Yozma ishlar – o’quvchilar tafakkurini rivojlantiruvchi vosita - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	54.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

12 Sotish

Yozma ishlar – o’quvchilar tafakkurini rivojlantiruvchi vosita

Sotib olish

“ YOZMA ISHLAR - O'QUVCHILAR TAFAKKURINI
RIVOJLANTIRUVCHI VOSITA ”
KURS ISHI
1

Mundarija
Kirish…………………………………………………………...……...4
I. BOB. Yozma ish turlari va ularning ahamiyati
haqida…………….................................................…………......……...7
1.1. Yozma ish tushunchasi va uning turlari haqida …..…………….... 7
1.2. Yozma ishlarning o‘quvchilar xotirasiga ta’siri … …….…………11
II. BOB. Savod chiqarish jarayonida o`quvchilarning xotirasini
mustahkamlash yo‘llari…………………………………….………..16
2.1. Yozma ishlar orqali o`quvchilar xotirasini rivojantirish usullari ..
……………………………………………………………...…16
2.2 . Kichik yoshdagi bolalar xotirasini mustahkamlashda diktantning
ahamiyati ………………………...……………………… ……….…...22
Xulosa…………………………………………………………..….…27
Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati…………………….…….….…29
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlaridek: “Istiqlol yillarida o`zbek adabiyotining o`rganilish doirasi
amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosga rivojlantirishga qaratilgan
tadqiqotlar,tilimizning o`ziga xos xususiyatlariga bag`ishlangan ilmiy va
ommabop kitoblar, o`quv qo`llanmalari, yangi-yangi lug`atlar ko`plab chop
etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o`z hissasini qo`shmoqda” 1
.
Yangi asr o`qituvchisini tayyorlashda uning pedagogik-psixologik va
intellektual salohiyat bo`yicha, innovatsion ta`lim bo`yicha chuqur bilimga
egaligi, innovatsion ta`lim texnologiyalari, ta’limning interfaol usullari va ilg‘or
samarali metodlariga oid ijodiy faollikni oshirishning samarali usullaridan
xabardor bo‘lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada muhtaram birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”
asarida “...farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan,
ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsad va vazifasi bo‘lishi lozim,” 2
deb ta’kidlagan edilar.
O`zbekiston chinakam mustaqillikni qo`lga kiritib, taraqqiy etgan demokratik
davlatlar qatorida xalqaro hamjamiyatda munosib o`rnini egallamoqda.
O`zbekistonning mustaqillikga erishishi ilgari hukm surib kelayotgan siyosiy-
iqtisodiy va tarbiyaviy tadbirlarga yangicha mazmun kiritadi. Ma`naviyat va
axloqiy poklikni qayta tiklash, xalqimizning milliy va madaniy merosiga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish, qadimiy va zamonaviy milliy madaniy
boyliklarni bilish, milliy, tarixiy va madaniy meros, an`analar tajribasini ta`lim,
tarbiya tizimiga kiritish bugungi kunning dolzarb vazifalaridir.
Hozirgi davrda fuqarolarning ongiga mustaqillik, vatanparvarlik, sadoqat
kabi tushunchalarni singdirish, ularni kelajakka buyuk davlatning munosib
farzandlari qilib kamol toptirish zamon talabidir. Har bir millatning ma`naviy
boyligi umuminsoniy qadriyatlarning birligidan tashkil topadi. Madaniy meros
1
Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:Ma`naviyat,2008. 86-bet
2
2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 61-bet
3

o`tmishning yutug`i, uni to`la va oqilona egallash, takomillashtirish esa hozirgi
zamon avlodlarining muqaddas vazifasidir. O`zining madaniy meroslarining,
qadriyatlarini bilmaslik yoki mensimaslik esa millat va uning istiqboli uchun katta
fojiadir. «Jamiyat taraqqiyotining, asosiy, uni muqarrar falokatdan qutqarib
qoladigan yagona kuch ma`rifatdir».
Ma’lum qilinishicha, mamlakat ta’lim-tarbiya tizimini yana-da
takomillashtirish, ilm-fan sohasi rivojini jadallashtirish maqsadida Prezident
Sh.Mirziyoyev farmoni loyihasi ishlab chiqildi. Mazkur hujjat regulation.gov.uz
portaliga qo‘yilib, barcha hududlarda, mahalliy kengashlarda va maktab
jamoalarida ota-onalar ishtirokida keng muhokama qilindi.
Farmon loyihasida ta’limdagi hozirgi muammolarni hal qiladigan, yaqin besh
yilda natijasini ko‘rsatadigan va keyingi taraqqiyot darajasini belgilab beradigan
maqsadlar qamrab olingan.
Jumladan, jamiyatda muallimning obro‘-e’tibori va maqomini ko‘tarish,
o‘quv dasturlari va metodikasini to‘liq qayta ko‘rib chiqish, maktabni ta’limning
keyingi bosqichlari bilan uzviy bog‘lash, o‘qituvchilarni ortiqcha qog‘ozbozlikdan
xalos etib, o‘z ustida ko‘proq ishlashi uchun sharoit yaratish va shuni
rag‘batlantirish, maktab infratuzilmasi va undagi ma’naviy muhitni yaxshilash
kabi masalalarning yechimlari aniq belgilab berilmoqda.
Adabiyotni o‘qitish markazida uni o‘rganuvchilarning o‘zaro hamda
o‘qituvchisi bilan nutqiy muloqoti turmog‘i lozim bo‘ladi. Ammo mana shu
muloqot to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi uchun grammatika qonun-qoidalarini yaxshi
bilishga ko‘maklashuvchi topshiriqlardan iborat mashg‘ulotlar nazariy yoki
amaliy ahamiyat kasb etibgina qolmay, o‘quvchilarning til o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishini shakllantiradi, orttirishga ham hissa qo‘shishi talab etiladi. Ana shu
qiziqishni shakllantirishda, uni tobora mustahkamlab borishda badiiy asarlarni
o‘rgatish muhim ahamiyat kasb etadi. Ijodiy tafakkur sohibi, ya’ni o‘sayotgan,
rivojlanayotgan va taraqqiyot sari yuz tutayotgan mamlakatimiz uchun zarur
4

bo‘lgan, ijodkor va mustaqil fikrlay oladigan shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazish
adabiyot oldida turgan eng muhim dolzarb vazifa hisoblanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari.
Ishimizda umumta’lim maktab o`quvchilarining tarbiyasida Imom Buxoriy
hadislarini o`rganishning ahamiyatli tomonlariga alohida e’tibor
qaratdik. Hadislarni izohlab, so’zlarning o’z o’rnida ishlatilishini
o’quvchilarga tushuntirish, tahlil qilish va shu asosida o’quvchilarni fikrlash
qobiliyatini va savodxonligini oshirish ishimizning bosh maqsadini
belgilaydi. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni belgiladik:
 adabiyot darslarida nutq o’stirish tamoyillari haqida;
 hadislarni tushunish va tahlil qila olish;
 hadislardan xulosalar chiqara olish;
 chiqarilgan xulosalardan to`g`ri foydalanish;
Kurs ishining obyekti, predmeti.
Ushbu mavzu yuzasidan tadqiqot obyekti sifatida adabyotshunoslik va
hadisshunoslikka oid hamda adabiyot o‘qitish metodikasiga tegishli bo‘lgan
tadqiqotlarni o‘rganib chiqish, ularni bir-biriga taqqoslash masalasi vazifa qilib
olindi. Shuningdek, adabiyotni o‘qitishdagi an’anaviy va innovatsion metodlarni
o‘rganish, og`zaki va yozma nutqni o`zaro qiyoslash va xulosalar chiqarish ham
tadqiqot obyektiga kiradi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

I. BOB. YOZMA ISH TURLARI VA ULARNING AHAMIYATI
HAQIDA
1.1. YOZMA ISH TUSHUNCHASI VA UNING TURLARI HAQIDA
Yozma ish atamasi ikki xil ma’noda qo‘llanadi:
1. Yozma ish – imiy xarakterdagi yozma ishlar, yozma shaklda
bajariladigan nazorat turlari, topshiriqlar, ko‘chirib yozish. Nazoratning bu turi
nafaqat filologiya, balki barcha sohalarga ham tegishlidir. Masalan, fizika,
matematikaga oid yozma ishlar.
Bu tipdagi yozma ishlar ilmiy insholar termini bilan ham yuritiladi. Yozma
ishlar maktab o‘quvchilarini ilmiy bilim asoslari bilan qurollantiradi. Ilmiy
insholarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri unda ilm-fanga oid tushunchalardan
keng foydalanishdir. Masalan, tilga oid ilmiy insholarda so‘z, so‘z birikmasi,
tasviriy ifoda, turg‘un birikma, ega, kesim, hol, uyushiq bo‘lak kabi
tushunchalardan keng foydalanilsa, matematikaga oid yozma ishlarda qoldiq,
ko‘paytma, tenglama, kasr, maxraj, ildiz chiqarish, bo‘lish kabi tushunchalar
qo‘llanadi.
Barcha sinflarda o‘quvchilarning yoshi va bilim saviyasini hisobga olgan
holda yozma ishlardan foydalanish mumkin. 5-sinfda o‘quvchilar ona tili,
matematika, tabiatshunoslik, qadimgi dunyo tarixi, musiqa, tasviriy san’at kabi
fanlarni o‘rganadi, yozma ishlar ana shu o‘rganilgan mavzularga oid bo‘ladi. Bu
sinfda: “Quyosh va tabiat”, “Biz matematikadan nimalarni o‘rganamiz?”, “Qo‘shiq
aytish uchun nimalarga amal qilish kerak?”, “Grippning oldini olish” kabi
mavzular ilmiy insho mavzusi sifatida tanlanishi mumkin. Ilmiy xarakterdagi
yozma ishlar uchun eng asosiy manba maktab darsliklari, turli ensiklopedik
lug‘atlar, gazeta va jurnallarda berilgan ilmiy maqolalar, ilmiy mavzulardagi
teleko‘rsatuvlar bo‘lishi mumkin.
Ilmiy xarakterdagi yozma ish ona tili, matematika, tabiatshunoslik, tarix,
musiqa, tasviriy san’atdan olgan bilimlarni mustahkamlashga, o‘quvchilarning
savodxonligi, fikrlarni aniq va izchil bayon qilish qobiliyatini rivojlantirishga
6

xizmat qilishi lozim. Ilmiy insho o‘tkazishni rejalashtirishda integrallashgan dars
turi (ya’ni ona tili darsini boshqa fanlar bilan aloqadorlikda olib borish)dan
foydalanish maqsadga muvofiq.
2. Yozma ish – yozma shaklda bajarilgan ijodiy matnlar (insho, ijodiy bayon),
tinglab tushunish, xotira kuchini belgilash, tafakkur darajasi va fikrni yozma tarzda
bayon etish ko‘nikmasini aniqlashga qaratilgan (bayon), so‘zma-so‘z tinglash va
ayni tarzda yozma nutqda aks ettirish, imlo me’yorlariga amal qilish darajasini
bilishga mo‘ljallangan (diktant) matnlar.
Ilmiy xarakterdagi ishlar uchun yozma ish, ijodiy ishlar uchun insho termini
xoslangan. Yozma tarzda bajariladigan intervyu, reportaj, maqola, xabar,
annotatsiya, konspekt, rasmiy ish qog‘ozlari, taqriz kabilar maqsadi, ta’lim
jarayoni baholash tizimida foydalanilmasligi hamda topshiriq sifatida berilmasligi
bilan yozma ish turlaridan farqlanib turadi. Kishilarning o‘z fikrlarini bayon qilish,
o‘zaro fikr almashish, hissiyotlarini, ma’lumotlarni ifodalash jarayoni nutqdir.
Nutq og‘zaki va yozma shakllarda ifoda etiladi. Nutq ichki va tashqi ko‘rinishlarga
ega. Ichki nutq inson tafakkuridagi jarayon bo‘lib, miyadagi nutq mexanizmi
faoliyatining dastlabki mahsulidir.
Ichki nutq fikr-o‘y bilan ko‘p hollarda qorishiq holda shakllanadi. Ichki nutq
og‘zaki va yozma nutqning asosi sifatida xizmat qiladi. Shuning uchun til va
adabiyot ta’limi jarayonida ichki nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berish
lozim. Diqqatni jamlash, fikr yuritish lozim bo‘lgan obyektni belgilash, bayon
qilinadigan asosiy fikrning mohiyatini shakllantirish ichki nutqni rivojlantirishda
muhim omildir. Ona tili mashg‘ulotlarida bajariladigan mustaqil ishlar mazmuni
ichki nutq holatida boshlanib, tashqi nutq shaklida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa,
insho, bayon yozishdan avvalgi fikr-mulohaza yuritish jarayoni ichki nutq
namunasidir.
Tashqi nutq boshqalarga qaratilgan va nazorat qilish mumkin bo‘lgan faol
nutq bo‘lib, u og‘zaki va yozma shakllarga ega. Nutqning ma’lum mavzuga
bag‘ishlangan parchasi matn sanaladi. Matn ham nutq shakllariga muvofiq
7

ravishda yozma va og‘zaki bo‘ladi. Yozma matn ham, og‘zaki nutq ham so‘zlar
vositasida shakllanadi. Yozma matnda harflar, tinish belgilari bilan ish ko‘rilsa,
og‘zaki nutqda tovush, tovush tembri (ovozning baland yoki pastligi), ohang,
talaffuz, imo-ishoralardan ham foydalaniladi.
Yozma nutq ham, og‘zaki nutq ham ifodalanish xususiyatiga ko‘ra ikki xil
bo‘ladi:
1) bir shaxs nutqi (monolog) tarzida;
2) ikki yoki undan ortiq shaxslar nutqi (dialog) ko‘rinishida.
Monolog faqat so‘zlovchi yoki yozuvchi tilidan ifoda etiladi, so‘zlovchi yoki
yozuvchi kechinmalari, kuzatishlari va mushohadalarini tasvirlashga xizmat qiladi.
Suhbat nutqi (dialog) so‘zlovchi va tinglovchi orasidagi fikr almashuv jarayoni –
ularning o‘zaro savol-javoblariga asoslanadi.
Matn hajmi va mazmuniga ko‘ra sodda va murakkab tarkibli kabi turlarga
ajratiladi. Sodda tarkibli matn bir yoki bir necha gaplardan iborat bo‘ladi. Bunday
matnlar xabar, maqol, matal bilan ifodalanib, hajmi jihatidan kichik bo‘lsa-da,
ma’lum maqsadda shakllantiriladi. Murakkab tarkibli matnda biror g‘oya, mavzu
bilan bog‘liq bo‘lgan fikr ifodalanib, uning tarkibi qismlar, boblar, paragraflardan
tashkil topadi.
Matn nutqiy hodisa bo‘lib, birdan ortiq gapning mazmunan birikishidir.
“Qish. Qor yog‘yapti” shaklidagi uch so‘zning mazmunan birikishidan tortib butun
boshli badiiy romanlar, yirik trilogiyalar ham matn sanaladi. Har bir matn ma’lum
bir narsa-buyum, voqea-hodisani tasvirlaydi; u haqida xabar beradi: so‘zlovchining
munosabatini ifodalaydi. O‘quvchilar tomonidan yaratiladigan matnlar, asosan,
gap, xat boshi va muayyan kichik qismlardan iborat bo‘ladi. Bu qismlar, albatta,
matn hosil qilishda ishtirok etadi va uni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Ona
tili ta’limi o‘quv dasturida shunday deyiladi: “Matnlar” xilma-xildir. Ularning aniq
tur va ko‘rinishlari qisman darsliklarda beriladi, asosan, o‘qituvchi tomonidan
belgilanadi”. Shuning uchun dastur o‘qituvchiga darslikdagi matnlarni o‘z didi,
8

talabi, sharoitga mosi bilan almashtirish, o‘qitish jarayonini tom ma’nodagi
ijodiylik va izlanuvchanlik asosida shakllantirishga imkon beradi.
“Ona tili” darsliklarida berilgan matnlarni:
a) ta’limiy-ma’rifiy matnlar hamda
b) ta’limiy-tarbiyaviy matnlarga ajratish mumkin.
Ta’limiy-ma’rifiy matnlar ona tilining grammatik qurilishi, lisoniy tushuncha
va ta’riflar sharhiga oid matnlar bo‘lib, nazariy bilim, malaka va ko‘nikmalarni
hosil qildirishda o‘ziga xos ahamiyatga ega.
5-sinf darsligida berilgan “Til– ijtimoiy hodisa”, “O‘zbek tili – davlat tili”,
“O‘zbek alifbosi” kabilar shunday matnlar sirasiga kiradi. Ta’limiy-tarbiyaviy
matnlar esa ham bilim berishni, ham tarbiyalashni ko‘zda tutadi. Umumta’lim
maktablari darsliklarida ma’lumotnoma matni va ijodiy tavsifiy matn ajratilgan.
Ma’lumotnoma matnida bo‘lib o‘tgan voqea-hodisa yoki mavjud holat haqida
shunchaki axborot beriladi, asosan, uslubiy betaraf so‘zlardan foydalaniladi.
Ijodiytavsifiy matn voqea-hodisa, voqelikka so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan
bildirilgan munosabat asosida yuzaga keladi. Ma’lum voqea-hodisalarga, narsa-
buyum va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish, badiiy-tasviriy vositalar, dalillar
bilan ta’riflash, izohlash ijodiy-tavsifiy matnga xos xususiyatlardir. Insho ijodiy-
tavsifiy matn turi hisoblanadi. O‘quvchilar tomonidan yaratiladigan matn ijodiy
xarakterda bo‘ladi. Ona tili darslarida o‘quvchilarning hosil qilingan nazariy
bilim, ko‘nikma va malakalarni amalda qo‘llab, matn yaratishlari, berilgan mavzu
asosida kichik insho yozishlari nutqiy kompetensiyani shakllantirishda
ahamiyatlidir.
9

1.2. YOZMA ISHLARNING O‘QUVCHILAR XOTIRASIGA TA’SIRI
Ona tili va adabiyot darslarida o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish
borasida o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar
quyi dagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: imlo qoidalarini ongli o‘zlashtirish, ijodiylik,
fikrni aniq, lo‘nda, qisqa va tushunarli bayon etish.
O‘quvchi yozma savodxonligini oshirish maqsadida taqvim-mavzu ish
rejasida ko‘rsatilgan muddatlarda insho, bayon hamda diktant kabi yozma ish
turlarini muntazam o‘tkazib borish belgilangan.
Yozma ish turi o‘quvchi bosqichma-bosqich o‘zlashtirgan imlo qoidalariga
mos ra vishda tanlanishi, o‘tilgan mavzular bo‘yicha o‘quvchi o‘zlashtirgan bilim,
ko‘nikma va malakalarni mustahkamlashga qaratilmog‘i, o‘quvchilarning
o‘rgangan bilimlarini qay darajada amalda qo‘llay olishini aniqlashga
yo‘naltirilmog‘i kerak.
Taqvim-mavzu ish rejasiga asosan yozma ish turlarini o‘z vaqtida o‘tkazish
mumkin, ammo uning natijasi qanday bo‘lishiga ko‘ra tadbirlar ishlab chiqilmog‘i
— bosh masala.
Aslida, o‘quvchining savodxonlik darajasi saboq berayotgan o‘qituvchiga hali
nazorat ishlari boshlanmasdan avval aniq bo‘ladi. Chunki ko‘pi bilan uch dars
oralig‘ida o‘quvchi ay lanma daftarlarini tekshirish sinch kov murabbiyga bu
imkoniyatni beradi.
Shu o‘rinda nafaqat til sohasidagi, balki uyga yozma vazifa beriladigan
matematika darslarida ham aylanma daftarlarning muntazam tekshirilishi har bir
o‘quvchi bilan individual ishlashning debochasi va bajarmaslik mumkin
bo‘lmagan zaruriy tashxis ekanini aytib o‘tmoq joiz. Agar ushbu ishni nimagadir
qiyoslash joiz bo‘lsa, o‘qituvchilik faoliyati ning asosi, yuklamasining teng yarmi
sifatida baholash o‘rinlidir. Aylanma daftarlarni tekshirish kundalik odatiy
mashg‘ulot sifatida bir stavka dars egasidan har kunda kamida ikki, nazorat
o‘tkazilgan kundan keyin nazorat turiga qarab uch-to‘rt, ba’zan besh-olti soat vaqt
talab etadi. Aylanma daftarlar tekshuruvi o‘quvchi savodxonligini aniqlashdan
10

tashqari, savod o‘rgatish borasida ham bemisl aha miyatga ega. To‘g‘ri
tekshirilgan so‘z, jumla yoki gap imlo me’yorlari borasidagi amaliy muloqot
tarzida o‘quvchi esida oson qoladi va keyingi amaliyotda mayoq vazifasini
o‘taydi.
Sinfda va uyda bajarilgan matn yaratishga oid topshiriqlarni har bir o‘quvchi
kesimida nuqta, verguligacha e’tibor bilan tekshirish o‘qituvchiga muayyan
o‘quvchining yutuqlari va bo‘shliqlarini aniqlash, keyingi darslarda ularga
munosabat bildirish imkonini yaratadi. O‘quvchilarning yozma savodxonligi DTS
talablaridan past darajada bo‘lsa, o‘qituvchi taqvim-mavzu ish rejasiga
qo‘shimchalar kiritishi yoki o‘quvchilar yozma savodxonligini oshirish maqsadida
qo‘shimcha darslar tashkil qilishi samara beradi. Faqat bu darslar internetda
“To‘garak ish rejasi” deya taqdim etila yotgan ona tilidan taqvim-mavzu ish
rejasining chala nusxasi shaklida emas, balki o‘quvchilar real bilim, malaka,
ko‘nikmalari ning tashxisiga asoslangan, maqsadli belgilangan mavzularga oid
saboqlar bo‘lmog‘i kerak. Aytaylik, savod xonlik asosida qisqa lug‘at, noto‘g‘ri
diktant (“Ma’rifat” gazetasi, 2013-yil 12-oktabr)lar, o‘quvchilar uchun matn yara -
tishga oid uyga berilgan vazifalar yoki ijodiy yozma ishlarida yo‘l qo‘ygan
uslubiy xatoliklarni bartaraf etish, punktuatsion va imlo qoidalari ni bandlar
bo‘yicha mavzulashtirib o‘rgatish (albatta, mashg‘ulotni ko‘p bilim yuklamasi
bilan “boyitmaslik”, shundog‘am o‘z tengqurla ridan ortda qolayotgan o‘quvchini
kompleks bilimlar bilan zada qilmasdan, unga zaruriy, esda qoladigan, ortda
qolayotgan o‘quvchi ko‘taradigan bilimlarni singdirish va saboq dan keyinoq
amaliyotda qo‘llashi mumkin bo‘lgan ko‘nikma va malakani shakllantirish) ga
qaratilmog‘i lozim.
O‘quvchi dasturda belgilangan DTS talablarini hamma vaqt ham
risoladagiday uddalay olmasligi mumkin. Buning bosh sababi, o‘quvchilarning
quyi sinflarda yoki oldingi mavzularda o‘rganishi kerak bo‘lgan bilim, ko‘nikma
va malakalarida bo‘shliq yuzaga kelganidir. Bu bo‘shliq barcha uchun bir xil —
11

standart bo‘lmaganidan bu masa laga har bir o‘qituvchi individual — ijodiy yonda -
shishiga to‘g‘ri keladi.
Odatda, yuqori sinf o‘qituvchilarining boshlang‘ichdan qabul qilib olgan
o‘quvchilari karra jadvalini bilmasligi yoki o‘qish tezligi minimum talabga javob
bermasligi haqidagi shikoyatlarini ko‘p eshitamiz. Bu sifatsiz saboq “meva”larini
tengqurlari darajasiga yetkazish deyarli imkonsiz, chunki yuqori sinf o‘qituv -
chisining bunday o‘quvchi bilan karra jadvali yoki o‘qish tezligi borasida
shug‘ullanishdan ham ko‘ra muhimroq muammolari yetarli bo‘ladi. Shu bois ham
bugungi maktab bitiruv chilarining anchaginasi savodi “g‘ovlaganlar” safida bosh
egib turadi. Bejiz qozoq xalqining ulug‘ oqini Abay: “Ishning omadi — o‘z
vaqti”, demagan.
O‘qituvchi real vaziyatdan kelib chiqqan holda nafaqat yozma ishlarni, balki
sinf va uy ishlarini ham e’tibor bilan o‘rganib chiqmog‘i, har bir o‘quvchi yo‘l
qo‘ygan xatolarni belgilab olmog‘i va ular asosida guruh langan xatolar ro‘yxatini
tuzmog‘i, umumiy xato va kamchiliklarni frontal ko‘rinishda, xususiy xato va
nuqsonlarni individual ishlab chiqishi talab etiladi.
Aytaylik, undalma va kirish so‘zlar mavzusi o‘tilgan darsdan keyin undalma
va kirish so‘zlar ishtirok etgan matn tanlanishi va ushbu matn bo‘yicha diktant
olinishi mumkin. Avvalambor, dars o‘tish jarayonida undalma va kirish so‘zlar
mavzusi puxta o‘rgatilishi, undalmalarda undash faqat shaxslarga emas, balki
narsa-hodisalarga nisbatan ham qarati lishi mumkinligini; kirish so‘zlarning barcha
ifodalagan modal ma’nolari, ularning sof va vazifadoshligini darslik hamda
qo‘shimcha misollar orqali fahmlashga — ongli idrok etishga rag‘batlantirish
zarur. Bugun, shubhasiz, yomg‘ir yog‘adi. Bugun yomg‘ir yog‘ishi shubhasiz
gaplarida kirish so‘zning vazifadosh va mustaqil so‘z sifatidagi ko‘rinishlari
keltirilgan. Ushbu gaplar tarkibidagi qaysi bir shubhasiz so‘zi kirish so‘z, qaysi
biri mustaqil so‘z ekanligiga o‘quvchining fahmi yetmas ekan, u bu so‘zlarning
imlosida xatoliklarga yo‘l qo‘yishi muqarrar.
12

Demak, o‘quvchining yozma savodxon ligiga tamal toshi yozma ishlar yozish
jara yonida emas, balki imlo qoidalariga oid mavzularni o‘rgatish jarayonida
qo‘yiladi.
Yozma ish bir necha bosqichni qamrab oladi. Shunga ko‘ra diktant, bayon,
insho kabi yozma ishlardan har birining bir qancha turi mavjudki, ulardan
maqsadli foydalanishgina ko‘zlangan samarani beradi.
Diktant nisbatan mo‘tadil yozma ish turi sanaladi. Uni a’lo bahoga yozish
unchalik qiyinchilik tug‘dirmaydi. Yozma ishning bu turida o‘quvchining erkin
fikrlashiga zarurat sezilmaydi, chunki tayyor matn aytib turiladi va o‘quvchi
yozaveradi. Shu o‘rinda hatto diktovka (o‘qib yozdirish) talablarini barcha
o‘qituvchilar ham bilmasligi haqida aytmoq chimiz. Diktovka jarayonida yuqori
sinf o‘quvchilariga bo‘g‘inlab, quyi sinf o‘quvchilariga so‘z yoki jumla ta’kidlab
o‘qilayotgan, noto‘g‘ri talaffuz qilina yotgan, noto‘g‘ri to‘xtam holatlariga duch
kelyapmiz. Ba’zan o‘quvchining faqat o‘z o‘qituv chisi diktovkasiga ko‘nikma
hosil qilganini ko‘ramiz. Bilimlar bellashuvlarida notanish o‘qituvchining
diktovkasi o‘quvchilarni esankiratib qo‘ygan holatlar kuzatilmoqda.
Diktantning o‘ziga xos sharti o‘z lug‘aviy ma’nosidagi diktovka — aytib turib
yozdirish degan tushunchadan ko‘ra muhimroqdir. Diktant — bu eshitganinigina
yozish emas, balki aytilayotgan so‘zning ongda, shuurda muhrlangan suratini
nusxalash. Shuning uchun ham aytib turish — diktovka qanday bo‘lishidan qat’i
nazar, o‘quvchining to‘g‘ri yoza olishiga erishish bosh masaladir. O‘quvchi aql,
fahm kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda qator kelgan undoshlar orasida qisqa i unlisi
eshitilsa-da, yozilmasligini; zidlov, sabab va aniqlov bog‘lovchilaridan oldin
vergul qo‘yi lishini ongli idrok etmasa, bahosi “yaxshi” yoki “a’lo” bo‘lishidan
umidvor bo‘lmaslik kerak. Demak, diktant uchun ham faqat diktant yoza yotgan
paytni muhim deb belgilamaslik zarur.
Shu o‘rinda o‘quvchi savodxonligini oshirishda eng muhim manba sanalgan
diktant va bayonlar to‘plamlari, yuqori tashkilotlardan nazorat yo‘rig‘ida
kelayotgan yo‘riqnomalar savodxonligi xususida ikki og‘iz gapirish o‘rinlidir.
13

Amaldagi diktant va bayonlar to‘plamlaridan ehtiyot bo‘lib foydalanish lozim,
chunki biror matn yo‘qki, uni imloviy, punktuatsion yoki uslubiy tuzatishlardan
birisiz foydalanib bo‘lsa. Bu xulosalarimizga atayin misollar keltirmaymiz, chunki
bu xatoliklarni na mualliflar, na nashriyot bo‘yniga oladi. Bundan tashqari,
ulardan foydalanayotgan salgina savodi bor mutaxassis, bu iddaoga isbot qidirish
zaruratini sezmaydi.
14

II. BOB. SAVOD CHIQARISH JARAYONIDA O‘QUVCHILARNING
XOTIRASINI MUSTAHKAMLASH YO‘LLARI
2.1. YOZMA ISHLAR ORQALI O‘QUVCHILAR XOTIRASINI RIVOJANTIRISH
USULLARI
Savod o’rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati
o’ziga xos tomonlari Bolalarni o’qish va yozishga o’rgatish, davrida savod
o’rgatish darslarini to’g’ri tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga ega. Analitik-
sintetik tovush metodida o’qish va yozish darslari bir vaqtda, parallel olib boriladi.
Bir soatda tovush-harf o’rganilsa, keyingi darsda o’sha tovushni ifodalovchi
harfning yozilishi o’rgatiladi, har ikki turdagi darsni to’g’ri tahlil qilish uchun
quydagilarga e’tibor beriladi;
1.Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so’nggi yutuqlar bilan
to’ldirib borish.
2. O’quvchilarni yosh va fizialogik jihatlariga e’tibor berish.
3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo’llash.
4. O’qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish
5. Alifbo va unga qo’shimcha materillardan unumli foydalanish. Savod
o’rgatish jarayoni o’qituvchi uchun ham, o’quvchi uchun ham g’oyat ma’suliyatli
davr bo’lib ulardan kuch, g’ayratni, bilmni talab etadi. Bu davrdagi darslar
qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa bolaning savodini chiqarish
shunchalik oson kechadi, ularning o’qishni o’rganishga bo’lgan qiziqishlari ortadi.
Buning uchun mualimlar bolada motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor
qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga undovchi, da’vat, turtki.
Motiv bolada bilim olish ishtiyoqiga va qiziqish uyg’otadi. O’qituvchilar
bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o’quchilarga beriladigan mustaqil ishlar
tizimini ishlab chiqishlari foydadan holi bo’lmaydi. Motiv hosil qilishga ta’limiy
o’yinlar ham muhim ahamiyat kasb etadi
Chunki 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr bo’lib
bolalar jiddiy sinov turadi. Bola yangi jamoa-maktab jamoasiga kirib boradi, endi
15

shu jamoaning asosi ekaninni his etishga intizomga yangi sharoitiga
moslashishiga majbur bo’ladi. Bola kichkina bo’lishga qaramay uni bajaradigan
ishlari ko’p. Bular maktab, o’qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab vazifalarni
bajarish va boshqalar. Muhimi o’yindan maktabga, kundalik majburiy va uzoq
mehnatga o’tish bola hayotida tub burilishdir. Buning o’zi bo’lmaydi; hatto
maktabgacha tarbiya muassasalaridan bolalarga ham bu oson emas. Uydan
maktabga kelgan bolalar uchun yana ham qiyindir. Ayniqsa 40-45 minutlik darsda
o’tirish, tinglash va topshiriqlarni bajarish aqliy mehnat bolani tez toliqtiradi bola
o’qishida maktabdan sovushi mumkin. Shuning uchun ham o’qituvchilar bola
faoliyatini qiziqarli tashkil etishga intilishlari motiv hosil qilish va uni
rivojlantirishga harakat qilishlari lozim. Motiv o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Uni
bolalar yoshiga psixalogik xususiyatlariga mos didaktik o’yinlar va mustaqil ishlar
vositalariga nazariy bo’limlar oson egallanadi; o’quvchilarning bilim olishda
qiziqishlari ortadi. Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion
texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarni qo'llashga bo'lgan qiziqish
kundan-kunga kuchayib bormoqda.
Bunday usul o'quvchilarni tayyor bilimlarni o'zlari qidirib topishlariga,
mustaqil o'rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o'zlari keltirib
chiqazishlariga o'rgatadi. O'qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi,
shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda
boshqaruvchilik, yo'naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta'lim jarayonida
o'quvchi asosoiy figuraga aylanadi. Darlarda yangi pedagogik texnologiyalarni
shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o'quvchilar faollashishi
zarur, ya'ni dars o'tish jarayonida o'quv materiallarining ma'lum bir qismi
o'quvchilar tomonidan mustaqil o'rganiladi, so'ngra sinfda xar tomonlama
muxokama etiladi. O'qituvchi o'quv jarayoni tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi
hamdir. O'quvchining sinfda o'zini erkin xis qilishi va o'quv faoliyati uni
emotsional jixatdan qoniqtririshi lozim, ana shundagina u o'zining fikrlarini erkin
bayon qila oladi. Yangi pedagogik texnologiyalar xilma-xil bo'lib, qaysi metodni
16

tanlash o'qituvchining o'tayotgan mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga
bog’liq. Ulardan interfaol mashg'ulot - o'qituvchi va o'quvchilar o'zaro faol
ishtirok etadigan mashg'ulot, hamkorlikda kechadigan jarayon. Interfaol
metodlarning qo'llanishi darslarda beixtiyor psixologik o'yin yoki musobaqaga
aylantirib, yuqorida tilda olingan bo'sh o'quvchilarni ham bir oz bo'lsada, o'z
fikrlarini keng ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-
munozaralarga befarq bo'lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O'quvchilarni
faollashtirish uchun dars jarayonida qo'llaniladigan usullarni to'g'ri tanlash va
savollarni aniq tuzish katta samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga
qo'yilgan maqsad aniq belgilanib, shu maqsadga erishish yo'li, usuli puxta ko'rib
chiqilishi lozim. Demak, o'qituvchi har bir foydalanadigan interfaol usulni
o'quvchiga nima berishini oldindan ko'ra olishi va darsni to'g'ri tashkil qilishi
kerak. Demak, siz qo'llanmoqchi bo'lgan interfaol usulini ko'rib bo'lgach,
o'zingizga kerakli rasm, tarqatma material ko'rgazmailardan keragini qirqib olib
konvertga solib qo’yishingiz, mavzularni o’rgatishda ishlatishingiz mumkin.
Interfaol uisullardan foydalanib o'tganda quyidagilarga etibor berish lozim.
l. O'quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko'nikmaga ega ekanligiga
ishonch xosil qilaman.
2. Guruhda sust o'quvchilar va bilimi kuchli o'quvchilar teng bo'lishiga
e'tibor beraman.
3. Jamoa bo'lib o'rganish yoki muxokama vaqtida shovqin bo'ladi, bunga
e'tibor bermayman.
4. Har bir guruhning ishiga e'tibor beraman, kerak bo'lsa yordam beraman.
5. Mustaqil fikr va g'oyalarni olqishlab, rag'batlantiraman.
6. Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo'rliqlar beraman. Vazifani tez
bajargan guruhga qo'shimcha topshiriq tayyorlab qo'yaman.
7. Guruhlarda ishlayotganda ularni kuzataman, eshitaman. Passiv
o'quvchilarni qiziqtirib mavzuga jalb qilishga xarakat qilaman. Interfaol metod
sinfda o’tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni muhokama
17

qilishda, "Aqliy hujum", "Kichik guruhlarda ishlash", "Burchaklar metodi",
"Kubiklar" bahs-munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yozdam
beradi.
Aqliy hujum - muammolarni hal qilishda keng qo'llaniladigan samarali
metoddir. U qatnashchilarni o'z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi.
U berilgan har qanday muammoga ko'p sonli to'g'ri yechimlar topishda yordam
beradi. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobillarini aniqlashga
yordam beradi. Dars mashg'ulotlarida o'tiladigan mavzuni, turli xil tomonlarini,
qirralarini, qarama-qarshiliklarini ko'rsata olish, sinf o'quvchilarining mustaqil
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o'zaro bahs-munozara yuritish, muloqotga
chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning
o'quvchilar tomonidan qanchalik qabul qilinganligi, o'zlashtirilganligini bilish,
baholash maqsadida ushbu metodni qo'llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
darsning maqsadi - birgalikda o'qitish ko'maklashuvchi uslubiy yo'llar, ya'ni
o'quvchilarning jamoada o'qitish yo'li bilan bilim olishlari to'g'risida tasavvur
berishdir. Kichik guruhlarga bo'lish metodikasi - o'qituvchi tajribasi, mahorati,
ijodiy yondashuv asosida turli xil usullar asosida bo'lishi mumkin. Masalan: sinf
o'quvchilarini ranjitmaslik, kamsitmaslik, ularni estetik did nuqtai nazaridan,
kelishmovchiliksiz, guruhlarda bo'lish maqsadida turli xil rivojlantiruvchi o'yinlar
asosida yoki masalan; 6 xil rangda, rangli qog'ozdan har xil shaklda, kichkina
hajmda, sinf o'quvchilarining jami sonini hisobga olgan holda, oldindan kesma
shakl (doira, uchburchak, to'rtburchak, beshburchak va hokazo) tayyorlab
qo'yiladi. Kesim shakli o'qituvchi mahoratiga bog'liq, har xil shaklda bo'lishi
mumkin. Tayyorlab qo'yilgan rangli kesma shakllarni o'quvchilarga tarqatiladi (bu
holda har-bir o'quvchi, ixtiyoriy ravishda o'zi xohlagan rangdagi kesma shaklini
tanlab oladi). O'quvchilar tanlab olgan kesma shakldagi ranglar asosida o'qituvchi,
o'quvchilarni osongina guruhlarga ajratib oladi.
Masalan: Oq rang
1 -guruh Yashil rang
18

2-guruh Ko'k rang
3-guruh Jigar rang
4-guruh Sariq rang
5-guruh Qizil rang
6-guruh Interfaol usullardan foydalanib dars o'tishda: O'quvchilar ishni
bajarish uchun bilim, malaka, ko'nikmaga ega ekanligiga ishonch hosil qiling.
Guruhlarga bo'lishda o'quvchilarga "tazyiq" ko'rsatmang. Har qanday sharoitda
ham guruhlar bilan iliq munosabatda bo'ling. guruh a'zolarini kuzating. Jamoa
bo'lib o'rganish yoki muhokama vaqtidagi shovqinga ko'nikish uchun tayyorgarlik
ko'ring. Baholash va mukofotlash tizimingiz guruhlar ishlariga qanday ta'sir
ko'rsatishi haqida o'ylab ko'ring. Muvaffaqiyatli guruh ish uchun guruhga mukofat
tayyorlang (imkon darajasida). Guruhlar uchun berilgan vazifaning bajarilishiga
yetarlicha vaqt bering. Boshqa guruhlarda nisbatan vazifasini ertaroq bergan
guruhni band qilish yo'llarini o'ylab ko'rig. Mustaqil fikr va g'oyni olqishlang.
Interfaol metodidan foydalanishning maqsadi: o'quvchilarda hozirjavoblik, hissini
rivojlantirish, bahs-munozara, erkin fikrlashga «Asoslangan tafakkur tarzini
shakllantirishdan iboratdir.
Hozirda keng qo'llanib kelayotgan, metodlardan biri bu "Klaster" metodi ham
o'quvchilarga ixtiyoriy mavzular xususida erkin, ochiq o'ylash va shaxsiy fikrlarni
bemalol bayon etish uchun sharoyt yaratishga yordam beradi. Bunda o'quvchilar
bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg'ulotlar jarayonida
foydalanish mumkin.
Masalan doskaga O’zbekiston so’zi yoziladi va doira ichiga olinadi
Interaktiv usullardan foydalanib diktant yozishga o`rgatish darslarini tashkil
etish Respublikamizda ta’lim sohasida mustaqillik yillarida muhim islohotlar
amalga oshirildi. Bu islohotlar hozirgi kunda o`zining samarali natijalarini
ko`rsatmoqda. Yoshlarimiz orasida dunyo miqyosidagi tanlovlar, olimpiada va
musobaqalarda faxrli o`rinlarni egallayotgan iqtidorli yoshlar soni yildanyilga
ortib bormoqda. Bu g`alabalarning barchasiga albatta, inson kamolotining
19

poydevorini yaratuvchilar sababchidirlar. Oilada birgina farzand tarbiyasi bilan
shug`ullanayotgan ota-onalar ba’zida o`z farzandining qiliqlaridan bezor bo`ladi.
Ular farzandini «bog`chaga berib, ancha qulog`im tinchib qoldi» deydilar.
20

2.2. KICHIK YOSHDAGI BOLALAR XOTIRASINI
MUSTAHKAMLASHDA DIKTANTNING AHAMIYATI
Maktabga kelgan bolada savod o`rgatishning tayyorgarlik davrida maktabga
kelib-ketish odobi maktabning ichki tartib qoidalari kattalarni hurmat qilish,
kichiklarni izzat qilish qoidalari o`rgatiladi. Bunda o`qituvchi o`quvchilarni bir-
biriga taqqoslashi yoki eng intizomli, odobli, tartibli o`quvchini namuna, ibrat
qilib ko`rsatishi eng yaxshi usullardan. Chunki har qanday yosh bola yaxshi
so`zning, ayniqsa maqtovning rag`batning yoki arzimagan bo`lsa ham biror
narsaning gadosi bo`ladi. Savod o`rgatishning asosiy (Alifbo) davrida o`qituvchi
«Alifbo» darsligidagi har bir so`zning ma’nolarini tushuntiradi, har bir rasmning
nima ekanligi, uning ijobiy xususiyatlari va o`quvchilarning unga nisbatan
munosabatlari qanday bo`lishini o`quvchilarga ijodkorlik ruhida singdiriladi.
Demak, bunda o`quvchi savod chiqarish bilan birgalikda o`zining ma’noviy
jihatidan ham saviyasini oshirib boradi.
Kuzatuvlarimiz shuni isbot etadiki, qaysi o`qituvchi o`quvchilarga ta’lim
berish jarayonida ularning tarbiyasiga ham alohida e’tibor bergan bo`lsa, o`sha
sinf o`quvchilari boshqa sinf o`quvchilaridan tarbiyaviy tomondan ajralib turadi.
Demak, o`qituvchining savod o`rgatish jarayonida pedagogik asosga suyanishi: -
o`quvchining yaxshi talim olishi; - hayotdagi voqea hodisalarga teran ko`z bilan
qarab, ijobiy munosabatda bo`la olishlari; - hayotda o`z o`rnini topib, o`z oilasi,
xalqi Vatani uchun jon fido qila oladigan, fidoiy inson bo`lib yetishishlarida eng
samarali asos bo`ladi. Rasmlarning pedagogik qimmati. Ta’lim sohasidagi
dapsturulamal hujjatlar «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi», 2004-2009 yillarga mo’ljallangan maktab ta’limini rivojlantirish
haqidagi davlat umummilliy dasturi talablariga asosan yosh avlodni har
tomonlama yetuk yoshlar etib tarbiyalash hisoblanadi. «Alifbe» darsligidagi
rasmlar ham o’quvchilarni yuqoridagi talablar asosida tarbiyalash uchun katta
xizmat qiladi. O’quvchilarni rasmlar orqali Vatan haqidagi tushunchalarni
shakllantirish va rivojlantirish, Vatanga bo’lgan muhabbat va sadoqatlarini
21

oshirish, Vatanimizning go’zal tabiati, tabiiy boyliklari, shirindan shakar nozu-
ne’matlarini qadrlash, komil inson bo’lish maqsadlarini amalga oshirish uchun
rostgo’ylik, mehribonlik, do’stlik, ahillik, bilimdonlik kabi fazilatlarga ega bo’lish
kabi maqsadlarni amalga oshirish mumkin. Quyida ba’zi rasmlarning pedagogik
qimmati haqida fikr yuritamiz. Darslikning dastlabki sahifasida Mustaqillik
bayrami tasvirlangan lavha, ikkinchi sahifasidagi Bilimlar kuni bayrami haqidagi
rasm, 36-sahifadagi Vatanimiz gerbining rasmi, 42-sahifadagi Xumo qushining
rasmi, 58- sahifadagi «Vatanim» she’riga ishlangan rasm, 72-sahifadagi
«Gerbdagi qushning aytganlari» matniga ishlangan rasmlar o’quvchilarga
Vatanimizning bugungi kundagi jamoli, ravnaqi haqida Vatanimizning ramziy
belgilari va ularning tarbiyaviy ahamiyati. Vatanni sevish va ardoqlash haqidagi
bilimlarini singdirishda beqiyos xizmat qiladi. Yana darslikning 6-sahifasidagi
«Kuzgi ishlar» deb nomlash mumkin bo’lgan qiziqarli rasm uning ostidagi karam,
sabzi, oshqovoq, bodring, tarvuz, baqlajon rasmlari, 7-sahifadagi bolalarning
bog’da mevalarni terayotganligi haqidagi rasm va nok, uzum, behi, olxo’ri,
shaftoli rasmlari, 9-sahifadagi go’zal tabiat manzarasi, 11-sahifadagi ari, ayiq,
anor, anjir, non rasmlari o’quvchilarga Vatanimizning jannatmakon o’lka
ekanligini, uning boy va go’zal tabiati, unda pishadigan darmondorilarga boy
bo’lgan har xil mevalar haqidagi tushunchalarni beradi, Vatanimizga bo’lgan
muhabbatlarini yanada oshiradi. Darslikning 10-sahifasidagi non yopish haqidagi,
19-sahifadagi shifokor, chevarning, kitob o’qiyotgan qizning, 20-sahifadagi
bolaning keksa odamga salom berib turgani haqidagi rasm, 21-sahifadagi buvining
nabirasiga nasihat qilayotgani to’g’risidagi, 22-sahifadagi opa va singilning dars
tayyorlayotganligi, 24-sahifadagi bolalarning sport bilan shug’ullanayotgani, 39-
sahifadagi bekatda bir bolaning keksa odamga joy berayotgani, 43- sahifadagi
bolaning keksa odamning ko’tarishib ketayotgani haqidagi rasmlar orqali
o’quvchilarni kasbga yo’naltirish, kelajakda Vatan ravnaqi uchun zarur bo’lgan
mutaxassis bo’lishini, ularni odobli, kitobni sevadigan, o’zidan kattalarni hurmat
qiladigan, ularning og’irini yengil qiladigan, ma’naviy barkamol bo’lib
yetishishlarida muhim ahamiyatga ega.
22

Ta’kidiy diktant ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi:
1) ko‘rish diktanti;
2) eshituv diktanti. Ko‘rish diktant turi ta’kidiy diktantning eng xarakterli
ko‘rinishi sanaladi. Chunki boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ko‘rish a’zosi orqali
sezgan narsalari obrazini xotiralarida uzoq vaqt saqlab qoladilar. Bola biror so‘zni
ko‘rar ekan, uning aksi ko‘zga tushadi, bola ongida u muhokama qilinadi va bu
haqda yo to‘g‘ri, yoki noto‘g‘ri hukm chiqaradi. Nihoyat, o‘quvchi bu so‘zning
shunday yozilishiga qat’iy ishonadi. O‘quvchida hosil bo‘lgan bunday ishonch
juda qiyinchilik bilan unutiladi. Shuning uchun ham bola ko‘zi o‘ngida hech
qanday noto‘g‘ri yozilgan so‘z bo‘lmasligi zarur. O‘quvchilardagi bunday
psixofiziologik holatdan ko‘ruv diktanti orqali foydalaniladi. Binobarin, ko‘rish
diktantini quyidagi maqsadlarda o‘tkazish mumkin: Ko‘rish diktanti orqali
o‘quvchilar ko‘proq notanish aytilishi va yozilishi aniq bo‘lmagan so‘zlar,
atamalar imlosi bilan tanishtirilishi mumkin. 1. Avvalgi yozma ishlarda orfografik
xatolarga yo‘l qo‘yilgan so‘zlarning imlosini o‘quvchilarga singdirish mumkin.
Buning uchun diktant matn yoki shu matndagi ayrim so‘zlar sinf doskasiga yozib
qo‘yiladi. O‘quvchilar bu so‘zlarni mustaqil o‘qib imlosi bilan tanishib chiqadilar.
So‘ng o‘qituvchi bu so‘zlarni o‘qib ularning imlosini tushuntirib beradi, undan
keyin sinf doskasi parda bilan yopiladi va matnni o‘qituvchi aytib yozdiradi.
Diktant yozish tugagach parda ochiladi, o‘quvchilar o‘z yozuvlarini doskadagi
diktant matnga solishtirib, tuzatib oladilar. Ko‘ruv diktantining bu shakli o‘z
xususiyatlariga ko‘ra ko‘proq 1-sinflarda qo‘llanilsa yaxshi natija beradi. 1- sinf
o‘quvchilarini bilimga o‘rgatish davrida diktantning bu shaklidan foydalaniladi.
Bunda biror harf o‘quvchilarga tanishtirilgach, shu harf ishtirokida biror so‘z
tanlanadi yoki biror predmetni ko‘rsatib, uning nomi o‘quvchilarga bir necha
marta ayttiriladi, so‘ng bu so‘z bo‘g‘inlarga va tovushlarga ajratiladi, bu so‘zni
o‘qituvchi yoki ayrim o‘quvchi kesma harflar yordamida doskada tuzadi, so‘ng
tarkibidagi bo‘g‘in va harflar yana muhokama qilinadi, so‘ng u so‘z sinfda xo‘r
bilan yoki yakkama-yakka o‘qiladi va keyin yoziladi. O‘quvchilar yozgan
23

so‘zlarni doskadagi so‘zlarga taqqoslab xatolarini tuzatib oladilar. 2-sinfdan
boshlab talaffuzi qiyin, talaffuzi bilan imlosi mos kelmaydigan ko‘p bo‘g‘inli
so‘zlar yuzasidan ko‘rish diktanti yozdirish mumkin, ayniqsa biror orfografik-
grammatik qoida o‘rganilgach, shu qoidaga bog‘lab tashkil qilinadigan ko‘rish
diktanti o‘quvchilarning yana ham kuchliroq diqqatini talab qiladi. O‘qituvchi
doskada belgilab qo‘yilgan so‘zlarning imlosini dars boshida takrorlanayotgan
mavzuga bog‘lab izohlab beradi. So‘ng o‘quvchilar belgilangan so‘zlarni
sinchiklab o‘rganib chiqadilar. Nihoyat, doskadagi diktant matni parda bilan
yopiladi, matnni o‘qituvchi aytib yozdiradi. Ba’zan esa o‘quvchilar doskadagi
matnni qayta-qayta o‘qib yodlab oladilar, so‘ng o‘qituvchi matnni yoddan
yozdiradi. Ishning bu turida kichikroq matn yoki ayrim gaplardan foydalanmoq
darkor. Matnni to‘la yozdirib bo‘lgach parda ochiladi va o‘quvchilar o‘z
yozuvlarni diktant matnning asl nusxasiga solishtirib, o‘z xatolarini tuzatib
oladilar. Ishni bunday tashkil qilish vaqtni tejaydi yozishdagi shoshma-
shosharlikdan o‘quvchilarni saqlaydi. Doskada belgilab qo‘ygan so‘zlarning
imlosini ayrim o‘quvchilar izohlashi ham mumkin. U holda izohlovchi o‘quvchi
puxta bilimli belgilangan so‘zlarni to‘g‘ri izohlay oladigan bo‘lishi kerak. Albatta,
bu o‘quvchining izohini o‘qituvchi diqqat bilan kuzatib boradi. So‘zlar imlosining
o‘quvchilar tomonidan izohlanishi o‘quvchini fikrlashga, o‘z yozuviga ongli
yondashishga, o‘ziga talabchan bo‘lishga o‘rgatadi. Agar izohlash ishi o‘qituvchi
tomonidan bajarilsa, vaqt tejaladi, berilgan bilim aniq va to‘g‘ri bo‘ladi, tegishli
so‘zlarning imlosi sohasida o‘quvchilarda ikkilanish bo‘lmaydi. Demak, izohlash
ishini o‘qituvchi ham o‘quvchi ham bajarishi mumkin. Diktant matnining doskaga
o‘quvchilar ko‘zi oldida yozilishi muhimdir. Chunki yozuv jarayonida o‘quvchilar
so‘zlar tarkibidagi harflar bilan tanishadilar. Bu vaqtda o‘quvchilar o‘qituvchi
harakatiga so‘zlarning yozilishiga diqqat bilan qarab turadilar. Bu hol esa doskaga
yozilgan so‘zlar imlosining ular xotirasida uzoq saqlanib qolishiga imkon beradi.
Ba’zan ayniqsa quyi sinflarda ta’kidlash ko‘zda tutilgan so‘z doskada
ko‘rsatilishidan tashqari, o‘qish va yozdirish vaqtida juda sekin va dona-dona qilib
o‘qib beriladi. U vaqtda so‘z tarkibidagi barcha harflar aniq talaffuz etilishi,
24

o‘quvchilarning eshitish a’zolariga aniq yetib borishi lozim. Shu bilan birga,
o‘quvchilar bu so‘z tarkibidagi o‘zak va affikslarni aniq tasavvur eta olishlari
lozim.
25

XULOSA
Ma’lumki savod o’rgatish jarayoni o’quvchilarnng nafaqat xat savodlarini
chiqarish, Kelgusida ularning fe’l –atvori, ko’plab ko’nikmalar va odatlarning
shakllanishida ilk bosqich sanaladi. Shunday ekan biz, o’quvchilarni chiroyli va
savodli yozishga o’rgatish orqali ularda iroda, tartiblilik, ozodalik kabi sifatlarni
shakllantirishga erishishimiz mumkin. O’quvchilar savodli va to’g’ri yozish oqali
e’tiborli, irodali, tartibli bo’lishga o’rganib boradilar. Bu esa jamiyatimizda
shakllanayotgan har bir shaxsga tegishli bo’lgan fazilatlardan biridir. Savod
o’rgatish jarayonida ta’limiy diktantlardan foydalanishga bag’ishlangan ushbu
bitiruv malakaviy ishda biz ana shu masalani ko’rib chiqdik. Unda asosan
o’quvchilarni savodli va husnixat asosida yozishga o’rgatish masalalari, darslarni
interaktiv usulllar hamda didaktik o’yinlardan foydlalanib tashkil etish masalalirga
asosiy e’tibor qaratildi. Ilmiy metodik adabiyotlar, tadqiqot jarayonida olingan
natijalar tahlili hamda boshlang’ich ta’lim jarayonini kuzatishlar asosida quyidagi
xulosa va tavsiyalarni taqdim etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Kichik
yoshdagi bolalarga beriladigan til ta'limi va tarbiyasi o‘zgacha yo‘nalish, o‘zgacha
usullar bilan boyitib, til sofligi, adabiy til me'yorlarini singdirish kabi zaruriy
mashqlar vositasida olib boriladi. Shuningdek, savod o’rgatish jarayonida ham
pedagogik texnologiyalarning ilg‘or usullariga tayanib ish ko‘rmoq joiz hamda
bolalar idrok eta oladigan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish va ular qisman
maxsus o‘quv qo‘llanmalar mazmuniga kiritilishi zarur. Boshlang’ich ta'limining
samaradorligini oshirish omillaridan biri bolalarning savodli yozish malakalarini
tarbiyalashdir. Buni 1-sinfdan boshlanib, yuqori sinflarda ham davom ettirilishi
lozim.
O ‘ quvchilarda imloviy savodxonlikni shakllantitirishda diktantning o ‘ rni juda
katta. Diktantning ham bir qancha turlari mavjud bo ‘ lib, quyida biz ta ’ kidiy
diktant, uning turlari hamda uni o ‘ tkazish yo ‘ llari haqida fikr yuritmoqchimiz.
Ta ’ kidiy diktant barcha ta ’ limiy diktantlar ichida eng muhimi va ahamiyatlisidir,
chunki ta ’ kidiy diktant o ‘ quvchilarni yozuvda so ‘ zlarni xato yozishdan saqlaydi.
26

Bu diktant turi har qanday so‘zning imlosini o‘quvchilarga oldindan eslatish orqali
yozdirishga asoslanadi. Zero, agar o‘quvchi xato yozilgan so‘zlarni ko‘rsa, uni
o‘zi xato yozsa, imloda xato ko‘nikmaga ega bo‘lib qolsa, u o‘quvchiga imlo
o‘rgatish juda murakkab ishga aylanib qoladi. Bu jihatdan qaraganda ham ta’kidiy
diktantning ahamiyati katta. Diktantning bu turi o‘quvchilarni diktant matnidagi
barcha so‘zlarning imlosini o‘ziga singdira olishga odatlantiradi. Shuningdek, bu
diktant orqali o‘quvchilar so‘z imlosini turli orfografik toifalar asosida ongli
o‘zlashtiradilar. Bilamizki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini to‘la savodli qilish
chidam va sezgirlik talab qiladi. O‘qituvchi o‘z o‘quvchisiga biror yangi so‘z
o‘rgatar ekan, avvalo shu so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgatishi lozim; undan
keyingina bu so‘z yuzasidan yozuv mashqi o‘tkazadi. Bu orfografiya bilan
orfoepiyaning o‘zaro uzviy bog‘liqligini ko‘rsatadi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. –
Toshkent:Ma`naviyat,2008. 86-bet
2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurtʼ
taraqqiyoti va farovonligining garovi // Xalq so zi, –2016 yil 8 dekabr
ʼ
3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt
ʼ
taraqqiyoti va farovonligining garovi // Xalq so zi, –2016 yil 8 dekabr
ʼ
4. M.Aminov " Davlat tilida ish yuritish " 2020 . Toshkent
5. Usmanova Z.I. Zamonaviy ta’limning negizi. Til va adabiyot ta’limi. Toshkent,
- 2022. №2, 15-17.
6. Diktantlar to`plami. Toshkent – 2018.
7. Nurmonov A. Hozirgi o`zbek adabiy tili.-T. “ Ilmi ziyo ». 2010.
8. O . Madayev , A . Sobirov , Z . Xolmanova , Sh . Toshmirzayeva , G . Ziyodullayeva ,
M . Shamsiyeva . YOZMA ISH TURLARI : INSHO , BAYON , DIKTANT .
Toshkent. “Turon Zamin ziyo” – 2017.
9. www.aim.uz
10. Tafakkur.net
11. saviya.uz
12. www.ziyouz.com kutubxonasi.
13. kitobxon.com
14. www.ziyonet .
28

Yozma ishlar – o’quvchilar tafakkurini rivojlantiruvchi vosita

Sotib olish