Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 155.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Yosh futbolchilarni umumiy va jismoniy tayyorgarligini tarbiyalash

Sotib olish
Yosh futbolchilarni umumiy va jismoniy tayyorgarligini tarbiyalash MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………...……..3 I BOB.ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI............................................. .. ........... 6 1.1. Yosh futbolchilarni tayyorlashda asosiy talablar............................................... 6 1.2. Yosh futbolchilarda dastlabki jismoniy tayyorgarlik ………………………….8 1.3. Yosh futbolchilarda jismoniy tayyorgarlik va texnika....................................1 1 II-BOB. FUTBOLCHILARNING JAMOA TAKTIKASI TAKOMILLASHTIRISH ………………………………………………...…….15 2.1.Tezkor hujumni uyushtirish………………………………………………..….15 2.2.Ta’lim va mashg‘ulot vazifalari……………………………………………..20 XULOSALAR ……………………………………………………………….….25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..28 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Sport nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lomlik asosi, balki hayotga katta umid bilan kirib kelayotgan yoshlarni turli zararli yot g‘oya va odatlardan asrash, ularga o‘z qobiliyati va iste’dodlarini to‘la ruyobga chiqarish vositasi hamdir. SHu bois so‘nggi yillarda mamlakatimizda bu borada qator huquqiy-me’yoriy hujjatlar imzolandi. 2017 yil 3 iyunda “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi qaror, 2018 yil 5 martda “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi farmonning qabul qilinishi va mazkur farmonga ko‘ra Respublika Jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasining vazirlikka aylantirilishi, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 29 yanvardagi “O‘zbekistonda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish va aholini jismoniy va ommaviy sportga jalb etish to‘g‘risida”gi, 2019 yil 13 fevraldagi, “2019-2023 yillar davrida O‘zbekistonda jismoniy va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarorlarining qabul qilinishi O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport sohasida yangi bosqich boshlanganidan dalolat beradi. Bu qarorlarda yosh futbolchilarni futbol bilan shug‘ullanishida zamonaviy asbob uskunalar bilan jihozlangan sport inshoatlarini qurish, jahon talablariga javob beradigan futbol maydonlarini ko‘paytirish, eng qobiliyatli yosh sportchilarni aniqlash va kelgusida ulardan yuqori malakali futbolchilar tayyorlash imkonini beradigan iqtidorli sportchi yoshlarni qidirib topish va tayyorlash tizimini tobora takomillashtirish ko‘zda tutilgan. 1 1 2019-2023 yillar davrida O‘zbekistonda jismoniy va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qaror i 2 Futbol o‘yinida yuqori malakali futbochilarni tarbiyalash har doim ham dolzarb muammo hisoblangan. YUqori malakali futbolchilarni jismonan etuk, texnik-taktik tomonlama tayyorlash voyaga etkazish, yoshlikdan futbol sport maktablarida, internatlarida o‘quv mashg‘ulotlarini to‘g‘ri yo‘naltirish bilan bog‘liqdir. Respublikamizda bir qancha bolalar va o‘smirlar sport maktablari, futbol maktab internatlari mavjuddir. Har bir maktab o‘ziga xos yutuqlarga ega ekanliklari sir emas. Lekin, erishilgan yutuqlarga qaramasdan, yosh futbolchilarni o‘yin maqsadi va ularing umumiy tayyorgarligi ustida hali ancha mashaqqatli ishlar olib borilishi kerak. Bizning mutaxassis va murabbiylar O‘zbekiston futbolida yuqori malakali o‘yinchilarda ham jismoniy tayyorgarlikni maromida emasligini takidlashmoqda. Bunga milliy terma jamoamiz safida o‘ynovchi futbolchilarning xalqaro uchrashuvlarida, o‘yin harakatlardagi kamchiliklarning ko‘rinib qolishi yaqqol misol bo‘la oladi. O‘zbek futbolchilarining keyingi rivojlanish bosqichi to‘g‘ridan to‘g‘ri yosh bolalar va o‘smirlar futbolini rivojlantirish bilan bog‘liq. Qanchalik bolalar va o‘smirlarni tayyorlash, o‘rgatish jarayoni samarali yo‘lga qo‘yilsa keyingi futbolimiz rivojlanish bosqichi shunchalik samaraliroq kechadi. YOsh futbolchining asosiy jismoniy sifatlarini rivojlanishi harakat ko‘nikmalarining shakllanishi bilan uzviy bog‘liqlikda kechadi. Ana shu jarayonga xizmat qiluvchi mashqlar sport trenirovkasi mashg‘ulotlariga qat’iy izchillikda va ketma-ketlikda kirishiladi. Bugungi kunda futbolchilarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash uchun maxsus vositalardan, mashqlar 3 majmuasidan foydalanishni taqozo etadi, shuning uchun xam biz tanlagan mavzu “Yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligini oshirish” o‘zining dolzarbligi bilan ajralib turadi. Muammoning qo‘yilishi . Zamonaviy futbol har bir futbolchidan kattagina jismoniy tayoyrgarlikni va butun o‘yin davomida aniqlik bilan harakat qilishlarini talab etmoqda, chunki jismoniy tayyorgarlikni maromida bo‘lmasligi maydonda barcha haraktlarning samarasiz tugallanishiga, jamoaning mufavvaqiyatsiz o‘yiniga olib keladi. Yuqori malakali jamoalarda o‘yinchilarning umumiy tayyorgarligidagi nuqsonlarini tuzatish ancha qiyin. Shuning uchun bolalar va o‘smirlarning mashq jarayonlari qanchalik samarali bo‘lsa, yuksak natijalar uchun kurashlar ham shunchalik ko‘p muvaffaqiyaga olib keladi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari Tad qiqot ishini olib borishda yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligini rivojlantirish orqali o‘yin natijalarini oshirish. Maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilanib olindi: 1. Yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarlikni baholashda maxsus test sinovlarni qabul qilish. 2. Dastlabki tayyorlov davrida jismoniy qobiliyatlarni yosh futbolchilar tomonidan bajarishlarni tekshirish. 3. Mashg‘ulotlarda yosh futbolchilarning jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi mashqlar va murabbiy ko‘rsatmalari taxlili. 4 I BOB . ILMIY ADABIYOTLAR TAXLILI 1.1. Yosh futbolchilarni tayyorlashda asosiy talablar Yosh futbolchilarni tarbiyalash va ularni etuk iqtidorli kuchli futbolchi qilib etishtirish har qachon xam murabbiylarga kattagina mexnatni, izlanishni talab qiladi. Murabbiylar futbol bugungi kunda, texnika-taktika jismoniy tayorgarlik bo‘yicha jadallik bilan o‘sayotganligi va yosh futbolchilarni xam bunday rivojlanishga tayorlash kerakligini izohlaydi. Ko‘pgina futbol mutaxassislari R.A.Akramov, K.X.Xeddergot, M.A.Godik, A.A., D.K. Djarmen, V.N.SHamardin, R.I.Nurimov, R. SHarfi lar, yosh futbolchilarni mahorat darajasini oshirish to‘g‘ridan-to‘g‘ri ilk yoshlik chog‘idan boshlab futbol uyiniga rejasi va malakali ravishda o‘rgatishga bog‘liqligini ta’kidlashadi. 2 A.A.Suchilin yosh futbolchilarni maxoratli qilib tarbiyalashda murabbiylardan bolalarda quydagi jixatlarni ko‘ra bilish va talab eta olishni e’tirof etadi: - bolalarni kuchli-irodaviy, o‘zini tuta bilish - mashg‘ulotlarda texnik xarakatlarni, mashqlarni astoidil bajarishlari - yuqori darajadagi jismoniy sifatlarga (tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, tezlik-kuch) ega bo‘lish - organizmning sog‘lom bo‘lishi, o‘yinlarda funksional tayyorlarligi a’lo darajada bo‘lishini yosh futbolchilarning dastlabki tayyorgarligida mutaxasisslar 2 Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zDJTI, 2005 y. 104 b . 5 ko‘proq texnik tayyorgarlikka e’tibor berishini ta’kidlaydilar. Mashg‘ulotlarda umumiy jismoniy tayyorgarlikka 30-40% vaqt ajratishni ko‘rsatilgan. Yu.N.Lopachev shuni e’tirof etadiki, futbolchilarni texnik xarakatlari, jismoniy siftlarni tarbiyalashda, ularning kuchi, yoshi, funksional imkoniyatlarni xisobga olish zarurdir. Trenerlik amaliyoti shundan dalolat beradiki, yosh futbolchilarni o‘yin texnikasi o‘rgatish, jismoniy rivojlantirishda katta futbolchilar trenerovkasiga nisbatan boshqa usubiyatlarni qo‘llash lozim. Yosh futbolchilar bilan ishlaydigan murabbiylar, futbol sir-asrorlarini mukammal bilish (futbolchi bo‘lganligi), futbol uslubiyati bo‘yicha nazariy bilimlarga ega bo‘lishi o‘ta muximdir.(I.R.Nurimov, R.Akramov, O.Kurbonov,M.Maypas) Akramov R.A. o‘ z izlanishlarida shuni takidlaydi, yosh bolalarning futbol sifatiga kirishi uchun, birinchi navbatda, muvofiq xolda ulg‘aygan bo‘lishi zarur. Bu bilan shu narsa nazarda tutiladiki xarakatlarni egallash uchun bir xil darajada xam jismonan, xam ruxan tayyor bo‘lishi kerak. Yosh futbolchilarning texnik tayyorgarligi, o‘yin texnikasining ayrim usullariga o‘rgatish, o‘rganilganlarning nazoratsiz qoldirilishi mumkin emas. Agar o‘yin texnikasiga o‘rgatish rejelashtirilgan muntazam mashg‘ulotlar bilan o‘tkazilsa, unda u yaxshi natija berishi mumkin. R.Akramov, R.Nurimovlar e’troficha sport maktablari tizimida yangi sportchilarni o‘yin texnikasiga o‘rgatishda navbatma-navbat keladigan ketma- ketlikka rioya qilish zarur xamda uni quyidagi tamoyil asosida: 3 1) osondan qiyinga, 3 Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zDJTI, 2005 y. 104 b. 6 2) oddiydan murakkabga, amalga oshirish kerak. Futbol o‘yini texnikasi, xarakat malakalarining umumiy o‘ziga xos xususiyatlaridan tashqari, bir qator o‘ta ixtisoslashgan malakalarga ega. Texnika usullari va to‘pni egallab olishning ayrim elementlarini bajarish xamda ularni o‘yin vaziyatlarida qo‘llash quyidagicha tavsiflanadi: 1) futbol xarakatlari malakasi xar doim ma’lum bir sifatlar, masalan, mushak-kuch, tezkorlik, chidamlilikka asoslanadi; 2) xarakat malakasi o‘yin texnikasini ifodalovchi element xisoblanadi va u shundan iboratki, uzoq vaqt ichida yuqori darajada barqaror bo‘ladi, ya’ni o‘yin texnikasi malakalari ko‘p yillarga saqlanib qoladi; 3) o‘yin paytida futbolchilar texnik usullarni «o‘ziga xos muxitda» qo‘llaydilar: o‘yin qoidalarida gavda Bilan kurash olib borish ruxsat beriladi. Bunda raqibingiz sizga u yoki bu texnika usulini qo‘llashingizga xalaqit berishi mumkin. SHuning uchun texnikaga o‘rgatish va uni mustaxkamlashda o‘yindagi kurash xususiyati xamda raqibning qarshilik ko‘rsatuvchi xarakatlarini nazardan qochirmaslik lozim. O‘yin xususiyati va xarakatlarning o‘ziga xos tuzilmasi, o‘yinchilarning individual jismoniy xamda ruxiy xususiyatlaridan tashqari, texnikaga o‘rgatish va uni mustaxkamlashni belgilab beradi. Xarakatlarga o‘rgatishni aloxida qismlarga bo‘lingan va parchalangan xolda amalga oshirish mumkin emas. Sportchining umumiy tayyorgarligini, ular tanlagan sport turi uchun xos bo‘lmagan, biroq sport faoliyatida muvaffaqiyatga erishish uchun bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan har tomonlama jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash nazarda tutiladi (M.A. Godik). 1.2. Yosh futbolchilarda dastlabki jismoniy tayyorgarlik 7 Futbolchining jismoniy tayyorgarligi sport mashg‘ulotining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi va jismoniy sifatlar – kuch, chidamlilik, epchillik, tezkorlik, chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan jarayondir Futbolchining umumiy jismoniy tayyorgarligi yuqori natijalarga erishish uchun poydevor asos hisoblanadi. U asosan quyidagi vazifalarni hal etishni ta’minlaydi: 1. Futbolchi organizmining har tomonlama garmonik rivojlantirishi, uning funksional imkoniyatlarini oshirishi, jismoniy sifatlarini rivojlantirish. 2. Salomatlik darajasini oshirish. 3. Shiddatli trenirovka va musobaqa nagruzkalari davrida faol dam olishdan to‘g‘ri foydalanish. Umumiy jismoniy tayyorgarlik maxsus tayyorgarlik uchun zamin yaratadi. Ya’ni tanlangan sport turida kamol topish uchun zarur shart-sharoit sifatida kuchlilikni, tezkorlikni, chidamlilikni, epchillikni, chaqqonlikni har tomonlama rivojlanishini ta’minlaydi. So‘nggi yillarda nashr etilgan sport adabiyotlarida sport mashg‘ulotlariga sportning jismoniy harakatini boshqarish jaryoni sifatida qarash ko‘p bora ta’kidlangan. Hozirgi paytda testlar sportning har xil turlarida keng qo‘llaniladi.ulardan tezkor joriy hamda oraliq nazoratda foydalaniladi. Futbol sohasida mutaxassislar sportchilarning jismoniy tayyorgarligini turli jihatdan baholashga eng ko‘p ahamiyat beradilar. Futbolchilarni o‘yin faoliyati faqat sakrash, yugurish va yurishdan iborat emasligi, ularning harakati anchagina murakkab bo‘lib, raqib bilan kurashishi, eng katta tezlikda yugurishi, murakkab taktik vazifalari bajariladi. SHuning uchun futbolchilarning jismoniy tayyorgarligi ularning o‘yin faoliyatini 8 xarakterini hisobga olgan holda shunday qilish kerakki, bu ularga texnik va taktik mahoratini takomillashtirishga asos bo‘lsin. Grindler K.R. Palke X.M. lar futbolchining umumiy tayyorgarligi jismoniy qobiliyat har tomonlama tarbiyalash, umumiy ish qobiliyatini oshirish vazifalarini hal qilinishi va umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning shug‘ullanuvchilar organizmiga umumiy ta’sir ko‘rsatuvchi sportning boshqa turlari bilan bog‘liqligini ta’kidlaydilar. Lisenchuk G.A., SHamardin V.N., Zaysev A.A. lar umumiy tayyorgarlikni oshirish maqsadida qo‘llaniladigan ko‘pgiga mashqlar organizmga har tomonlama ta’sir ko‘rsatishni, jumladan, baland-past joylarda uzoq muddat yugurish ko‘proq chidamlilikni, qisqa masofalarda jadal yugurish tezlikni rivojlantirishga, gimnastik mashqlar chaqqonlikni o‘stirishga qaratilishni e’tirof etishadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlikda mushak-paylarning rivojlanishi va mustahkamlanishiga ichki a’zo va tizimlar funksiyasini takomillashtirishga, harakatlarni koordinatsiya qilishni yaxshilash va harakat sifatlari umumiy darajasini oshirishga erishiladi. Ko‘pgina mutaxassislar jismoniy sifatlarni rivojlan-tirishga qaratilgan maxsus mashqlar yordamida ayrim texnik usullarni rivojlantirish mumkinligini va buning uchun odatda, bajarish xarakteri tuzilishiga ko‘ra texnik usul yoxud uning alohida elementlariga o‘xshash bo‘lgan maxsus mashqlar qo‘llashni tavsiya etganlar. Pedagogik nuqtai nazardan jismoniy tayyorgarlikni umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikka ajratiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan masalalarni hal qilib, maxsus jismoniy tayyorgarlikka 9 poydevor hisoblanadi. Futbolchi umumiy jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositasi sifatida predmetlar bilan va predmetlarsiz bajariladigan umumiy rivojlanish gimnastika mashqlari, bajariladigan harakatlar intensivligini muntazam ravishda almashtirilgan holda juft-juft bo‘lib mashq qilish, harakatli va sport o‘yinlari, estafetalar, krosslardan foydalanadi. Sportchining jismoniy qobiliyati yoki uning harakat qilish imkoniyatlari kuch, tezkorlik, chaqqonlik sifatlaridan belgilasa bo‘ladi. Jismoniy sifatlarni takomillashtirish asosida organizmning o‘z ishlash qobiliyati darajasidan takroriy ortiqcha, jismoniy yuklamag bardosh bera olishi yotadi. Yosh futbolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashga, sog‘liqni mustahkamlash va garmonik rivojlanishga, xilma-xil ko‘nikma va malakalarni egallab olishga, futbol o‘yini texnikasi va taktikasining boshlang‘ich asoslariga o‘rgatishga qaratilgan vositalar kompleksidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy tayyorgarlikning bu vaqtdagi vazifasi avvalo yosh futbolchilarning harakat funksiyalarini (kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va epchillik, shuningdek o‘z harakatlarini vaqt oralig‘ida, havoda va muskullarning zo‘r berish darajasiga ko‘ra boshqara bilish harakat funksiyasining asosiy komponentlaridir) shakllantirishdan iborat bo‘ladi. Harakatlar tezligini tarbiyalashga katta e’tibor berish kerak, chunki bolalik va o‘smirlik yoshida ana shu eng muhim jismoniy sifatni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar mavjuddir.Shuni qayd qilish kerakki, dastlabki tayyorgarlik va boshlang‘ich sport ixtisoslashuvi bosqichlarida tezkorlik, chaqqonlik bilan mustahkam bog‘liq ravishda tarbiyalanadi, bu esa siljishning (bir joydan ikkinchi joyga o‘tishning) ratsional texnikasini egallab olish uchun zarur asos yaratadi. 10 1.3. Yosh futbolchilarda jismoniy qobiliyatlar va texnika Futbolchi o‘zi egallagan, takomillashtirgan texnikani zarur optimal kuch, tezlik, chidamlilik va boshqa jismoniy sifatlar bilan muvofiqlashtira olsa, u natijali o‘yin ko‘rsatishi mumkin. Agar biz munosib kuch va tezlikka ega bo‘lmasak , futbol o‘yini texnikasi usullarini bajarishga qodir bo‘lmas edik. SHu bilan birga chidamliliksiz o‘yin texnikasidagi bizning ko‘nikmalarimiz (malakalarimiz) kat t a axamiyatga ega bo‘lmasdi. G.A.Lisenchuk shuni takidlaydiki, kuch texnika elementlarini bajarishda asosiy o‘rin egallaydi: u oyoq, bosh bilan zarbalarni berishda, aldamchi xarakatlar, to‘pni olib qo‘yishda juda kerak xisoblanadi. Agar futbolchi to‘pni kat t a tezlikda olib yurish paytida bir zumda burilishlar, to‘xtashlarni bajarsa, yo‘nalishini o‘zgartira olsa, u aldashlarni yaxshi qo‘llashi mumkin. Shuningdek , kuch sakrash va depsinish uchun xam zarurdir. 4 Yu.Morozov va K. Beskovlar chidamlilik va texnikaning bog‘liqligi xam ob’ektivdir: chidamliligi bo‘sh, toliqqan muskullarga ega ,bo‘lgan futbolchi aniq va o‘ta nozik xarakatlanishga qodir emas. Toliqqan muskullar , o‘yin vaziyati qanchalik talab qilmasin, asab tizimining «buyruqlariga» bo‘ysunmaydi. Chidamlilikning etishmasligi keyinchalik texnikada xatolarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Texnikaning tezlik, chaqqonlik, egiluvchanlik yoki boshqa jismoniy sifatlar bilan bog‘liqligi xudi shunday bog‘liqlikda mavjudligini etrof etishadi. Bu xam tavsiflar trenerning Amaliy ishida e’tiborsiz qoldirilishi mumkin emas. Texnika jismoniy sifatlarni takomillashtirishdan ajralgan xolda o‘rgatishni xoxlaydigan trener, noto‘g‘ri yo‘ldan borayotgan xisoblanadi. Albatta, texnikani 4 Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zDJTI, 2005 y. 104 b. 11 mustaxkamlash o‘z-o‘zidan zarur jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, faqat u etarli darajada bo‘masligi mumkin. Yaxshi futbolchi chaqqonlikka xam ega bo‘ladi, albatta. O‘yin paytida kurashish sharoitlari doimo va tez o‘zgarib turadi, shuning uchun o‘yinchi beto‘xtov va bir zumda o‘yin vaziyatining o‘zgarishiga moslashishi lozim bo‘ladi. Xarakatlarni tez egallab olgan, ulardan o‘yin paytida oqilona foydalana oladigan, o‘yinda yuzaga kelgan vaziyatlarda tez va aniq yo‘l topa oladigan, o‘yindagi xolatlarni oldindan ko‘zlay oladigan va shunga muvofiq eng to‘g‘ri echimlarni topadigan futbolchi chaqqon o‘yinchi xisoblanadi. Agar biz to‘p Bilan yaxshi o‘ynaydigan futbolchini eng yaxshi o‘yinchi, texnikasi bo‘shroq futbolchini jamoaning bekorchi a’zosi deb atasak, noto‘g‘ri fikr bildirgan bo‘lamiz. To‘pni oyoq Bilan necha marta o‘ynay olish qobiliyati chaqqonlikni bildirmaydi. Zero shunarsa shubxasizki, yaxshi futbolchilar ikala sifatlarga- o‘yindagi xolatlarni sezish va tanlash xamda to‘p bilan o‘ynash (jonglyorlik qilish) malakasiga egadirlar. Yosh futbolchilarning maydondagi harakatlariga tasnif Futbodagi yangi va samarali usullarining paydo bo‘lishi futbolchilarning harakatlari yuksak darajada bo‘lishini talab etmoqda. Har bir futbolchi bir o‘yin davomida jamoasining g‘alaba qozonishi uchun ko‘pgina harakatlar bajarishadi. Mutaxassislar futbol o‘ynash uchun kamida uchta muhim qobiliyatga ega bo‘lishlikni ta’kidlashadi. Ya’ni bu, jismonan rivojlangan, o‘yin texnikasini egallagan va maydonda o‘zini yaxshi tuta oladigan bo‘lishlari kerak. Futbol mutaxassislari Lyukshinov N.M., M.A.Godik, G.M.Sergeev, S.A.Savin, G.A.Romanenko, K.A.SHperling, R.A.Akramov o‘z ishlarida 12 futbolchining o‘yindagi to‘p bilan, to‘psiz va o‘yindagi boshqa xolat xarakatlarini tekshirishgan, ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan. Bizga shu narsalar ma’lumki, futbolchining maydondagi asosiy xarkatlariga: yurish,yugurish, tup bilan yurish, tup bilan yugurish, sakrashlar, tupga zarba berish, tupni tuxtatish, tupni en chiziqdan tashlash, fintlar, podkat tashlash va raqib bilan tup uchun kurashish xarkatlari kiradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, futbol mutaxasislari (o‘z tadqiqot ishlarida) futbolchilarining yuqorida ta’kidlangan xarkatlarini o‘rganishgan va ularni takomillashtirish kerakligini izoxlab o‘tishgan. Futbol mutaxasisi B.A. Arkadev futbolchining maydondagi asosiy xarkati bu yugurishidir deb ta’kidlangan edi. U o‘z tadqiqotlarida futbolchilarning yugurish xarakatlarida, ya’ni futbolchilar o‘yindagi to‘p bilan yugurishlari, to‘psiz yugurishlari, futbolchilar tomonidan 9-12 km bosib o‘tishini va bu kursatkich keyinchalik 12-14 km ga etishini e’tirof etgan. Xaqiqatan xam bu ko‘rsatkichni o‘sishini biz xozirgi futbolimizda ko‘rishimiz mumkin.Bo‘lib o‘tgan jaxon chempionatlarida ko‘pgina futbol mutaxasislari futbolchilarning bir o‘yindagi xar qanday xolatdagi yugurishlarini kuzatishgan. Bunda ular futbolchining sekin yugurishi va tezkor yugurishi, maksimal tez yugurishi va to‘p bilan yugurishini o‘rganishgan. 5 Futbol o‘yinida futbolchilarning asosiy xarakatlaridan bir to‘p bilan muomalada bo‘lishi, ya’ni to‘p bilan xarakatlanishidir. Unda futbolchilar to‘pga zarba berish, bosh va oyoq bilan maydondagi aldamchi xarakatlari, raqibi bilan to‘p uchun kurashishi, to‘pni olib yurish va to‘pni to‘xtatish xarkatlarini bajarishadi. 5 Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zDJTI, 2005 y. 104 b. 13 N.M.Lyukshinov o‘zining tadqiqot ishlarida futbolchining bir o‘yindagi to‘p bilan xarakatlarini kuzatgan. Uning kuzatishicha futbolchining to‘pga zarba berishi 37,6% ni, raqibi bilan to‘p bilan uchun kurash va fintlar 20,8%, tupni olib yurish 17,7% ni va to‘pni tuxtatishlar 23,9% ni tashkil etishini ko‘rsatgan. Tupga zarba berishda 83,4% - oyo q da, 16,6% bosh bilan berilar ekan. SHulardan futbolchilar tomonidan oyoqda beriladigan zarbalarning oyoq qobirg‘asining ichki qismi bilan 26,5% oyoq yuzasining yon qisim bilan 30,3% eng ko‘p zarbalar berilar ekan. Raqib jamoasining darvozasiga to‘p yo‘llash, xar bir jamoa futbolchilarining asosiy maqsadidir. Futbolchialr tomondan darvoza tomon yo‘llangan zarbalarning oyoqning qaysi qismida samarali bajarilishini M.S. Brilnning ishlaridan bilib olishimiz mumkin. Bu jadvaldan shuni kurishimiz mumkinki,darvoza tomon to‘g‘ri,aniq gol bilan tugallangan zarbalar oyoq qobirg‘asining o‘rta qismi bilan yo‘naltirilgan. O‘yin davomida futbolchilar tomonidan bajariladigan yana bir xarakatlar – bu sakrashlar va aylanma xarkatlardir.Xavodagi to‘p uchun kurashishda ko‘pincha futbolchilar bosh bilan, darvozabon esa qo‘l bilan sakrab to‘pga egalik qilishadi. Aylanma xarakatlarini esa futbolchilar aldamchi xarakatlar, akrobatik xarakatlar,ya’ni o‘yin sharoitiga qarab bunday xarkatlarni bajarishadi. Bunday xarakatlar futbolda deyarli xali uncha o‘rganilmagan. Vengriyalik futbol mutaxassisi A.Chanadining e’tiroficha, futbol texnikasining o‘z chegaralari bor. U hamma narsani hal qilmaydi, lekin usiz xech bir yutuqqa erishib bo‘lmaydi. Mutaxasislar ham futbolchilarning maydondagi asosiy vositasi bu yugurish hisiblanib, maydondagi yugurish engil atletikachilarning yugurishidan farq 14 qilishini, futbolchilar maydonda har tomonga tez yugurishlari, tez yo‘nalishlarini va tezliklarini o‘zgartirishlari kerak bo‘lishini ta’kidlaydi. Bunga qo‘shimcha qilib aytishichi, yugurishni rivojlantirish uchun turli xil usullarda yugurish bilimlarni va tezlikni birga qo‘shib olib borish kerak deb hisoblaydi. II-BOB. FUTBOLCHILARNING JAMOA TAKTIKASI TAKOMILLASHTIRISH . Jamoa taktikasi bu muayyan o‘yin sharoitida paydo bo‘lgan vazifalarni hal qilishda butun jamoa harakatlarini uyushtirishdir. Butun jamoaning hujum va mudofaa harakatlari aniq uyushtirilmasa, o‘yin betartib, bemaqsad bo‘ladi, unda o‘yinchilar o‘rtasida vazifa taqsimlashning iloji bo‘lmaydi. Bunday hollarda o‘yinchilar qanday bo‘lmasin to‘pni egallab olib, bir amallab darvozaga kiritish uchun u yoqdan bu yoqqa yugurishaveradi. Futbolning yuz yildan ortiqroq tarixi mobaynida o‘yinchilarni aniq joylashtirib, ular o‘rtasida vazifalar aniq taqsimlanishini nazarda tutgan ko‘plab taktik tizimlar yaratilgan. Hujumdagi jamoa taktikasini, ya’ni muayyan o‘yin 15 sharoitida paydo bo‘ladigan vazifalarni hal qilishda butun jamoa jamoaviy harakatlarini uyushtirishning asosiy prinsiplarini ko‘rib chihamiz. Har qanday taktik tizimda ham jamoa taktikasi ikki tur harakat, ya’ni tez hujum va tadrijiy hujum vositasida amalga oshiriladi. 2.1.Tezkor hujumni uyushtirish. Tezkor hujum jamoa hujum harakatlarining eng samarali usuli hisoblanadi. Buning mohiyati shundan iboratki, unda bitta-uchta uzatishda o‘yinchilardan birini darvozani zabt etish uchun qulay pozitsiyaga chiqaradigan hujum yoki javob hujumi uyushtiriladi. Hujum - bu jamoaning raqib darvozasini zabt etishga qaratilgan harakatlarini uyushtirish. Tez hujumning afzalligi shundaki, bunda mudofaadagi kuchlarini qayta uyushtirib olishga raqiblarning vaqti bo‘lmaydi. Hujumdagilarning hamma harakatlari kutilmaganlik elementlariga boy bo‘lib, yuqori tezlikda bajariladi. O‘yinchilar maydonda ko‘p manyovr qiladilar va to‘pni uzatish bilan eng qisqa vaqt ichida sheriklaridan birini zarba berish pozitsiyasiga chiqarish imkoniyatini yaratadilar.Tez hujum javob hujumlari vaqtida, ya’ni o‘yin epizodi davomida to‘pni qo‘lga kiritgan jamoaning harakatlarini uyushtirish vaqtida eng ko‘p samara beradi. Hozirgi futbolda jamoa to‘pni qo‘lga kiritganidan keyin, o‘yin epizodi davomida hujumning uchta fazasi bo‘ladi. Birinchi faza – “o‘tish”, ya’ni mudofaadan tez hujum usulida hujumga o‘tishdagi tayyorgarlik harakatlari. Bu harakatlar to‘pni oldindagi o‘yinchiga tez uzatib berishni va mudofaada qatnashgan hujum o‘yinchilarining hujum qatoridagi o‘z joylariga qaytishini o‘z ichiga oladi. 16 Ikkinchi faza – “hujum”, ya’ni raqiblar hujumning oldini olish hamda bartaraf etish harakatlarini kuchaytirish va uyushtirishga ulgurmasdanoq, uning mudofaasini yorib o‘tish. Uchinchi faza – “hujumni tugallash”, ya’ni gol vaziyatini hosil qilish va darvozani mo‘ljallab zarba berish. 49-rasm. Tezkor hujum 49-rasmda o‘z jarima maydonida o‘ng qanot bo‘ylab to‘p yo‘naltirganda - hujum qilganda yutib chiqqan jamoaning keyingi tez hujum varianti ko‘rsatilgan. O‘ng tomon markaziy himoyachisi bo‘lgan 3- o‘yinchi yuqorilab kelgan to‘p uchun kurashda yutib chiqib, to‘pni 8- o‘yinchiga oshiradi. U darhol qo‘riqchisiz bo‘lgan 11-hujumchiga uzatadi, o‘zi katta tezlikda olg‘a o‘tib, oldingi qatorda miqdor ustunligi hosil qiladi. 11-o‘yinchining bundan keyingi harakati ikki variantda bo‘lishi mumkin: biri sheriklarining chalg‘ituvchi manyovridan foydalanib, zarba berish pozitsiyasiga chiqish bo‘lsa, ikkinchisi oldingi tomon o‘tib, himoyachilardan birini o‘ziga jalb etgandan keyin darvozani mo‘ljallab zarba berish uchun bo‘shagan sherigiga to‘pni uzatib yuborishdir. 6 6 Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zDJTI, 2005 y. 104 b. 17 Tez hujumni uyushtirishga bo‘lgan asosiy talablar: 1. Raqib hujumchilari mudofaaga qaytib ulgurmasligi uchun ularni “kesib qo‘yish” maqsadida to‘pni oldinga, albatta, tez uzatib yuborish. 11- o‘yinchiga to‘p uzatib yuborilganidan keyin raqiblarning 10-, 2-, 8- va 6- o‘yinchilari “kesilib qolganligi” ko‘rinib turibdi. Albatta, bularning har biri mudofaaga mumkin qadar tez qaytishga harakat qiladi, lekin hujumdagilarning vaqtdan yutganligi va ular bundan mohirlik bilan foydalanib, darvozani zabt etish uchun real imkoniyat hosil qilishlari mumkinligi aniq ko‘rinib turibdi. 2. O‘yinchilarning ikkinchi va uchinchi fazadagi harakatlari o‘ynab tobiga yetkazilgan, yuksak tezlikda bajariladigan kombinatsiyalar asosida bo‘lishi kerak. 3. Tezlik bilan yorib o‘tish manevri qanot bo‘ylab, markazda va maydonning butun kengligi bo‘ylab amalga oshirilishi mumkin. Bundagi asosiy maqsad - zarba berish pozitsiyasiga chiqishning eng qisqa yo‘lini topish. Hujumni rivojlantirishda sal bo‘lsa ham sustkashlik qilish raqib tomonidan oldin “kesilib” qolgan o‘yinchilarning mudofaaga qaytib olishiga imkon berishini, binobarin, hujumni qiyinlashtirib qo‘yishini doim yodda tutish kerak. 4. Hujumning oldingi qator o‘yinchilari yakkama-yakka kurash san’atini yaxshi egallagan bo‘lishlari, ya’ni yakka holda raqibni yengib chiqishni bilishlari kerak. Zarba berish pozitsiyasiga chiqish uchun qisqa yo‘llardan foydalanib, dastlabki imkoniyat paydo bo‘lgani zahoti darvozani mo‘ljallab zarba berishi yoki darvozani zabt etish uchun sheriklarga sharoit yaratib berishi lozim. 5. Jamoada mudofaadan dastlabki uzoqqa uzatib berishni kutadigan ma’lum bir o‘yinchi bo‘lishi shart. Sheriklari eng kam vaqt ichida unga to‘p yetkazib berishlari uchun shu futbolchining yaxshi ko‘rgan pozisiyasini, albatta, 18 bilishlari kerak. Jamoa harakatlarining kutilmagan bo‘lib chiqishi to‘pni hujumning oldingi qatoriga ana shunday maksimal tezlikda o‘tkazib berilishiga bog‘liq. Ko‘pincha dastlabki uzoqqa uzatishda to‘p jamoaning dispetcheriga yo‘naltiriladi. U o‘yindagi sharoitni boshqa sheriklariga qaraganda tez va aniqroq baholaydigan bo‘lgani uchun, shiddatli hujumni hammadan ko‘ra yaxshiroq davom ettira oladi. 6. Agar tez hujum ko‘ngildagidek chiqmasdan, raqiblar mudofaani uyushtirib olsalar, unda o‘rta qator o‘yinchilari maksimal tezlikda raqiblar jarima maydoniga yaqinlashib, hujumning ikkinchi eshelonini yaratishlari kerak. Tadrijiy hujum Tadrijiy hujum yoki javob hujumini uyushtirishda biron o‘yinchi juda ko‘p uzatishlar yordamida darvozani zabt etish uchun qulay pozisiyaga chihariladi. Bu tadrijiy hujumning tezkor hujumdan asosiy farqidir. Bu tur hujumdagi jamoa harakatlarini bajarishda kombinasiyalar qisqa va o‘rtacha uzatishlar yordamida amalga oshirilgani uchun, to‘pni uzoq vaqt nazorat qilib turish imkoniyati tug‘iladi. Yana shuni aytish kerakki, to‘plar qisman ayniqsa, himoya qatori o‘yinchilari hujumga qo‘shilganda, maydonning ko‘ndalangiga uzatiladi. To‘p uzoq vaqt boshqarib turilganiga qaramay, tadrijiy hujumning samaradorligi aytarlik ko‘p bo‘lmaydi. Hujum rivojlanishiga ko‘p vaqt sarflanishi mudofaadagilarga kuchlarni bemalol qayta guruhlab olishga va darvoza zabt etilishi uchun eng xavfli zonalarni to‘sib olishga imkon yaratib beradi. Uyushqoqlik bilan amalga oshirilgan mudofaa esa hujum qilayotganlardan himoya qatorini bo‘g‘inlardan birida yorib o‘tish niyatida yana bir turkum kombinatsiyalar qilishni talab etadi. 19 Hujumning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan hujumchilarning mohirona harakatiga bog‘liq. Tamomila ravshanki, yaxshi mudofaadan oz kuch bilan o‘tib ketish qiyin. Demak, hujumga ko‘proq o‘yinchi qo‘shilishi kerak. Bunda maydonning ayrim qismida son jihatdan ortiqlik hosil qilib, shuning hisobiga raqiblar mudofaasini yorib o‘tish mumkin bo‘ladi. Maydonnnig butun uzunasiga va ko‘ndalangiga manyovr qilish hujum enini kengaytirish imkonini berish bilan birga himoyachilar harakatlarini qiyinlashtiradi, ayni chog‘da hujum qiluvchilardan puxta va maxsus tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishlarini talab etadi. Hozirgi zamon futbolida hujum va himoyada o‘yinchilarning katta guruhi qatnashadigan bo‘lgani uchun, o‘yin mobaynida jamoa bajaradigan ish hajmi ham ancha ko‘payib ketadi. Bu esa o‘yinning taktik qiyofasini murakkablashtirish, maydonning butun bo‘yi va eni bo‘ylab ko‘p yurishli kombinatsiyalar qilish imkonini beradi. Bularsiz tadrijiy hujumda jamoa yutib chiqishini umid qilmasa ham bo‘ladi. 50-rasmda darvozabon boshlab, 10-yarim himoyachi unga qo‘shiladigan hujum ko‘rsatilgan. Tadrijiy hujum paytidagi ko‘p yurishli kombinatsiyalar natijasida maydon o‘rtasining 10-o‘yinchisi zarba berish pozitsiyasigachiqariladi. 50-rasm. Tadrijiy hujum 20 Tadrijiy hujum uyushtirishga bo‘lgan asosiy talablar: 1. To‘p olgan o‘yinchi uni mudofaa zonasida ochilgan sheriklaridan biriga aniq oshirib berishi kerak. To‘pni hammadan ko‘ra yon chiziq yaqiniga uzatib bergan ma’qul, chunki u yerda o‘yinchilar ko‘p bo‘lmaydi, xato qilib qo‘yilgan taqdirda ham, raqib tomon darvozaga bevosita xavf sola olmaydi. 2. Oldingi va o‘rta qatordagi hamma o‘yinchilar maydonning bo‘yi va eni bo‘ylab faol manyovr qilishlari lozim. To‘pi bor o‘yinchiga eng yaqin bo‘lganlarning mohirlik bilan ochila bilishi ayniqsa muhim. 3. O‘yinchilar hujumning oldingi qatoriga istalgan vaqtda uzunasiga yoki diagonaliga tezlik bilan to‘p uzatilib qolishi, ya’ni tezkor yorib o‘tishga kirishib ketilishi mumkinligini nazarda tutishlari kerak. 4. Jamoa hujumni rivojlantirishda harakat maromini o‘zgartirishdan, tezlikni oshirish va sekinlatishdan (“portlay olish”dan) foydalanishi kerak. Shunday qilish mudofaani uyushtirishni hamma vaqt nihoyat darajada murakkablashtirib qo‘yadi. 5. O‘yinchilar uzunasiga, ko‘ndalangiga va diagonaliga uzatishlar hisobiga hujum yo‘nalishlarini bir qanotdan ikkinchi qanotga o‘tkazishni bilishlari kerak. Bu hujumni maydonning butun kengligida rivojlantirishni ta’minlaydi va raqiblar himoya qatorini uzaytirib yuboradi. 6. Oldindan tayyorlab qo‘yilgan, ma’lum bir o‘yinchini zarba berish pozitsiyasiga chiqaradigan kombinatsiyalarni ko‘proq qo‘llash kerak. Bunday jamoa harakatlarini o‘yinchilar guruhi ijodiy amalga oshiradi. Ular bunda ba’zan 21 yuzaga kelayotgan sharoitga qarab tayyorlab qo‘yilmagan harakatlar ham qilishi mumkin. 7. Hujum qilayotgan jamoaning o‘rta qatordagi, ba’zan esa orqa qatordagi o‘yinchilari zarba berish pozitsiyasiga qo‘shilib turishdan foydalanish juda ham muhim, chunki oldingi qator o‘yinchilari bularga nisbatan qattiqroq qo‘riqlanadi. 8. Hujum qilayotganlar to‘pni nihoyatda e’tibor bilan, aniq uzatishlari kerak, chunki ular ikkala jamoa o‘yinchilari g‘uj bo‘lib to‘plangan sharoitda harakat qiladilar, bu esa raqiblarning to‘pni yo‘lda olib qolishini osonlashtiradi. 9. Hujum qilayotganlarning joylanishi albatta eshelonlangan, boshqacha qilib aytganda, tabaqalangan bo‘lishi kerak. Shunda, raqiblar vaqti kelib to‘pni adressiz qaytarib olgan taqdirda ham, hujumni davom ettirish mumkin bo‘ladi. 2.2.Ta’lim va mashg‘ulot vazifalari Futbol bo‘yicha tashkil qilingan mashg‘ulotlar mamlakat jismoniy tarbiya tizimi oldida turgan vazifalarni hal qilishga qaratilgandir. Mashg‘ulotlarning asosiy mazmuni kishini mutanosib kamol toptirish, uning ijodiy mehnat qilishi va Vatan himoyasi uchun zarur bo‘lgan ma’naviy hamda jismoniy qobiliyatni har tomonlama rivojlantirishdan iborat bo‘lishi kerak. 7 Biroq futbol amaliyotida ba’zan yuksak natijalar ketidan quvib, ta’lim va mashg‘ulotning sog‘lomlashtiruvchi yo‘nalishini, ya’ni tarbiyaviy xususiyatini yoddan chiqarib qo‘yadilar. Mashg‘ulotga bunday bir tomonlama yondashish, odatda, noxush oqibatlarga olib keladi. 7 B.A.Sultonov Sport va harakatlı o‘yınlarnı o‘qıtısh metodıkası(futbol) (5112000-jismoniy madaniyat ta’lim yo’nalishi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma). 2021 yil 22 Futbolchilarning nihoyatda sog‘lom, jismonan yaxshi rivojlanganligi, yuksak axloqiy-irodaviy fazilatlari futbol mahoratini egallab olishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Futbolchilarning ta’lim va mashg‘ulot jarayonlarida quyidagi vazifalar hal etilishi lozim: a) harakat malakalari va irodaviy sifatlarni takomillashtirish; b) sportchilar organizmining (nafas olish, yurak-qon tomir va boshqa tizimlar) funksional imkoniyatlarini kengaytirish; v) sportchilarning ishchanlik qobiliyatini saqlash va oshirish; g) sport sohasiga oid bilimni kengaytirish hamda gigiyena va o‘z- o‘zini nazorat qilish malakalarini hosil qilish; d) mehnatsevarlik, intizomlilik, onglilik, faollik xislatlarini tarbiyalash. Mashg‘ulot jarayonida bu vazifalarni izchillik bilan hal qilish yuksak sport natijalarini qo‘lga kiritgan inson uchun organizmining g‘oyat katta imkoniyatlaridan to‘laroq foydalanishga sharoit yaratadi. Raqobatchi jamoalar mahorati darajasining uzluksiz o‘sib borishi futbolchilar tayyorlashga bo‘lgan talablarni yil sayin har tomonlama oshirib borish zaruratini tug‘diradi. Futbolchilar tayyorlashga qo‘yiladigan bu xildagi talablarning to‘laqonli bajarilishi mashg‘ulotning pedagogik prinsiplarini izchil amalga oshirish va, birinchi navbatda, uning jarayonlarini ilmiy boshqarish qonuniyatlariga og‘ishmay amal qilish yo‘li bilan ta’minlanadi. Ta’lim va mashg‘ulot vositalari Jismoniy mashqlar, gigienik omillar hamda tabiatning tabiiy kuchi futbolchilarni tayyorlashda ta’lim va mashg‘ulot vositalari hisoblanadi. 23 Malaka va qiyinchiliklarni shakllantirish hamda takomillashtirish asosan jismoniy mashqlarni uzviy ravishda bajarish bilan bog‘liqdir. Jismoniy mashqlar harakatlar koordinasiyasini yaxshilash, kuch, tezkorlik, chidamlilik va epchillikni oshirishga yordam beradi. Bundan yurak-qon tomir, nafas olish va organizmning boshqa tizimlari faoliyati takomillashadi, binobarin, sportchining ishchanlik qobiliyati oshadi, yuklamadan keyingi tiklanish jarayoni tezlashadi. Har bir mashq u yoki bu sifat va malakalarga oz yoki ko‘proq darajada ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham jismoniy mashqlar ko‘proq ta’sir etishiga qarab tanlanadi. Futbolchilarning mashg‘ulotida qo‘llaniladigan hamma mashqlarni shartli ravishda uch guruhga bo‘lish mumkin: 1) musobaqa mashqlari, 2) maxsus tayyorgarlik mashqlari, 3) umumiy tayyorgarlik mashqlari. Musobaqa mashqlari - bu yaxlit harakat faoliyatidan yoxud ularning majmuidan iborat. Bu harakatlar majmui esa futbol o‘yini predmeti va futbol bo‘yicha musobaqa qoidalariga to‘la muvofiq holda bajariladigan harakatlar yig‘indisi demakdir. Mazkur harakatlar asosiy jismoniy xususiyatlarning vaziyat va harakat formalari muttasil va kutilmaganda o‘zgarib turgan sharoitdagi kompleks namoyon bo‘lishi bilan ifodalanadi va ular "syujetga" birlashgan turli harakat faoliyatlarining sharoitga qarab servariant va o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Maxsus tayyorgarlik mashqlari musobaqa harakatlari elementlarini, ularning variantlarini, shuningdek, ish va harakatni shakl va xarakter jihatidan bunga juda o‘xshash xususiyatlar (o‘yin harakatlari va kombinatsiyalari) ni o‘z ichiga oladi. 24 Maxsus tayyorgarlik mashqlari futbolda qa’tiy ravishda o‘yin xususiyatiga qarab aniqlanadi. Ayni paytda bu mashqlar o‘yinda bir xil bo‘lmaydi. Ular futbolchi uchun zarur bo‘lgan xislat va malakalarni rivojlantirishga qaratilgan va differensial tarzda ta’sir etishni ta’minlay oladigan qilib tanlanadi. O‘z navbatida, maxsus tayyorgarlik mashqlari yordamchi va rivojlantiruvchi mashqlarga bo‘linadi. Yordamchi mashqlar, asosan, harakat shakli va texnikasini egallab olishga ko‘maklashadi. Rivojlantiruvchi mashqlar esa, asosan, jismoniy xususiyatlarni rivojlantirishga qaratilgandir. Amaliy tayyorgarlik mashqlari futbolchining ko‘proq umumiy tayyorgarlik ko‘rishiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bunday mashqlar jumlasiga ta’sir etish jihatidan maxsus tayyorgarlik mashqlariga ancha o‘xshash va ayni paytda ulardan anchagina farq qiladigan turli-tuman mashqlarni kiritish mumkin. Umumiy tayyorgarlik mashqlari yordamida har tomonlama jismoniy tarbiyalash vazifalarini samarali hal qilish hamda futbolchilarning asosiy jismoniy xususiyatlari, harakat, malaka va ko‘nikmalarini rivojlantirishga ham tanlab ta’sir etish mumkin. Futbolchining mashg‘ulotida qo‘llaniladigan hamma mashqlarni asosiy va yordamchi mashq turlariga bo‘lish mumkin. Asosiy mashqlarga quyidagilar kiradi: a) harakat sifatlarini rivojlantiruvchi umumiy va maxsus mashqlar; b) to‘pni olib yurish texnikasini o‘rganishva takomillashtirish mashqlari; v) taktik usul, kombinatsiya va o‘yin tizimlarini o‘rganish hamda takomillashtirish mashqlari. Yordamchi mashqlarga quyidagilar kiradi: a) shartli reflekslarning yangi tizimi paydo bo‘lishiga, asosiy harakat malakalarini 25 amalga oshirishda organizmning funksional imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradigan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar; b) harakat strukturasiga (vaqtincha bog‘lanish) ko‘ra harakat malakalarining turli qismlariga mos yoki shunga yaqin bo‘lgan maxsus mashqlar; v) harakat malakalarini shakllantirish va organizmning funksional imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beruvchi sportning boshqa turlaridan olinadigan mashqlar. Qo‘llanadigan mashqlarning umumiy hajmini oshirib borish natijasida mashqlarning birga qo‘shilgandagi ta’sirini hisobga olib, bir mashqdan bir qancha vazifani hal qilish uchun foydalanish borgan sari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tabiatning tabiiy kuchlari hamda gigiyenik omillar shug‘ullanuvchilar organizmiga mashqlar va boshqa vositalarning yaxshi ta’sir etishi uchun ko‘maklashadi. Yuklama va dam olishni, o‘z vaqtida ovqatlanishni, tungi uyqu rejimini, mehnat va turmush gigiyenasini navbati bilan vaqtida to‘g‘ri almashtirib turish muhim ahamiyat kasb etadi, albatta. 26 XU LOSA . Xulosa kilib aytganda, futbolchilarni umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish maqsadida qo‘llaniladigan ko‘pgina mashqlar organizmga har tomonlama ta’sir ko‘rsatadi, ayni chog‘da ularning har biri u yoki bu sifatlarni ko‘proq rivojlantirishga qaratilgan bo‘ladi. 1. Jumladan, baland-past joylarda uzo q muddat yugurish ko‘proq chidamlilikni, qisqa 27 masofalarda jadal yugurish esa tezlikni rivojlantirishga, gimnastika mashqlari cha qq onlikni o‘ stirishga q aratilgandir. Bu mashqlar mashg‘ulotning tarkibiy qismiga, ulardan ba’zilari esa ertalabki mashg‘ulotga kiritiladi. 2. Maxsus jismoniy tayyorgarlikning maqsadi – futbolchi uch u ngina xos bo‘lgan jismoniy sifatlar va funksional imkoniyatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirishdan iboratdir. 3. Futbolchilarning faoliyati bajarayotgan harakati intensivligining doim o‘zgarib turishi bilan ifodalanadi. Mushaklar ishining yuksak intensivligi faollikning pasayishi va nisbatan tinch holatga o‘tish bilan almashib turadi. 4. Jadal yugurish, ilgari tashlanish, sakrashlar yengil yugurish, yurish, to‘xtash bilan almashinadi, harakat y o‘ nalishi, maromi va sur’ati o‘zgarib turadi. Bunday faoliyat muayyan jismoniy yuklamani amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lib, vegetativ jarayonlar, birinchi navbatda, modda almashinuvi, nafas olish va q on aylanishidagi jiddiy funksional o‘zgarishlar bilan davom etadi. 5. Futbolchilarning o‘yin faoliyati faqat sakrash, yugurish va yurishdan iborat emasligini ham hisobga olish kerak. Futbolchilar harakati anchagina murakkab. Yakkama-yakka qattiq kurash sharoitida, eng katta tezlikda va uzo q vaqt davomida g‘ ayri tabiiy (sirpanish, sakrash, bir oyoqqa tayangan holda) bo‘lish futbolchiga ayni paytda murakkab taktik vazifani xal qilgan xolda to‘pni samarali egallab olishga monelik qilmasligi kerak. Futbolchilar to‘pni qanchalik yaxshi olib yursalar, maydonda qanchalik o‘ylab ish tutib harakat qilsalar, futbol tomosha sifatida shuncha qiziqarli bo‘ladi. Shuning uchun futbolchilarning jismoniy tayyorgarligi ularning o‘yin faoliyati harakatini hisobga olgan holda shunday tash k il qilinishi kerakki, bu ularning texnik va taktik mahoratini takomillashtirish uchun asos bo‘lishi. 28 6. Ko‘proq muayyan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga q aratilgan maxsus mashqlar yordamida yo‘l-yo‘lakay ayrim texnik usullar ijrosini takomillashtirish mumkin. Buning uchun, odatda, bajarish xarakteri va tuzilishiga ko‘ra u yoki bu texnik usul yoxud uning alohida elementlariga o‘ xshash bo‘lgan maxsus mashqlar qo‘llaniladi. Bularni barchasi futbolchilarni egiluvchanlik va chakkonlik sifatlarini takomilashtirishda gimnastika mashklarini urnijuda kattaligi yukorida bitiruv malakaviy ishning barcha boblarida keng va ravon kilib yoritildi. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Bisanz G. Gerisch G.Futball: Kondition-Technik-Taktik and Coaching.Meyer & Meyer Verlag.Germany, 2013. 560 p. 2. Davletmuratov S.R. Tayyorgarlik davrida malakali futbolchilar mashg‘uloti. Uslubiy tavsiyalar. 2013. 47 b. 3. Futbol nazariyasi va uslubiyati. R.I.Nurimovning umumiy tahriri ostida. «ITA-PRESS». 364b. 4. Iseyev Sh.T. Futbolchilarni yillik siklda tayyorlashni rejalashtirish. o‘quv qo‘llanma. «ITA-PRESS» 2014. 460 b. 5. Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zDJTI, 2005 y. 104 b. 6. Robergs R.A., Roberts S.O. Fisiologia do Exercicio. – Sao Paulo: Phorte Editora, 2002. – 490p. 7. Talipdjanov A.I. Yuqori malakali futbolchilar tayyorlashning zamonaviy tizimi. O‘quv qo‘llanma. – T., 2012. 162 b. 8. Wilmor J.H., Costill D.L. Physiology of sport and exercise. – Champaign, Illinois: Human Kinetics, 2004. – 726 p. 9. Akramov R.A. Igrov ы e i trenirovochn ы e nagruzki v futbole. Uchebnoe posobie. – T.: Abu Ali Ibn Sino, 2000. – 135 s. 10. Volkov N.I., Nesen E.N. i dr. Bioximiya m ы shechnoy deyatelnosti. Kiev. 2000. – 504 s. 11. Godik M.A. Sredstva trenirovki futbolistov // Fan sportga - 2007, №1.- s. 29- 32 30 12. Godik M.A. Fizicheskaya podgotovka futbolistov. – M.: Terra- Sport, Olimpiya Press, 2006. – 272 s. 13. Guba V.P., Leksakov A.V., Antipov A.V. Integralnaya podgotovka futbolistov. – M., Sovetskiy sport, 2010. – 207 s. 14. Iseev SH.T., Komilov J.K. Planirovanie podgotovki futbolistov v godichnom sikle. – T., 2016 – 118 s. 15. Koshbaxtiev I.A. Upravlenie podgotovkoy futbolistov. T., 2001. – 57 s. 16. Koshbaxtiev I.A., Nurimov R.I. Programmirovanie podgotovki futbolistov v ы sokoy kvalifikatsii., T.,2005. 17. Kurbanov Z.A.Organizatsiya uchebno-trenirovochn ы x protsessa futbolistov v usloviyax Uzbekistana. Uchebnoe posobie. T.,2000.c. 68. 18. Kurbanov O.A. Sovershenstvovanie tochnosti peredach i udarov myacha golovoy yun ы x futbolistov. – T.,2007. 19. Kurbanov O.A., Nurimov R.I., Usmanov A.M. Skorostno-silovaya podgotovka futbolistov. T., Lider Press,2009. 20. Lyukshinov N.M. Iskusstvo podgotovki v ы sokoklassn ы x futbolistov. – M., 2006. – 432 s. 21. Monakov G.V. Podgotovka futbolistov: Metodiki sovershenstvovaniya /G.V. Monakov. – Pskov, 2009 – 200 s. 22. Monakov G.V. Podgotovka futbolistov. M., 2007. – 288 s. 23. Nurimov Z.R. Sovershenstvovanie gruppov ы x takticheskix deystviy futbolistov. Uchebnoe posobie. Tashkent,2005. 24. Nurimov R.I. Sovershenstvovanie takticheskix deystviy futbolistov vыsokoy kvalifikatsii. T., 2000 g. 25. Ordjonikidze Z.G., Pavlov V.I. Fiziologiya futbola. 31 M.: «CHelovek», «Olimpiya». 2008. – 240 s. 26. Polishkis M., V ы jgin V. Futbol. Uchebnik dlya in-tov fiz. kultur ы . M., «Farlong». 2009. – 250 s. 27. Talipdjanov A.I. Sovremennaya sistema podgotovki v ы sokokvalifitsirovann ы x futbolistov. Uchebnoe posobie. – T., 2011. – 159 s. 28. Tyulenkov S. YU. Teoretiko-metodicheskie podxodi k sisteme upravleniya podgotovkoy futbolistov vыsokoy kvalifikatsii. – M.: FiC, 2007. – 350 s. 32

Yosh futbolchilarni umumiy va jismoniy tayyorgarligini tarbiyalash

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………...……..3

I BOB.ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI..........................................................6

1.1. Yosh futbolchilarni tayyorlashda asosiy talablar...............................................6

1.2. Yosh futbolchilarda dastlabki jismoniy tayyorgarlik………………………….8

1.3. Yosh futbolchilarda  jismoniy tayyorgarlik va texnika....................................11

II-BOB. FUTBOLCHILARNING JAMOA TAKTIKASI TAKOMILLASHTIRISH………………………………………………...…….15

2.1.Tezkor hujumni uyushtirish………………………………………………..….15

2.2.Ta’lim va  mashg‘ulot  vazifalari……………………………………………..20

 

XULOSALAR ……………………………………………………………….….25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..28

 


 

KIRISH

 

Mavzuning dolzarbligi.

Sport nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lomlik asosi, balki hayotga katta umid bilan kirib kelayotgan yoshlarni turli zararli yot g‘oya va odatlardan asrash, ularga o‘z qobiliyati va iste’dodlarini to‘la ruyobga chiqarish vositasi hamdir. SHu bois so‘nggi yillarda mamlakatimizda bu borada qator huquqiy-me’yoriy hujjatlar imzolandi. 2017 yil 3 iyunda “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi qaror, 2018 yil 5 martda “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi farmonning qabul qilinishi va mazkur farmonga ko‘ra Respublika Jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasining vazirlikka aylantirilishi, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 29 yanvardagi “O‘zbekistonda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish va aholini jismoniy va ommaviy sportga jalb etish to‘g‘risida”gi, 2019 yil 13 fevraldagi, “2019-2023 yillar davrida O‘zbekistonda jismoniy va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarorlarining qabul qilinishi O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport sohasida yangi bosqich boshlanganidan dalolat beradi.

Bu qarorlarda yosh futbolchilarni futbol bilan shug‘ullanishida zamonaviy asbob uskunalar bilan jihozlangan sport inshoatlarini qurish, jahon talablariga javob beradigan futbol maydonlarini ko‘paytirish, eng qobiliyatli yosh sportchilarni aniqlash va kelgusida ulardan yuqori malakali futbolchilar tayyorlash imkonini beradigan iqtidorli sportchi yoshlarni qidirib topish va tayyorlash tizimini tobora takomillashtirish ko‘zda tutilgan.[1]

Futbol o‘yinida yuqori malakali futbochilarni tarbiyalash har doim ham dolzarb muammo hisoblangan. YUqori malakali futbolchilarni jismonan etuk, texnik-taktik tomonlama tayyorlash voyaga etkazish, yoshlikdan futbol sport maktablarida, internatlarida o‘quv mashg‘ulotlarini to‘g‘ri yo‘naltirish bilan bog‘liqdir.

 Respublikamizda bir qancha bolalar va o‘smirlar sport maktablari, futbol maktab internatlari mavjuddir. Har bir maktab o‘ziga xos yutuqlarga ega ekanliklari sir emas.

Lekin, erishilgan yutuqlarga qaramasdan, yosh futbolchilarni o‘yin maqsadi va ularing umumiy tayyorgarligi ustida hali ancha mashaqqatli ishlar olib borilishi kerak.

 Bizning mutaxassis va murabbiylar O‘zbekiston futbolida yuqori malakali o‘yinchilarda ham jismoniy tayyorgarlikni maromida emasligini takidlashmoqda. Bunga milliy terma jamoamiz safida  o‘ynovchi futbolchilarning xalqaro uchrashuvlarida, o‘yin harakatlardagi kamchiliklarning ko‘rinib qolishi yaqqol misol bo‘la oladi.

O‘zbek futbolchilarining keyingi rivojlanish bosqichi to‘g‘ridan to‘g‘ri yosh bolalar va o‘smirlar futbolini rivojlantirish bilan bog‘liq. Qanchalik bolalar va o‘smirlarni tayyorlash, o‘rgatish jarayoni samarali yo‘lga qo‘yilsa keyingi futbolimiz rivojlanish bosqichi shunchalik samaraliroq kechadi.

YOsh futbolchining asosiy jismoniy sifatlarini rivojlanishi harakat ko‘nikmalarining shakllanishi bilan uzviy bog‘liqlikda kechadi. Ana shu jarayonga xizmat qiluvchi mashqlar sport trenirovkasi mashg‘ulotlariga qat’iy izchillikda va ketma-ketlikda kirishiladi. Bugungi kunda futbolchilarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash uchun maxsus vositalardan, mashqlar majmuasidan foydalanishni taqozo etadi, shuning uchun xam biz tanlagan mavzu “Yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligini oshirish” o‘zining dolzarbligi bilan ajralib turadi.

Muammoning qo‘yilishi. Zamonaviy futbol har bir futbolchidan kattagina jismoniy tayoyrgarlikni va butun o‘yin davomida aniqlik bilan harakat qilishlarini talab etmoqda, chunki jismoniy tayyorgarlikni maromida bo‘lmasligi maydonda barcha haraktlarning samarasiz tugallanishiga, jamoaning mufavvaqiyatsiz  o‘yiniga olib keladi.

Yuqori malakali jamoalarda o‘yinchilarning umumiy tayyorgarligidagi nuqsonlarini tuzatish ancha qiyin. Shuning uchun bolalar va o‘smirlarning mashq jarayonlari qanchalik samarali bo‘lsa, yuksak natijalar uchun kurashlar ham shunchalik ko‘p muvaffaqiyaga olib keladi. 

Kurs  ishining maqsadi va vazifalari

 

Tadqiqot ishini olib borishda yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligini rivojlantirish orqali o‘yin natijalarini oshirish.

Maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilanib olindi:

1. Yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarlikni baholashda maxsus test sinovlarni qabul qilish.

2. Dastlabki tayyorlov davrida jismoniy qobiliyatlarni yosh futbolchilar tomonidan bajarishlarni tekshirish.

3. Mashg‘ulotlarda yosh futbolchilarning jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi mashqlar va murabbiy ko‘rsatmalari taxlili.


 

I BOB. ILMIY ADABIYOTLAR TAXLILI

1.1. Yosh futbolchilarni tayyorlashda asosiy talablar

Yosh futbolchilarni tarbiyalash va ularni etuk iqtidorli kuchli futbolchi qilib etishtirish har qachon xam murabbiylarga kattagina mexnatni, izlanishni talab qiladi.

Murabbiylar futbol bugungi kunda, texnika-taktika jismoniy tayorgarlik bo‘yicha jadallik bilan o‘sayotganligi va yosh futbolchilarni xam bunday rivojlanishga tayorlash kerakligini izohlaydi.

Ko‘pgina futbol mutaxassislari R.A.Akramov, K.X.Xeddergot, M.A.Godik, A.A., D.K. Djarmen, V.N.SHamardin, R.I.Nurimov, R. SHarfi lar, yosh futbolchilarni mahorat darajasini oshirish to‘g‘ridan-to‘g‘ri ilk yoshlik chog‘idan boshlab futbol uyiniga rejasi va malakali ravishda o‘rgatishga bog‘liqligini ta’kidlashadi.[2]

A.A.Suchilin yosh futbolchilarni maxoratli qilib tarbiyalashda murabbiylardan bolalarda quydagi jixatlarni ko‘ra bilish va talab eta olishni e’tirof etadi:

- bolalarni kuchli-irodaviy, o‘zini tuta bilish 

- mashg‘ulotlarda texnik xarakatlarni, mashqlarni astoidil bajarishlari

- yuqori darajadagi jismoniy sifatlarga (tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, tezlik-kuch) ega bo‘lish

- organizmning sog‘lom bo‘lishi, o‘yinlarda funksional tayyorlarligi a’lo darajada bo‘lishini yosh futbolchilarning dastlabki tayyorgarligida mutaxasisslar ko‘proq texnik tayyorgarlikka e’tibor berishini ta’kidlaydilar. Mashg‘ulotlarda umumiy jismoniy tayyorgarlikka 30-40% vaqt ajratishni ko‘rsatilgan. 

Yu.N.Lopachev shuni e’tirof etadiki, futbolchilarni texnik xarakatlari, jismoniy siftlarni tarbiyalashda, ularning kuchi, yoshi, funksional imkoniyatlarni xisobga olish zarurdir.

Trenerlik amaliyoti shundan dalolat beradiki, yosh futbolchilarni o‘yin texnikasi o‘rgatish, jismoniy rivojlantirishda katta futbolchilar trenerovkasiga nisbatan boshqa usubiyatlarni qo‘llash lozim.

Yosh futbolchilar bilan ishlaydigan murabbiylar, futbol sir-asrorlarini mukammal bilish (futbolchi bo‘lganligi), futbol uslubiyati bo‘yicha nazariy bilimlarga ega bo‘lishi o‘ta muximdir.(I.R.Nurimov, R.Akramov, O.Kurbonov,M.Maypas)


 

[1] 2019-2023 yillar davrida O‘zbekistonda jismoniy va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori

[2] Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zDJTI, 2005 y. 104 b.

 

Sotib olish