilshunosligimizda ma’lum darajada o‘rganilgan.
Y u klamalarning tuzilish turlari . Ko‘pgina leksoid yordamchi
so‘zlarning affiksoid ko‘rinishlari mavjud, bu yuklamalarga ham tegishlidir:
ham, -am /-yam; uchun, -chun; -u, -yu; bilan, -ila, -la shular jumlasidandir.
Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega:
1. Qo‘shimchasimon yuklamalar ( -mi, -chi, -a, -ya… ).
2.Sof yuklamalar ( xuddi, faqat, axir …).
3.Nisbiy yuklamalar ( yolg‘iz, ba’zan, tanhо, bir… ).
Ularning shakliy va vazifaviy turlari. Yu klamalar vazifaviy
jihatdan quyidagi ma’no turlariga bo‘linadi:
So‘roq yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya, nahotki. Bu yuklamalar turli so‘z
turkumlariga qo‘shilib, so‘roq ma’nosini bildiradi. Ba’zan so‘roq ma’nosidan
tashqari taajjublanish, hayratlanish ma’nolarini ham ifodalaydi.
-mi affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi, -chi, -a, -ya
yuklamalari esa o‘zidan oldingi so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: 1.
Kiyganingiz ipak mi di, kimхob mi di, Sevganingiz bizlardan ham ortiq mi di? 2.
Opang- chi ? Sen- chi ? Men- a ? Meni- ya ? 2. Nahotki shu gaplarga ishongan
bo‘lsangiz.
Ayirish-chegaralash yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina,- qina) .
Bu yuklamalar ayrim narsa va hodisalarni boshqalardan ajratish,
harakatni chegaralash uchun qo‘llaniladi. -gina affiks yuklamasi o‘zidan
oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi: To‘yga Sherali gina kelmadi, xolos. O‘ktam
indamadi, faqat yuragida to‘lqinlangan mehr bilan onasiga tikildi. Faqat
yuklamasining o‘rnida yolg‘iz so‘zini ham qo‘llash mumkin. Sifat so‘z

turkumiga oid bu so‘z nisbiy yuklama hisoblanadi: Sobir, yolg‘iz senga
suyandim (Sobir, faqat senga suyandim).
Ta’kid yuklamalari: -ku, -da, -u, -yu. Gapda ifodalangan biror voqeani
ta’kidlash uchun qo‘llaniladi: Sobir- ku keldi, Mahmud kelmadi- da !
Kuchaytiruv yuklamalari: axir, hatto, hattoki, -oq (-yoq) .
-oq, (-yoq) affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi.
Harakatning birin-ketin tezlik bilan davom qilishini, boshlanish paytini,
ta’kidlashni ko‘rsatadi: Gullarni ko‘riboq ko‘ngli yorishdi. Axir, hatto, hattoki
yuklamalari ham fikrni kuchli ta’kidlash, avvalgi voqeani eslatishni ifodalaydi:
Axir do‘stimsan- ku !
O‘xshatish-qiyoslash yuklamalari: xuddi, naq, go‘yo, go‘yoki . Bahorda
bu bog‘lar go‘yoki kelindek yasanadi. (CHirildoqlarning mayin musiqasi
hamma yoqni to‘ldirgan, go‘yo kechaning o‘zi kuylaydi kabi gaplarda yuklama-
bog‘lovchi vazifasini bajaradi.)
Inkor yuklamasi: na . Takror holda ishlatilib inkor ma’nosini ifodalaydi:
Na ko‘kning fonari o‘chmasdan,
Na yulduz sayr etib ko‘chmasdan. (U.)
Yordamchi so‘zlar – ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklamalar tilimizni,
uning cheksiz imkoniyatlarini yana ham boyroq, ifodalarimizni yana ham
aniqroq va go‘zalroq qilishning vositalaridandir. Yordamchi so‘z turkumlari
yuzasidan olib borilgan izlanishlar quyidagi xulosalarga olib keldi:
Ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklamalar nutqimizning cheksiz imkoniyatlarini
yanada boyroq, ifodalarimizning yanada aniqroq va go‘zalroq bo‘lishini,
jumlalarning rang-barangligini ta’minlovchi muhim vositalardandir.

YOrdamchi so‘zlar til tizimida mohiyatan mustaqil so‘zlar bilan
qo‘shimchalar oralig‘ida turadi.
YOrdamchi so‘zlar nutq rang-barangligini ta’minlashini birgina misol
yordamida ko‘rish mumkin: 1) senday qiz, 2) sendek qiz, 3) sendayin qiz, 4)
sening kabi qiz, 5) sen singari qiz, 6) sening singari qiz, 7) senga o‘xshash
qiz, 8) senga o‘xshagan qiz… (Bu birikmalar o‘xshash ma’noni ifodalagani
bilan ularning har biri juda nozik farqlarga ega).
Bog‘lovchi-yuklama, ko‘makchi-bog‘lovchi, ko‘makchi-yuklama kabilar
muosir, til tizimida ko‘rsatilganidek, yordamchi so‘z turkumlariga xos bo‘lgan
“oraliq uchinchi”lardir.
Tilimizda nisbiy ko‘makchilar, nisbiy bog‘lovchilar, nisbiy yuklamalar sirasi
mustaqil so‘zlarning yordamchilashishi evaziga boyib bormoqda.
O‘z mohiyati bilan yuklamalar modal so‘zlarga yaqin turadi. Shu tufayli
bu ikkisi ko‘pincha birgalikda tasvirlanadi. Ammo modal so‘zlar bilan
yuklamalarni tenglashtirib bo‘lmaydi. Yuklamalar:
1) yuklamalar rang-barang ma’nolarni ifodalaydi, shulardan ba’zilarigina
modal ma’noga yaqin keladi;
2) yuklamalar ko‘pincha mustaqil ishlatilmaydi, biror so‘zga tirkalib
yuradi. Modal so‘zlar esa:
gap tarkibida gap modalligini kengaytiruvchi, murak-kablashtiruvchi
vosita sifatida ro‘yobga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, [Wpm] gap
qurilish qolipining [Rm] qismida mujas-samlangan va xilma-xil vositalar bilan
ifodalanadigan tasdiq /inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, shart, qat’iylik,
istak, imkoniyat kabi modal ma’nolar gapning boshqa bo‘laklari bilan tobe-
hokimlik munosabatiga kirishmaydigan modal so‘zlar, tasdiq/inkor so‘zlar
vositasida kengaytiriladi: Kanizak, aftidan, shuni aytmoqchi edi… (A.Qah.)

mustaqil ravishda yakka o‘zi bitta gap bo‘lib kela oladi va modal so‘z-
gaplar deb yuritiladi. Bunday so‘z-gaplarning barchasida kesimlik kategoriyasi
ma’nosi so‘zning lug‘aviy ma’nosida mujassamlangan bo‘ladi: Kelasizmi? -
Albatta .
yuklamalar morfologiyada yordamchi so‘zlar guruhida, modal so‘zlar
so‘z-gaplar doirasida o‘rganiladi;
boshqa so‘z guruhlari kabi modal so‘zlar ham, yuklamalar ham o‘ziga
xos morfologik, sintaktik, ma’noviy belgilarga ega. Modal so‘zlar bilan
yuklamalarning o‘zgarmasligi ularning m o r f o l o g i k belgisiga kiradi. S i n
t a k t i k jihatdan esa modal so‘zlar ajraluvchilik (ya’ni kirish so‘z vazifasida
kela oladi), yuklama esa muchalanmaslik (gap bo‘lagi bo‘la olmaslik) belgisiga
ega.
Semantik jihatdan modal so‘zlar fikrning voqelikka munosabatini
ifodalaydi va butun gapga taalluqli bo‘ladi. Yuklamalar esa ta’kid, o‘xshatish,
kuchaytirish kabi qo‘shimcha ma’no ifodalaydi. Yuklama ifodalagan ma’no
butun gapga bevosita taalluqli bo‘lmay, avvalo o‘zi tirkalib kelgan bo‘lakning
ma’nosini bo‘rttirishga xizmat qiladi va shu bo‘lak orqali butun gapga taalluqli
bo‘ladi.

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida rivojlanishni boshlagandan
biri ilm-fan va milliy madaniyatimizning har bir sohasida jiddiy o‘zgarishlar yuz
bera boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat
yengilmas kuch” deb nomlangan kitobida ta’kidlaganidek, “O‘tmish davr
mobaynida davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirish, uni tom
ma’noda milliy qadriyatiga aylantirish yo‘lida ilgari tasavvur ham qilib
bo‘lmaydigan ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqlol yillarida O‘zbekiston uning
qo‘llanish darajasi amalda nihoyatda kengaygan, uni ilmiy asoslab
rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlarida
bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari yangi-yangi
lug‘atlar ko‘plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z
hissasini qo‘shmoqda.
O’rganilgan ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi xulosaga kelindi:
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona tili
fanidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari, kommunikativ – uslubiy

savodxonligi mustaqil, ilmiy – ijodiy va ixtisosiy matn yaratish uchun yetarli
emas.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf o‘quvchilarida sifatning
ma’noviy guruhiga oid so‘zlarni to‘liq o‘rganish uchun vaqt va darslikda
berilgan ma’lumotlar etarli emas.
O‘quvchilarda so‘z turkumlariga oid ma’lumotlarni o‘rgatish uchun ma’lumotlar
etarli emas.
O‘quvchilarning yozma ishlarida uchraydigan imloviy nuqsonlar izchil bartaraf
etilgani holda gap qurilishidagi g‘alizliklar, mazmuniy, mantiqiy – uslubiy
nuqsonlar ustida ishlash ona tili o‘qituvchilarining e’tiboridan chetda qolmoqda.
Ushbu kurs ishini ham yuqoridagi talablarga qisman bo‘lsada hissa qo‘shadi,
degan umiddamiz. Ish kirish, ikki bob va xulosadan iborat.
Mavzuni o‘tish o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish hamda nutqning rang-
barangligini ta’minlaydi. Bir so‘z bilan aytganda o‘quvchilarning nutq
madaniyati takomillashib boradi.
Biz bitiruv malakaviy ishini yozishda darslikda 1-4-sinf ona-tili darsligida
berilgan sifatlar bo‘yicha o‘tilganlarni mustahkamlash darsida yangi pedagogik
tehnologiya asosida turli o‘yin topshiriqlar tavsiya qilindi.
Xulosa qilib aytganda sifatlarni o‘tishda quyidagilarga e’tibor qaratish kerak:
O‘zbek tilshunosligida sifatlar mavzusi bo‘yicha salmoqli ilmiy tadqiqotlar
qilingan, shunga ko‘ra bu mavzuni umumiy o‘rta ta’lim maktabida ilmiy
asoslangan bilimlarga tayangan holda o‘tishni rivojlantirish maqsadida qilingan
ilmiy nazariy talqinlar sifatlarlarni o‘tishning ilmiy-amaliy asosini tashkil etishi
lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.ʻ
1. Avliyoqulov N.X. “Zamonaviy o qitish texnologiyalari” (o quv
ʻ ʻ
qo llanma).- Buxoro. Matbaa, 2001.- 68 b.
ʻ
2. Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.
(O quv qo llanma) – T.: Moliya, 2003. 23-bet
ʻ ʻ
3. Beruniy. Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar Tanlangan asarlar. 1-
jild. – Toshkent: 1968. 106-107 b.
4. G.Boymurodova, X.Sattorova va boshqalar “O qish” (4-sinf o qituvchi
ʻ ʻ
kitobi) T.: “Sharq” 2017. 103-bet
5. I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent
“Ma’naviyat” 2008 y.
6. Ishmuhammedov R. “Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo llari” (o quv qo llanma). –T.: Fan 2005 y
ʻ ʻ ʻ
7. Ismatova N., Zokirova S., Mo minova L., Rahimjonov D. va
ʻ
boshqalar ,,Tarbiya” (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik)
ʻ
Toshkent ,,Gofur G ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi”, 2020, 26-bet.
ʻ
8. Matchonov S., Shojalilov A., G ulomova X., Sariyev Sh., Dolimov
ʻ
Z.,,O qish kitobi”(Umumiy o rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun
ʻ ʻ darslik)
Toshkent ,,Yangi yo l Poligraf Servis”, 2019, 83-85-betlar.
ʻ
9. O zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy
ʻ
Majlisga murojaatnomasi”. 2020-yil 29-dekabr. Kun.uz
10. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O zbekiston, 2016. - 56 B.
ʻ
11 . Mirziyoyev. Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz”. - T.: O zbekiston, 2017. 473 b.
ʻ
39

12. Muslimov N.A., Usmonboeva .H. va boshqalar “Innovatsion ta’lim
texnologiyalari” (o quv qo llanma) – T.: 2015. – 208 bet.ʻ ʻ
13. O zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy
ʻ
Majlisga murojaatnomasi”. 2020-yil 29-dekabr. Kun.uz
14 . O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida” gi Qonuni. 2020 yil 23
ʻ ʻ ʻ
sentabr O RQ-637 son. Lex.uz
ʻ
15. Yo ldashev J. G., Usmonov S.A. “Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
ʻ
amaliyotga joriy qilish” o quv qo llanma. – T: Fan va texnologiya, 2008.
ʻ ʻ
16. Rafiyev A., Muxamedjanova G. “O zbek tili” (9-sinf darslik) T.: –
ʻ
2019„O qituvchi“ nashriyot 10-bet
ʻ
17. Tojiboyeva D. “Maxsus fanlarni o qitish metodikasi” (o quv qo llanma)
ʻ ʻ ʻ
T:.2007 215-bet.
17 . Qosimova K., Matjonov S., G ulomov X., Yo ldosheva Sh., Sariyev Sh.
ʻ ʻ Ona
tili o qitish metodikasi. (o quv qo llanma) Toshkent,2009. 176-bet.
ʻ ʻ ʻ
18. Ismatova N., Zokirova S., Mo minova L., Rahimjonov D. va
ʻ
boshqalar ,,Tarbiya” (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik)
ʻ
Toshkent ,,Gofur G ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi”, 2020, 26-bet.
ʻ
19. 20. 21. G afforova T., Nurullayeva Sh. Mirzarakimova Z.,,O qish kitobi”
ʻ ʻ
(Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi darslik).-Toshkent: ,,Sharq”, 2019,
ʻ
87- 88-betlar
22. G afforova T., Shodmonov E., Eshturdiyeva G. “O qish kitobi” 1-sinf
ʻ ʻ
uchun darslik, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati. Toshkent-2019-yil. 33-bet.
40

Yordamchi so’z turkumlari va ularning turlari

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Hisob so’zlar
Bayon yozish
“Nutq o’stirish nazaryasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar
O’zbek tilida so’z ma’nolari. Ko’chimlar
Gap bo'laklari