Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 1.1MB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 02 Iyun 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

ISROILJONOVLAR

Ro'yxatga olish sanasi 31 May 2024

10 Sotish

Yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzini shakllantirishning psixologik omillari

Sotib olish
“ Yoshlar o rtasida sog lom turmush tarzini’ ’ shakllantirishning psixologik omillari ” MUNDARIJA Kirish I-bob. Sog lom turmush tarzini shakllantirishning ijtimoiy va psixologik’ muammolari 1.1. Narkotiklarning inson psixikasiga ta siri ’ 1.2. Zararli odatlar va ular dan saqlanish ning yo llari ’ 1.3. O z-o zini tarbiyalash ’ ’ asosida sog lom turmush madaniyatini ’ rivojlantirish I-bob yuzasidan xulosa II-bob. Yoshlar da sog lom turmush tarzining ’ ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini o rganish natijalari ’ 2.1. Yoshlarning s og lom turmush tarzi ’ haqidagi fik rlari 2.2. Yoshlar hayotida sog lom turmush tarzini barqarorlashtirish usullari ’ II-bob yuzasidan xulosalar Xulosa Amaliy tavsiyalar Adabiyotlar ro yxati ’ Ilovalar 4 MUNDARIJA Kirish 6 I-bob. Sog lom turmush tarzini shakllantirishning ijtimoiy va ’ psixologik muammolari .. ……………………………………………… 9 1.1. Narkotiklarning inson psixikasiga ta siri..... ’ .. ..................................... 9 1.2. Zararli odatlar va ular dan saqlanish ning yo llari ’ …………………… 14 1.3. O z-o zini tarbiyalash ’ ’ asosida sog lom turmush madaniyatini ’ rivojlantirish ... …………………………………………………………… 19 I-bob yuzasidan xulosa . . . . ………… ………… ………… ……………… 27 II-bob. Yoshlar da sog lom turmush tarzining ’ ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini o rganish natijalari ’ . . .. ………… ………… …………… 28 2.1. Yoshlar hayotida sog lom turmush tarzini barqarorlashtirish ’ usullari . . . . . .. ………… ………… ………… ………… ………… ………… 28 II-bob yuzasidan xulosalar . . . .. ………… ………… ………… ………… 35 Xulosa . . . . . ... ………… ………… ………… ………… ………… ………… 36 Tavsiyalar . . . . . ………… ………… ………… ………… ………… ……… 38 Adabiyotlar ro yxati ’ . . . . ………… ………… ………… ………… ……… 39 Ilovalar . ………………………………………………………………… 41 Kirish 5 Respublikamizning rivojlangan davlatlar qatoridan munosib o rin’ egallashida, jamiyatni Sog lomlashtirishda yoshlar ongida Sog lom turmush ’ ’ madaniyatini shakllantirish muhim ahamiyat kasb yetadi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish fuqarolarning Sog lom turmush madaniyatlilik darajasiga bog’liqdir. ’ Umuman barkamol, Sog lom avlod tarbiyasi, istiqbolli kelajak uchun qayg ’ ’ urish demakdir. Chunki, Vatanni sevgan odamgina unga munosib farzand tarbiyalay oladi. Kasbi, yoshi, jinsi, millatidan qat’iy nazar bugun har bir yurtdoshimiz barkamol avlod tarbiyasiga daxldor bo lishi lozim. Ana shundagina ’ Yurtboshimizning Sog lom avlod deganda, Sog lom naslni, nafaqat jismonan “ ’ ’ baquvvat, shu bilan birga, ruhi, fikri Sog lom, iymon e tiqodi butun, bilimli, ’ ’ ma naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tushunaman , degan ’ ” dono fikrlari zamirida o sib kelayotgan barkamol avlodga buyuk ishonch ’ mujassamligini yanada chuqurroq tushunib yetamiz. Yoshlarning ma naviy barkamolligi ularning salomatligiga, Sog lom ’ ’ turmush tarzi malakalariga ega ekanligiga ham bog’liq. Bunda yoshlarning Sog lom turmush tarzi haqidagi tasavvurlari qanchalik aniq va ularning kundalik ’ turmushda salomatlikni asrash ko’nikmalariga ega ekanliklari katta ahamiyat kasb yetadi. Shuni alohida mas uliyat bilan ta kidlash joizki, davlatimiz asosini, ’ ’ kelajagimiz poydevo rini tashkil etgan yoshlar eng avvalo Sog lom turmush ’ ’ tarziga rioya qilgan taqdirdagina davlatimiz ravnaqi uchun o z hissalarini qo sha ’ ’ oladilar. Chunki, Sog lom turmush tarzini yoshlar hayoti tarziga aylantirsak, ular ’ salomatlik eng birinchi darajali qadriyat ekanligini tushunib yetadi. Mamlakatimizning birinchi Prezidenti I.A.Karimov Konstitustiyamizning 12 yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishda salomatlikni har bir inson o zining ’ hayotiy falsafasiga aylantirishi lozimligi to g risidagi fikrni ta kidladilar va ’ ’ ’ Sog lom xalq, Sog lom millatgina buyuk ishlarga qodir bo ladi degan “ ’ ’ ’ ” shiorni o’rtaga tashladilar. Bu shior o zining falsafiy mazmuni va hayotiyligi ’ bilan Sihat-salomatlik yili davlat dasturining asosiy g oyasiga aylandi. “ ” ’ 6 Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy o zgarishlarning tub maqsadi - inson’ manfaatlari, uning barkamolligiga qaratilgandir. Inson va uning qa dr- q immatini joyiga qo’yish, uning isti q boli uchun bar cha shart-sharoitlarni yaratish davlat siyosatining eng ustuvor yo’nal i shidir. Yurtimiz dagi h ar bir fu q aroning insoniy burchi Vatan ravna qi va xal q farovonligi uchun birlashib, eng avvalo, yoshlarimiz ongida yuksak insoniy fazilatlarni kamol toptirish, ular ma naviya ’ tini yuksaltirish va eng mu himi a h olining ijtimoiy mu h o- fazasini kuchaytirish, Sog lom turmush ’ tarzini bar q arorlashtirish, oilalarni musta h kamlash kabi ishlarimizning bardavomligiga xizmat q ilishi bilan tavsiflanadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan davlat dastur lar ida belgilangan vazifalar, eng avvalo, yurtimizda yashayotgan h ar bir fu q aro o z ’ ining salomatligini, oilasi va ya q inlari manfaatini davlat tomon i dan yanada ishonchli himoya q ilishga q aratilga n ligi bilan di qq atga sazovordir. Mustaqil O z ’ bekistondagi barcha davlat, no davlat va jamoatchilik tashki-lotlari, ilmiy muassasalarning faollarini, birinchi navbatda, yosh avlod, q olaversa, barcha fu q arolar ongiga o z ’ salomatli gi uchun q ay g ’ uri щ h ar bir insonning va barchaning mu q addas bur chi ekanligi g’ oyasini etkazishga q arati lg an harakat b ilan bog’liq faolligi a h miyatlidir. Bu o’z n avbatida, Sog’lom turmush tarzi g’oyasi ni omma orasida k eng tar g’ ib etishni ta q ozo etadi. Sog’lom turmush tarziga rioya qilish ham aslida psixologik amallar, ko nikmalar, kerak bo lsa, malakani talab qiladigan ’ ’ tushunchadir. Ya ni, ’ Sog lom turmush tarziga oiladan boshlaboq ’ bolalarni o’rgatish lozim. Kurs ishining maqsad va vazifalari . Jamiyat taraqqiyotining hozirgi holati, fan-texnika taraqqiyoti, ishlab- chiqarish munosabatlari, odamlarning o zaro muloqot, munosabatlari doirasi ’ inson ruhiyatida hissiy emostional o zgarishlarni vujudga keltirmoqda va bular ’ inson turmush tarziga ham o z ta sirini o tkazmoqda. ’ ’ ’ Shulardan kelib chiqib yoshlarning jamiyatda o z o rnini munosib ’ ’ topishlariga va sog lom turmush tarziga rioya qilishlariga ilmiy-amaliy, ’ 7 psixologik yordam berish masalasi tadqiqotning asosiy maqsadi bo lib xizmat’ qiladi. Tadqiqot maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: Zararli odatlar va ulardan saqlanishning yo llarini taxlil qilish; O z-o zini ’ ’ ’ tarbiyalash asosida sog lom turmush madaniyatini rivojlantirish; Yoshlarning ’ sog lom turmush tarzi haqidagi fikrlarini o rganish; Olingan natijalarni taxlil ’ ’ qilish, umumlashtirish va xulosalar chiqarish. Kurs ishining metodlari ; Yoshlarning turmush tarzini o rganish maqsadida ’ kuzatish va suhbatlar o tkazish; Yoshlarning sog lom turmush tarzi haqidagi ’ ’ fikrlarini o rganish uchun anketa so rovidan foydalanish. ’ ’ Kurs ishining ob ekti. ’ Yoshlarning turmush tarzini aniqlash uchun Farg ona davlat universiteti ’ pedagogika-psixologiya fakultetining 3-4-kurs talabalaridan 50 nafar respondent tanlandi. Ularning 25 nafari talaba qizlar, 25 nafari esa talaba yigitlardan iborat. Kurs ishining predmeti bo lib, yoshlarda sog lom turmush madaniyatini ’ ’ qo llab-quvvatlashning ijtimoiy psixologik omillari hisoblanadi. ’ Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi: kirish, ikki bob, beshta paragraf, ikkita jadval, amaliy tavsiyalar, adabiyotlar ro yhati va ilovalardan iborat. ’ 8 I-bob. Sog lom turmush tarzini shakllantirishning ijtimoiy va’ psixologik muammolari 1.1. Narkotiklarning inson psixikasiga ta siri ’ . Narkotiklar birinchi navbatda affektlarga, qo rquv, aybdorlik va uyat ’ hissiga ta sir qiladi. Shu bilan birga narkotiklar ta siri himoya mexanizmlariga ’ ’ o xshaydi. Nevrozda himoya mexanizmi qiladigan ishni narkotik tobelikda, ’ narkotik amalga oshiradi: noxush tasavvur va hissiyotlar idrok qilinmay qo yiladi. ’ Oddiy nevrotiklardan farq qilib narkotik tobe odamlarda qo shimcha ’ farmokologik effekt bor, yoki qo zg alish yoki tinchlanish. Sog lom odamlar ’ ’ ’ sarguzasht istab qolsa, o z istaklari orqasidan kerakli davrani qidirib topadi, agar ’ sokinlik va tinchlik istab qolsa, kerakli do stlar davrasi yoki mehribon do stni ’ ’ qidirib topish, tinchlanish mumkin. Narkotikka tobe odamlar bunday qila olmaydilar. Ular reallikda o’zlariga kerak narsani qidirish qobilyatidan mahrum bo lishgan. Ularning ongli idroki uchun kechinmalar tansiqligini aks ettirish ’ nihoyatda og ir, shuning uchun ular nima qilib bo lsa ham, zararli bo lsa ham ’ ’ ’ o z ahvollarini toqat qilarli darajaga keltirishga intilishadi. Narkotiklar aynan ’ ularning yoqimli ta siri tufayli ham qimmatbaho, ijobiy oboyektga aylanadi. Shu ’ bilan birga narkotiklarning zararli ta siri yoki umuman hisobga olinmaydi, yoki ’ psixologik himoya mexanizmlari vositasida siqib chiqariladi. Ba zan shunday ’ bo ladiki, narkotiklar aynan zararligi uchun ham itemol qilinadi. Fikrimizcha bu ’ yerda inson agressivligi ma lum rol o ynasa kerak: odamlar ongli ravishda ’ ’ boshqalarga zarar keltirishi, o ldirishi (aybdor, ijrochi sifatida) yoki o zlari ’ ’ o ldirilishlari, jabrlanishlari (qurbon sifatida) mumkin. ’ Narkotiklar muammosi. Narkotikka tobe odamlarning ongli ravishda o z-o zlariga zarar ’ ’ keltirishlarini suitsid mayl, atrofdagilarni ayblash funksiyasi deyish mumkin: "Sizlar men bilan shunday qilyapsizlarmi, men uchun zarar bo lsa ham narkotik ’ iste mol qilishdan o zga chora yo q". Bunday shikoyat biron-bir jamiyatning ’ ’ ’ obro li doiralarida hech qanday hamdardlik uyg otayotgani yo q. Narkomanlar ’ ’ ’ o zlarini jamiyat tomonidan taqdir hukmiga tashlab qo yilgan, autsayder, ’ ’ jamiyatdan tobora ko proq siqib chiqarilayotgan odamlar deb hisoblashaveradi. ’ 9 Bunda aslida narkotik tobe odamning ilk bolaligida o zlashtirgan negativ tajribasi’ aybdor. Bolaning xurmat, mehr-muhabbat va muloyimlikka bo lgan qonuniy ’ ehtiyojlari ota-onalar tomonidan u yoki bu sabablarga ko ra qondirilmagan. Shu ’ jihatdan bunday odamlarning bolaligi delinkvent xulqli yoki psixosomatik kasal odamlarning bolaligiga o xshab kyetadi: ezgulikning yetishmasligi va yovuzlik, ’ zarar, haqoratning ko pligi. Psixoanalizda seksuallik va agressivlik inson hayoti ’ va shaxslararo munosabatlarning ikkita qo zovchi motivi deb qaraladi. Har bir ’ odamda agressivlikka moyillik bo lib uning maqsadi boshqalarga zarar yetkazish, ’ haqorat qilish, talash hisoblanadi. Ijtimoiylashish jarayonida agressivlik konstruktiv yo nalishga buriladi. Dastavval tiyiqsiz, tizginsiz ’ muvofiqlashtirilmagan, shafqatsiz qo pol xulqni predmetsiz agressiyadan konkret, ’ adresli, insonga o z fikrini himoya qilishga va xavfdan himoyalanishga imkon ’ beradigan agressiyaga aylantirish mumkin. Yoshlikda bolalar o zaro ’ munosabatlarni raqobat yordamida, katta yoshda aqliy musobaqa yordamida hal qilishadi. Predmetsiz agressiya shaxslararo munosabatlarga zarar yetkazadi. Bunday xavfning birinchisi genotsid bo lsa, ikkinchisi suitsid hisoblanadi. ’ Psixoanalitik shaxs nazariyasida affekt - jarohat modeli alohida o ’r in tutadi. Bu modelga ko ra ilk bolalikdagi jarohatli hodisalar yosh bola shaxsi tomonidan ’ xazm qilina olmasligi tufayli bevosita psixik buzilishga, psixik jarohatlanishga olib keladi. Yetkazilgan jarohat keyingi taraqqiyotda sezilarli buzilishlarga sabab bo ladigan iz oldiradi.Bunday jarohatlarga jinsiy xiralik, shilqimlik, jismoniy ’ muomala, bolalarga ularning halaqit berayotganligi, asabga tegayotganligi, ularning unchalik quvonch keltirmayotganligini anglatish vositasida bildiriladigan ruhiy qattiqqo llik va sovuqlik kiradi. Bu yerda tashqi jarohat birlamchi bo lib, ’ ’ psixik jarohat, Ya ni ichki jarohat ikkilamchi hisoblanadi. Boshqacha aytganda ’ buzilish birlamchi, zarar esa ikkilamchidir.Bu zarar g amxo’rlikning yetmasligi, ’ jarohatlovchi hodisalarning ko pligi bo lib uning natijasida bolalarda xavotirli ’ ’ hayajonlanish, refaol g azab paydo bo ladi. Bu affektlar Ba zan ochiq namoyon ’ ’ ’ bo lmasligi ham mumkin. Shunda ular "taraqqiyotning tormozlanishiga" yoki ’ "bolalar nevrozlariga" sabab bo lishadi. Bunday nevrozlarga "axlat, siydikni tuta ’ 10 olmaslik, qaysarlik, apatiya" kiradi. Keyinroq esa ta limda qiyinchiliklar vujudga’ kelishi mumkin. Narkotiklarga tobelik turli shakllarda namoyon bo ladi. Ulardan biri ’ ijtimoiy tobelik bo lib, unda o smir giyoxvand modda qabul qiladigan ’ ’ tengkurlari davrasida bunday tobelikka uchraydi. Giyoxvand modda iste mol qila boshlaganda esa ’ ruxiy tobelik shakllanadi. Ayniqsa, bir guruh ichida narkotik qabul qilingan bo lsa, shu ’ guruh vakillari yana to plangan zahotiyoq, ’ o sha og uga moyillik paydo bo ladi. ’ ’ ’ Keyinchalik esa, individual tobelik shakllanadi, Ya ni har qanday sharoitda ham ’ giyoxvand modda qabul qilish, uning mikdo rini oshira borishga ehtiyoj kuchayib ’ boradi. Narkotik qabulida uzilish yuz bersa, giyoxvandda kuchli azob, iztirobli kechinmalar kuzatiladi. Giyoxvand moddalarni qabul qilish davom etgan sayin bog liqlikning yanada ’ og ir turi - ’ jismoniy tobelik shakllanadi va bunda giyoxvand modda inson organizmidagi bioximik jarayonlarning bevosita ishtirokchisiga aylanadi. Kun sayin og u mikdo rini oshirib borish zarurati kuchayib boradi. ’ ’ Giyoxvand moddalar iste’mol qilish diqqatning buzilishi, xotiraning s usayishi, fikrlash, tushunish hamda yangi ma lumotlarni qabul qilishda ’ qiynalish kabi salbiy psixologik oqibatlarga olib keladi. Gallyustinastiyalar, umidsizlik xolati, zo ravonlik ’ (agressiya), o z joniga qasd ’ qilishga urinishlar giyoxvandning salomatligiga zarar yetkazib, uni ruhiy kasalliklar shifoxonasiga tushib qolishi, oxir-oqibatda o lishiga ’ sabab bo ladi. ’ Narkotikka tobelik xavfini keltirib chiqaruvchi qator ob ektiv ’ omillar mavjud bo lib, ular qo yidagicha namoyon bo ladi: ’ ’ ’ - o smir xulqidagi qo rslik, ko pollik, ko pchilik bilan kelisha olmaslik; ’ ’ ’ ’ - intiluvchanlik va tir ishq o ql ikning yetishmasligi, yomon o z ’ lashtirish; - ota-onasining no s og lom turmush tarzi, hayot kechirishi, narkotik qabul ’ qilishi, alkog o l ichishi, tamaki chekishi va hokazo; - o smir hayotida ijobiy kechinmalarning yetishmasligi, tushkunlikka ’ tushish, ko pincha yomon kayfiyatda bo lish; ’ ’ 11 - o smirning xohish-istaklari uning real imkoniyatlari hamda qo lga ’ ’ kiritgan natijalari bilan mos kelmasligi; - oiladagi kelishmovchiliklar, mojarolar, ota-onaning farzand tarbiyasiga etiborsizligi, ulardagi kamchiliklarning farzandiga salbiy ta siri va boshqalar. ’ O smir va yoshlarda narkotiklarga tobelik va natijada giyoxvandlikning ’ kelib chiqish sabablarini o rganilganda shu narsa aniqlandiki, nafakat ’ noqobil oilada o sgan, balki har tomonlama yaxshi, o ziga to q oilada ’ ’ ’ tarbiyalangan bolalarning ham bu baloga giriftor bo lish ehtimoli mavjud ’ ekan. Bu birinchidan, ularning moddiy ahvoli ancha yaxshi bo lgani uchun, tungi klublar, diskotekalar, har ’ xil ko ngil ochar joylarga tez-tez borib turgani va ’ u yerda turli giyoxvand moddalar, jumladan, "yyengil" narkotiklar iste’mol qilish ehtimoli tug ilishi sabab yuz beradi. ’ Ikkinchidan, bunday bolalar boy-badavlat, moddiy jihatdan ta minlangan bo lgani ’ ’ uchun, giyoxvand moddalar savdo-sotig i bilan shug ullanuvchi jinoiy guruh, ’ ’ (narkomafiya)ning o ljasiga ’ aylanishi xavfi tug iladi. Shu o’rinda aytib o tish ’ ’ joizki, yuqorida tilga olingan yoshlar orasida "yyengil" ta sir qiluvchi narkotiklar deb ’ yuritiladigan (hatto ba’zi G arb mamlakatlarida dorixonalarda erkin sotiladigan) ’ sintetik narkotiklar aslida tezda o rganib qolishga olib keladi. Narkotikka tobelik ’ asta-sekin qoniqmaslikni keltirib chiqaradi va natijada ta siri kuchli ’ bo lgan ’ narkotiklarni iste mol qilishga ehtiyoj ortib boradi. Buning ’ oqibatida yoshlar giyoxvandlikning tubsiz jariga tushib qolganini sezmay ham qolishadi. Iqtidorli, qobiliyatli, sezgir bola ayniqsa, nozik his-tuyg uli bo ladi. Uning ’ ’ qiziqishlari, manfaatlari bilan uni o rab turgan muhit o rtasida ’ ’ ziddiyatlar kelib chiqsa, bunday bola tushkunlikka tushadi, o zini chetga tortadi ’ va natijada yakkalanib koladi. Ota-ona o z vaqtida bu to siqni buzib, bolaning ’ ’ ko ngliga yo l topolmasa, ’ ’ u holda bola begonalar, jumladan "xavfli guruh" ta siriga tushib qoladi. ’ Yoshlarning o z sog ligiga nisbatan e’tiborsizligi yoki ’ ’ y yengil-yelpi munosabatda bo lishi hamda giyoxvandlik sog liqqa ziyon ekanligini ’ ’ tushunib etmasliklari ham havfli holat hisoblanadi. O smirning liderlikka intilishi, uni hamma yaxshi ko rib, hurmat ’ ’ qilishini xohlashiga Ba zan atrofdagi ijtimoiy muxdg qarama-qarshi kelib ’ qolishi mumkin. Ota- 12 onaning bolaga haddan tashqari qattiqo l munosabatda bo lishlari, uning uchun’ ’ hamma narsani o zlari hal qilishlari o smir o zini ’ ’ ’ mustaqil shaxs sifatida tanishi, o z qilmishlari uchun o zi javobgarlik ’ ’ hissini uyg onishiga to sqinlik qiladi. ’ ’ Ota-onaning farzandini qattiq, erkalashi, unga o ziloyiq, bo lmagan sovg alarni ’ ’ ’ ko plab sotib olishi ham bolaga ’ yomon ta sir qiladi. Bolada biron-bir narsaga ’ erishish uchun intilish, astoydil harakat qilish hissi so nadi. Harakat qilsa-qilmasa, ’ istagan narsaga erishish mumkin, degan tushuncha paydo bo ladi. Bunday erka ’ o sgan bola hayotda boshqacha munosabat ko rganda esa, ancha qiynaladi, ’ ’ tushkunlik, stress holatiga tushadi. Ota-onaning haddan ziyod bandligi yoki e ’ tiborsizligi ham bolani qiyin ahvolga solib qo yadi. Bola muddatidan ilgari ’ ulg ayib, o zini-o zi ’ ’ ’ uddalashi, mustaqil bo lishi lozim bo ladi. Kattalarning ’ ’ yordamiga, qo llab-quvvatlashiga muhtojlik sezadi, lekin bunday suyanchig i ’ ’ bo lmagani sabab, ’ muvaffaqiyatsizlikka uchrab, o zini lapashang, uquvsiz, notavon ’ deb his qila boshlaydi. Buning natijasida o z ’ iga bo lgan ishonch, iroda asta-sekin ’ s o ’ nib boradi. Xulosa qilib aytganda, bola tarbiyasida ota-ona tomonidan me yorida ’ talabchanlik ham, muloyimlik ham, e’tibor ham talab qili nadi. Giyoxvandlikka q arshi ustanovkalarning shakllanishida o smirda ijobiy. ’ "men" konstep st iyasi, javobgarlik h issi, kuchli iroda, tan q idiy fikrlash qo biliyati kabi omillar mu h im o rin ’ tutadi. Shuningdek, o smirda psixikaga bevosita ta sir etuvchi ’ ’ moddalar iste moliga ’ q arshi h imoyalanish qo biliyati uning shax s iy fikri, ha yotiy q arashlari, irodasi, mu h im ha yotiy pozistiya egallab turishi or q ali shakllanadi. 13 1.2. Zararli odatlar va ular dan saqlanish ning yo llari’ Spirtli ichimliklar, ko knori, tamaki, nos, nasha, qoradori iste mol ’ ’ qilishning inson tana ehtiyoji uchun hech qanday zaruriyati yo q. Shu zikr ’ qilingan narsalarga o rganish zararli odatlardan hisoblanadi. Ana shu zaruratsiz ’ narsalarni iste mol qilib, unga tana-nafsni o rgatib, kundalik ehtiyojiga kiritib ’ ’ olish, bu zararli odatdir. Bu esa oxir - oqibat odamzodning hayotini va sog li ’ g ’ ini izdan chiqishiga sabab bo ladi. Ko p vaqt o tgandan keyin bu illatdan qutulib ketish imkoni ’ ’ ’ bo lmay, kishi irodasining kuchi yetmaydigan bo lib qoladi. Shuning uchun ota- ’ ’ bobolarimiz doimo o z farzandlarini, nevara-chevaralarini spirtli ichimliklarni ’ ichmaslikka undab kelganlar. Ichuvchi va chekuvchilar bu narsalarni iste mol ’ qilishni dastlab sog liq - salomatlik haqida kam o ylaydigan, kuch-quvvatga ’ ’ to lib kelayotgan o smirlik davrida, yoshlikda o rganadilar. Ammo yoshi o tib ’ ’ ’ ’ borgan sari bu illatlar, odatlar insonning salomatligiga naqadar zararli ekanligini tushunib yetadilar, ammo unda kech bo ladi. Shul bois zararli odatlarga ’ o rganmaslikning birdan-bir yo li bolalik davridan inson o ziga - o zi qattiq ’ ’ ’ ’ maqsad qo yib, ichmasligi va chekmasligidir. Hayot yo lining ko pgina qismini ’ ’ ’ bosib o tgan kattalarning, keksalarning pandu nasihatlarini, o gitlarini hamma ’ ’ yoshlar ham qabul qilavermaydilar, odatda odam shu yo lni bosib o tgach, og ir ’ ’ ’ - yengilni tushunib, orqa oldiga qarab, xatolarni ko rgach, hayotni qaytadan ’ boshlagisi keladi. Erishgan hayot tajribalari asosida yo l qo ygan xatolarni ’ ’ takrorlamaslikni orzu qiladi, ammo qaytarib to g irlashning iloji yo q. Bu ’ ’ ’ yo lni bosib o tish insonga bir marta berilgan. Shuning uchun inson afsus - ’ ’ nadomatlar chekadi, xolos. Insonga berilgan umr hayot yo lining boshidan ’ oxirigacha bo lgan masofadir. Bu masofaning uzun yoki qisqa bo lishiga ’ ’ ko proq insonning o zi, uning fe’l-atvori sababchi bo ladi. Chunki olimlarning ’ ’ ’ aniqlashlaricha, inson 180 yil, hatto undan ham ortiq yashashi mumkin, ammo odam bolasi bu yoshgacha yashash uchun insonning salomatligiga ta sir qiluvchi ’ omillar, zararli odatlardan fori g ’ bo lishi kerak. Odamning butun tanasi daladagi ’ 14 ekinzor suv bilan ta minlanganidek, qon bilan oziqlanib turadi. Ko z oldingizga’ ’ daryo, kanal, katta - kichik ariqlarni keltiring. Agar siz de h qonchilik ishlari bilan tanish bo lsangiz, de ’ h qonlar har yili kuzda kanal va ariqlarni loyqadan tozalab ba h orgi ekin davriga tayyorlab qo yadi. ’ Agar ariq va kanallarni ikki, uch yil tozalamay qo ysalar, ular loyqa bilan ’ to lib, suvning yurishi qiyinlashadi. Suv kam borsa, ekin yaxshi o smaydi, ’ ’ h osil berolmaydi. Inson tanasidagi qon tomirlari ham bamisoli shunga o xshaydi. ’ Uning devorlariga ichish va chekish ta sirida “loyqa” asta-sekin o tira borib, qon ’ ’ tomirlari devorlari qalinlasha boradi. Lekin qon tomirlaridagi loyqani tez-tez tozalab turishning iloji yo q. Natijada, asta-sekin inson tanasining mayda qon ’ tomirlari orqali qon boradigan joylariga kerakli miqdorda qon yetib bormaydi. Shu sababdan u yerdagi hujayralar qon orqali yetib boradigan kislorod va ozuqa moddalar bilan yetarli miqdorda ta minlanmaydi, tananing o sha joylaridagi ’ ’ h ujayralar o la boshlaydi. O lgan ’ ’ h ujayralar qayta tiklanmaydi. Natijada, inson a zosida qarish boshlanadi. ’ Inson iste mol qiladigan ichimliklar, Ya ni suyuq maxsulotlar juda ko p. ’ ’ ’ Biz shular orasida eng xavflisi deb aroqni bilamiz. Hali eramizning YI-YII asrlaridayoq arab mamlakatlarida uzumni achitish yo li bilan vino qilib, uni qayta ’ ishlab toza spirt muvaffaq bo lganlar va uning nomini arabchasiga “alkagol deb ’ ” atashgan. Bu so zning mazmuni gangitmoq , Ya ni mast qilmoq va kayf ’ “ ” ’ qilmoqdir. Alkogolli ichimlikni iste mol qilish boshlangan davrlarda kishilar ’ zavq-shavq uchun ichganlar. Biroq, asta-sekin bu ichimlik insonga shodlik, zavq- shavq emas, ko proq ziyon-za ’ h mat, qay g ’ u hasrat keltirishini payqaganlar. Bu yaramas odatning inson hayotiga yomon ta sir qilishi, turli-tuman falokatlar ’ keltirishi, kishini hatto inson qiyofasidan chiqib ketishiga olib kelishini o z ’ ko zlari bilan ko rganlar. ’ ’ Hadislarda shunday deyilgan: A r oqdan saqlaninglar, chunki u barcha “ yomonliklarning kalitidir , “Ko pi mast qiladigan ichimlikning ozidan ham ” ’ sizlarni qaytaraman . Shundan so ng musulmon a ” ’ h lining dasturxonidan bu o g ’ u o’rin ololmadi. 15 Alkogol ichimligi, Ya ni aroqning zararini keyinchalik tibbiyot fani aniqlab’ berdi. O tgan asrlarda shifokorlar alkogol ichimligidan ozroq miqdordagisini ’ “ishtaha”ni ochish, insonga kuchini tiklash uchun tavsiya qilganlar. B i r oq bu “ yanglishuvlarga keyinchalik 1915 yili vrachlarning Pirogov soezdida barham berilib, alkogol yemiruvchan ta sir qilmagan odam tanasining biror qismi yo q ’ ’ ekanligi aniqlandi va uni d o r i” sifatidagi ta siri tavsiya ro yxatidan o chirib “ ’ ’ ’ tashlandi . Agar u qonda 0,1-0,15 foiz bo lsa, kishining o zini tutishi ” ’ ’ yomonlashib, xulqi buziladi. Agar alkogol qon tarkibida 0,3 foiz bo lsa, odam ’ h ushidan kyetadi, 0,5 foiz bo lsa, nafasi bo ’ ’ g ’ iladi, hatto u o lishi mumkin. ’ 150-200 gramm aroq iste mol qilgan odam organizmidan uning ta siri 8-10 ’ ’ soatda, agar 0,5 litrgacha bo lsa, hatto bir sutkadan ortiq vaqtda chiqib kyetadi. ’ Ichuvchining navbatdagi ish kuniga ham ta sir qiladi. Alkogol ichimligini doimo ’ iste mol qiluvchi kishilarda jigar xastaligi ko p uchraydi. Bu inson salomatligi ’ ’ uchun xavflidir. Ayrim yoshlar o zlaricha sigareta chekish yoki davralarda ishtirok etish, bir ’ qultum qada h ko tarishni yigitchilik, endi katta bo lib, elga qo shilganlikning ’ ’ ’ alomati, deb tushunadilar. Ba zan ular kattalarning yoki ota-onalarning ’ c h e kishga o rganma bu yomon, zararli odat , degan nasihatlariga: N i m a “ ” “ ’ qilibdi cheksam, hamma chekadi-ku, kinolarda, oynai ja h onda duppa-durust odamlar ham chekib turishlarini ko ramiz-ku , deb gap qaytaruvchi, hatto ota- ’ ” onasidan, aka-opalaridan, muallimlardan yashirinib chekib yuruvchilar uchraydi. Afsuski, bu nojo ya qiliqlari bilan o zlarining kelajaqlariga beetibor ’ ’ qarayotganlarini, agar chekishni davom ettira borsalar, oxiri haqiqiy kashandaga aylanib qolishlarini, yoshi ul g ’ aygach, og ir dardga yo liqib qolishlarini ’ ’ bilmaydilar. Ular asta-sekin nasha yoki qora-dori kabi afyunlarga ham o tib ’ borishlari mumkin. Hayotda a r oq - ichqilik tufayli bundan ham fojiali “ ” ishlar bo lib turibdi. Shu sababli har bir yosh avlod shu zaharu - o ’ g ’ udan butunlay yiroq yurishi kerak. Ular s h i sha degan libos ichida ba’zilarga “ ” “oromijon ko ringan qotil, hamma ” ’ h unrezliklar, hamma fojialar sababchisi bo lgan, ko pgina hali ochilmay so lgan ’ ’ ’ g ’ unchalar hayotiga zavol 16 bo layotgan, ne-ne go zal qiz-juvonlarimizning baxtsizliliga, nomuslarining’ ’ toptalishiga sabab bo layotgan bu bemani lazzatdan fori ’ g ’ bo lishlari lozim. ’ May ichgan odam t o rt ’ sifatga ega bo larkan. Dastlab, u tovusga aylanib, ’ o zini ko z-ko z qilarkan. Harakatlari ravon va ulu ’ ’ ’ g ’ vorlik kasb etarkan. Keyin maymun qiyofasiga kirib, hamma bilan hazillashib, maynavozchilikka o ta boshlarkan. Undan so ng molga o xshab, oxir oqibat to n ’ ’ ’ ’ g ’ izga aylanarkan. Shuning uchun buyuklar aytganidek: I c hmaslik - o choqqa o tin, “ ’ ’ qozonga-g osht, dasturxonga - non, davlatga daromad, hamyonga pul, miyaga - ’ – aql, tanga-kuch, oilaga farovonlik baxsh yetadi . ” Chekish inson salomatligi uchun ich k ilik iste mol qilishdan kam zarar ’ keltirmaydi. Uzoq yillar chekish natijasida to qimalardagi o zgarishlar ’ ’ chuqurlashib, kasalliklarga qarshi chidamliligi keskin pasayadi va nafas olish organlari buziladi. Chekuvchilarda turli o pka kasalliklarini ayniqsa o pka sili, ’ ’ o pka raki kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Bu kasal chekuvchilarda ’ boshqalarga qaraganda bir necha bor ortiq uchraydi. Tadqiqotlarning ko rsatishicha o pka sili bilan origanlarning 70-80 foizi chekuvchilardir. Chekish ’ ’ ta sirida odamning aqliy faoliyati ham o zgaradi. Eslash 4,2% ga, kamayadi, ’ ’ agar chekmaydigan odamning yuragi minutiga 70 ursa, chekuvchilarda yurak urishi minutiga 80-90 ta bo lishi mumkin. ’ Shuni alo h ida eslatish kerakki tamaki chekishdan h osil bo ladigan ’ moddalar , ayniqsa , benzoprin ona va xomilaga yomon ta sir ko rsatadi. ’ ’ Tu g ’ ilgan bolaning o rtacha vazni 150-240 grammga kam bo ladi. ’ ’ Bundan tashqari, yaxshigina che k ilgan xonada, 1,5 soat o tirgan, ’ chekmaydigan odamning qonida ikki martagacha nikotin ko payadi. ’ Tamaki chekish naqadar zararli bo lgani uchun keyingi paytlarda qator ’ mamlakatlarda chekishga qarshi qaratilgan bir qancha tadbirlar amalga oshirilmoqda. Chekuvchilar chekish kishi diqqatini jamlaydi va amaliy me h natni yaxshilaydi deyishadi. Lekin shuni esda tutish kerakki, nikotin ta sirida nerv ’ sistemasining ishi vaqtincha yaxshilanganligi bilan bosh miyaning energetik 17 quvvatiga putur yetadi. Natijada kishi aqliy me h nat bilan shu g’ ullanganda ketma- ket chekadi. Bosib-bosib chekish natijasida organizm tamakidan kuchli zaharlanadi: kishining boshi o g ’ riydi, rangi o chadi, o ’ g ’ zi quriydi va taxir mazza sezadi, yurak qisishi boshlanadi. Miya faoliyatini yaxshilash maqsadida chekilgan narsa endi kishini o ta xoritib qo yadigan zararga aylanadi. ’ ’ Kishi har qancha kashanda bo lsa ham uni chekishdan qutqarish mumkin. ’ Buning uchun unda chekishni tashlashiga qat’iy iroda bo lishi kerak. ’ Zararli odatlardan yana biri bu zinodir. Zino islomda ta’qiqlangan bo lib, ’ niko h siz erkak va ayolning birga bo lishlaridir. Zino islomdagi eng og ir ’ ’ guno h lardan biridir. H ozirgi paytda ba zi insonlar zino nimaligini fikrlaridan ’ chiqarib yuborganlar. Nega deganda h ozir qanchadan-qancha foxishalar mavjud, ular zino nimaligini unutishgan, bilishmaydi ham. Ular zinoni bir chetga surib qo yib o z badanlarini sotib pul topishyapti. Ular bu bilan qanchadan-qancha ’ ’ insonlar hayotini zaharlayaptilar. Qadimda zinokorlarga had urilgan. Had so zining lu ’ g ’ aviy ma nosi chekka, ket, ikki narsa orali ’ g ’ idagi parda ma nolarini beradi. Shariat istilo ’ h ida, Quronda, xadisda, ijmaoda muayyan - azob va jazoga loyiq jinoyat qiluvchilarga Ollo h taolloning haqi degani haqida so z ’ yuritiladi. Zino yo liga kirgan insonning oilasidan farishta, qut-baraka qochadi. U ’ oilasidan, ota-onasidan, farzandlaridan, barcha-barcha yaqin insonlaridan ajraladi. Oilasidan ajragan insonga hayotning qizi g ’ i qolmaydi. Zino yo liga kirgan inson ’ hech qachon o zining asl hayotiga qayta olmaydi. ’ Spid kasalligi ham shu yo l bilan tarqalmoqda. Betartib, begona erkak yoki ’ begona ayol bilan aloqada bo lish ’ va giyo h vandlik bu kasallikni keltirib chiqaradi. H ozirgi kunda jinsiy aloqadan ko ra giyo ’ h vandlikdan odamlar ko proq bu dardga chalinyapti. ’ 18 1.3. O z-o zini tarbiyalash’ ’ asosida Sog lom turmush madaniyatini ’ rivojlantirish O z-o zini tarbiyalash - ’ ’ x arakterni shakllantirish, shaxsning o zida yaxshi ’ insoniy xislatlarni ongli ravishda tarbiyalash, rivojlantirish yo lidir. O z-o zini ’ ’ ’ tarbiyalash jamiyat uchun foydali kishi bo lish, jamoaning munosib a zosi ’ ’ bo lish istagidan kelib chiqadi. ’ O z-o zini tarbiyalashda o ziga tanqidiy ko z ’ ’ ’ ’ bilan qarash va o zidagi xatolarni tan ola bilishlik nazarda tutiladi. Kamchiliklarni ’ bartaraf qilishni va o zida yaxshi xislatlarni tarbiyalashni o z ichiga olmagan ’ ’ tarbiyadan natija chiqmaydi. Insonning komilligi, uning axloq-ijtimoiy normalar doirasidagi maqbul harakatiga ham bog liqdir. Odamning o z-o zini anglashi professor ’ ’ ’ V.M.Karimova 1 tomonidan berilgan bo lib, uning o zini bilishi va o z ustida ’ ’ ’ ishlashi avvalo uning diqqati, ongi bevosita o ziga, o z ichki imkoniyatlari, ’ ’ qobiliyatlari, hissiy kechinmalariga qaratilishini taqozo etadi. Ya ni, ijtimoiy ’ hulq-shaxs tomonidan uni o rab turgan odamlar, ularning hulq-atvorlariga e’tibor ’ berishdan tashqari, o zining shaxsiy harakatlari va ularning oqibatlarini ’ muntazam tarzda tahlil qilib borish orqali, rollarni muvofiqlashtirishni ham taqozo etadi. Shaxsning o zi, o z hulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi mavqeini ’ ’ tasavvur qilishidan hosil bo lgan obraz-«Men»-obrazi deb atalib, uning qanchalik ’ adekvatligi va reallikka yaqinligi shaxs barkamolligining mezonlaridan hisoblanadi. «Men»-obrazining ijtimoiy psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, tarbiya shaxsning o zi va o z sifatlari to g risidagi ’ ’ ’ ’ 1 Ка rimova V .М. Psixologiya . Т.: 2000. 32-b. 19 tasavvurlarining shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin. Demak, har bir inson o zini, o zligini qanchalik aniq va to g ri bilsa, tasavvur qilolsa, uning’ ’ ’ ’ jamiyat normalariga zid harakat qilish ehtimoli ham shunchalik kam bo ladi, ’ Ya ni u tarbiyalangan bo ladi. ’ ’ O z-o zini anglash, o zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ’ ’ ’ ko pincha konkret shaxs tomonidan og ir kechadi, Ya ni, inson tabiati ’ ’ ’ shundayki, u o zidagi o sha jamiyat normalariga to g ri kelmaydigan, ’ ’ ’ ’ no maqul sifatlarni anglamaslikka, ularni «yashirishga» harakat qiladi, hattoki, ’ bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik sohasiga siqib chiqariladi (avstriyalik olim Z. Freyd nazariyasiga ko ra). Bu ataylab qilinadigan ish bo lmay, u har bir ’ ’ shaxsdagi o z shaxsiyatini o ziga hos ximoya qilish mexanizmidir. Bunday ’ ’ ximoya mexanizmi shaxsni ko pincha turli xil yomon asoratlardan, hissiy ’ kechinmalardan asraydi. Lekin shuni alohida ta kidlash lozimki, «Men»- ’ obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o sha shaxsni o rab turgan tashqi muhit, ’ ’ o zgalar va ularning munosabati katta rol o ynaydi. Odam o zgalarga qarab, ’ ’ ’ g oyoki oynada o zini ko rganday tasavvur qiladi. Bu jarayon psixologiyada ’ ’ ’ refleksiya deb ataladi. Uning mohiyati-aynan o ziga o xshash odamlar obrazi ’ ’ orqali o zi to g risidagi obrazni shakllantirish, jonlantirishdir. Refleksiya ’ ’ ’ «Men»-obrazi egasining ongiga taalluqli jarayondir. Ya ni, suxbatdosh o rniga ’ ’ turib, o zingizga tashlangan nazar («men unga qanday ko’rinyapman?»)- ’ refleksiyadir. Shaxsning o zi haqidagi obrazi va o z-o zini anglashi yosh va jinsiy ’ ’ ’ o ziga hoslikka ega. Masalan, o ziga nisbatan o ta kiziquvchanlik, kim ’ ’ ’ ekanligini bilish va anglashga intilish ayniqsa, o smirlik davrida rivojlanadi. Bu ’ davrda paydo bo ladigan «kattalik» hissi qizlarda ham, o smir yigitchalarda ham ’ ’ nafaqat o ziga, balki o zgalar bilan bo ladigan munosabatlarini ham belgilaydi. ’ ’ ’ Qizlardagi «Men»-obrazining yaxshi va ijobiy bo lishi ko proq bu obrazning ’ ’ ayollik sifatlarini o zida mujassam eta olishi, ayollik hislatlarining o zida ayni ’ ’ paytda mavjudligiga bog liq bo lsa, yigitlardagi obraz ko proq jismonan ’ ’ ’ barkamollik mezonlari bilan nechog li uyg un ekanligiga bog liq bo ladi. ’ ’ ’ ’ 20 Shuning uchun ham o smirlikda o g il bolalardagi bo yning pastligi,’ ’ ’ ’ muskullarning zaifligi va shu asosda ko rilgan «Men»-obrazi qator salbiy ’ taassurotlarni keltirib chiqaradi. Qizlarda esa tashqi tarafdan go zallikka, ’ kelishganlik, odob va ayollarga hos qator boshqa sifatlarning bor-yo qligiga ’ bog liq holda «Men» obrazi mazmunan idrok qilinadi. Qizlarda ham ortiqcha ’ vazn yoki terisida paydo bo lgan ayrim toshmalar yoki shunga o xshash ’ ’ fiziologik nuqsonlar kuchli salbiy emostiyalarga sabab bo lsa-da, baribir, chiroyli ’ kiyimlar, taqinchoklar yoki sochlarning o ziga hos turmagi bu nuqsonlarni bosib ’ ketadigan omillar sifatida qaraladi. «Men»-obrazi asosida ham bir shaxsda o z-o ziga nisbatan baholar tizimi ’ ’ shakllanadiki, bu tizim ham obrazga mos tarzda har xil bo lishi mumkin. O z- ’ ’ o ziga nisbatan baho turli sifatlar va shaxsning orttirilgan tajribasi, shu tajriba ’ asosida yotgan yutuqlariga bog liq holda turlicha bo lishi mumkin. Ya ni, ayni ’ ’ ’ biror ish, yutuq yuzasidan ortib ketsa, boshqasi ta sirida-aksincha, pastlab ketishi ’ mumkin. Bu baho aslida shaxsga boshqalarning real munosabatlariga bog liq ’ bo lsa-da, aslida u shaxs ongi tizimidagi mezonlarga, Ya ni, uning o zi ’ ’ ’ sub’ektiv tarzda shu munosabatlarni qanchalik qadrlashiga bog liq tarzda ’ shakllanadi. O z- o ziga baho nafaqat xaqiqatga yaqin(adekvat), to g ri ’ ’ ’ ’ bo lishi, balki u o ta past yoki yuqori ham bo lishi mumkin. ’ ’ ’ O z-o ziga bahoning past bo lishi ko pincha atrofdagilarning shaxsga ’ ’ ’ ’ nisbatan qo yayotgan talablarining o ta ortiqligi, ularni uddalay olmaslik, turli ’ ’ xil eotirozlarning doimiy tarzda bildirilishi, ishda, o qishda va muomala ’ jarayonidagi muvaffaqiyatsizliklar oqibatida hosil bo lishi mumkin. Bunday ’ o smir yoki katta odam ham, doimo tushkunlik holatiga tushib qolishi, ’ atrofdagilardan chetroqda yurishga harakat qilishi, o zining kuchi va ’ qobiliyatlariga ishonchsizlik kayfiyatida bo lishi bilan ajralib turadi va bora-bora ’ shaxsda qator salbiy sifatlar va hatti-harakatlarning paydo bo lishiga olib keladi. ’ Hattoki, bunday holat suistidal harakatlar, Ya ni o z joniga kasd qilish, real ’ ’ borligidan «qochishga» intilish psixologiyasini ham keltirib chiqarishi mumkin. 21 O zi-o ziga baho o ta yuqori ham shaxs hulq-atvoriga yaxshi ta sir’ ’ ’ ’ ko rsatmaydi. Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarning boshqalar ’ tomonidan sun’iy tarzda bo rttirilishi, noo’rin maqtovlar, turli qiyinchiliklarni ’ chetlab o tishga intilish tufayli shakllanadi. Ana shunday sharoitda paydo ’ bo ladigan psixologik holat «noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatida ’ shaxs hattoki, mag lubiyatga uchraganda yoki o zida nochorlik, uquvsizliklarni ’ ’ sezganda ham buning sababini o zgalarda deb biladi va shunga o zini ishontiradi ’ ’ ham (masalan, «halaqit berdi-da», «falonchi bo lmaganida» kabi bahonalar ’ ko payadi). ’ Ya ni, nimaiki bo lmasin, aybdor o zi emas, atrofdagilar, sharoit, ’ ’ ’ taqdir aybdor. Bundaylar h a q ida bora-bora odamlar «oyog i erdan ’ u zilgan», «manmansiragan», «dimog dor» kabi sifatlar bilan gapira boshlaydilar. Demak, ’ o z-o ziga baho realistik, adekvat, to g ri bo lishi kerak. ’ ’ ’ ’ ’ Realistik baho shaxsni o rab turganlar-ota-ona, yaqin qarindoshlar, pedagog ’ va murabbiylar, qo ’ ni-qo shni va yaqinlarning o rinli va asosli baholari, real ’ ’ samimiy munosabatlari mahsuli bo lib, shaxs ushbu munosabatlarni ilk ’ yoshligidanoq holis qabul qilishga, o z vaqtida kerak bo lsa to g rilashga ’ ’ ’ ’ o rgatilgan bo ladi. Bunda shaxs uchun etalon, ibratli hisoblangan insonlar ’ ’ guruhi-referent guruhning roli katta bo ladi. Chunki biz kundalik hayotda ’ hammaning fikri va bahosiga quloq solavermaymiz, biz uchun shunday insonlar mavjudki, ularning hattoki, oddiygina tanbexlari, maslahatlari, hattoki, ma q tab turib bergan tanbexlari ham katta ahamiyatga ega. Bunday referent guruh real mavjud bo lishi ’ (masalan, ota-ona, o qituvchi, ustoz, yaqin do stlar), yoki ’ ’ noreal, xayoliy (kitob ka h ramonlari, sevimli aktyorlar) bo lishi mumkin. Shuning ’ uchun yoshlar tarbiyasida yoki real jamoadagi odamlarga maqsadga muvofiq ta sir yoki tazyik ko rsatish kerak bo lsa, ularning etalon, referent guruhini ’ ’ ’ aniqlash katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo ladi. ’ Shunday qilib, o z-o ziga baho sof ijtimoiy hodisa bo lib, uning mazmuni ’ ’ ’ va mohiyati shaxsni o rab turgan jamiyat normalariga, shu jamiyatda qabul ’ qilingan va e’zozlanadigan q adriyatlarga bog liq bo ladi. Keng ma nodagi yirik ’ ’ ’ ijtimoiy jamoalar etalon rolini o ynashi o ’ q ibatida shakllanadigan o z- o ziga ’ ’ 22 baho- o z-o zini baholashning yuksak darajasi hisoblanadi. Masalan, mustaqillik’ ’ sharoitida mamlakatimiz yoshlari ongiga milliy q adriyatlarimiz, vatanparvarlik, adolat va mustaqillik mafkurasiga sado q at h islarining tarbiyalanishi, tabiiy, har bir yosh avlodda o zligini anglash, o zi mansub bo lgan ’ ’ ’ x alq va millat ma naviyatini ’ q adrlash hislarini tarbiyalamo q da. Bu esa, o sha yuksak o z- ’ ’ o zini anglashning poydevori va muhim shakllantiruvchi mexanizmidir. Demak, ’ o z-o zini baholash ’ ’ - o z-o zini tarbiyalashning muhim mezonidir. O z-o zini ’ ’ ’ ’ tarbiyalash omillari va mexanizmlariga esa, q uyidagilar kiradi: o z-o zi bilan muloqot ’ ’ (o zini konkret tarbiya ob ekti sifatida idrok ’ ’ etish va o zi bilan muloqotni tashkil etish sifatida); ’ o z-o zini ishontirish ’ ’ (o z imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish ’ orqali, ijobiy hulq normalariga bo ysundirish); ’ o z-o ziga buyru ’ ’ q berish (tig iz va ekstremal holatlarda o zini qo lga ’ ’ ’ olish va maqbul yo lga o zini chorlay olish sifati); ’ ’ o z-o ziga ta sir yoki autosuggestiya ’ ’ ’ (ijtimoiy normalardan kelib chiqqan holda o zida ma’qul ustanovkalarni shakllantirish); ’ ichki intizom- o z- o zini boshqarishning muhim mezoni, har doim har ’ ’ erda o zining barcha harakatlarini muntazam ravishda korrekstiya qilish va ’ boshqarish uchun zarur sifat. Yuqoridagi o z-o zini boshqarish mexanizmlari orasida psixologik nuqtai ’ ’ nazardan o z-o zi bilan amalga oshiriladigan ichki dialog alohida o’rin tutadi. ’ ’ O z-o zi bilan dialog-oddiy til bilan aytganda, o zi bilan o zi gaplashishdir. ’ ’ ’ ’ Aslida bu qobiliyat bizning boshqalar bilan amalga oshiradigan tashqi dialoglarimiz asosida rivojlanadi, lekin aynan ichki dialog muhim regulyativ ro’l o ynaydi. Demak, shaxsning qanday sifatlarga ega ekanligi, undagi baholarning ’ ob ektivligiga bog liq tarzda o z-o zi bilan mulo ’ ’ ’ ’ q atga kirishib, shaxs o zini ’ nazorat qila oladi. Shuning uchun ham hayotda shunday kishilar uchraydiki, katta majlisda ishi tanqidga uchrasa ham, o ziga holis baho berib, kerakli to g ri ’ ’ ’ xulosalar chiqara oladi . 23 Sanoatdagi singari, odamda ham shakl mazmunga mos bo lishi lozim.’ Odatda kishining tashqi qiyofasi uning ichki madaniyatini aks ettiradi. O z-o zini tarbiyalash jarayonida yaxshi odat va yaxshi didni ’ ’ shakllantirish bilan birga, atrofdagilarning kundalik turmushda, ishda va dam olish paytlaridagi o zaro munosabatlariga e’tibor berish juda foydalidir. Ziyrak kishi ’ yaxshini yomondan, zebolikni xunuklikdan, tabiiylikni sun’iylikdan, yaxshi didni yomon diddan osongina ajrata oladi. Xushxulqlilik ayrim qoidalarni yuzaki yodlab olishga emas, balki turmushni to g ri anglab, tushunib olish sohasida orttirilgan tajribaga asoslanadi. ’ ’ Har bir kishining didi alo h ida ravnaq topadi. Didga ob ektiv sabablardan ’ tashqari, sub’ektiv sabablar, yosh va ru h iy h olat (psixika) ham ta sir ko rsatadi. ’ ’ Tevarak-atrofni estetik jihatdan idrok qila bilish kishining ma naviy ’ etukligiga, dunyoqarashiga, umumiy bilim darajasiga, qanday sharoitda tarbiyalanganligiga, harakteriga va h o k a zolarga bo g ’ liq. Did estetik zavqlanish darajasini belgilab beradi deb dadil ayta olamiz. Yaxshi did haqiqat yo lini tutadi, yomon did esa soxtalik, ’ g ’ ayritabiiylikka h omiylik qiladi. Kishining didi qandayligi hamma narsada: hayotga, ishga bo lgan munosabatida, atrofdagilar bilan muomalasida, odatlari, so zlari, ohangi ’ ’ va kiyinishida, san o atga bo lgan munosabatida, qanday kitoblar, filmlar, ’ spektakllarni va qanday muzikani yoqtirishida, o z uyini ji ’ h ozlashida, sotib olgan iste mol buyumlarida, bo sh vaqtini qanday o tkazishida va xatto, kishilar bilan ’ ’ ’ do st tutinishida ham namoyon bo ladi. Kishining qiyofasiga qarab uning ’ ’ dunyoqarashi, taraqqiyot darajasi va olgan tarbiyasi, b a odobligi haqida tasavvur h osil qilish mumkin. Tarbiyali kishi san o atdagi va hayotdagi chin go zallikni sezgilar, tuy ’ g ’ ular yordamida, Ya ni emostional bilishdan tashqari, uni ongli ravishda anglay oladi. ’ Antik dunyo faylasuflari Platon bilan Aristotel tarbiyada san o at mu h im ro’l o ynashini tan olganlar. Aristotel yoshlarni san ’ o atdan zavqlanishga ongli ravishda o rgatish, jamiyatda har bir kishi san ’ o at bilan shu g ’ ullanishi lozim, deb ta kidlagan. ’ 24 Adabiyot odamlarning o zini o zi anglashi, o ziga bo lgan ishonchini’ ’ ’ ’ musta h kamlashi, insoniy qabi h likka qarshi ko rashishi, kishilarda yaxshi ’ xislatlarni axtarib topishi, or-nomusli bo lishi uchun, ularda qaxramonlik va ’ nafrat hissini uyg otish uchun da’vat etilgan; shularning hammasi odamlarning ’ oliyjanob bo lishiga va dilovorligini oshirishga yordam beradi hamda ularni ’ hayotga go zallik kiritishga va hayotdagi go zallikni his eta bilishga o rgatadi. ’ ’ ’ O qish kishining ma naviy- ’ ’ g ’ oyaviy jihatdan rivojlanishiga har qanday mash g ’ ulotga qaraganda kuchliroq yordam beradi. Yaxshi asar kitobxonlarning ma lum otini oshiradi, tafakkurini o tkirlashtiradi, tuy ’ ’ g ’ ularini chuqurlashtiradi va shu bilan kishida eng yaxshi a h loqiy xislatlarni tarbiyalaydi va qo z ’ g ’ atadi. Shuning uchun o z-o zini tarbiyalash bizning qanday kitob o qishimizga ’ ’ ’ bo g ’ liqdir. Kitobni qanday o qish ham katta ahamiyatga ega. Shunday kishilar borki, ’ ular kitobni vaqt o tkazish uchungina o qiydi va jiddiy asardan ham faqat qiziq ’ ’ joylarni izlaydi. Yaxshi asar kishini o yga cho mdiradi, fikr uyg otadi, ’ ’ ’ tasavvurlarni fikran taqqoslash va fikran bir-biriga bo g ’ lashga majbur etadi. Kitobni shoshilmasdan, mag zini chaqib, mulohaza bilan o qish kerak. Ba zan ’ ’ ’ kitobni qo yib, o qilgan satrlar, sa ’ ’ h ifalar ustida fikr yuritish ham mumkin. O nta kitobni birn-ketin, tez o qib tushirgandan ko ra, shu vaqt ichida bitta ’ ’ “ ” ’ arziydigan kitobni shoshmasdan o qigan ma’qul. ’ O zini o zi anglay olgan odam o z salomatligi haqida ham qayg ura ’ ’ ’ ’ oladi. Shaxs tomonidan salomatlikni psixologik nuqtai nazardan boshqarish o z ichiga ’ quyidagi bosqichlarni oladi: maqsad-muddaoni qo yish, o zidagi mavjud ’ ’ ma lumot va axborotlarni tahlil etish, mustaqil qarorlar qabul qilish, ijrosini ’ ta minlash va nazorat qilish. ’ Har bir alohida bosqichda shunday o ziga xos ’ jarayonlar ro y beradiki, ular oxir-oqibat sa ’ lomatlikni ta minlaydi. Masalan, ’ odamning o z oldiga hayotiy mo ljallarni qo ya olishi, kelgusida qanday kasb- ’ ’ ’ korga ega bo lshiga oid aniq, tasavvurlarning mavjudligi, hayotda tasodifan ’ qandaydir mavqega ega bo lish emas, balki o z say-harakatlari, hayotiy ’ ’ 25 intilishlari tufayli o rnini topishini anglashi kabilar o ta muhim bo lib,’ ’ ’ insonning salomatligi, o zini boshqalar orasida yaxshi his qilishini ta minlaydi. ’ ’ Chunki odamning dangasaligi, aniq, hayotiy tamoyillarga ega bo lmasligi, o z ’ ’ mehnati bilan nimadir qilishni bilmasligi nafaqat jamiyatga, balki o sha odamning ’ o ziga ham faqat salbiy emostiyalarni keltirib chiqaradi, qayg uradi, asabiy ’ ’ bo lib boradi, oqibatda bora-bora salomatligi ham yemirilib bora ’ veradi. Ayniqsa, odamning o zi suymagan ish bilan mashg ul ’ ’ bo lishga majbur etilishi, tanlagan ’ kasbining o ziga umuman ’ yoqmasligi kabi holatlar bora-bora ruhiy tangliklarni, xat toki, shaxsning psixologik yaxlitlik sifatidagi xolatiga ham putur yetkazadi. Shuning uchun ham ilk yoshlikdan ota-onalar bolasining nimaga ko proq qiziqishi, nimalarga ’ layoqati bor ligini doimo kuzatib borishlari, keyinchalik psixodiagnos tik usullar bilan uning professional qobiliyatlarini aniq bilishlari zarur bo ladi. ’ O z-o zini tarbiyalash bilan har qachon shug ullansa ham bo ladi, ’ ’ ’ ’ buning uchun istak bo lsa bas. Kishi xohlasa o z xulqini, yurish-turishini tuzata ’ ’ va o zgartira oladi. Kishi o zida eng oliyjanob xislatlarni va eng yaxshi axloqiy ’ ’ sifatlarni shakllantirishi uchun jamiyatimizda barcha shart-sharoitlar yaratib berilgan. 26 I -bob yuzasidan xulosa lar Oqilona turmush tarzini har bir konkret vaziyatda tashkil etish quyidagilarni nazarda tutadi: -o zgaruvchan sharoitlarga moslashuvning yuqori darajasi;’ -vazmin, ruhan bosiqlik bilan ishlash mahorati; -ijtimoiy optimizm-kelajakka, yaxshilikka, o ziga ishonch; ’ -odamlar mehnatining samaradorligini ta minlash; ’ -Sog lom ma naviy-psixologik muhitni shakllantirish va uni omilkorona ’ ’ boshqarish. Faqat sog lom odamgina ko tarinki ruhda, samarali ishlay, o qiy oladi. ’ ’ ’ Sog lom odamgina ishga ijodiy yondashadi, odamlar davrasida xushchaqchaq, ’ samimiy, muloqotmand bo ladi. Ish yuzasidan beriladigan toshpiriqlar, ’ ko rsatmalarni teran qabul qiladi, tanqidlarga bosiqlik bilan munosabatda bo la ’ ’ oladi. Ruhi tetik va aqlli odam, kerak bo lganda, har qanday vaziyatda, ayniqsa, ’ ekstremal holatlarda ichki ruhiy zahira-imkoniyatlarini ishga solib, hayotdan mamnun yashaydi. Ular turli ta sirlarga beriluvchan bo lmaydi, zararli ’ ’ ta sirlardan o zini himoya qila oladi. ’ ’ 27 II-bob. Yoshlarda sog lom turmush tarzining ijtimoiy-psixologik’ xususiyatlarini o rganish natijalari ’ 2.1. Yoshlarning sog lom turmush tarzi haqidagi fikrlari ’ O zbekistan Respublikasining mustaqil rivojlanishga o tishi, unda ’ ’ iqtisodiy demokratik jamiyat qurish, jamiyat ma naviyatini yangilash, ’ davlat va ijtimoiy qurilish sohalarida yuqori natijalarga erishishda sog lom ’ turmush tarzini targ ib ’ qilish hozirgi yosh avlodning, butun millatning sog ligini asrash muhim masala ’ hisoblanadi. O zbekistonlik olimlarning fikricha, inson salomatligining 51,6 foizi ’ sog lom turmush tarziga, 20,5 foizi irsiyatga, 19,3 foizi tashqi ekologik muhitga, ’ 8,6 foizi sog liqni saqlash tizimiga bog liq ekan. Ko'rinib turibdiki, salomatlik ’ ’ har bir insonning qanday hayot kechirishi, kimlar bilan muomalada bo lishi, o zi ’ ’ uchun munosib, qulay hayot tarzini tashkil eta olishiga bog liq. Demak, sog lom ’ ’ turmush tarzi bu har bir insonning ma naviy, aqliy, ruhiy va jismoniy ’ xususiyatlarga ega bo lishga harakat qilishidir. Shundan kelib chiqib biz o z ’ ’ tadqiqlotlarimiz davomida yoshlarga sog lom turmush tarzi bo yicha ularning ’ ’ fikrlarini o rganish maqsadida quyidagi savolnoma bilan murojat qildik. ’ 1. Sog lom turmush tarzini qanday belgilaysiz? ’ a) jismoniy tarbiya va sport bilan shug ullanish; ’ b) k un tartibiga rioya qilish ; v) shaxsiy va umumiy gigiena amal qilish ; g) atrof-muhitning tozaligi; d) psixogigiena . 28 2. Siz sog lom turmush tarziga amal qilasizmi?’ a) ha, albatta; b) unchalik emas; v) bilmadim; g) yo q. ’ 3. Oilangizda Sog lom turmush tarzi bilan bog liq qanday an analar bor? ’ ’ ’ a) ertalabki badantarbiya; b) tozalik va ozodalik kuni; v) kunlik rejimga amal qilish; g) doimo tibbiy ko rikdan o tib turish. ’ ’ 4. Sog lom turmush tarzini targ ib qilishda qaysi OAV ni muhim ’ ’ hisoblaysiz? a) televidenie; b) radio; v) gazetalar; g) jurnallar. 5. Insonni qachondan boshlab sog lom turmush tarziga o rgatish lozim? ’ ’ a) tug ilgandan boshlab; ’ b) bog cha davridan; ’ v) maktab davridan; g) o spirinlik davridan. ’ Respondentlarning javob natijalari quyidagi jadvalda aks ettirilgan. T.r A B V G D son foiz son foiz son foiz son foiz son foiz 1 17 34 11 22 8 16 7 14 7 14 2 33 66 14 28 3 6 3 21 42 18 36 6 12 5 10 4 35 70 9 18 3 6 3 6 5 43 86 4 8 3 6 29 Sog lom turmush tarzini yoshlar ongida shakllantirish ular kelajagining’ mustahkamligini belgilydi. Shuning uchun yoshlarga “Sog lom turmush tarzini ’ qanday belgilaysiz? degan savol bilan murojat qilganimizda respondentlarning ” 34 foizi jismoniy tarbiya va sport bilan shug ullanish javobini belgilashdi. “ ’ ” Darhaqiqat, faol harakat bilan bog liq hayot kechirish, chiniqish, jismoniy tarbiya ’ va sport bilan shug ullanish-sog lom turmush tarzining muhim omillaridir. ’ ’ Insonning Sog lom turmush kechirishida faol harakat, Ya ni chiniqish asosiy ’ ’ o ' rinni egallaydi. I.P.Pavlov jismoniy harakatning inson salomatligiga ta sirini, ’ organizm tashqi muhit bilan chambarchas bog langanligini anglatuvchi ko’rinish, ’ deb ta’riflaydi. Bunday bo g ’ lanish va biologik a zolar ’ faoliyatini markaziy asab tizimi bosh q arib turadi. Jismoniy mash g ’ ulot u yoki bu muskullar guru h iga ta sir ’ q ilmay, bir butun h isoblangan organizmga o z ’ ta sirini k ’ o ’ rsatadi. Ayni q sa, doimiy uzluksiz ravishda bajariladigan jismoniy harakat kishi sog ligiga yaxshi ’ ta sir etadi. Mod ’ d a almashinuv yaxshilanadi, organizm t o q ’ imalari ozi q moddalarni yaxshi o z ’ lashtiradi, parchalangan moddalar esa organizmdan tezro q ch i q arib tashlanadi. Yurak chini qad i va yana da chidamli bo ladi. Shu sababli faol ’ jismoniy harakat li kishilar tetik, ru h an yengil, q uvvatga t o ’ lgan, kayfiyati yu q ori, dili ravshan bo ladi. Jismoniy mashk ’ l arni bajarish natija s ida organizmning h imoya vositalari yaxshi rivojlanadi. Bolalik, o smirlik ’ davridan boshlangan chini q ish mash g ’ ulotlari, ayni q sa , foydalidir. Ha r bir kishida musta h kam rejimga amal qil ish odatini tarbiyalash zarur. Badantarbiya bilan shug ullanishni, toza ’ h avoda sayr qilish, sport o ’ yinlarida ishtirok etish, uzo q umr ko r ’ ish va salomatlikni ta minlovchi ’ omillardandir. Ha r bir shax s muntazam ravishda, muayyan darajada jismoniy q obiliyatga mo s keluvchi jismoniy h arakatlarni bajarishga odatlanishi lozim. Tadqiqotda ishtirok etgan respondentlarning 22 foizi “k un tartibiga amal qilish javobini belgilashgan. ” Bizning issi q iqlim sharoitimizda k un tartibiga amal qilish Sog lom turmush tarzining asosidir. ’ Kun tartibi - insonning dunyoga kelgan kunidan boshlab amalda bo luvchi ’ doimiy jarayon sanalib, shaxsning turli mazmundagi faoliyati - mehnat qilish, dam olish, ovqatlanish, sport bilan 30 shug ullanish va hokazolarning ’ muayyan vaqtda, tartib bilan, ketma-ket bajarilishidir. Tabiiyki, kun tartibi hamma uchun bir xil bo la olmaydi va u ’ shaxsning yoshi, sog ligi, ish qo ’ biliyati va maishiy turmush sharoitiga muvofiq tuziladi va uning umumiy talablarga: kun tartibini ishlab chiqishda amaliy mehnat bilan jismoniy mehnatning to g ri taqsimlanishi, mehnatning o z vaqtida dam ’ ’ ’ olish bilan almashtirilishi, har kuni muayyan ovqatlanish, ma lum vaqtda ’ uyquga yotish va barvaqt uyqudan uyg onishga odatlanish, ochiq havoda sayr ’ etish kabilar kiradi. Insonning sog lom, nosog lom turmush tarzi ham kun tartibining to g ri, ’ ’ ’ ’ noto g ri uyushtirilganligiga bog liqdir. ’ ’ ’ To g ri uyushtirilgan kun tartibi organizmning har tomonlama to g ri ’ ’ ’ ’ rivojlanishi, irodaning mustahkamlanishi, mehnat unumdorligi ancha yuqori bo lib, ’ ishlash qobiliyatining uzok vaqt yaxshi saqlanishi, kasallanishning oldini olishda muhim o rin tutadi. ’ Insonning sog lom turmush kechirishida eng ’ avvalo kun tartibini oqilona rejalashtirish va unga doimo rioya qilishning ahamiyatini tushuntirish, kun tartibi - aqliy ish va tana harakatining optimal birligi va me yoriy ko rsatkichi, kundalik ’ ’ rejim, uning fiziologik asoslari muhim o’rin tutadi. Sog lom turmush tarzining omillaridan biri - to g ri ovqatlanish ’ ’ ’ hisoblanib, u inson salomatligini saqlashda muhim ahamiyatga ega. Ovqatlanish gigienasi - bolalar organizmining oziq-ovqat mahsulotlariga, vitaminlarga, mikroelementlarga bo lgan ehtiyoji, ovqatdan ’ zaharlanish va uning oldini olish yo llari, ovqatlanishning buzilishi, ’ ortiqcha vaznning salomatlikka ta siri - ’ ovqatlanish madaniyatiga ega bo lishning asosidir. ’ Tadqiqotda ishtirok etgan sinaluvchilarning 16 foizi sog lom turmush ’ tarzida Shaxsiy va umumiy gigiena”ning rolini belgilashgan. Darhaqiqat, “ gigiena - sog lom turmush tarzining asosi hisoblanadi. Jamoat gigienasining har qanday ’ yutuqlari ham shaxsiy gigiena asoslarini mensimaydigan, normal mexnat qilish, dam olish, uxlash rejimiga amal qilmaydigan, pala-partish ovqatlanadigan, sof havoda kam bo ladigan, badan terisi tozaligiga, kiyim-boshga, chiniqtiruvchi tadbirlarga, jismoniy ’ tarbiyaga ahamiyat bermaydigan, chekish va ichkilikka ruju qo ygan kishining ’ 31 sihat-salomatligini saqlab qola olmaydi. Turmushning gigienik sharoitlariga e’tibor qilmaslik odam s og ligiga kundan-kunga putur etishi va uning ish qobiliyati’ pasayishiga olib keladi. Atoqli fiziolog I.P. Pavlov - hozirgi zamon kishisi 100 yildan kam umr ko rmasligi kerak, bordi-yu, bu xol kuzatilayotgan ekan, bunga ’ asosan noto g ri hayot tarzi sabab bo ladi, - deb bejiz aytmagan. ’ ’ ’ Sinaluvchilarning 14 foizi sog lom turmush tarzini Atrof-muhitning ’ “ tozaligi bilan bog lashgan. Darhaqiqat, tabiat, ” ’ shuningdek, atrof-muhit musaffoligiga erishish kishilar o rtasida keng ’ yoyiladigan va inson salomatligiga jiddiy havf soladigan kasalliklarning kelib chikishini oldini oladi. Turli yuqumli kasalliklarning kelib chiqishida muhim manba bo luvchi omillar sifatida issiq va ’ sovuq havo, ochlik, ruhiy iztirob, buzilgan taomni iste mol qilish, tozalik va atrof- ’ muhit ozodaligiga amal qilmaslik, turli zararli hashoratlar (pashsha, chivin, kana, sichkon, kalamush va boshqa)larning ko payishi va havo (atmosfera)ning ’ ifloslanishi kabilar misol bo ladi. ’ Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da bu borada ilgari surilgan fikrlar, ayniksa, diqqatga sazovordir. Asarning e’tiborga loyiq yana bir jihati shundaki, unda sanitariya masalalari xususida so z yuritilar ’ ekan, atrof-muhit ozodaligiga erishish yo llari ko rsatib beriladi. Xususan, a ’ ’ xlatlarni berkitish, ifloslangan joylarni tuproq, tosh yoki kul bilan ko mib tashlash. Shu yul bilan ’ mikroblar o ldirilgan va kamaygan, Ularni ’ olov, issiqlik va sovuqlik vositasida yo qotish «Avesto»da eng samarador ’ poklovchi va havfni bartaraf etuvchi vosita sifatida e’tirof etiladi. Olov bilan xatto kiyim-kechaklar zararsizlantirilgan. Kimyoviy yo l, kul, sirka, ’ sharob, turli giyoxlar, isiriq, piyoz, aloe va boshqalarni tutatish yoki ularning suvini tomizish bilan ham turli mikroblar o ldirilgan. ’ Atrof-muhit ozodaligini ta minlash kishilar salomatligini ’ ta minlovchi ’ muhim omildir. Darhaqiqat, atrof-muhitning ifloslanishi turli mikroblarning ko payishi hamda ularning yashovchanligini ’ ta minlovchi muhitni yuzaga ’ keltiradi. Shu bois yoshlar uy-joylarni toza tutish, shaxsiy gigienaga amal qilish, aholi yashaydigan joyni unga ozor etkazuvchi narsalardan tozalash, shuningdek, 32 kishilarga soya beruvchi daraxtlarni kesmaslik, aksincha, daraxtlar ekish kabi xayrli ishlarni qilishga undovchi da’vatlarga amal qilishga o rgana boradi.’ Sog lom turmush tarzida “ ’ Psixogigiena ”ning o rni 14 foiz respondentlar ’ tomonidan ajratilgan. Sog lom turmush tarzining muxim omillaridan biri bo lgan ’ ’ psixogigiena insonning psixik jihatdan salomatligini asrash va saqlashga qaratilgan maxsus tadbirlar tizimidir. Bu borada V.F.Matveev tomonidan olib borilgan tadqiqotda qimmatli fikrlar o z ifodasini topgan bo lib, u ’ ’ psixogigiena asoslarini yosh psixogigenasi, mehnat va o qish ’ psixogigienasi, turmush psixogigienasi, oila va jinsiy hayot psixogigienasi, jamoa psixogigienasi kabi turlarga ajratadi. Yoshga aloqador psixogigiena - tarbiya bilan o qishning dinamik, ’ uzluksiz, izchil jarayonidir. Kipshning xarakteri bolalikdan shakllanib boradi va unga ota-onasi, yaqin qarindoshlari, o rtoqlari, begonalar qanday ’ ta sir etishlariga ’ qarab bola indamas, qo rqoq, psixoastenik belgilari bor ’ yoki erka-tantiq, arzanda, injiq, jizzaki, dag al, qo rs, darg azab, shafqatsiz, ’ ’ ’ berahm yoki og ir-vazmin ’ bo ladi. ’ O smirlik va o spirinlik yoshida, ayniqsa, oson ta sirlanish, ruhan ’ ’ ’ shikastlanish kuchli bo ladi. Organizm jismoniy voyaga etishi bilan barobar yigit, ’ qizning dunyoqarashi, atrof-muhitni idrok etish« o zgaradi. O zining ’ ’ mustaqilligini tasdiqlash jarayoni ro y beradi, bu albatta, taqlid ’ qilishlar bilan hayotda o z yo lini topishiga urinishlarda kuzatiladi. ’ ’ Mohirlik bilan emostiyalarni shakllantirib borish, kitob, sanoat, musiqa, turli mashg ulotlar hamda sportga ’ nisbatan mehrni yuzaga keltiradi. Sog lom ’ avlodni voyaga etkazish jarayonida muhim ahamiyatga ega bo lgan ob ektiv ’ ’ omillar bilan bir qatorda sub’ektiv omillar, ularning moxiyati, yosh avlod ta lim-tarbiyasiga ko rsatadigan ta sir ’ ’ ’ kuchi, ulardan pedagogik faoliyat jarayonida samarali foydalanish shartlari, shuningdek, shaxsning har jihatdan kamol topishida oilaning o ziga xos katta o rni ’ ’ bordir. Har bir odam muayyan vaqt mobaynida maqsadga muvofiq biror faoliyat turini ma lum samaradorlik bilan bajarish qobiliyatiga ega bo ladi. ’ ’ Odamning ish 33 sharoiti va psixofiziologik imkoniyatlariga ko ra maksimal, ’ optimal va pasaygan ish qobiliyatini kuzatish mumkin. Ta lim-tarbiya jarayonida aqliy va jismoniy mehnatni gigienik ’ talablar asosida to g ri rejalashtirish - dam olishni to g ri tashkil etish, ’ ’ ’ ’ uyqu gigienasiga rioya etish, bola uyqusining buzilishi va uyqusizlikning oldini olish, bolalar harakat rejimi va salomatligiga e’tibor berish, o quv ishlarining gigienasi - charchash va ’ o ta charchashning oldini olish kabi ’ masalalarga e’tibor qaratiladi. Anketaning Siz sog lom turmush tarziga amal qilasizmi? savoliga “ ’ ” respondentlarning 66 foizi “Ha, albatta javobini belgilashib, Sog lom turmush ” ’ madaniyatiga ega ekanliklarini namoyon etishdi. Lekin sinaluvchilar o rtasida ’ ozchilikni tashkil qilsada sog lom turmush tarziga beparvo munosabatni bildirgan ’ (34%) yoshlar ham borligi achinarli hol, albatta. Sinaluvchilarning 100 foizida esa sog lom turmush tarzi bilan bog liq ’ ’ oilaviy an analarni mavjudligi quvonarli holdir. Respondentlarning 42 foizi ’ ertalabki badantarbiya bilan shug ullanish, 36 foizi oilasida tozalik va ozodalik ’ kuniga amal qilishlarini, 12 foizi kunlik rejimga amal qilish, 10 foizi doimo tibbiy ko rikdan o tib turishni belgilashgan. ’ ’ Sog lom turmush tarzini targ ib qilishda OAVlarning o rni ’ ’ ’ o rganilganda sinaluvchilarning 70 foizi televidenia va radioning rolini, 18 foizi ’ esa gazeta va jurnallarning rolini ta kidlashgan. Demak, OAVlarida sog lom ’ ’ turmush tarzini targ ib qiluvchi ko plab ko rsatuvlar, chiqishlar, eshittirishlar ’ ’ ’ va maqolalarning soni hamda salmog ini oshirish yanada muhim sanaladi. ’ Anketaning Insonni qachondan boshlab sog lom turmush tarziga “ ’ o rgatish lozim? savoliga respondentlarning aksariyati tug ilgandan ’ ” “ ’ boshlab (86%) degan javobni bildirishgan. Darhaqiqat, bolani tug ilganidan ” ’ boshlab unga berilgan to g ri tarbiya unda Sog lom turmush tarziga bo lgan ’ ’ ’ ’ ustanovkani shakllantiradi. Ya ni bolani vaqtida ovqatlantirish, uxlatish, to sish, ’ ’ ochiq havoda sayr qildirish kabilar uni kunlik rejimga rioya qilishga tayyorlaydi. Shunday ekan, yoshlarning sog lom turmush tarziga rioya etishlariga erishish ’ uchun tarbiyani oiladan, bolaning tug ilgan kunidan boshlab amalga oshirish ’ 34 lozim. Bunda ota-onaning o zlarini Sog lom turmush tarziga amal qilishlari’ ’ muhim sanaladi. Chunki o ta taqlidchan bo lgan bolalar atrofidagi kattalar ’ ’ hayotini sinchkovlik bilan kuzatadilar, xulq-atvor qo rin ishlarini o zlashtiradilar ’ ’ va amalda tadbiq etadilar. Xalqimizda Qush uyasida ko rganini qiladi , degan “ ’ ” maqol bejizga aytilmagan. Shuning uchun ham kattalar yoshlarga sog lom ’ turmush tarziga amal qilishda doimo o rnak va namuna bo lishlari ayni ’ ’ muddaodir. II -bob yuzasidan xulosa Yoshlar ongida sog lom turmush tarzini mustahkamlashda o zini ongli ’ ’ intizomga bo ysundirish, psixologik xulq madaniyati, har qanday vaziyatda his- ’ hayajon muvozanatini saqlay bilish katta ahamiyatga ega bo ladi. Jismoniy ’ tarbiya va sport bilan shug ullanadigan kishilarda kasallanish oqibatida ish vaqtini ’ yo qotish deyarli to rt marta kamdir. Sog lom turmush tarzi bu faqat shaxsiy ’ ’ ’ ish bo lib qolmay, balki ma naviy va jismoniy boylik va xalqning kuch ’ ’ qudratidir. Hozirgi davrimizda jismoniy tarbiyaga, sportga katta ahamiyat berilishi yoshlarning kundalik hayotiga tobora chuqurroq kirib bormoqda. Bu nafaqat yoshlar salomatligini saqlash, chiniqtirish va mustahkamlash, balki bo sh vaqtdan ’ oqilona foydalanish vositasi ham hisoblanadi. Yoshlarning psixikasida kuchli toliqish, zo riqish va qo shimcha hayajonli ’ ’ vaziyatlar natijasida paydo bo ladigan salbiy holatlarni oldini olish uchun ’ jismoniy mashqlar bajarish orqali organizm funkstiyalarini tiklash, psixofiziologik toliqish oqibatlarini profilaktika qilish muhim vosita hisoblanadi. Muntazam sport bilan shug ullanib borish markaziy asab sistemasning normal ishlashini ’ ta minlaydi. ’ 35 Demak jamiyatda sog lom muhit yaratilar ekan, bunda yoshlarning’ jismonan va ruhan sog lom turmush tarzi shakllana boradi. Bu esa davlatning va ’ jamiyatning rivojlanib, yuksak darajada ravnaq topishida va taraqqiy etishida muhim omil himoblanadi. Xulosa Biz o tkazgan tadqiqot asosida quyidagi xulosalar kelib chiqdi: ’ -shaxs hayoti va salomatligiga salbiy ta sir ko rsatuvchi omillarni ’ ’ bartaraf etish borasidagi nazariy bilim va amaliy ko nikmalarni ’ yoshlar tomonidan o zlashtirishga erishish; ’ -yoshlarning kun tartibiga q atiy amal qilishlariga erishish; - muntazam ravishda chini q ib borish, faol jismoniy harakatni tashkil etish hamda sport bilan doimiy shug ullanishga erishish; ’ - to g ri ovqatlanish qoidalarining mohiyati va ahamiyati to g risidagi ’ ’ ’ ’ ma lum otlarni puxta o zlashtirish va ulardan amaliy faoliyatda foydalanish; ’ ’ - shaxsiy salomatlikni saq l ashga nisbatan mas uliyatni ’ q aror toptirish; - atrof-mu h itni mu h ofaza q ilish, ekologik madaniyat q oidalariga ega bo lish; ’ - turli xi l dagi jaro h atlanish va baxtsiz xodisalarning oldini olish layo q atiga ega bo lish; ’ - salbiy odatlarni o z ’ lashtirish (tamaki ma h sulotlarini chekish, narkotik moddalar va spirtli ichimliklarni iste mol qilish)ning ra ’ g ’ bati yuzaga kelmasligini 36 ta minlash;’ - jins sifatida t o g ’ ’ ri tarbiyalanish, shaxsiy gigiena q oidalaridan xabardor bo lish va ularga o ’ g ’ ishmay amal qilish; - o z ’ ida yuksak axlo q iy sifatlar, kuchli va musta h kam irodani h osil q ilishga erishish, shuningdek, psixogigiena talablariga amal qilish . Yangi jamiyatning zamonaviy tarbiya konstepstiyasi inson shaxsini, Ya ni, ’ barkamol, etuk, qo yilgan maqsadga erkin va ’ o z ’ kuchi bilan erisha oladigan yoshlarni shakllantirishga qaratilgandir. Bu bir tomondan, shaxsning har tomonlama g a rmonik rivojlanishini, ikkinchi tomondan, uning butun rivojlanishi jarayonida ru h iy, jismoniy, ma naviy sog lom ’ ’ o ’ sishini ta minlashni ’ o z ’ ichiga oladi. Inson h ayoti, sog ligi eng katta ijtimoiy boylikdir. Bu oila, maktab va ’ inson tarbiyasi, kamoloti bilan shug ullanuvchi maskanlar oldiga sog lom ’ ’ turmush tarzini shakllantirish masalasini k o ’ ndalang qo ’ yadi.. Millat s og ligi ham, tabiiy ’ ravishda, sog lom turmush tarzi or ’ q ali h al etiladi. Respublika mizning birinchi Prezidenti I.A.Karimov alohida e ’ tibor berib ta kidlaganidek: «Xalq sog lig ini mustahkamlash muhim vazifalardan ’ ’ ’ biridir, yosh avlodning sog ligi ha ’ q ida qayg urish ham davlat siyosati ’ darajasiga ko tarilgan. Bularning barchasi, yosh avlodning sog ligiga ta sir qiluvchi ’ ’ ’ asosiy omillarni bilishni, o quvchilarda sog lom turmush tarzini ’ ’ shakllantirishning metodologik, psixologik, pedagogik, tibbiy va gigienik asoslarini yaratishni taqozo etadi 2 ». Bu narsa odamlarning ongli ravishda o zlarida va o z atroflarida salomatlik ’ ’ mezonlarini ishlab chshqishda faol bo lishga undaydi. Bunday ishlarni mavsumiy ’ emas, muntazam amalga oshirish, bunga faol jamoatchilikni jalb etish kerak. 2 Каrimov I.А. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 23 dekabr yig’ilishidagi nutqidan. 37 Tavsiyalar 1. Yoshlarni ozodalik, tozalik va gigienik normalarga rioya etishlari uchun ularni rag batlantirish, bunda mahalla ahli, maslahatchilar, xotin-qizlar’ komissiyalarining a zolaridan foydalanish yaxshi samara beradi. ’ 2. Yoshlar ongini ozodalik va orastalikka qaratish uchun sog lom turmush ’ madaniyati tamoyillariga rioya etuvchilarning ijobiy obrazini shakllantirish, uni ommaviy axborot vositalarida (Ya ni, radio, televidenie va matbuot), bevosita ’ ko rgazmali shakllarda mahalla-kuy, jamoatchilik joylari, mehnat jamoalarida ’ targ ib etish maqsadga muvofikdir. ’ 3. Ommaviy axborot vositalari orqali turli zararli odatlarning (chekishning, ichishning, giyohvand moddalar iste mol qilishning) qurboniga aylangan ’ shaxslarning achinarli holatlari hamda sog lom turmush tarziga rioya qiladigan ’ shaxslarning yorqin hayotlarini namoyish etish va shu orqali yoshlarning to g ri ’ ’ yo l tanlashlariga erishish. ’ 4. Yoshlarning tengqurlari, kasbdoshlari ora sida zararli odatlardan voz chekish oqibatida hosil qilgan foy dalari, erishgan yutuqlari to g risidagi fikrlari yoki ’ ’ 38 chiqishlari sog lom yashashga nisbatan ijobiy hayot tarzini shakllantiradi.’ 5. Sog lom turmush tarzini hayotiy me yorga aylantirish maqsadida yoshlar ’ ’ o rtasida turli tadbirlar, kechalar, munozara, bahslar o tkazish. ’ ’ 6. Yoshlar ongida sog lom turmush tarzini ijtimoiy psixologik treninglar ’ yordamida barqarorlashtirish. Adabiyotlar ro yxati ’ 1. Sh.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil. Har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lichi kerak. Toshkent - «O zbekiston» - 2017. 107-b. ’ ’ 2. Sh.Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik o zbekiston davlatini ’ birgalikda barpo etamiz. Toshkent - «O zbekiston» - 2016. 59 b. ’ 3. Karimov I.A. Yuksak ma naviyat - yengilmas kuch.-T.: Ma naviyat, 2008. ’ ’ 52-57-b. 4. Karimov I.A. O zbekiston buyuk kelajak sari.-T.: O zbekiston , 1998.- ’ “ ’ ” 686-b 5. O zbekiston Respublikasi oila kodeksi. Toshkent. ’ «Adolat», 1998 - 300 b. 6. Abdulla Avloniy . « Turkiy guliston yoxud axloq ». Toshkent. «Oqituvchi», ’ 1992 - 160 b. 7. Koрнеги Д. Kaк завоеват друзэй и оказиват влияние на людей . Пер. с англ. M «Прогресс», 1990 - 173 б. 8. Koвалев С.В. Психология современной семе. Кн. Для учителя. M. « Просвешения », 1998 - 208 б . 39 9. Karimova V.M Ijtimoiy psixologiya asoslari. Toshkent «O’qituvchi», 1994 - 94 b. 10. Karimova V.M Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkent «Universitet» 1999 - 94 b. 11. Karimova V.M. Oila psixologiyasi. Pedag gika oliy o quv yurti talabalari’ ’ uchun darslik. T.: Fan va texnologiya , 2008.-74-75-b. – “ ” 12. Karimova V.M. Yosh oilani qo llab-quvvatlash davr talabi. Ilmiy- ’ – ommabop qo llanma.-T.: Fan va texnologiya , 2008.-31-b. ’ “ ” 13. Karimova V.M. Salomatlik psixologiyasi. T.: Yangi asr avlodi . 2005. “ ” – 55-b. 14. Karimova V.M. Psixologiya. T.: 2000. 32-b. 15. Raximova K. Abdullaeva A. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi. Far g’ ona, 2006. 60 b. 16. Safaev N, G’ afforov B. Muomala sirlari. Toshkent, «Navro’z», 1992. 17. Состиология семи: Учебник / Под ред. Проф.А.И.Антонов. -M.: ИНФРА -M, 2005- С .220-235. 18. Faxr ul Banot Sibgatullox qizi. Oila saboqlari. Toshkent. 1992 - 96 b. 19. Fitrat A. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. Toshkent, «Manaviyat», 1998 - 12 b. 20. Фрейд З. «Я» и « O н o ». T руд разних лет, пер. снем, книга 1. сост A . Григорашвили. Тбилиси. «Meрами», 1991 - 398 б. 21. Fozilova B, Raximova K. Muqaddas oila, hazrati inson. Far g ’ ona, 2003 - 98 b. 22. 1001 savolga psixologning 1001 javobi. G.B Shoumarov ta h riri ostida. Toshkent. «Me h nat», 2001 - 192 b. 40 Ilovalar Anketa 3. Sog lom turmush tarzini qanday belgilaysiz?’ a) jismoniy tarbiya va sport bilan shug ullanish; ’ b) k un tartibiga rioya qilish ; v) shaxsiy va umumiy gigiena amal qilish ; g) atrof-muhitning tozaligi; d) psixogigiena . 4. Siz sog lom turmush tarziga amal qilasizmi? ’ a) ha, albatta; b) unchalik emas; v) bilmadim; g) yo q. ’ 3. Oilangizda sog lom turmush tarzi bilan bog liq qanday an analar bor? ’ ’ ’ a) ertalabki badantarbiya; b) tozalik va ozodalik kuni; 41 v) kunlik rejimga amal qilish; g) doimo tibbiy ko rikdan o tib turish.’ ’ 4. Sog lom turmush tarzini targ ib qilishda qaysi OAV ni muhim ’ ’ hisoblaysiz? a) televidenie; b) radio; v) gazetalar; g) jurnallar. 5. Insonni qachondan boshlab sog lom turmush tarziga o rgatish lozim? ’ ’ a) tug ilgandan boshlab; ’ b) bog cha davridan; ’ v) maktab davridan; g) o spirinlik davridan. ’ 42

Yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzini shakllantirishning psixologik omillari Sog`lom turmush tarzini shakllantirishning ijtimoiy va psixologik muammolari Narkotiklarning inson psixikasiga ta`siri  Zararli odatlar va ulardan saqlanishning yo`llari O`z-o`zini tarbiyalash asosida sog`lom turmush madaniyatini rivojlantirish Yoshlarda sog`lom turmush tarzining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini o`rganish natijalari Yoshlarning sog`lom turmush tarzi haqidagi fikrlari Yoshlar hayotida sog`lom turmush tarzini barqarorlashtirish usullari

Sotib olish