Yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishning pedagogik asoslari kurs ishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	28000UZS
Hajmi	42.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

47 Sotish

Yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishning pedagogik asoslari kurs ishi

Sotib olish

1Mavzu : Yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishning pedagogik
asoslari
MUNDARJIA
Kirish …………………………………………………………………………..
I . BOB. YOSHLARDA HUQUQIY TARBİYANI
SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Huquqiy tarbiyaning mazmuni, maqsadi va ahamiyati ….……….………..
1.2. Huquqiy tarbiyaning pedagogik-psixologik asoslari …………….………..
1.3.Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushunchalari va ularning yoshlar
tarbiyasidagi o‘rni …………………………………………….……….………..
II BOB. YOSHLARDA HUQUQIY TARBİYANI
SHAKLLANTIRISHNING AMALIY YO‘NALISHLARI
2.1. Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani tashkil etish usullari ……………
2.2. Oila va jamiyatning huquqiy tarbiyadagi roli ……………………………...
2.3. Huquqiy tarbiyada zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalaridan
foydalanish ……………………………………………………………………..
Xulosa ………………………………………………………………………….
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………..

2 KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda globallashuv, axborot
oqimi va ijtimoiy o‘zgarishlar fonida yoshlarning hayotiy qarashlari va
qadriyatlariga ta’sir etuvchi omillar ortib bormoqda. Ayniqsa, yoshlar orasida
huquqiy ongning pastligi, huquqiy savodsizlik, qonunlarga befarqlik holatlari
ko‘plab muammolarni yuzaga keltirmoqda. Shu sababli yosh avlodni huquqiy
jihatdan savodli, o‘z huquq va burchlarini chuqur tushunadigan, qonunlarni
hurmat qiladigan qilib tarbiyalash dolzarb vazifaga aylandi. Huquqiy tarbiya,
avvalo, yoshlarni demokratik jamiyat talablariga mos shaxs sifatida
shakllantirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim
to‘g‘risida”gi Qonuni, “Yoshlar siyosati”ga oid hujjatlar va Prezident
farmonlari aynan huquqiy tarbiyani ta’minlashni ustuvor deb belgilagan.
Xususan, 2021-yilda qabul qilingan “Yoshlar daftari” tizimi orqali huquqiy
xizmatlar va maslahatlar taqdim etilayotgani bunga yaqqol misoldir. 1
Bunday
yondashuvlar, ayniqsa, umumiy o‘rta va oliy ta’lim muassasalarida huquqiy
ta’lim-tarbiya masalasini yangicha bosqichga olib chiqmoqda. Kurs ishining
mavzusi shundan kelib chiqib, huquqiy tarbiyaning nazariy va amaliy
asoslarini chuqur o‘rganishni, ayniqsa pedagogik jarayonlarda qanday yo‘l
tutish zarurligini aniqlashni maqsad qiladi. Bu esa mavzuning hozirgi
davrdagi dolzarbligini isbotlaydi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Huquqiy tarbiya mavzusi
yurtimizda alohida e’tibor qaratilgan ilmiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
So‘nggi yillarda yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirishga doir ko‘plab
ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan. Masalan, pedagog olimlar T. Teshaboyev,
Z. Qodirova, R. Sattorova, M. Jo‘rayevlar yoshlar tarbiyasining huquqiy
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 13-sentabrdagi PQ–5252-son Qarori –
“Yoshlar bilan ishlashda mutlaqo yangi tizimni joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”.

3jihatlarini pedagogik nazariyalar asosida tahlil qilganlar. Psixologlar A.
A’zamova, R. Xayrullayeva esa huquqiy ong va shaxsiy mas’uliyat
o‘rtasidagi bog‘liqlikni izohlab bergan. Shu bilan birga, huquqiy tarbiyaning
amaliy tomoni, ya’ni dars jarayonida qanday metodlardan foydalanish
kerakligi borasida metodik qo‘llanmalar ishlab chiqilgan. Ammo mavjud
adabiyotlarning aksariyati umumiy yondashuvlarga asoslangan bo‘lib, aynan
yoshlar orasida huquqiy tarbiyani pedagogik yondashuvlar asosida chuqur
o‘rganishga bag‘ishlangan fundamental tadqiqotlar yetarli darajada emas.
Xalqaro tajribalarda huquqiy tarbiya masalasi maktabgacha yoshdan
boshlanishi lozimligi qayd etilgan bo‘lsa-da, bu tajriba bizda hali to‘liq joriy
etilmagan. Shu bois, bu kurs ishi mavjud ilmiy merosga tayangan holda
mavzuni yangi nuqtai nazardan yoritishni, xususan, huquqiy tarbiya
berishning pedagogik asoslarini chuqur ochib berishni ko‘zda tutadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti– o‘sib kelayotgan yosh avlodning huquqiy
tarbiyasi jarayonidir. Ya’ni, yoshlarning huquqiy ongini shakllantirishga
qaratilgan pedagogik faoliyat va ijtimoiy muhitdagi o‘zgarishlar bu ishning
asosiy obyekti hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – yoshlar orasida huquqiy tarbiyani
shakllantirishda qo‘llaniladigan pedagogik usullar, vositalar, shakllar hamda
bu jarayonni amalga oshiruvchi pedagogik ta’sir mexanizmlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – yoshlar orasida huquqiy tarbiyani
shakllantirishning nazariy asoslarini yoritish va pedagogik jihatdan samarali
yondashuvlarni aniqlashdir. Shuningdek, amaliy tavsiyalar ishlab chiqish
orqali huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishga xizmat qiladigan usullarni
tavsiya etish ham kurs ishining maqsadlaridandir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari Mazkur maqsadga erishish uchun
quyidagi vazifalar belgilandi: Huquqiy tarbiya tushunchasining mohiyati,
maqsadi va ahamiyatini aniqlash; Huquqiy tarbiyaning pedagogik va
psixologik asoslarini tahlil qilish; Huquqiy ong va huquqiy madaniyatning

4yoshlar tarbiyasidagi rolini o‘rganish; Ta’lim muassasalarida huquqiy
tarbiyani tashkil etish yo‘llarini ko‘rsatish; Oila va jamiyatning huquqiy
tarbiyadagi o‘rnini baholash; Zamonaviy axborot-kommunikatsiya
vositalaridan foydalanish imkoniyatlarini o‘rganish.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati – huquqiy tarbiya
borasidagi mavjud ilmiy qarashlar, pedagogik yondashuvlar va nazariy
asoslarni chuqur tahlil qilish orqali bu sohani boyitishdir. Amaliy ahamiyati
esa – ta’lim muassasalarida, oila va jamiyatda huquqiy tarbiyaviy ishlarni
samarali yo‘lga qo‘yish uchun konkret metodik tavsiyalar ishlab chiqishda
namoyon bo‘ladi. Ish natijalari yoshlar bilan ishlovchi pedagoglar,
murabbiylar, psixologlar faoliyatida qo‘llanilishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining metodlari Tahlil va sintez;M Solishtirma tahlil;
Empirik kuzatuv va umumlashtirish; Pedagogik tajriba va kuzatuv; Statistik
ma’lumotlar asosida xulosalash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bob o‘z ichida uchta kichik
bo‘limga bo‘lingan:

5I . BOB. YOSHLARDA HUQUQIY TARBİYANI
SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Huquqiy tarbiyaning mazmuni, maqsadi va ahamiyati
Huquqiy tarbiya – bu yosh avlodda qonunlarga hurmat tuyg‘usini
shakllantirish, ularning huquqiy bilimlarini kengaytirish, huquqiy
madaniyatini yuksaltirish va jamiyatda faol fuqarolik pozitsiyasini egallashiga
ko‘maklashuvchi tizimli pedagogik jarayondir. Bu jarayon jamiyatda qonun
ustuvorligini ta’minlash, inson huquqlari va erkinliklarini e’zozlash,
demokratik qadriyatlarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Har qanday ijtimoiy
tizimda fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyati qanchalik yuqori bo‘lsa,
ushbu jamiyatda qonunbuzarliklar shunchalik kamayadi, fuqarolik faolligi esa
ortadi. Ayniqsa, yosh avlodning huquqiy jihatdan tarbiyalanganligi – kelajak
jamiyatning barqarorligi, adolatparvarligi va taraqqiyoti uchun asosiy
kafolatdir. 2
Huquqiy tarbiya mazmunan quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
birinchidan, shaxsga huquqiy bilimlarni berish, ya’ni konstitutsiya, qonunlar,
normativ hujjatlar mazmuni haqida tushunchalar shakllantirish; ikkinchidan,
huquqiy bilimlarni ongli ravishda amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini
shakllantirish; uchinchidan, qonunlarga hurmat, adolatparvarlik,
mas’uliyatlilik, ijtimoiy burch kabi sifatlarni tarbiyalash. Bu jarayonlarda
asosiy e’tibor – nafaqat bilim berishga, balki yoshlarning ichki e’tiqodini
shakllantirishga, ularni huquqiy qarorlar qabul qilishga tayyor shaxs sifatida
kamol toptirishga qaratiladi. Huquqiy tarbiya bu ma’noda shaxsning ichki
dunyosini, ijtimoiy qarashlarini, axloqiy pozitsiyasini mustahkamlovchi vosita
hisoblanadi.
2
Jo‘rayev M. Yoshlar huquqiy tarbiyasining nazariy asoslari. – Toshkent: Yangi asr avlodi,
2019.

6Huquqiy tarbiyaning maqsadi – fuqarolik jamiyatiga mos, huquqiy ong va
madaniyatga ega, qonuniylikni hurmat qiluvchi, o‘z burchini biluvchi,
adolatga sodiq, ijtimoiy faol shaxsni tarbiyalashdan iborat. Bu maqsad
davlatning siyosiy, ijtimoiy va madaniy sohalardagi barqarorligini
ta’minlovchi omillar qatorida turadi. Huquqiy tarbiya natijasida yoshlar
qonunlar mohiyatini tushunadi, o‘z huquq va majburiyatlarini anglaydi,
qonuniylikka amal qiladi, ijtimoiy mas’uliyatni his qiladi. Bundan tashqari,
ular boshqalarning huquqlarini hurmat qilishni, o‘z manfaatlarini qonun
doirasida himoya qilishni o‘rganadilar. Bular esa huquqiy jamiyatning asosi
hisoblanadi.
Huquqiy tarbiyaning ahamiyati esa nafaqat shaxsiy darajada, balki ijtimoiy,
siyosiy va iqtisodiy darajalarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan,
huquqiy tarbiya kuchli bo‘lgan jamiyatda ijtimoiy tartib buzilishlari,
jinoyatchilik, korruptsiya, ma’muriy qonunbuzarliklar kamayadi. Bu esa
ijtimoiy barqarorlikni, qonun ustuvorligini va fuqarolarning farovon
yashashini ta’minlaydi. Ayniqsa, demokratik jamiyatda fuqarolarning ijtimoiy
faolligi, saylovlarda ishtiroki, qonunchilikdagi islohotlarga munosabati
huquqiy tarbiyaning samarasiga bog‘liqdir. Shu sababli, huquqiy tarbiya
O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim o‘rin egallaydi.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Yoshlarga
oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonuni va boshqa normativ hujjatlarda
huquqiy tarbiyaning davlat siyosatidagi o‘rni aniq ko‘rsatib berilgan.
Prezident Shavkat Mirziyoyev o‘z chiqishlarida qayta-qayta
ta’kidlayotganidek, yoshlarning huquqiy savodxonligini oshirish ularning
ertangi hayotini mustahkamlash, jamiyatdagi faolligini oshirish va milliy
manfaatlarni himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, 2020-yilda
qabul qilingan “2021–2025-yillarda yoshlarning huquqiy madaniyatini
oshirish strategiyasi” bu boradagi aniq amaliy yo‘nalishlarni belgilab
berdi.Shuningdek, huquqiy tarbiya yoshlarni salbiy ta’sirlardan – ekstremistik

7g‘oyalar, jinoyatga moyillik, ijtimoiy befarqlikdan himoya qiladi. Ayniqsa,
axborot texnologiyalarining keng tarqalgan davrida turli yolg‘on axborotlar,
noqonuniy targ‘ibotlar orqali yoshlar ongiga salbiy ta’sir o‘tkazish holatlari
ortmoqda. Huquqiy tarbiya bu kabi xatarlarning oldini olishda kuchli himoya
vositasi hisoblanadi. Bu jihatdan ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyaga
alohida o‘rin berilishi, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, huquqiy viktorinalar,
davra suhbatlari, huquqshunoslar bilan uchrashuvlar samarali vosita bo‘lib
xizmat qilmoqda. 3
Huquqiy tarbiyada pedagogik yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu yerda o‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki yoshlarning huquqiy
dunyoqarashini shakllantiruvchi yetakchi sifatida maydonga chiqadi. Huquqiy
tarbiya metodikasi zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirilib,
interaktiv metodlar, muammoli vaziyatlar, rolli o‘yinlar orqali o‘rgatish
yoshlarning e’tiborini kuchaytiradi. Shuningdek, axloqiy tarbiya bilan
huquqiy tarbiya birgalikda olib borilsa, natija yanada barqaror bo‘ladi. Zero,
inson huquqlari haqida bilgan, ammo mas’uliyat hissi bo‘lmagan shaxs
qonunbuzarlikka yo‘l qo‘yishi mumkin. Huquqiy tarbiya – bu jamiyat
barqarorligi, adolat ustuvorligi va fuqarolik ongini shakllantirishda muhim
bo‘lgan ijtimoiy pedagogik jarayondir. Uning mazmuni, maqsadi va
ahamiyati bugungi o‘zgaruvchan zamonda yanada kuchaymoqda. Har bir
yosh huquqiy ongli bo‘lishi, huquqlarini bilishi, ularni qonuniy yo‘l bilan
himoya qilishni o‘rganishi zarur. Bu esa yurtimiz taraqqiyoti, tinchligi va
adolatli jamiyat qurish yo‘lidagi muhim qadamdir.
1.2. Huquqiy tarbiyaning pedagogik-psixologik asoslari
Huquqiy tarbiya – bu pedagogik va psixologik yondashuvlarni birlashtirgan
holda, shaxs ongiga qonuniylik, adolat va mas’uliyat kabi ijtimoiy
qadriyatlarni singdirishga qaratilgan murakkab tarbiyaviy jarayondir. Bu
3
Qodirova Z. Huquqiy ong va madaniyat: nazariy va amaliy yondashuv. – Toshkent: Fan
va texnologiya, 2020.

8jarayonning muvaffaqiyati, eng avvalo, uning asoslanishiga – ya’ni pedagogik
va psixologik tamoyillarga bog‘liq. Har bir yoshning rivojlanish darajasi,
psixik holati, ijtimoiy tajribasi turlicha bo‘lganligi sababli, huquqiy tarbiya
individual yondashuv asosida olib borilishi lozim. Shaxsga qaratilgan, ongli,
bosqichma-bosqich olib boriladigan yondashuv pedagogik asoslarni belgilab
beradi.
Pedagogik jihatdan huquqiy tarbiya – bu maxsus maqsadga yo‘naltirilgan,
rejalashtirilgan, o‘qituvchi va tarbiyachi tomonidan tashkil etilgan ta’sirlar
tizimidir. Ushbu jarayonda asosiy vazifa – shaxsga ijtimoiy hayotda kerak
bo‘ladigan huquqiy bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan
iboratdir. Pedagogik nuqtayi nazardan qaraganda, bu tarbiya o‘quvchi-
yoshlarning bilim, ixtiyor, axloqiy e’tiqod sohalariga ta’sir etadi.
O‘qituvchining darsdagi pozitsiyasi, ishlatayotgan metodlari, bergan
topshiriqlari, sinfdan tashqari tadbirlar orqali huquqiy ong asta-sekin
shakllanadi.
Psixologik yondashuv esa shaxsning yoshiga, rivojlanish darajasiga, psixik
imkoniyatlariga, ehtiyojlariga mos yondashuvni talab qiladi. Masalan, o‘smir
yoshdagilar ijtimoiy faollikni yuqori darajada ko‘rsatishga intiladi, lekin bu
bosqichda ularning emotsional muvozanati noturg‘un bo‘lishi mumkin. Shu
sababli huquqiy tarbiyada psixologik barqarorlikni ta’minlash muhim.
Tarbiyachi yoki pedagog yoshlarning fikrlash darajasi, shaxsiy xatti-harakati
va qiziqishlariga mos holda metodlar tanlashi lozim. Chunki har qanday ta’sir
psixik qabul qilish orqali ongga singadi.
Psixologik asoslar orasida motivatsiya va ehtiyojlar nazariyasi muhim o‘rin
tutadi. Huquqiy tarbiyada o‘quvchining ichki motivlarini uyg‘otish, ya’ni u
qonunni faqat majburiyat deb emas, balki ijtimoiy zarurat va shaxsiy qadriyat
sifatida qabul qilishi muhim. Masalan, “agar qonunni buzmasam, jazo
bo‘lmaydi” degan fikrdan ko‘ra, “men qonunni hurmat qilaman, chunki bu
jamiyat va o‘z kelajagim uchun muhim” degan fikrni shakllantirish afzaldir.

9Bunday psixologik yondashuvlar shaxsni ongli ravishda huquqiy madaniyatga
olib boradi.Shuningdek, huquqiy tarbiya jarayonida kommunikativ
kompetensiya – ya’ni o‘z huquqlarini ifoda etish, so‘z orqali himoya qilish,
fikr bildirish, huquqiy suhbatga kirishish ko‘nikmalari muhim o‘rin egallaydi.
Pedagog bu ko‘nikmalarni o‘rgatishda rolli o‘yinlar, muammoli vaziyatlar,
debatlar orqali yoshlarning mustaqil fikrlashini rivojlantiradi. Psixologik
nuqtayi nazardan esa bu usullar shaxsda mustahkam ichki e’tiqod hosil qiladi,
stressni yengishga, o‘z fikrini ishonch bilan aytishga o‘rgatadi.
O‘quvchi shaxsining rivojlanishida ijtimoiy muhit, oilaviy tarbiya, maktab
jamoasi muhim rol o‘ynaydi. Huquqiy tarbiya bular bilan uyg‘unlashgan
holda, pedagogik muhitda ongli va ijobiy psixologik holatlarni yaratib berishi
kerak. Masalan, o‘quvchi uchun ijobiy ijtimoiy model yaratish – huquqqa
itoat etuvchi odam obrazini ko‘rsatish, shaxsiy namuna orqali huquqiy
qadriyatlarni singdirish eng samarali yondashuvlardan biridir. Shuningdek,
o‘quvchi bilan muloqot, empatiya, fikrini inobatga olish psixologik jihatdan
ijobiy natijalar beradi.
Psixologik asoslarda shaxs tipologiyasi – ya’ni har bir o‘quvchining fe’l-
atvori, xarakteri, temperamentiga mos yondashuv zarur. Ekstrovert yoki
introvert shaxslarga bir xil metod ta’sir qilmaydi. Bu esa huquqiy tarbiya
jarayonini individuallashtirish zarurligini ko‘rsatadi. Shuningdek, ijtimoiy-
psixologik faktorlardan biri sifatida tengdoshlar guruhi, oila a’zolari va
ommaviy axborot vositalarining ta’siri ham hisobga olinishi kerak.
Shu bilan birga, huquqiy tarbiyaning pedagogik-psixologik asoslari
bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar bilan boyitilmoqda. Masofaviy
ta’lim, elektron resurslar, virtual huquqiy laboratoriyalar orqali ta’lim-tarbiya
berish samaradorligi ortmoqda. Bularning barchasi psixologik jihatdan qulay,
shaxsga yo‘naltirilgan, interaktiv usullar bilan boyitilgan bo‘lishi kerak.

10Chunki shaxsning psixik holati bilan pedagogik ta’sir o‘rtasidagi uyg‘unlik
samaradorlikni belgilovchi asosiy omildir. 4
Huquqiy tarbiya jarayonida pedagogik jarayonning uzviy bosqichlarini
hisobga olish muhim. Bular: maqsadni aniqlash, rejalashtirish, mazmunni
tanlash, metodlar va vositalarni belgilash, natijalarni baholash va tahlil qilish
bosqichlaridir. Har bir bosqichda huquqiy tarbiya o‘quvchi yoshlarning aqliy,
emotsional, ijtimoiy va axloqiy rivojlanish darajasi bilan uyg‘unlashtirilgan
bo‘lishi zarur. Bu holat pedagogik faoliyatga psixologik yondashuvni doimiy
ravishda singdirishni taqozo etadi.
Bundan tashqari, huquqiy tarbiyaning samaradorligi o‘qituvchining kasbiy
mahoratiga, pedagogik kommunikatsiya darajasiga va o‘zini tutish uslubiga
ham bevosita bog‘liq. O‘qituvchi yoshlar bilan munosabatda ochiqlik,
tushunuvchanlik, sabr, ishonch va hurmat muhitini shakllantirishi kerak.
Chunki psixologik jihatdan xavfsiz va qo‘llab-quvvatlovchi muhitda
tarbiyaviy ta’sir kuchliroq samara beradi. Bu holat “insonparvar pedagogika”
yondashuvi orqali yuksak darajada amalga oshiriladi.Shuningdek, huquqiy
tarbiya jarayonida axborotlar oqimini to‘g‘ri tanlash ham pedagogik-
psixologik muvozanatni ta’minlaydi. Yoshlarning psixikasi hali to‘liq
shakllanmagan bo‘lishi mumkinligi sababli, keraksiz va og‘ir, salbiy
axborotlar ularda xavotir, rad etish, norozilik va befarqlik tuyg‘ularini yuzaga
chiqaradi. Shu boisdan huquqiy axborotlar soddalashtirilgan, qiziqarli,
hayotiy misollar bilan boyitilgan shaklda berilishi kerak. Bu – pedagogik
yondashuvning muhim tamoyilidir: o‘quvchining yoshi, qiziqishi va
ehtiyojiga mos ta’lim berish.
Psixologik asoslar nuqtayi nazaridan esa huquqiy tarbiyada ijtimoiy
identifikatsiya – ya’ni yoshlarning o‘zini jamiyatdagi huquqiy maqomda
tasavvur qila olish qobiliyatini rivojlantirish zarur. Bu jarayon o‘z-o‘zini
anglash, o‘z o‘rnini belgilash, “men kimman?”, “men qanday jamiyat
4
Teshaboyev T. Huquqiy tarbiyada pedagogik metodlar. – Samarqand: Zarafshon, 2021.

11a’zosiman?”, “mening huquqlarim va burchlarim nima?” kabi savollarni ongli
ravishda yoritib borishni talab qiladi. Ushbu savollarga javob topish orqali
shaxsda ichki mas’uliyat hissi shakllanadi.
Bundan tashqari, huquqiy tarbiyada emotsional intellekt – ya’ni o‘z his-
tuyg‘ularini boshqarish, boshqalarni tushunish, empatiya va ijtimoiy
munosabatlarga ongli yondashish ko‘nikmalari ham muhimdir. Chunki shaxs
qonunlarni faqat bilim darajasida emas, balki emotsional tushunish asosida
qabul qilgandagina uning huquqiy ongida iz qoldiradi. Bu jarayon psixologik
refleksiya orqali amalga oshadi. Shu boisdan pedagoglar o‘quvchilarning his-
tuyg‘ulariga befarq bo‘lmasligi, ularni tinglash va tushunishga harakat qilishi
kerak.
Huquqiy tarbiyaning muvaffaqiyati ijtimoiy psixologik muhitga ham
bog‘liq. Agar o‘quvchi o‘z atrofidagi odamlar – ota-ona, do‘stlar,
o‘qituvchilar tomonidan qonunlarga hurmat bilan qarashni ko‘rsa, u ham bu
qadriyatni ongli ravishda qabul qiladi. Bu yerda pedagogning shaxsiy namuna
ko‘rsatishi psixologik kuchli ta’sir vositasidir. Masalan, o‘qituvchining
adolatli, mas’uliyatli, qonunlarga rioya qiluvchi shaxs sifatidagi modeli
o‘quvchining ongida o‘chmas iz qoldiradi.Shuningdek, huquqiy tarbiya
jarayonida motivatsiyani uyg‘otuvchi omillarni tahlil qilish ham pedagogik-
psixologik ahamiyat kasb etadi. Bu omillar orasida ijtimoiy rag‘bat (e’tirof,
mukofot), o‘zini anglash, o‘z qadrini his qilish, jamiyatda kerakli shaxs
sifatida ko‘rish istagi muhim o‘rin tutadi. Shunday bo‘lsa-da, bu
motivatsiyalar har bir shaxsda turlicha bo‘ladi. Kimdir e’tirof orqali harakatga
keladi, kimdir esa mas’uliyatni his qilgani uchun. Shu sababli pedagog har bir
o‘quvchining individual motivatsion holatini chuqur anglab, unga qarab ta’sir
etishi zarur.
Huquqiy tarbiya bosqichli yondashuvga asoslanadi. Boshlang‘ich sinflarda
bu tushunchalar oddiy axloqiy qoidalar orqali, o‘rta sinflarda huquqiy
normativlar asosida, yuqori sinflarda esa mustaqil tahlil qilish, baholash va

12fikr bildirish darajasida shakllantiriladi. Har bir bosqichda yoshlarning psixik
rivojlanish darajasi, dunyoqarashi va tajribasi inobatga olinadi. Shu jihatdan,
pedagogik-psixologik yondashuv uzviylik va izchillik tamoyillariga
asoslanadi.
Huquqiy Tarbiy aning Pedagogik v a Psixologik A soslari
Asosiy
yo‘nalishlar Tushunchaning
mohiyati Metodlar Asosiy
tamoyillar Natijalar
Pedagogik
asoslar Huquqiy
bilimlarni
o‘rgatish,
qonuniylikka
amal qilish
ko‘nikmalarini
shakllantirish,
ta’lim vositalari
orqali tarbiyaviy
ta’sir ko‘rsatish Ma’ruza,
suhbat,
munozara,
huquqiy
o‘yinlar,
interaktiv
usullar Bosqichlilik,
tizimlilik,
o‘quvchiga
yo‘naltirilganlik Huquqiy
bilimga ega,
qonunlarga
rioya qiluvchi
shaxs
Psixologik
asoslar Shaxsning
psixologik
xususiyatlari,
emotsional
holati, e’tiqod va
ijtimoiy ongiga
mos yondashish
orqali huquqiy
qadriyatlarni
singdirish Empatiya,
motivatsiya
uyg‘otish,
psixologik
treninglar,
muammoli
vaziyatlar Individual
yondashuv,
psixologik
xavfsizlik, ichki
e’tiqodga ta’sir
qilish Huquqiy
qadriyatlarni
ichki ehtiyoj
sifatida qabul
qiluvchi,
mas’uliyatli
fuqarolik ongi
shakllangan
shaxs

13Zamonaviy psixologiyada “faoliyat orqali tarbiya” yondashuvi keng
tarqalgan. Ya’ni, o‘quvchi o‘zi ishtirok etgan faoliyat orqali, tajriba orqali
bilim oladi. Huquqiy tarbiya ham bu yondashuvga asoslangan holda amalga
oshirilsa, samaradorligi yuqori bo‘ladi. Masalan, maktab sudlari, huquqiy rolli
o‘yinlar, interaktiv seminarlar, simulyatsiyalar orqali huquqiy qarorlar qabul
qilish tajribasi berilishi mumkin. Bu usul orqali o‘quvchi nafaqat biladi, balki
amalda his etadi. Huquqiy tarbiyaning pedagogik-psixologik asoslari o‘zaro
bog‘liq, bir-birini to‘ldiruvchi ikki yo‘nalishdir. Bunda pedagogik
yondashuvlar metodika, mazmun va ta’lim texnologiyalariga asoslangan
bo‘lsa, psixologik yondashuvlar esa shaxsning ichki dunyosi, emotsional-
irodaviy xususiyatlariga qaratilgan. Har ikki yondashuv uyg‘unlashgan
taqdirdagina huquqiy tarbiya samarali bo‘ladi. Bugungi yoshlar – ertangi
jamiyat egalaridir. Ularning huquqiy tarbiyasiga to‘g‘ri yondashish esa
bizning pedagogik va psixologik burchimizdir.
1.3. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushunchalari va ularning
yoshlar tarbiyasidagi o‘rni
Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushunchalari zamonaviy jamiyat
hayotida muhim ahamiyat kasb etuvchi ijtimoiy-pedagogik fenomenlardandir.
Bu ikki tushuncha bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular jamiyatning har bir
a’zosida qonunlarga nisbatan ongli munosabat, qonunbuzarliklarga nisbatan
daxlsizlik, adolatga intilish, huquq va burchlarni anglash kabi fazilatlarni
shakllantiradi. Ayniqsa, yoshlar tarbiyasida bu tushunchalarni to‘g‘ri anglash
va amalda qo‘llay olish madaniyatli fuqarolik jamiyatini barpo etishda muhim
bosqich hisoblanadi.
Huquqiy ong – bu shaxsning huquqiy bilimlarga, qonunlarga, huquqiy
qadriyatlarga nisbatan fikrlashi, munosabati va hissiy-emotsional
yondashuvining umumlashgan ifodasidir. U quyidagi elementlardan iborat:
huquqiy bilimlar, huquqiy e’tiqod, huquqiy his-tuyg‘ular, huquqiy pozitsiya
va huquqiy xatti-harakat. Huquqiy ong insonning jamiyatdagi o‘rnini

14aniqlash, qonuniy normalarni anglab yetish va ularni ongli ravishda bajarishga
intilish asosidir. Bu ong orqali shaxs o‘z huquq va majburiyatlarini biladi,
ularga rioya qiladi va jamiyatdagi qonuniylikni qo‘llab-quvvatlaydi.
Huquqiy madaniyat esa huquqiy ongning yuqori bosqichi bo‘lib, shaxsning
qonunlarga nisbatan barqaror, ongli, madaniyatli, mas’uliyatli munosabati, o‘z
huquqlarini hurmat qilish, boshqalar huquqini buzmaslik, qonuniy yo‘l bilan
o‘z fikrini ifoda etish va ijtimoiy faollik ko‘rsatish sifatlari bilan ifodalanadi.
Huquqiy madaniyat insonning nafaqat bilim darajasini, balki uning odob-
axloqiy qiyofasini, fuqarolik burchiga bo‘lgan mas’uliyatini, qonunlarga
bo‘lgan ehtiromini ham ko‘rsatadi. Bu tushuncha shaxsning ongida
shakllanib, uning kundalik hayotida, ijtimoiy munosabatlarida namoyon
bo‘ladi.
Yoshlar tarbiyasida huquqiy ong va madaniyatni shakllantirish – bu nafaqat
huquqiy bilim berish, balki shaxsga ijtimoiy muhitda o‘zini to‘g‘ri tuta olish,
huquqiy qadriyatlar asosida hayot kechirishni o‘rgatish demakdir. Ta’lim
jarayonida yoshlarning bilim olishga bo‘lgan qiziqishi, mustaqil fikrlash
qobiliyati, emotsional barqarorligi va axloqiy pozitsiyasi hisobga olingan
holda huquqiy ong shakllanadi. Huquqiy madaniyat esa bu ongga asoslangan
holda kundalik hayotda qonuniy va odobli xulq-atvor bilan namoyon bo‘ladi.
Huquqiy ong va madaniyatning shakllanishida oilaning, maktabning,
jamiyatning, axborot vositalarining, do‘stlar guruhining, internet makonining
o‘rni katta. Ayniqsa, oila – bu ilk huquqiy tarbiya beriladigan maskan bo‘lib,
farzandlarga halollik, adolat, mas’uliyatlilik kabi qadriyatlarni singdirishda
beqiyos ta’sir ko‘rsatadi. Maktab esa bu bilim va qadriyatlarni ilmiy asosda,
metodik yondashuvlar bilan chuqurlashtiradi. Jamiyat esa amaliy hayotda
huquqiy me’yorlarning amalda qanday ishlashini ko‘rsatib beradi.
Yoshlar orasida huquqiy ongning shakllanishi quyidagi bosqichlarda
amalga oshiriladi: birinchi bosqich – huquqiy bilimlarni egallash; ikkinchi
bosqich – huquqiy fikrlashni shakllantirish; uchinchi bosqich – huquqiy

15qadriyatlarni ichki e’tiqod darajasiga olib chiqish; to‘rtinchi bosqich –
huquqiy xatti-harakatlarni hayotda namoyon etish. Ushbu bosqichlarning har
biri o‘ziga xos psixologik va pedagogik yondashuvni talab qiladi. Bu esa
o‘qituvchining bilimdonligi, metodik salohiyati, shaxsiy namuna ko‘rsata
olish qobiliyatiga bevosita bog‘liqdir.
Huquqiy ong va madaniyat yoshlar shaxsining ijtimoiylashuviga, fuqarolik
mas’uliyatini his qilishiga, ijtimoiy faol pozitsiyani egallashiga xizmat qiladi.
Huquqiy ongli va madaniyatli shaxs – bu o‘z huquqlarini biluvchi, ulardan
qonuniy foydalanadigan, boshqalarning huquqlarini hurmat qiladigan,
nizolarni zo‘ravonliksiz hal qiladigan va qonuniy me’yorlarni o‘z hayotining
ajralmas qismiga aylantirgan shaxsdir. Bunday yoshlar jamiyatda fuqarolik
hamjihatligini, tinchlikni, barqarorlikni ta’minlaydigan kuchdir.
Huquqiy madaniyatni rivojlantirish uchun ta’lim muassasalarida turli
shakllar va metodlardan foydalanish lozim. Masalan: huquqiy suhbatlar,
viktorinalar, davra suhbatlari, rolli o‘yinlar, qonunlar bilan tanishuv
mashg‘ulotlari, insonga oid huquqiy hujjatlar tahlili kabi interaktiv usullar
katta samaradorlikka ega. Bu orqali yoshlar nafaqat bilim oladi, balki o‘z
huquqiy pozitsiyasini ifoda qilishni, qonuniylik asosida fikr yuritishni,
tanqidiy fikrlashni o‘rganadi. 5
Huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishda axborot-kommunikatsiya
vositalarining roli ortib bormoqda. Internet tarmog‘i, ijtimoiy tarmoqlar,
mobil ilovalar orqali huquqiy ma’lumotlarni interaktiv usullar bilan yetkazish,
qonunlarni animatsiyalashgan shaklda tushuntirish, yoshlar uchun maxsus
elektron huquqiy o‘yinlar yaratish kutilgan natijani beradi. Shu bilan birga,
bunday vositalardan noto‘g‘ri foydalanish huquqiy ongsizlikka, yolg‘on
tushunchalarning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin. Shu sababli ota-
ona, pedagog va mutaxassislar nazorati va yo‘naltiruvi juda muhim.
5
Teshaboyev T. Huquqiy tarbiyada pedagogik metodlar. – Samarqand: Zarafshon, 2021.

16Huquqiy ong va madaniyat faqat nazariy tushunchalar emas, balki
yoshlarning hayotiy pozitsiyasiga, shaxsiy dunyoqarashiga, ijtimoiy o‘rni va
mas’uliyatiga bevosita ta’sir etuvchi hayotiy qadriyatlardir. Ularni
shakllantirish davlat, jamiyat va ta’lim tizimining uzviy hamkorligida olib
borilishi kerak. Bu yo‘lda pedagoglarning faolligi, huquqshunos
mutaxassislarning ishtiroki, ota-onalarning ongli yondashuvi, ommaviy
axborot vositalarining ijobiy kontenti alohida ahamiyatga ega.
Huquqiy ong va huquqiy madaniyat yoshlar tarbiyasida shaxsni ijtimoiy
jihatdan yetuk, axloqan to‘g‘ri, qonunlarga hurmatli, mas’uliyatli qilib
shakllantiruvchi vositalardir. Bugungi kunda bu tushunchalar nafaqat ta’lim
jarayonining, balki butun jamiyatning ijtimoiy strategiyasiga aylanishi kerak.
Chunki huquqiy madaniyatli yoshlar – bu ertangi tinch, barqaror va adolatli
jamiyatning kafolatidir.
I bob bo‘yicha xulosa
Yoshlarni huquqiy jihatdan tarbiyalash – jamiyat taraqqiyotining
kafolatidir. Huquqiy tarbiya orqali shaxsda qonunlarga hurmat, adolatga
intilish va fuqarolik mas’uliyati shakllanadi. Pedagogik va psixologik
yondashuvlar uyg‘un holda qo‘llanilgandagina huquqiy ong va madaniyat
muvaffaqiyatli shakllanadi. Huquqiy ong – bu shaxsning huquq va burchlarni
anglashidir, huquqiy madaniyat esa bu bilimlarning amaliy hayotga tatbiqidir.
Ta’lim, oila va ijtimoiy muhit bu jarayonning muhim tayanchlaridir. Huquqiy
tarbiya bosqichma-bosqich, shaxsga yo‘naltirilgan tarzda olib borilishi zarur.
Interaktiv metodlar va kommunikativ yondashuvlar samaradorlikni oshiradi.

17Shunday qilib, birinchi bobda huquqiy tarbiyaning mohiyati, asoslari va
yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati nazariy jihatdan asoslab berildi.
II BOB. YOSHLARDA HUQUQIY TARBİYANI
SHAKLLANTIRISHNING AMALIY YO‘NALISHLARI
2.1. Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani tashkil etish usullari
Bugungi globallashuv va tezkor axborot oqimi davrida yoshlarning huquqiy
ongini shakllantirish masalasi ta’lim tizimi oldidagi muhim vazifalardan
biriga aylangan. Huquqiy tarbiya nafaqat huquqiy fanlarni o‘qitish bilan
cheklanmaydi, balki bu jarayon ta’lim muassasasining umumiy pedagogik
faoliyatida muntazam va tizimli yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishi zarur. Bu borada
zamonaviy pedagogik yondashuvlar, tarbiyaviy metodlar, ta’lim jarayonining
shakl va vositalari muhim o‘rin tutadi. Chunki yosh avlodga qonunlarga
hurmat ruhini singdirish, ularni adolatli va mas’uliyatli fuqarolar sifatida
shakllantirish ta’limning strategik vazifasidir.
Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani tashkil etishning asosiy
yo‘llaridan biri – bu dars jarayoniga huquqiy komponentlarni samarali
integratsiya qilishdir. Ya’ni, har bir fandan o‘tilayotgan mavzular orqali
huquqiy tarbiya unsurlarini kiritish, masalan, tarix fanida konstitutsiyaviy
o‘zgarishlar, ona tili darsida qonuniy ifoda uslublari, biologiyada sog‘lom
turmush tarzi va sog‘liq huquqi haqida suhbatlar olib borilishi mumkin. Bu
yondashuv fanning o‘ziga xosligini buzmasdan, huquqiy ongni
shakllantirishga xizmat qiladi. 6
Bundan tashqari, alohida huquqiy-ma’rifiy mashg‘ulotlarni tashkil etish
ta’lim muassasasida muhim usullardan biridir. Huquqshunoslar, ichki ishlar
xodimlari, sud vakillari bilan uchrashuvlar, huquqiy davra suhbatlari, savol-
6
Karimov S. Huquqiy tarbiya: nazariy va amaliy asoslar. – Andijon: Ixtisoslashgan
nashriyot, 2019.

18javoblar, viktorinalar, test sinovlari yoshlarning huquqiy bilim doirasini
kengaytiradi. Ayniqsa, hayotiy misollarga asoslangan tahliliy ishlanmalar,
o‘quvchilarning o‘z fikrini erkin bildirishiga imkon beruvchi suhbat
shaklidagi mashg‘ulotlar ularning huquqiy masalalarga qiziqishini oshiradi.
Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiya olib borishda tarbiyaviy soatlar ham
muhim vosita sanaladi. Har haftalik darsdan so‘nggi tarbiya mashg‘ulotlarida
o‘quvchilar bilan huquqiy mavzularda suhbatlar o‘tkazish, qonunlar mazmuni
va mohiyati haqida muhokamalar olib borish, amaliy vaziyatlarni tahlil qilish
orqali ularning fikrlash doirasi kengaytiriladi. Bu jarayonda o‘qituvchi faqat
bilim beruvchi emas, balki yo‘naltiruvchi va maslahat beruvchi sifatida
ishtirok etadi.
Huquqiy tarbiyani samarali tashkil qilishda sinfdan tashqari ishlarda faol
yondashuv muhim. Jumladan, “Huquqiy bilimlar haftaligi”, “Qonun – hayot
mezoni” mavzusida tadbirlar, viktorinalar, sahna ko‘rinishlari, esselar tanlovi,
ijtimoiy roliklar tayyorlash, huquqiy plakatlar tanlovi kabi faoliyatlar orqali
o‘quvchilarda qonuniylikka nisbatan barqaror ijobiy munosabat
shakllantiriladi. Ushbu usullar orqali o‘quvchilar nafaqat bilim oladilar, balki
ularni ongli ravishda his qilish va baholashga o‘rganadilar. Shuningdek,
huquqiy tarbiya jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish ham
zamonaviy va samarali yondashuvlardan biridir. Maktablarda elektron darslar,
huquqiy videoroliklar, interaktiv testlar, virtual sud majlislari orqali
o‘quvchilar huquqiy jarayonlarni bevosita kuzatish va tahlil qilish imkoniga
ega bo‘ladi. Shu orqali nafaqat bilim, balki tajriba ham orttiriladi. Yangi
pedagogik texnologiyalar, masalan, klaster xaritalari, Venn diagrammalari,
rolli o‘yinlar orqali ham huquqiy tushunchalar yanada mustahkam
o‘zlashtiriladi.
Maktab ichki tartib qoidalari bilan tanishtirish, darslarga qatnashish,
kiyinish madaniyati, mulkka munosabat kabi jihatlar orqali ham o‘quvchilarni
huquqiy ong asosida tarbiyalash mumkin. Bu qoidalar huquqiy me’yorlarning

19kichik ijtimoiy modelini hosil qiladi. Shuningdek, maktab psixologi va sotsial
pedagog tomonidan olib boriladigan profilaktik suhbatlar, anonim savol-javob
qutilari, huquqiy maslahat burchaklari orqali ham tarbiyaviy ta’sir
kuchaytiriladi.
Ta’lim muassasalarida shaxsga yo‘naltirilgan, individuallashtirilgan
yondashuv orqali huquqiy tarbiyani tashkil etish eng samarali usullardan
biridir. Har bir o‘quvchining yoshi, psixologik xususiyatlari, ijtimoiy kelib
chiqishi, qiziqishlarini inobatga olgan holda yondashish, ularning
ehtiyojlariga mos yo‘nalishlarni tanlash huquqiy ongni shakllantirishda asosiy
tamoyil bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida ta’limning insonga
qaratilganligini ta’minlaydi.Shuningdek, ota-onalar bilan hamkorlikda olib
boriladigan huquqiy tarbiya choralari – ota-onalarga seminarlar,
huquqshunoslar bilan uchrashuvlar, ota-onalar uchun metodik tavsiyalar
ishlab chiqish, oilada huquqiy muhit yaratish bo‘yicha tavsiyalar – o‘quvchi
shaxsining uzluksiz huquqiy tarbiyasini kafolatlaydi. Ta’lim muassasasi – bu
nafaqat bilim beruvchi, balki jamiyatga munosib shaxsni kamol toptiruvchi
ijtimoiy institut ekanligini unutmaslik lozim. ta’lim muassasalarida huquqiy
tarbiya tizimli, bosqichli, shaxsga yo‘naltirilgan, ijtimoiy sheriklik asosida
tashkil etilgan bo‘lishi lozim. Bu yo‘nalishda dars jarayoni, sinfdan tashqari
ishlar, ota-onalar bilan hamkorlik, axborot texnologiyalari, tarbiyaviy
tadbirlar, ijtimoiy muhit bilan integratsiya asosida olib boriladigan kompleks
yondashuvlar eng samarali usullardandir. Ta’lim tizimi orqali huquqiy
madaniyatli avlodni tarbiyalash – barqaror jamiyat, adolatli davlat va tinch
kelajakning asosidir.
2.2. Oila va jamiyatning huquqiy tarbiyadagi roli
Yoshlar tarbiyasida huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishda ta’lim
muassasalari qanchalik muhim bo‘lsa, oila va jamiyatning o‘rni ham
shunchalik beqiyosdir. Chunki huquqiy ong ilk navbatda shaxsning asosiy
ijtimoiy muhitida – ya’ni oilada vujudga keladi. Bola dunyoni avvalo o‘z

20oilasi orqali taniydi. Unda mas’uliyat, burch, adolat, halollik, qonunlarga
hurmat kabi qadriyatlar ota-ona, yaqin qarindoshlar, kattalarning xatti-
harakati va kundalik muomalasi asosida shakllanadi. Shu boisdan huquqiy
tarbiyaning negizi aynan oilada boshlangan bo‘lishi zarur.
Oila – bu ilk ijtimoiy institut bo‘lib, undagi muhit, tartib-intizom, muloqot
madaniyati bevosita farzandning ruhiy-ma’naviy rivojiga ta’sir ko‘rsatadi.
Agar oilada o‘zaro hurmat, burchni bajarish, qonuniylik tamoyillari ustuvor
bo‘lsa, bola ham tabiiy tarzda shu qadriyatlarga moslashadi. Aksincha, oilada
befarqlik, bepisandlik, qonunbuzarlik holatlari bo‘lsa, bu bola ongida qonunga
bo‘lgan salbiy munosabat shakllanishiga olib keladi. Shu sababli huquqiy
tarbiyada ota-onaning shaxsiy namuna ko‘rsatishi eng kuchli tarbiyaviy
vositadir.
Ota-onalar farzandlari uchun eng yaqin va ishonchli manbadir. Ularning
har bir harakati, so‘zi, qarori bolaga kuchli psixologik ta’sir ko‘rsatadi.
Farzand ota-onaning muammolarni qanday hal qilishi, boshqalarga qanday
munosabatda bo‘lishi, qonunlarga rioya qilishi yoki qilmasligiga qarab
hayotiy tajriba orttiradi. Agar ota-ona qonunlarni hurmat qilsa, farzandda ham
huquqiy ong asta-sekin rivojlanadi. Shu sababli ota-onalarning huquqiy
savodxonligi va ongini oshirish ham o‘z navbatida farzand tarbiyasiga
bevosita ta’sir qiladi.
Bugungi kunda ko‘plab oila muammolari – ajrashishlar, ota-onaning chet
elda ishlashi tufayli bola tarbiyasining beqarorligi, befarqlik va nazoratsizlik
holatlari yoshlar orasida huquqiy ong pastligining sabablaridan biri bo‘lib
turibdi. Shuning uchun ham zamonaviy oilaviy tarbiyada huquqiy elementlar
– farzandga huquq va burchlar haqida to‘g‘ri tushuncha berish, uni ijtimoiy
hayotga tayyorlash, qonuniy normalar asosida yashashga o‘rgatish alohida
ahamiyat kasb etmoqda. 7
7
Yoshlar va huquqiy madaniyat. – Toshkent: O‘zbekiston Yoshlar ittifoqi nashriyoti, 2020.

21Oila bilan bir qatorda jamiyat ham yoshlarning huquqiy tarbiyasida katta
o‘rin egallaydi. Jamiyat deganda keng ijtimoiy muhit – mahalla, ommaviy
axborot vositalari, diniy tashkilotlar, ijtimoiy tarmoqlar, qo‘shnilar, do‘stlar
guruhi va boshqa ijtimoiy tuzilmalar nazarda tutiladi. Har bir fuqaroning
shaxs sifatida shakllanishida ushbu muhit muhim ta’sir kuchiga ega. Ayniqsa,
mahalla fuqarolar yig‘inlarining yoshlar bilan ishlash bo‘yicha komissiyalari,
“Yoshlar yetakchisi”, “Ayollar maslahat kengashi”, profilaktika inspektorlari
bilan hamkorlikda olib boriladigan faoliyatlar huquqiy tarbiyaning jamiyat
darajasidagi yondashuvlarini ifodalaydi.
Jamiyatda huquqiy madaniyatni targ‘ib qilish uchun targ‘ibot-tashviqot
tadbirlari, huquqiy seminarlar, ommaviy suhbatlar, ijtimoiy reklama
vositalari, audio-video roliklar, sahna ko‘rinishlari orqali keng ko‘lamli ishlar
olib borilishi zarur. Bunday faoliyatlar orqali nafaqat yoshlar, balki ularning
atrofidagi oila a’zolari, qo‘shnilar, jamiyat a’zolari ham huquqiy ong va
madaniyatga yo‘naltiriladi.
Jamiyatda shakllanayotgan huquqiy muhit o‘z-o‘zidan yoshlarning
fikrlashiga, munosabatiga va hayotiy qarorlariga ta’sir qiladi. Agar jamiyatda
qonun ustuvor bo‘lsa, har bir fuqaro o‘z huquqini bilsa va himoya qila olsa,
unda yoshlar uchun ham bu normal holatga aylanadi. Biroq, jamiyatda
korrupsiya, noqonuniylik, adolatsizlik keng tarqalganda esa yoshlar ongida
qonunga bo‘lgan ishonch susayadi. Shu sababli huquqiy tarbiya faqat maktab
va oila doirasida emas, balki umumiy ijtimoiy muhitda yo‘lga qo‘yilishi
lozim.Shuningdek, davlat tashkilotlari, jamoat fondlari, NNTlar va ommaviy
axborot vositalari ham huquqiy tarbiyada faol ishtirok etishi kerak.
“Yuksalish” harakati, “Yoshlar ittifoqi”, “Ma’rifat” jamiyati, “Oila” ilmiy-
amaliy markazi kabi muassasalar huquqiy ma’rifatni oshirishga qaratilgan
turli loyihalarni amalga oshirmoqda. Bu loyihalar orqali yoshlar turli tanlov,
musobaqa, trening, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda ishtirok etib, o‘z
huquqiy bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash imkoniga ega bo‘ladi.

22Oila va jamiyatning hamkorligi orqali huquqiy tarbiya ko‘proq samara
beradi. Masalan, maktab ota-onalar qo‘mitasi, mahalla, profilaktika
inspektori, psixolog va sinf rahbari o‘rtasida muntazam hamkorlik yo‘lga
qo‘yilsa, har bir o‘quvchining holati, tarbiyasi, ehtiyoji va muammolari o‘z
vaqtida aniqlanadi va kerakli chora-tadbirlar ko‘riladi. Bu esa yoshlarni
ijtimoiy salbiy xatti-harakatlardan, huquqbuzarlikdan asrashda eng samarali
yo‘ldir.
Shu boisdan ham ta’lim siyosatida “Oila – maktab – jamiyat” tamoyiliga
asoslangan huquqiy tarbiya modeli ishlab chiqilishi va hayotga joriy etilishi
muhim. Bu modelda har bir ishtirokchi aniq rolga ega bo‘ladi: ota-ona shaxsiy
namuna ko‘rsatadi, maktab huquqiy bilim beradi, jamiyat esa huquqiy
amaliyotni shakllantiradi. Bu orqali huquqiy tarbiya butun jamiyat darajasiga
ko‘tariladi. Oila va jamiyat huquqiy tarbiyaning uzviy va ajralmas
bo‘g‘inlaridir. Ular birgalikda yosh avlodni adolatparvar, mas’uliyatli,
qonunlarga hurmat bilan qaraydigan shaxs qilib tarbiyalaydi. Huquqiy
tarbiyada faqat maktab emas, balki har bir ota-ona, har bir qo‘shni, har bir
ijtimoiy tuzilma o‘z mas’uliyatini anglab harakat qilsa, jamiyatda qonun
ustuvorligi, adolat va tinchlik ta’minlanadi. Shu bois, har bir oila va jamiyat
a’zosi yoshlarning huquqiy tarbiyasiga befarq bo‘lmasligi kerak.
2.3. Huquqiy tarbiyada zamonaviy axborot-kommunikatsiya
vositalaridan foydalanish
Bugungi raqamli texnologiyalar davrida zamonaviy axborot-
kommunikatsiya vositalari (AKT) hayotimizning ajralmas qismiga aylangan.
Bu vositalar ta’lim, tarbiya, muloqot, axborot almashinuvi, madaniyat va
ijtimoiy faollikni rivojlantirishda katta o‘rin egallaydi. Ayniqsa, yoshlar
orasida axborot texnologiyalaridan foydalanish darajasi yuqori bo‘lgani
sababli, huquqiy tarbiyada AKTdan samarali foydalanish imkoniyatlari ham
kengayib bormoqda. Shuning uchun zamonaviy huquqiy tarbiya tizimi o‘z

23tarkibiga AKT yondashuvlarini kiritgan holda olib borilishi dolzarb
hisoblanadi.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalari deganda internet, mobil
ilovalar, ijtimoiy tarmoqlar, interaktiv platformalar, onlayn darslar,
videoroliklar, multimedia resurslar, virtual treninglar, mobil ilovalar, sun’iy
intellekt tizimlari, elektron hujjatlar bazasi, davlat xizmatlari portallari va
boshqa raqamli vositalar nazarda tutiladi. Bu vositalar yordamida huquqiy
ma’lumotlarni ommalashtirish, yoshlar orasida qonunchilikka oid bilimlarni
singdirish, huquqiy madaniyatni shakllantirish imkoniyati mavjud.
Eng avvalo, internet orqali huquqiy bilimlarni taqdim etish imkoniyatlari
haqida to‘xtalish lozim. Rasmiy davlat portallari – masalan, lex.uz,
my.gov.uz, huquqiyportal.uz singari saytlar orqali yoshlar o‘z huquqlari,
burchlari, qonunlar va farmonlar haqida tezkor va ishonchli axborotga ega
bo‘lishadi. Ushbu saytlarda mavjud interaktiv huquqiy xizmatlar, hujjatlar
izlash tizimi, muhokama maydonlari orqali huquqiy savodxonlikni oshirish
mumkin. Shuningdek, bu saytlar orqali yoshlar elektron tarzda murojaat
qilish, ariza topshirish, hujjatlar olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Mobil ilovalar ham yoshlar orasida huquqiy tarbiyani kuchaytirishda
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Masalan, “Davlat xizmatlari” ilovasi orqali
huquqiy xizmatlar elektron shaklda taqdim etiladi. “Adolat” mobil ilovasi,
“Yoshlar huquqlari” ilovalari huquqiy axborotni qisqa, tushunarli va
interaktiv shaklda yetkazadi. Bunday vositalar yoshlar orasida huquqiy
madaniyatni oshiradi, ularni mas’uliyatli va qonunlarga sodiq bo‘lishga
yo‘naltiradi.
Ijtimoiy tarmoqlar – ayniqsa, Telegram, Instagram, YouTube, TikTok kabi
platformalar yoshlar orasida eng keng auditoriyaga ega bo‘lgani sababli,
ulardan ham huquqiy tarbiya maqsadida foydalanish keng imkoniyatlar
yaratadi. Videoroliklar, interaktiv sahifalar, jonli efirlar, animatsion videolar
orqali qonunlar mohiyatini sodda tilda tushuntirish, huquqiy savol-javoblar

24uyushtirish, ekspertlar ishtirokida jonli efirlar o‘tkazish mumkin. Bunday
faoliyatlar huquqiy ta’limni ommaviylashtirishga xizmat qiladi.
Huquqiy tarbiyada axborot vositalari yordamida turli tanlovlar, interaktiv
o‘yinlar, testlar tashkil etish ham juda samaralidir. Masalan, “Eng bilimdon
yurist”, “Qonunni bilaman”, “Mening huquqim” kabi viktorinalar, onlayn
kvestlar, interaktiv sahnalar, huquqiy eslatmalar yordamida o‘quvchilarda
qonunchilikka nisbatan qiziqish ortadi. Bunda texnologik vositalar ta’limiy
jarayonni jonlantirish, emotsional ta’sir kuchini oshirish, motivatsiyani
kuchaytirish funksiyalarini bajaradi.
Bundan tashqari, onlayn trening va vebinarlar orqali huquqiy mavzularda
seminarlar o‘tkazish ham tarbiyaviy jarayonni interaktiv va zamonaviy
shaklga keltiradi. Bu treninglarda o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin bayon qiladi,
mutaxassislar bilan savol-javob qiladi, huquqiy vaziyatlar bo‘yicha mulohaza
yuritadi. Natijada, nafaqat bilim, balki fikrlash va baholash ko‘nikmalari ham
shakllanadi.
Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiyani raqamli vositalar bilan boyitish
dars jarayonida interaktiv taqdimotlar, slaydlar, videoqismlar, test
platformalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Masalan, “Kahoot”,
“Quizizz”, “Mentimeter” kabi onlayn platformalar orqali huquqiy mavzular
yuzasidan interaktiv testlar, so‘rovnomalar, baholashlar o‘tkaziladi. Bu usullar
o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlab, ularni motivatsiyalantiradi.
Shuningdek, multimedia darsliklar, elektron huquqiy lug‘atlar, audiokitoblar,
elektron qonunlar to‘plami kabi vositalar orqali darsdan tashqari va mustaqil
o‘rganish imkoniyatlari yaratiladi. Bu vositalar yordamida o‘quvchi istalgan
vaqtda, istalgan joyda huquqiy bilimlarni mustaqil o‘zlashtiradi. Shu bois,
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish huquqiy tarbiyada
ta’limni individuallashtirish va erkinlashtirish imkonini beradi. 8
8
Karimova N. Oila, maktab va jamiyat hamkorligi. – Farg‘ona: Muhandis, 2021.

25Huquqiy tarbiyada raqamli vositalardan foydalanish bilan bog‘liq ayrim
xatarlarga ham e’tibor qaratish lozim. Noto‘g‘ri axborot manbalari, yolg‘on
huquqiy tushunchalar, ekstremistik targ‘ibotlar, noto‘g‘ri yondashuvlar yosh
ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, o‘quvchilarni axborotni
tanlash madaniyatiga o‘rgatish, axborotni tahlil qilish, solishtirish va baholash
ko‘nikmalarini shakllantirish ham pedagogik muhim vazifalardandir.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalaridan huquqiy tarbiyada
foydalanish – bu shunchaki texnik yondashuv emas, balki shaxsning huquqiy
ongini shakllantirishda interaktiv, innovatsion va zamonaviy vositadir. Bu
vositalar orqali yoshlar o‘z huquqlarini bilish, qonunlarni o‘rganish,
mas’uliyatni tushunish, qonuniylikka amal qilishni ongli ravishda
o‘zlashtiradi. Bugungi raqamli avlod uchun AKT vositalaridan to‘g‘ri,
samarali va maqsadli foydalanish huquqiy tarbiyaning eng zamonaviy
yo‘nalishidir.
II bob bo‘yicha xulosa
Yoshlarni huquqiy ongli, mas’uliyatli shaxs sifatida tarbiyalashda nafaqat
maktab, balki oila va jamiyatning o‘rni juda muhim. Ta’lim muassasalarida
interaktiv metodlar, raqamli texnologiyalar va hamkorlik asosida olib
borilayotgan ishlar samaradorlikni oshiradi. Oila esa farzandda ilk huquqiy
tushunchalarni shakllantiradi. Bugungi raqamli davrda esa huquqiy tarbiyada
AKT vositalaridan foydalanish zarur va samarali vositaga aylangan. Har bir
o‘quvchiga individual yondashuv, ishonchli muloqot va zamonaviy usullar
huquqiy tarbiyaning kuchli tayanchi bo‘lib xizmat qiladi.

26 Xulosa
Ushbu kurs ishi orqali yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirish
masalasiga bir nechta jihatdan yondashishga harakat qildim. Avvalo, huquqiy
tarbiyaning mazmuni va maqsadi nima ekanini, uning yoshlar hayotida
qanchalik muhim o‘rin tutishini chuqur tahlil qildim. Shuningdek, huquqiy
ong va huquqiy madaniyat tushunchalarining shakllanishida pedagogik va
psixologik yondashuvlar qanday rol o‘ynashini angladim.
Ish jarayonida shuni his qildimki, nafaqat maktab yoki universitet, balki
oila, jamiyat, axborot vositalari va atrof-muhit ham yoshlar ongiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Bu esa huquqiy tarbiya masalasiga faqat dars bilan emas, balki
butun ijtimoiy muhit bilan yondashish kerakligini ko‘rsatdi. O‘z navbatida,
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining bu boradagi
imkoniyatlari ham yomon emas, ularni to‘g‘ri ishlatsak, ko‘p foyda keltiradi.
Men ushbu ishni yozar ekanman, o‘zim ham bu mavzu bo‘yicha ko‘plab
yangi bilimlarga ega bo‘ldim, ayniqsa, o‘zim kelajakda qanday fuqarolik
pozitsiyasini egallashim kerakligini angladim. Shuni ishonch bilan ayta
olamanki, yoshlar orasida huquqiy tarbiya to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, kelajagimiz
huquqiy madaniyatli, adolatli va mas’uliyatli yoshlar qo‘lida bo‘ladi.
Umid qilamanki, yozgan bu kurs ishim nafaqat nazariy bilim, balki amaliy
jihatdan ham foydali bo‘ladi. Shu mavzuni tanlaganimdan va uni o‘rganishga
kirishganimdan mamnunman.

27Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 13-sentabrdagi PQ–
5252-son Qarori – “Yoshlar bilan ishlashda mutlaqo yangi tizimni joriy
etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”.
2) ·O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 11-sentabrdagi PF–
170-son Farmoni – “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi to‘g‘risida.
3) Shavkat Mirziyoyev. “Yangi O‘zbekiston – yangi taraqqiyot bosqichida”.
– T.: O‘zbekiston, 2021.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF–60-
son Farmoni – “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va ularning huquqiy
madaniyatini yuksaltirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”.
5) ·Shavkat Mirziyoyev. “Yoshlar – kelajagimiz tayanchi” mavzusida qilgan
nutqi. – T.: Prezident.uz sayti, 2022-yil 30-iyun. ( https://president.uz )
6) O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: Adolat, 2021.
7) “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun. – 2020-yil 23-sentabr.
8) “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonun. – 2016-yil (2021-yil
tahriri bilan).
9) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5252-sonli Qarori. – 2021-
yil 13-sentabr.
10) “2021–2025-yillarda yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirish
strategiyasi” – Toshkent: Norma, 2021.

2811) Jo‘rayev M. Yoshlar huquqiy tarbiyasining nazariy asoslari. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2019.
12) Qodirova Z. Huquqiy ong va madaniyat: nazariy va amaliy yondashuv. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2020.
13) Teshaboyev T. Huquqiy tarbiyada pedagogik metodlar. – Samarqand:
Zarafshon, 2021.
14) R. Sattorova. Yoshlar tarbiyasida ijtimoiy institutlar roli. – Buxoro:
BuxDU nashriyoti, 2020.
15) A’zamova A. Huquqiy tarbiyaning psixologik asoslari. – Toshkent: Ilm
ziyo, 2018.
16) Xayrullayeva R. Shaxs psixologiyasi va huquqiy ong. – Qarshi: Nasaf,
2019.
17) “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi. – O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmoni PF–170, 2023-yil 11-sentabr.
18) Oila va huquqiy tarbiya: metodik qo‘llanma. – Toshkent: Ma’naviyat,
2021.
19) Karimov S. Huquqiy tarbiya: nazariy va amaliy asoslar. – Andijon:
Ixtisoslashgan nashriyot, 2019.
20) Yoshlar va huquqiy madaniyat. – Toshkent: O‘zbekiston Yoshlar ittifoqi
nashriyoti, 2020.
21) Muminova G. Ta’limda AKT vositalari va huquqiy tarbiya. – Toshkent:
Innovatsiya, 2022.
22) Karimova N. Oila, maktab va jamiyat hamkorligi. – Farg‘ona: Muhandis,
2021.
23) Huquqiy ma’rifat va yoshlar tarbiyasi. – Toshkent: “Adolat” nashriyoti,
2020.
24) Matmurodov M. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2017.

2925) www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi ma’lumotlari milliy
bazasi.

Yoshlar orasida huquqiy tarbiyani shakllantirishning pedagogik asoslari

Sotib olish